BESTUUR Voorzitter Sven D Haese. Penningmeester Sven D Haese

COLOFON COLOFON

VERENIGING VOOR VERPLEEGKUNDIGEN RADIOTHERAPIE EN ONCOLOGIE

ONCOLOGISCH TIJDSCHRIFT Driemaandelijks tijdschrift Eénentwintigste Jaargang Maart 2004 - Nummer 1 Eindredakteur Marie-Thérèse Bate Radiotherapie, U.Z. Gent Redaktie Myriam Spinnoy Sabine Goethals Geert Pustjens Verantwoordelijke uitgever VVRO Radiotherapie Vrije Universiteit Brussel 1090 Brussel Lay-out en typografie Orga-Med Congress Office, Ria Maes Essenestraat 77, 1740 Ternat [email protected] De redaktie is niet verantwoordelijk voor de inhoud van de onder auteurs-naam opgenomen artikels. Bovendien is het overnemen van de artikels alleen toegestaan na schriftelijke toestemming van de verantwoordelijke uitgever. Dit tijdschrift wordt geïndexeerd in INVERT

www.vvro.be

BESTUUR Voorzitter Sven D’Haese Penningmeester Sven D’Haese BESTUURSLEDEN Marie-Thérèse Bate (Gent) Stany Gabriels (Turnhout) Gerrit Ponnet (Brussel) Geert Pustjens (Antwerpen) SECRETARIAAT Anne Maes AZ-VUB afdeling Radiotherapie Laarbeeklaan 101 1090 Brussel Tel.: 02/477 52 37 Fax: 02/477 52 52 E-mail: [email protected] Maandag en donderdag: 9:00 - 12:00 en 13:00 - 16:00 Werkgroepen Werkgroep Radiotherapie: Ann Kuys Werkgroep Chemotherapie: Jan Van Gaver Werkgroep Kinderoncologie: Johan De Porre Werkgroep Website: Mark Vos Voortgezette opleidingen in de Oncologieverpleging: Guy Vandevelde Internationaal - European Oncology Nursing Society (EONS): Myriam Spinnoy - European Radiotherapy Technologists Education Development Group (RTT) Guy Vandevelde

ONCOLOGISCH TIJDSCHRIFT

V.V.R.O.

DOELSTELLINGEN Organiseert wetenschappelijke bijscholingen en voordrachten. Bevordert de groei en de belangstelling van de oncologieverpleging. Organiseert de naschoolse opleidingen van verpleegkundigen die werkzaam zijn in de oncologie. Bevordert de uitwisseling van kennis, zowel nationaal als internationaal, betreffende optimale verpleging van kankerpatiënten. Bevordert de erkenning van dit specialisme. Geeft 4x per jaar het oncologisch tijdschrift uit. Werkt internationaal samen met de E.O.N.S.

1

INHOUD INHOUD

EDITORIAAL

3

Ontwikkeling van een protocol voor de verzorging van huid-reacties tijdens de radiotherapie S. D’Haese

4


Preventie van veranderd mondslijmvlies bij patiënten die chemotherapie ontvangen

2

M. De Wee, H. van der Bruggen, T. Egberts, R. Halfens en H. Goey

12

V.V.R.O. VERENIGINGSNIEUWS

22

ECCO 12, 21-25 september 2003, Kopenhagen

34

INTERNATIONALE CONGRESAGENDA

44

EDITORIAAL EDITORIAAL

Beste Collega's, Na 8 jaar voorzitterschap vond ik de tijd rijp om de fakkel door te geven aan iemand anders. Binnen ons bestuur stelde de jongste zich kandidaat voor deze niet te onderschatten opdracht: Sven D’haese. Sven is afgestudeerd 1990 als verpleegkundige aan het Provinciaal Instituut voor Verpleegkunde te Gent en heeft een bijkomende opleiding Medisch-Sociale Wetenschappen genoten. Sinds 1995 was hij werkzaam in het AZ-VUB te Jette, op de dienst radiotherapie waar ik als hoofdverpleegkundige werk. Al snel kon ik hem overreden om toe te treden tot de werkgroep radiotherapie van de vereniging, waar zijn inbreng niet onopgemerkt bleef, vb. werkinstrument voor de begeleiding van studenten en nieuwe werknemers, het huidverzorgingprotocol, … Na het ontslag van Adrienne Kenis hadden we iemand bijkomend nodig in het bestuur. Vanuit zijn interesse voor de oncologische verpleegkunde en in de werking van de VVRO, stelde hij zich kandidaat als bestuurslid. Helaas ben je op dienst iemand met zijn capaciteiten snel kwijt. En Sven verhuisde naar de EORTC (European Organisation for Research and Treatment of Cancer) te Brussel, waar hij sinds 2001 werkt als data manager en wetenschappelijk medewerker “Quality of Life Unit”. Even was ik bang dat hij de VVRO zou verlaten, maar zijn ambitie en engagement waren zo sterk dat hij bleef. Ik voelde dat ik een waardige opvolger gevonden had en ik ben dan ook terecht blij dat Sven de nieuwe voorzitter is. Ik ben ervan overtuigd dat hij deze taak in zijn eigenheid en met de steun van het bestuur, de werkgroepen en alle leden op een goede manier zal leiden en tot een goed einde zal brengen. Sven, ik wens je veel succes. Mijn steun heb je! Myriam Spinnoy, Uittredend Voorzitster VVRO

Sven D’Haese, Nieuwe voorzitter VVRO Beste Leden, Ergens in de herfst van vorig jaar vernamen we in het bestuur dat Myriam zou stoppen met haar activiteiten binnen de vereniging. Acht jaar lang was zij onze voorzitster en dat ze er zou mee ophouden kwam vrij hard aan. Al die jaren was ze de drijvende kracht achter vele organisaties van de vereniging en verrichtte ze bergen werk dat zelden wordt opgemerkt. Opmerkelijk is dat ze dit altijd met zeer veel overtuiging heeft gedaan en met een enthousiasme dat tekenend is voor haar. Als klap op de vuurpijl deelde ook Guy mee, onze oud-voorzitter, dat hij zijn functie als bestuurslid zou neerleggen. Met zijn beiden hebben zij, samen met de leden van de werkgroepen, de vereniging gemaakt tot wat ze nu is: een vereniging die bestaat uit een breed netwerk en garant staat voor kwaliteitsvolle bijscholingen en opleidingen en voor velen dé referentie is op het gebied van oncologische verpleegkunde in de ruime zin.

Maar niet getreurd want alleen respect voor hun werk is hier op zijn plaats. Ondertussen staat er een nieuwe (afgeslankte) bestuursploeg klaar die vast van plan is om het goede werk dat er geleverd wordt verder door te zetten. Iedere vereniging heeft echter nieuwe krachten, enthousiaste mensen nodig om zijn doelstellingen te kunnen verwezenlijken. Hierbij wil ik dan ook jullie als leden aanmoedigen om toe te treden tot de werkgroepen en wie weet later bij het bestuur. Voor het jaar 2004 staat er naar goede gewoonte weer heel wat op het programma. Naast de klassieke bijscholingen radiotherapie en chemotherapie en het jaarcongres, zijn er de communicatieworkshops, het symposium wondzorg en een nieuwe residentiële cursus Alden Biesen. Het bestuur en de werkgroepen hopen dat we met dit aanbod inspelen op jullie behoeften en dat jullie met hetzelfde enthousiasme als de vorige jaren onze activiteiten zullen bijwonen.


Ik denk dat ik niet hoef uit te leggen dat deze twee steunpilaren een groot gemis zullen zijn voor het bestuur. Hopelijk blijft het kriebelen en kunnen we een beroep blijven doen op hun expertise en praktische ondersteuning.

3

ONTWIKKELING VAN EEN PROTOCOL VOOR DE VERZORGING VAN HUID-REACTIES TIJDENS RADIOTHERAPIE S. D’Haese

Abstract

vinden echter weinig toepassing in de dagelijkse praktijk die nog vaak gebaseerd is op traditionele

Niettegenstaande nieuwe inzichten in huidverzorging

zorg. Hierdoor worden veel verschillende en

tijdens en na radiotherapie worden nog veel

vaak verouderde technieken gebruikt en bestaan

verouderde technieken gebruikt. Uit onderzoek

aanzienlijke verschillen in de huidverzorging tussen

blijkt dat veel verschillen bestaan in de preventie en

RT-centra onderling en binnen eenzelfde centrum.

verzorging van huidreacties door artsen (Barkham,

Deze verschillen zorgen voor verwarring bij de

1993; Lavery, 1995) en verpleegkundigen (D’haese

verpleegkundigen en de patiënt. Het vertrouwen in

et

onderbouwde

de verpleegkundige zorg wordt erdoor ondermijnd

standaardprotocollen zijn een belangrijk instrument

en het leidt tot een weinig optimale huidverzorging.

voor het bevorderen van kwaliteitszorg en het

Deze diversiteit aan technieken en het gebrek aan

verlenen van consistente zorg.

vertaling van onderzoeksgegevens naar de klinische

al,

2002).

Wetenschappelijk

praktijk accentueert de nood aan standaardisering

Inleiding

in dit praktijkgebied. Om deze redenen werd in de

Huidreacties zijn een bron van ongemak en pijn en kunnen uitzonderlijk leiden tot onderbreking van de behandeling. Patiënten die RT ondergaan hebben nood aan duidelijke, ondubbelzinnige richtlijnen om huidreacties te voorkomen en behandelen. Verpleegkundige zorg moet gericht zijn op het

werkgroep radiotherapie van de VVRO werd een huidverzorgingsprotocol

ontwikkeld

gebaseerd

op wetenschappelijke onderzoeksresultaten. De doelstellingen van het protocol worden opgesomd in Figuur 1.

Incidentie van huidreacties


scheppen van voorwaarden voor een optimale

4

wondzorg die gericht is op het bevorderen van de

Het is moeilijk om een exact incidentiecijfer van

heling en het voorkomen en verminderen van pijn

huidreacties te geven. Uit de klinische praktijk blijkt

en infectie.

duidelijk dat patiënten die RT ondergaan veel kans

Het klinisch onderzoek naar de verzorging van

hebben op het ontwikkelen van een huidreactie. Uit

huidreacties

de

onderzoeksliteratuur blijkt dat huidreacties het meest

laatste jaren toegenomen. Deze nieuwe inzichten

voorkomende acute neveneffect zijn dat tot 95% van

tijdens

radiotherapie

(RT)

is

ONTWIKKELING

VAN EEN PROTOCOL VOOR DE VERZORGING VAN HUID-REACTIES

de patiënten kan treffen (Porock & Kristjanson, 1999;

één maand na de behandeling. De nieuwe huid

Faithfull & Wells, 2003). Het overgrote deel van deze

kan

reacties is erythemateus (80-90%) terwijl een relatief

of stimulatie van de melanocyten. Deze bruine

lage incidentie van vochtige huidreacties bestaat (2-

verkleuring verdwijnt meestal na enkele maanden

15%)(Porock & Kristjanson, 1999; Fisher et al, 2000).

(Ratcliff, 1990).

hyperpigmentatie

vertonen

door

destructie

Omdat deze cijfers vaak uit klinische studies komen is het moeilijk te achterhalen wat de precieze impact

Fasen van huidreacties

van de bestudeerde technieken is op deze cijfers. Verder blijkt dat de incidentie verschilt naargelang de onderzochte patiëntenpopulatie.

• Roodheid of erytheem – De huid is rood en kan tekenen van inflammatie vertonen (oedemateus, warm, gevoelig). Meestal verschijnt de eerste

Hoe ontstaan huidreacties

roodheid ongeveer twee weken na de start van de RT.

Om het ontstaan van huidreacties te begrijpen is naast kennis van de radiobiologische effecten van RT ook kennis over het regeneratieproces van gezonde huid

• Droge desquamatie – De huid is droog en kan scheuren, schilferen en jeuken. • Vochtige desquamatie – De dermis met zijn

belangrijk.

zenuwuiteinden komt bloot te liggen met het

De huid bestaat uit twee hoofdlagen: de epidermis

vrijkomen van sereus vocht en pijn als gevolg.

(opperhuid) en de dermis (lederhuid). In normale omstandigheden worden constant nieuwe cellen

• Necrose – Is met de recente technologie zeer zeldzaam geworden.

gevormd in de basale laag van de epidermis ter vervanging van de dode cellen die constant aan

Risicofactoren

het huidoppervlak verdwijnen. De dermis bevat bloedvaten, klieren, zenuwen en haarfollikels en

Talrijke factoren kunnen het ontstaan en de ernst

maakt het mogelijk dat de epidermis zich constant

van huidreacties bevorderen. Deze zijn verbonden

vernieuwt. Het duurt ongeveer één maand voor de

met de RT of met de patiënt en zijn aanvullende

dermis volledig is vernieuwd.

behandelingen (Figuur 2).

Omdat huidcellen snel prolifereren is dit orgaan gevoelig voor schade door RT. Ioniserende stralen

Zorg gebaseerd op tradities

waardoor de celproliferatie afneemt. De ernst van een

Het gebruik van sommige huidverzorgingtechnieken

huidreactie zal afhangen van het aantal overlevende

die in de loop van de jaren werden ontwikkeld, kan

prolifererende basale cellen. Vochtige desquamatie

niet door gegevens uit wetenschappelijk onderzoek

treedt op wanneer de basale cellen de beschadigde

ondersteunt worden. Hoewel het klinisch onderzoek

cellen niet op tijd kunnen vervangen.

naar de verzorging van huidreacties de laatste

Het verlies van basale cellen begint bij een dosis van

jaren toeneemt, zijn er nog steeds veel vragen

20-25 Gy en is maximaal bij 50 Gy (Archambeau et al,

onbeantwoord. Hieronder worden enkele aspecten

1995). In de praktijk betekent dit dat acute huidreacties

van huidverzorging beschreven waarvan het gebruik

zichtbaar worden in de tweede tot derde week van de

in grote mate bepaald wordt door tradities. Deze

behandeling met een piek in de laatste week tot de

traditionele

eerste week na de behandeling.

resultaten uit klinisch onderzoek.

De meerderheid van de huidreacties heelt binnen

zorgaspecten

worden

getoetst

aan

ONCOLOGISCH ONCOLOGISCH TIJDSCHRIFT TIJDSCHRIFT

verminderen de delingsactiviteit van de basale cellen

5 5

A R T I K E L S

Wassen

2001; Maiche et al, 1994). Wel bestaat er consensus

Nog zeer vaak worden patiënten die RT ondergaan

over het feit dat hydratie het comfort van de patiënt

aangeraden zich niet te wassen. Er zijn echter geen

verhoogt (Porock & Kristjanson, 1999).

aanwijzingen dat wassen het ontstaan van huidreacties

Welke producten gebruikt kunnen worden staat nog

zou

onderzoek

ter discussie. De regel is dat alleen producten gebruikt

wijst uit dat patiënten minder huidreacties vertonen

worden die geen irriterende of allergie uitlokkende

wanneer zij zich wassen (Campbell & Illingworth,

bestanddelen bevatten. Het probleem is echter

1992; Schratter-Sehn et al, 2001; Roy et al, 2001)

dat verpleegkundigen en artsen vaak niet weten

en dat de bacteriële groei en dus het infectierisico

welke bestanddelen dit zijn en welke producten ze

vermindert (Naylor et al, 2003). Belangrijk is ook

bevatten. De laatste jaren worden crèmes met actieve

dat wanneer patiënten zich niet kunnen wassen een

bestanddelen uitgetest (vb: aloë vera, sucralfaat,

beperking van hun sociaal leven ervaren. Ook voor

hyaluronzuur) maar er zijn nog geen aanwijzingen dat

de algemene hygiëne en algemeen welzijn van de

ze beter zouden zijn dan eenvoudige vochtinbrengende

patiënt is wassen aan te raden.

crèmes (Delaney et al, 1997; Maiche et al, 1994; Olsen

Verpleegkundigen die hun patiënten wel adviseren

et al, 2001; Halperin et al, 1993).

bevorderen.

Integendeel,

recent

zich te wassen, vragen vaak geen zeep te gebruiken. Onderzoek wijst echter uit dat het wassen zonder zeep

Poeders

of met een neutrale, milde zeep geen verschil in het

Uit het onderzoek uitgevoerd door de werkgroep

ontstaan of de ernst van huidreacties heeft.

radiotherapie (D’haese et al, 2002) blijkt dat ongeveer


één op drie verpleegkundigen dit als preventief advies

6 6

Hydratie

geven. Poeders zouden de eigenschap hebben dat

Over het hydrateren van de huid met crèmes of

ze de verdamping bevorderen waardoor vochtigheid,

lotions bestaat controverse. Veel verpleegkundigen

maceratie

raden af om hydraterende producten te gebruiken op

Verschillende poeders hebben eveneens een licht

de bestraalde huid. Wanneer wel wordt geadviseerd

koelend effect of werken anti-prurigineus en/of anti-

om de huid te hydrateren bestaat er discussie over

inflammatoir.

het tijdstip om te starten. Sommige verpleegkundigen

Het gebruik of het afraden van poeders kan door het

adviseren hydraterende produkten preventief te

gebrek aan wetenschappelijk onderzoek niet worden

gebruiken terwijl anderen het gebruik adviseren

bevestigd. Argumenten tegen het gebruik van poeders

wanneer erytheem of droge desquamatie optreedt

zijn dat ze de haarfollikels en zweetporiën afsluiten

(D’haese et al, 2002).

waardoor de kans op irritatie toeneemt. Verder kan

Ook de wetenschappelijke literatuur draagt bij tot de

door contact van poeder met zweet glucose worden

controverse. Volgens sommigen zou hydrateren van

gevormd, wat bacteriële en schimmelgroei bevordert.

de huid een preventief effect hebben en een positief

Er zijn aanwijzingen dat er geen verschil bestaat tussen

effect op de helingstijd doordat het vochtverlies

het effect van poeders en crèmes in het verminderen

gecompenseerd wordt en de huid minder snel

van symptomen en de ernst van huidreacties (Schreck

uitdroogt (Naylor et al, 2001). Om deze bewering te

et al, 2002). Dit moet echter nog bevestigd worden

staven bestaat echter te weinig klinisch onderzoek.

door bijkomend klinisch onderzoek.

Sommige studies tonen aan dat het gebruik van een

In het algemeen gaat in de literatuur de voorkeur

crème geen klinische voordelen biedt (Lokkevik et

uit naar het hydrateren van de huid. Indien toch

al, 1996; Porock & Kristjanson, 1999) terwijl andere

poeders worden gebruikt, dient dit altijd te gebeuren

studies wel een positief effect aantonen (Olsen et al,

in combinatie met een grondige hygiëne (dagelijks

en

wrijving

gereduceerd

worden.

ONTWIKKELING


Zilver-sulfadiazine zalf

douchen, spoelen van de bestraalde zone).

Het gebruik van zalven met een antiseptische werking Corticosteroïden crème

is vrij populair wanneer vochtige desquamatie

Een techniek die zeer weinig gebruikt wordt

optreedt. Onderzoek heeft evenwel aangetoond

door Vlaamse verpleegkundigen is de applicatie

dat het gebruik van deze zalf weinig voordeel biedt

van corticoïden bevattende crèmes. De redenen

tegenover het spoelen van de wonde met water

hiervoor zijn onduidelijk. Vooreerst bestaat er geen

omdat de antiseptische werking slecht zeer tijdelijk is,

jarenlange traditie om deze producten te gebruiken

het aantal bacteriën niet gereduceerd wordt en wegens

bij huidreacties. Tevens kunnen een aantal mogelijke

het risico op overgevoeligheidsreacties (Lavery, 1995).

neveneffecten

Corticoïden

Er is ook controverse omdat deze zalf metalen bevat

induceren namelijk een vasoconstrictie en atrofie van

die scattering kunnen veroorzaken hoewel dit vooral

de huid waardoor de helingstijd kan stijgen. Verder

een theoretische overweging is waarvan het negatief

kunnen ze een eventuele infectie maskeren en zijn ze

effect in de praktijk niet is bewezen.

afschrikkend

werken.

duurder dan gewone hydraterende crèmes. Het klinisch onderzoek omtrent het gebruik van

Verbanden

deze crèmes neemt toe maar meer onderzoek is

Het risico op vochtige desquamatie verhoogt naarmate

nodig. Recente onderzoeken wijzen uit deze techniek

de dosis stijgt en hangt af van de risicofactoren die

waarschijnlijk beter is dan gewone hydraterende

meespelen (Figuur 2). Een beperkt aantal patiënten

crèmes.

in

ontwikkelt een vochtige desquamatie tijdens radio-

vergelijking met een gewone hydraterende crème

therapie terwijl een aantal patiënten dit slechts

(Boström et al, 2001) en de symptomen die gepaard

ontwikkelen na de behandeling.

gaan met huidreacties worden vermindert (Schmuth

Het behandelen van vochtige reacties is moeilijk zeker

et al, 2002). Sommige auteurs raden deze techniek

wanneer ze zich voordoen op moeilijke plaatsen (vb.

als preventieve maatregel (Boström et al, 2001) maar

oksel, perineum). Het onderzoek hierover in de RT

meestal wordt het gebruik aangeraden bij droge

is zeer beperkt. Men kan echter veel leren uit het

desquamatie wanneer symptomen van inflammatie

uitgebreid onderzoek dat is uitgevoerd bij patiënten

aanwezig zijn.

met brandwonden. Het nut van hydrocolloïden,

Acute

dermatitis

kan

verminderen

veelvuldig aangetoond (Atkinson, 1998; Faithfull &

Eosine wordt nog vaak gebruikt door verpleegkundigen

Wells, 2003; Bugmann etal, 1998). Deze verbanden

hoewel dit een verouderde techniek is. Het gebruik

zorgen voor een vochtige wondomgeving welke

ervan stoelt op een jarenlange traditie. Resultaten

optimaal is voor een snelle heling.

van klinisch onderzoek zijn onbestaande. Het product

Het gebruik van verbanden vindt echter moeilijk

wordt gebruikt omdat het de wonde uitdroogt wat

doorgang in de dagelijkse praktijk ook al is dit

vroeger een belangrijk wondverzorgingsprincipe bij

gebaseerd op de meest recent wetenschappelijk kennis

vochtige wonden was. Nu is het algemeen principe dat

(D’haese et al, 2002). Een belangrijke overweging is de

vochtige wonden vochtig moeten worden behandelt.

kostprijs. Nieuwe producten zijn meestal duurder dan

Het gebruik van Eosine is tegenstrijdig met dit principe.

de traditionele producten. Ook moeten de verbanden

Bovendien kleurt het bestraalde oppervlak volledig

soms veelvuldig worden vervangen wat de kostprijs

rood zodat een verdere opvolging van de huidreactie

doet stijgen.

en het opmerken van een eventuele infectie wordt

Een goed verband moet appliceerbaar zijn op

bemoeilijkt.

moeilijke plaatsen, vocht kunnen absorberen zonder


hydrogels en alginaten werd in dit onderzoek Eosine

7 7

A R T I K E L S

de omgevende huid te verweken en moet verwijdert

maar waar geen meningsverschillen in de werk-

kunnen worden zonder het helingsproces te verstoren.

groep bestaan (vb: hydraterende crèmes of niet).

Veel verbanden behoeven een tweede verband om

• Geen, te weinig of sterk contradictorische

het ter plaatse te houden. Het gebruik van verbanden

onderzoeksgegevens en waarover menings-

zou ook om frictie in huidplooien te vermijden als

verschillen in de werkgroep bestaan (vb: gebruik

preventieve maatregel in overweging kunnen worden

van poeders of niet). In dit geval worden voor- en

genomen. Enkele studies hebben het nut ervan kunnen

nadelen van de aanbeveling vermeld en een

aantonen (Porock & Kristjanson, 1999). Opmerkelijk

voorkeur gegeven.

was dat hier een verband werd gebruikt dat tegen alle principes in gedeeltelijk in het bestralingsoppervlak

Implementeren van het protocol

werd gekleefd. Het huidverzorgingsprotocol staat ter beschikking van

Gevolgde methode bij het ontwikkelen van het protocol

Vlaamse verpleegkundigen die instaan voor de zorg van patiënten die radiotherapie ondergaan (Figuur 3). Het is gratis beschikbaar via de VVRO-website

! Onderzoek naar huidverzorgingsadviezen gegeven

(www.vvvro.be).

door Vlaamse radiotherapie-verpleegkundigen.

Idealiter wordt het protocol door een verpleegkundige

De resultaten van dit onderzoek werden gepubliceerd

van de afdeling aan de andere verpleegkundigen van

in het Oncologisch Tijdschrift (D’haese et al, 2002).

de afdeling voorgesteld. Ideaal zou zijn wanneer ook de artsen hierop aanwezig zouden zijn. Tot op heden

! Literatuurstudie door expert verpleegkundigen

is dit gebeurd in een drietal RT-afdelingen. In eerste

van de werkgroep radiotherapie

instantie worden RT-afdelingen beoogt maar ook andere oncologische afdelingen kunnen gebruik maken

! Schrijven van het protocol

van het protocol. Een slidevoorstelling (powerpoint

Expert verpleegkundigen van de werkgroep radio-

presentatie) werd eveneens ter beschikking gesteld

therapie formuleerden specifieke aanbevelingen voor

via de VVRO-website ter ondersteuning van de

de verzorging van de huid tijdens een RT-behandeling.

verpleegkundigen die het protocol voorstellen op hun

Deze aanbevelingen werden opgesteld door consensus

afdeling.

en gesteund door gepubliceerd wetenschappelijk onderzoek waar mogelijk. Waar geen volledige

Evaluatie


consensus was bij de leden en te weinig gegevens in

8 8

de literatuur beschikbaar waren, werd een voorkeur

Het protocol werd geëvalueerd en bekritiseerd

aangegeven die gebaseerd was op ervaringen in de

door drie radiotherapeuten, twee dermatologen en

dagelijkse klinische praktijk.

verschillende expert verpleegkundigen die niet tot de

Er kunnen drie niveau’s van ‘consensus’ onderscheiden

werkgroep radiotherapie behoren.

worden:

Opmerkingen en reacties worden verzameld en zullen

• Consensus over de aanbeveling omdat die

indien nodig opgenomen worden in een volgende

is gebaseerd op betrouwbare, overtuigende

versie. Een literatuurstudie zal jaarlijks worden

gepubliceerde onderzoeksgegevens (vb: wassen of

herhaald om nieuwe onderzoeksbevindingen op te

niet).

nemen op het protocol.

• Consensus over de aanbeveling waarover te weinig

Om het effect van het protocol te evalueren zal een

of geen overtuigende onderzoeksgegevens bestaan

nieuwe rondvraag naar het gebruik van huidverzorgings

ONTWIKKELING


technieken worden gepland ongeveer één jaar nadat

Figuur 2: Risicofactoren

het protocol beschikbaar werd gesteld.

RT-gebonden factoren (Sitton, 1992; Denham et al,

Toekomstperspectieven

1995; O’Rourke, 1987) ! Hoge totale dosis

Een van de belangrijkste doelstellingen is dat met de

! Hoge dosis per fractie

nadruk op zorg gebaseerd op onderzoeksbevindingen,

! Veldgrootte

verouderde

! Gebruik van radiosensitizers

en

verkeerd

toegepaste

technieken

worden vervangen. Het implementeren van een

! Lage fotonen energie: geeft hogere huiddosis

protocol zorgt ervoor dat de verpleegkundigen gefocust

! RT met electronen: hogere energie geeft hogere

worden op huidverzorging en hun zorg in vraag wordt

huiddosis

gesteld. Het is belangrijk voor verpleegkundigen dat

! Tangentiële velden: huiddosis is hoger

de praktijk constant wordt aangepast aan nieuwe

! Gebruik van bolusmateriaal

onderzoeksbevindingen. Het protocol is tevens een

! Eerdere RT in dezelfde regio

instrument dat evaluatie van de zorg en opleiding vergemakkelijkt en richting geeft aan nieuw nog uit te

Patient-gebonden factoren (Porock et al, 1998;

voeren onderzoek.

Rosenthal et al, 2001; O’Rourke, 1987) ! Hoge leeftijd: langere helingstijd

Figuur 1: Doelstellingen van het protocol

! Regio: huidplooien zijn vatbaarder door vochtigheid en frictie (oksel, borst, nek, oor,

! Consistente en kwaliteitsgerichte huidverzorging.

perineum, lies), huid t.h.v. gewrichten

! Identificeren van belangrijke huidverzorgings-

is vatbaarder door mindere vascularisatie

! Zorgverstrekking gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek. ! Scheppen van een omgeving voor een optimale heling van huidreacties. ! Het informeren van alle relevante zorgverstrekkers over huidverzorging. ! Het informeren van patiënten over huidverzorging en hun zelfzorg stimuleren. ! Aanrijken van kennis over anatomie en pathofysiologie van de huid. ! Aanrijken van kennis over wondheling. ! De preventie van huidreacties.

! Comorbiditeit: diabetes, collageen vasculaire ziektes (bv. rheumatoïde artritis, lupus, ...), erfelijke ziektes (syndroom van Down, syndroom van Bloom, ...) ! Immunosupressie/Infectie ! Concomittante chemotherapie ! Concomittante steroïden ! Slechte voedingstoestand ! Roken ! Individuele huidgevoeligheid ! Blootstelling aan UV-stralen ! Opvolgen van de adviezen ter preventie en behandeling van huidreacties


principes.

9 9

A R T I K E L S

Figuur 3: Inhoud van het protocol

Referenties • Archambeau J.O., Pezner R., Wasserman T. (1995).

Deel I: Histologie, pathologie, wondheling

Pathophysiology of irradiated skin and breast. Int J

! Histologie van de huid

Radiat Oncol, Biol Phys, 31(5), 1171-85.

! De fasen van wondheling ! Pathofysiologie van de bestraalde huid ! Definitie van de graden van huidreacties

• Atkinson A. (1998). Nursing burn wounds on general wards. Nurs Stan, 12(41), 58-67. • Barkham A.M. (1993). Radiotherapy skin reactions and treatments. Prof Nurs, 11, 732-6.

Deel II: Richtlijnen voor huidverzorging tijdens radiotherapie

(2001). Potent corticosteroid cream (mometasone)

! Beoordeling van de aanwezigheid van

significantly reduces acute radiation dermatitis: results

risicofactoren ! Richtlijnen voor huidverzorging tijdens

radiotherapie

59, 257-265. • Bugmann P., Taylor S., Gyger D., Lironi A., Genin B., Vunda A., LaScala G., Birraux J, Le Coultre C. (1998).

- Vermijden van druk en wrijving t.h.v. de

A silicone-coated nylon dressing reduces healing time in burned paediatric patients in comparison with standard

- Wassen

sulfadiazine treatment : a prospective randomized trial.

- Geen blootstelling aan extreme temperaturen

Burns, 24(7), 609-12.

- Zonlicht

• Campbell I.R., Illingworth M.H. (1992). Can patients

- Zwemmen

wash during radiotherapy to the breast or chest wall ? A

- Hydrateren van de huid

randomized controlled trial. Clin Oncol, 7, 78-82.

- Gebruik van poeders - Deodorants en andere geparfumeerde huidverzorgingsprodukten Erytheem en droge desquamatie

• Delaney G, Fisher R, Hook C, Barton M (1997). Sucralfate cream in the management of moist desquamation during radiotherapy. Australasian Radiology, 41, 270-5. • D’haese S., Boone A., Claes S., Bate T. (2002).

- Algemene en hygiënische richtlijnen

Huidverzorging tijdens radiotherapie: een onderzoek naar

- Gebruik van corticoïdencrème

de verpleegkundige praktijk in Vlaanderen. Oncologisch

- Afsluitend verband

Tijdschrift, 18(4), 4-14.

- Documenteren van de huidreactie

• Faithfull S., Wells M. (2003). Radiation skin reactions. In:

Vochtige desquamatie

Supportive care in radiotherapy. Churchill Livingstone, pp

- Stoppen met hydraterende produkten en

135-159.

poeders


from a double-blind, randomized study. Radiother Oncol,

Algemene en hygiënische richtlijnen bestraalde zone

10 10

• Boström A., Lindman H., Swartling C., Berne B., Bergh J.

• Fisher J., Scott C., Stevens R., Marconi B., Champion L.,

- Stoppen met corticoïdencrème

Freedman GM., Asrari F., Pilepich M.V., Gagnon J.D.,

- Gebruik van afsluitende verbanden

Wong G. (2000). Randomized phase III study comparing

- Eosine 2% in water

Best Supportive Care to Biafine as a prophylactic agent

- Gentiaan violet

for radiation-induced skin toxicity for women undergoing

- Zilver sulfadiazine zalf

breast irradiation: Radiation Therapy Oncology Group

- Geen antibiotische of antiseptische zalven

(RTOG) 97-13. Int J Radiat Oncol Biol Phys, 48(5):1307-10.

Ulceratie en/of huidnecrose

• Halperin E.C., Gaspar L., George S., Darr D., Pinnell S. (1993). A double-blind, randomized, prospective trial to evaluate topical vitamin C solution for the prevention of

ONTWIKKELING


radiation dermatitis. Int J Radiat Oncol Biol Phys, 26, 413-416. • Lavery B.A. (1995). Skin care during radiotherapy: a survey of UK practice. Clin Oncol, 7(3), 184-7. • Lokkevik E., Skovlund E., Reitan J.B., Hannisdal E., Tanum G. (1996). Skin treatment with bepanthen cream versus no cream during radiotherapy: A randomized controlled trial. Acta Oncol, 35(8), 1021-6. • Maiche A.G., Isokangas O.P., Gröhn P. (1994) Skin protection by sucralfate cream during electron beam radiotherapy. Acta Oncol, 33, 201-3. • Naylor W., Laverty D., Mallett J. (2001). Management of wounds related to cancer and cancer therapies. In: Handbook of wound management in cancer care. Blackwell Science Ltd, London, pp 73-122. • Olsen D.L., Raub W., Bradley C., Johnson M., Macias J.L., Love V., Markoe A. (2001). The effect of aloe vera gel/ mild soap versus mild soap alone in preventing skin reactions in patients undergoing radiation therapy. Oncol Nurs Forum, 28(3), 543-7. • Porock D., Kristjanson L. (1999). Skin reactions during radiotherapy for breast cancer: the use and impact of topical agents and dressings. Eur J Cancer Care, 8(3), 143-53. toradiation therapy. J Enterostomal Ther, 17(5), 193-8. • Roy I., Fortin A., Larochelle M. (2001). The impact of skin washing with water and soap during breast irradiation : a randomized study. Radiother Oncol, 58(3) : 333-9. • Schmuth M, Wimmer MA, Hofer S, Sztankay A, Weinlich G, Linder DM, Elias PM, Fritsch PO, Fritsch E. (2002). Topical corticosteroid therapy for acute radiation dermatitis: a prospective, randomized, double-blind study. Br J Dermatol, 146(6): 983-91. • Schratter-Sehn A.U., Brinda K., Kahrer M., Novak M. (2001). Improvement of skin care during radiotherapy. Onkologie, 24(1), 44-6. • Schreck U., Paulsen F., Bamberg M., Budach W. (2002). Intraindividual comparison of two different skin care conceptions in patients undergoing radiotherapy of the head-and-neck region. Strahlenther Onkol, 178(6), 321-9.

&Haartechnieken

Haarprothesen

Haar Center: Regentieplein 3, 9100 Sint-Niklaas, tel. en fax 03-776 50 07, [email protected] Openingsuren: woensdag tot vrijdag: 9.30u.-18.00u. Haar Noevoo: UZ Gent, K1 Gelijkvloers, 9000 Gent, tel. 09-240 58 25 Openingsuren: dinsdag tot vrijdag: 8.30u.-17.00u. Zaterdag: 8.00u.-14.00u. Coiffure Marinette: Esplanadeplein 9, 9300 Aalst, tel. 053-21 25 64 Openingsuren: woensdag tot vrijdag: 9.30u.-18.00u. Zaterdag: 8.00u.-14.00u. Christine Clement: Oudenaardsestraat 291, 9500 Geraardsbergen, tel. 054-41 37 72 Erwin Driesen: AZ-VUB, Laarbeeklaan 101, 1090 Brussel, tel. 02-477 54 37 Openingsuren: maandag, woensdag en donderdag: 9u.-18.30u. Dinsdag: 9u.-17u. Vrijdag: 9u.-20u. Zaterdag: 7.00u.-17.00u. Bij voorkeur op afspraak. Thuis- en ziekenhuisbezoek mogelijk. (Buiten de openingsuren enkel op afspraak) Voor uw dichtstbijzijnde haarwerkspecialist: contacteer Haar Center (zie bovenaan).


• Ratcliff C (1990). Impaired skin integrity related

11

PREVENTIE VAN VERANDERD MONDSLIJMVLIES BIJ PATIËNTEN DIE CHEMOTHERAPIE ONTVANGEN Een dubbelblind, gerandomiseerd, placebo-gecontroleerd interventie onderzoek van Aloe Vera tandgel Drs. Mireille de Wee, dr. Harry van der Bruggen, Prof. Toine Egberts, dr. Ruud Halfens en dr. Hoo Goey Artikel overgenomen uit Oncologica nummer 4, 2003

Inleiding

Veranderd mondslijmvlies

Interventies die een bijdrage

Veranderd mondslijmvlies treedt op bij ongeveer 40 procent van de patiënten

leveren aan de preventie van

met solide tumoren die behandeld worden met chemotherapie (Berger &

mondproblemen bij patiënten

Kilroy, 2000). Bij patiënten die behandeld worden met 5FU is de incidentie

die chemotherapie ontvangen,

van veranderd mondslijmvlies zelfs 71% (Erlichmann e.a.,1994; O’Connel e.a.,

zijn schaars zoals blijkt uit

1993; Wolmark e.a., 1993; Buroker e.a., 1994).

literatuuronderzoek. Een van

Veranderd mondslijmvlies gaat gepaard met ongemak, irritatie, pijn en

de patiënten in het TweeSteden

infecties (McGuire e.a., 1993). Door de pijn kan eten en drinken een probleem

ziekenhuis

op

zijn. In ernstige gevallen kan dit leiden tot uitdroging en ondervoeding.

eigen initiatief een Aloe Vera

Tevens kan de pijn het spreken ernstig bemoeilijken en aanleiding zijn

bevattende tandgel. Voordat de

tot slaapproblemen. Pijn kan leiden tot vermindering van compliance met

patiënt de tandgel gebruikte,

betrekking tot de voorgeschreven mondverzorging (Beck,1992; McFarland

was sprake van ernstige mond-

& McFarlane,1997; McGuire e.a., 1993). Naast deze ongemakken die de

problemen veroorzaakt door

kwaliteit van leven schaden, kan ernstige verandering van het mondslijmvlies

de chemotherapie. Sinds het

leiden tot dosisreductie van de cytostatica of uitstel van behandeling, wat de

gebruik van de tandgel zijn de

prognose negatief kan beïnvloeden. Ook betekent ernstige verandering van

mondproblemen

het mondslijmvlies vaak verlenging van het verblijf in het ziekenhuis (Ferretti,

Een


werd

12

klein

gebruikte

verdwenen.

praktijkonderzoek

Inzicht in de kwaliteit van de interventies ter preventie van veranderd

lovende resultaten. Deze resul-

mondslijmvlies is noodzakelijk om te komen tot een eenduidig beleid voor de

taten waren de aanleiding om

preventie van veranderd mondslijmvlies (De Wee, 2001).

groot

met

1990; Miaskowski, 1990; Nieweg, 1995).

veelbe-

een

gestart

wetenschappelijk

onderzoek te starten om inzicht

Symptomen die duiden op veranderd mondslijmvlies zijn sensorische

te krijgen in de kwaliteit van de

veranderingen, speekselafname, veranderingen van kleur, laesies of ulceraties,

interventie.

tandplak en cariës, bloedingen en hyperemie, induratie, ontstekingen

PREVENTIE

VAN VERANDERD MONDSLIJMVLIES BIJ PATIËNTEN DIE CHEMOTHERAPIE ONTVANGEN

en oedeem en halitosis (kwalijk ruikende mond)

omdat daar tegenstrijdige resultaten worden ge-

(McFarland & McFarlane, 1997).

vonden: cryotherapie, allopurinol, antimicrobische

Veranderd mondslijmvlies kan bij chemotherapie

therapie,

direct veroorzaakt worden door de remmende ef-

saline, sodiumbicarbonaat, hydrogen peroxide, milk

fecten van cytostatica op de ontwikkelingsfase van

of magnesia, aromatic alkaline, glutamine, sucral-

de snel delende cellen en indirect door de door

faat, corticosteroïden, antibiotica, granulocyte CSF

cytostatica veroorzaakte beenmergdepressie. Indirecte

en zilvernitraat (Loprinzi e.a., 1990; Holmes, 1991;

stomatotoxiciteit ontstaat meestal zeven tot zestien

Mahood e.a., 1991; Rocke e.a., 1993; Dose, 1995;

dagen na het begin van de chemotherapie.

Madeya, 1996; Nieweg, 1992, 1995; Dodd, 1996;

Ook slechte mondhygiëne van de patiënt beïnvloedt

Larson e.a., 1998; Wilkes, 1998; Heimdahl, 1999;

het ontstaan van veranderd mondslijmvlies.

Raber-Durlacher, 1999; Andersson, 1999). Enkele

chloorhexidine,

nystatine,

kraanwater,

middelen bewijzen zich in experimenten als middelen Overige factoren voor het ontstaan van veranderd

die mondproblemen in zijn ernst doen verminderen:

mondslijmvlies zijn: leeftijd, een slecht passende

beta-carotene/ vitamine A, cytokines, propantheline,

gebitsprothese, scherpe en/ of gebroken tanden,

pilocarpine, interleukin 1, transforming growth factor

een matige tot slechte gezondheid van de mond

beta 3, polymixin B, tobramycine, amphotericin B

voor de start van de behandeling, mondademhaling,

(Wilkes, 1998; Peterson, 1999).

zuurstoftoediening,

bijwerkingen

van

medicatie

(antibiotica, corticosteroïden, antidepressiva), bestraling

Eén van de patiënten gebruikte op eigen initiatief een

van het hoofd- en halsgebied, extreme temperaturen,

Aloe Vera bevattende tandgel voor de preventie van

het gebruik van zure dranken of voedsel, te warm of

veranderd mondslijmvlies bij chemotherapie. Voordat

te koud voedsel, alcohol en tabak, braken, tandplak,

ze de tandgel gebruikte, leed ze aan een ernstige vorm

bacteriën,

voedingsdeficiëntie

van veranderd mondslijmvlies. Vanaf het moment dat

(tekort aan foliumzuur en vitamine B12), diabetes

ze de tandgel ging gebruiken, verdwenen de pro-

mellitus, kwaadaardige gezwellen in de mondholte,

blemen. Deze casus leidde tot een klein onderzoek

nierinsufficiëntie en micro-organismen (Beck,1992;

met veelbelovende resultaten. Daarnaast liet een

Carpenito, 1993; Nieweg, 1995; Dose, 1995; McFarland

literatuuronderzoek ten aanzien van de Aloe Vera

& McFarlane, 1997; Peterson, 1999).

tandgel hoge verwachtingen zien.

voedingstoestand,

Een goede mondhygiëne is belangrijk om veranderd mondslijmvlies te voorkomen, dan wel de ernst te

Aloe Vera

verminderen. Aloe Vera is een van de oudst bekende medicinale

Preventie

planten. Sinds 1968 is het mogelijk de gel te

In veel experimenten zijn middelen getest die effectief

stabiliseren terwijl de natuurlijke heilzame kracht

zouden moeten zijn in de preventie van veranderd

geconserveerd blijft. Eigenschappen die toegewezen

mondslijmvlies. Vele middelen blijken geen effect te

worden aan Aloe Vera Toothgel zijn: doordringen

hebben in de preventie: leucovorin, kamille, glycerine,

in het weefsel, antiseptische werking, stimuleren

lemon glycerine swaps, pepermuntolie, bosbessensap,

van celgroei, kalmeren van zenuwen, reinigen,

pentoxifylline, prostaglandin (Holmes, 1991; Nieweg,

analgetische werking, anti-inflammatoire werking,

1992, 1995; Madeya, 1996; Wilkes, 1998). Andere

jeuk vermindering, anti-pyretische werking. Aloe Vera

middelen behoeven nog veel nader onderzoek,

toothgel is een natuurlijk product en veilig in gebruik.


verwijderen van de plant en op natuurlijke basis te

13 13

A R T I K E L S

De tandgel is samengesteld uit gestabiliseerd Aloe

Geïncludeerd werden patiënten die voldeden aan

Vera gel (35%), sorbitol, silicumhydraat, glycerine,

de volgende criteria: (1) achttien jaar of ouder; (2)

natriumlaurylsulfaat,

bijen

chemonaïve patiënten die behandeld gaan worden

propolis, natriumsacharine, natriumbenzoaat, cloro-

met 5FU of Adramycine; (3) WHO performance status

phyllin-koper complex. De tandpasta heeft een

kleiner of gelijk aan 2; (4) geschreven informed

prettige smaak.

consent; (5) bij aanvang van het onderzoek geen

carrageen,

smaakstof,

problemen met het mondslijmvlies; (6) niet bestraald

Onderzoek

of geopereerd in hoofd- halsgebied.

Gezien bovenstaande werd gestart met een dubbel-

Populatie

blind, gerandomiseerd, placebo-gecontroleerd inter-

Het onderzoek werd uitgevoerd in acht algemene

ventie onderzoek. De volgende onderzoeksvraag

ziekenhuizen in het zuiden van Nederland.

werd geformuleerd: Wat is het preventieve effect van Aloe Vera tooth-gel versus een placebo op de

De interventie met Aloe Vera toothgel

kwaliteit van het mondslijmvlies bij patiënten met

De experimentele groep kreeg de nieuwe behandeling

solide tumoren die chemotherapie ontvangen? (Figuur

met Aloe Vera toothgel. De controlegroep kreeg het

1 onderzoeksmodel)

placebo (dezelfde tandpasta als de Aloe Vera, maar dan zonder de 35% Aloe Vera en zonder de bijen propolis).

Materialen en methoden

Beide tandpasta’s werden hetzelfde verpakt, hadden hetzelfde uiterlijk en een identieke geur en smaak.

Design

Zowel patiënten als behandelaars als de onderzoeker

Deze trial is een dubbelblind, gerandomiseerd,

waren geblindeerd, doordat ze niet wisten met welk

placebo-gecontroleerd interventie onderzoek met

middel de patiënten hun tanden poetsten. Pas na het

blokrandomisatie per 10 producten (iedere tien

analyseren van de verzamelde gegevens werd door

producten bestaan uit vijf Aloe Vera bevattende

de apotheker van het TweeSteden Ziekenhuis bekend

tandgels en vijf placebo’s). De producten werden per

gemaakt welke groep de experimentele groep was.

tien producten verdeeld over verschillende zieken-

De patiënten die 5FU ontvingen, mochten gebruik

huizen. Geen enkel ziekenhuis ontving tien identieke

maken van cryotherapie (mondkoeling). Het was niet

tandgels.

toegestaan om de mond te spoelen nadat de tandgel gebruikt was.

Figuur 1 onderzoeksmodel


Patiënten kenmerken

14 14

Leeftijd Geslacht Tumor Chemotherapie Aanvullende behandeling Gebitsprothese Regelmatige tandarts controle Huidige roker Alcohol gebruik WHO performance status Ziekenhuis

Twee gerandomiseerde groepen, interventie

Afhankelijke variabele

Aloe Vera toothgel Kwaliteit van het mondslijmvlies Placebo

PREVENTIE


Instrumenten

hoe nauwkeurig de instructies voor mondverzorging,

Voor de start van het onderzoek vond een voormeting

zoals beschreven in de patiëntenvoorlichting, werden

plaats waarbij de patiëntenkenmerken inzichtelijk

opgevolgd.

gemaakt werden. Factoren die naast de chemotherapie een beïnvloedende factor konden zijn op de kwaliteit

Procedure

van het mondslijmvlies werden hierin ook opgenomen

De oncoloog die de behandeling met 5FU of

(geslacht, leeftijd, tumorsoort, aanvullende behan-

adriamycine aanbood, verwees de patiënt door naar

deling, gebitsprothese, beschadigde tanden, regel-

de research verpleegkundige, de verpleegkundig spe-

matige controle door de tandarts, roken, alcohol

cialist oncologie of de coördinerend oncologieverpleeg-

gebruik, WHO performance status en ziekenhuis).

kundige. Deze verpleegkundige was verantwoordelijk

De centrale effectmaat (afhankelijke variabele) was de

voor de informatievoorziening ten aanzien van het

kwaliteit van het mondslijmvlies. Het meetinstrument

onderzoek naar de patiënt; de includering van de

om de mondstatus te bepalen was de Mond-Status-

patiënt met behulp van een vragenlijst; de uitvoering

Scorelijst (MSS) van Uitterhoeve (1997), welke zowel

van de Mond-Status-Scorelijst voor aanvang van

de objectieve als subjectieve factoren bevat. De MSS

het onderzoek en het afnemen van het informed

bestaat uit zes items: pijn, bloeding, speeksel, roodheid,

consent. Wanneer bleek dat de patiënt paste binnen

laesies en oedeem. Elk item werd ordinaal gemeten op

het onderzoek, vond enkele dagen voor de start

een vierpuntsschaal. Op grond van de bevindingen per

van de eerste chemokuur de randomisatie plaats.

item werd besloten tot een indeling in een stadium:

Op het moment van de eerste behandeling gaven

gezonde status van het mondslijmvlies en stadium 1,

de verpleegkundigen de tandgel aan de patiënt

2 of 3 van veranderd mondslijmvlies (oplopend met

en attendeerden de patiënt op het noteren van

de ernst van veranderd mondslijmvlies). In voorgaand

veranderingen of problemen in het dagboek. Alle

onderzoek werd het instrument getest op interne

patiënten kregen dezelfde tandenborstel.

consistentie en interbeoordelaarsbetrouwbaarheid. De

Het

resultaten waren goed.

veranderd mondslijmvlies bij aanvang van de tweede

Een secundair meetmoment, ter ondersteuning van

chemokuur (niet meer dan 4 weken na de start van

de beoordeling van het effect van de tandgel, werd

de eerste behandeling). De verpleegkundige vulde

gebruikt om de mate van veranderd mondslijmvlies

de Mond-Status-Scorelijst in. De patiënten leverden

te bepalen en de dagen te herleiden dat patiënten

de dagboeken in. De research verpleegkundigen

aangaven mondproblemen te hebben. Dit werd ge-

en verpleegkundig specialisten oncologie werden

daan met behulp van een dagboek dat de patiënten

geschoold door de onderzoeker om de instrumenten

thuis moesten bijhouden. Uit het dagboek konden

correct te gebruiken. Na het onderzoek ontvingen

ook gegegevens gehaald worden ten aanzien van de

de patiënten de echte Aloe Vera tandgel als ze de

eerste dag dat mondproblemen werden aangegeven

behandeling wilden continueren.

primaire

eindpunt

was

de

kwaliteit

van

ernst van de mondproblemen te scoren aan de hand

Analyse

van de volgende schaal: 0= geen problemen; 1= licht

Uitgaande van een _ = 0.05 en een power van

ongemak; 2= ongemak, maar in staat vast voedsel te

80%, een incidentie van veranderd mondslijmvlies

eten; 3= ernstig ongemak, niet in staat vast voedsel te

in de placebogroep van 50% (op basis van

eten, wel vloeibaar; 4= ernstig ongemak, niet in staat

literatuurgegevens met vergelijkbare scoresystemen)

vast of vloeibaar voedsel te eten, dus afhankelijk van

en een klinisch relevant geachte verbetering van

sondevoeding. Aanvullend werd de patiënten gevraagd

factor 2 (incidentie in Aloe Vera groep 25% of lager),


door de patiënt. De patiënten werd gevraagd om de

15 15

A R T I K E L S

is een groepsgrootte van 58 evalueerbare personen

tussen de beide groepen werd de t-test gebruikt. Een

in beide onderzoeksarmen vereist. Rekening houdend

p-waarde van < 0.05 was statistisch significant.

met een zekere uitval zullen 63 mensen in iedere arm geïncludeerd worden. Een analyse werd uitgevoerd op

Resultaten

de twee randomisatie groepen volgens het ‘intention

Honderd eenentwintig patiënten werden geïncludeerd

to treat’ principe. Om te bepalen of de ontwikkeling

in deze trial. De respons tot deelname was honderd

van veranderd mondslijmvlies in de Aloe Vera groep

procent. Vijf patiënten maakten de behandeling niet af

verschilde van de placebo groep werd gebruik

vanwege progressie van de ziekte en het staken van

gemaakt van de chi-kwadraat toets. Om te bepalen

de chemotherapie. Andere oorzaken waren: overlijden

of het aantal dagen tussen de startdatum en het

(n=1) en één patiënt die niet kon omgaan met het

ontwikkelen van veranderd mondslijmvlies verschilde

onderzoek. Honderd veertien patiënten volbrachten

Tabel 1. Patiënten kenmerken bij aanvang van de studie Kenmerken n (%)

Aloe Vera (N=57) n (%)

Placebo (N=57)

Gemiddelde (sd) leeftijd

55,73 (10,5)

54,74 (12,47)

0,23

Mannelijk geslacht

18 (31,6%)

18 (31,6%)

1,00

Tumor: Borstkanker Colon/Rectumcarcinoom Overig

29 (50,9%) 21 (36,8%) 7 (12,3%)

29 (50,9%) 24 (42,1%) 4 (7%)

Chemotherapie soort: 5FU Adriamycine 5FU en Adriamycine 5FU en radiotherapie

16 (28,1%) 22 (38,6%) 8 (14,0%) 11 (19,3%)

19 (33,3%) 21 (36,8%) 8 (14,0%) 9 (15,8%)

Aanvullende behandeling

14 (24,6%)

13 (22,8%)

0,83

Gebitsprothese

29 (50,9%)

27 (47,4%)

0,71

2 (3,5%)

4 (7,0%)

0,40

Regelmatige tandarts controle

33 (57,9%)

38 (66,7%)

0,33

Huidige roker

13 (22,8%)

16 (28,1%)

0,52

Alcohol gebruik

31 (54,4%)

34 (59,6%)

0,57

WHO performance status: score 0 score 1

38 (66,7%) 19 (33,3%)

34 (59,6%) 23 (40,4%)

Ziekenhuis Amphia Breda Carolus Den Bosch Catharina Eindhoven Dordwijk Dordrecht Elisabeth Tilburg Maxima Eindhoven TweeSteden Tilburg Willem Alexander Den Bosch

5 (8,8%) 3 (5,3%) 8 (14,0%) 3 (5,3%) 4 (7,0%) 3 (5,3%) 29 (50,9%) 2 (3,5%)

7 (12,3%) 2 (3,5%) 7(12,3%) 1 (1,8%) 5 (8,8%) 5 (8,8%) 27 (47,4%) 3 (5,3%)


Beschadigde tanden

16 16

P-waarde

0,60

0,92

0,44

0,93

PREVENTIE


de behandeling en werden geëvalueerd. Vijf monsters

38.6% en de placebo groep was 35.1% (p= 0.846).

van de tandgel werden gestolen voor gebruik. Na

Aanvullende andere onafhankelijke variabelen (soort

randomisatie

patiënten

chemotherapie, soort tumor, geslacht, gebitsprothese,

de Aloe Vera bevattende tandgel. Patiënten uit de

roken, alcohol en leeftijd) werden onderzocht om te

Aloe Vera groep en de placebo groep verschilden

weten of hier verschillen werden gevonden. Er waren

bij aanvang van het onderzoek niet significant ten

geen significante resultaten (tabel 2).

aanzien van de demografische factoren of ziekte

De zes items van de Mond-Status-Scorelijst lieten

variabelen (tabel 1).

ook geen significante resultaten zien tussen de

De analyse van 114 patiënten toonde geen significante

experimentele groep en de placebo groep: pijn (p=

verschillen in het vóórkomen van veranderd mond-

0.124), bloeding (p= 0.298), speeksel (p= 0.556),

slijmvlies veroorzaakt door chemotherapie tussen

roodheid (p= 0.842), laesies (p= 0.385), oedeem

de Aloe Vera groep en de placebo groep. De fre-

(p=0.539). Geen significante verschillen bestonden

quentie van veranderd mondslijmvlies veroorzaakt

tussen de Aloe Vera groep en de placebo groep (figuur

door chemotherapie in de Aloe Vera groep was

2).

ontvingen

zevenenvijftig

Tabel 2. Aantal patiënten met veranderd mondslijmvlies

Totaal

A = aloe vera

B = placebo

P-waarde

22 (38.6%)

20 (35.1 %)

0.85

3 (18,8%)

5 (26,3%)

0.90

12 (54,5%)

Chemotherapie soort 5FU: Adriamycine:

9 (42,9%)

0.65

5FU en Adriamycine

2 (25%)

4 (50%)

0.61

5FU en radiotherapie

5 (45,5%)

2 (22,2%)

0.54

11 (37,9%)

13 (44,8%)

0.79

Colon/rectumca

7 (33,3%)

6 (25,0%)

0.78

Overig

4 (57,1%)

1 (25%)

0.69

man

8 (44.4%)

3 (16.7%)

0.15

vrouw

14 (35,9%)

17 (43,6%)

0.64

ja

12 (41.4%)

9 (33.3 %)

0.73

nee

10 (35,7%)

11 (36.7%)

1.00

ja

5 (38,5%)

5 (31.3%)

0.99

nee

17 (38,6%)

15 (38.6%)

1.00

ja

10 (32.3%)

10 (29.4%)

1.00

nee

12 (46.2%)

10 (43.5%)

1.00

<55

10 (40.0%)

12 (41.4%)

1.0

> 55

12 (37.5%)

8 (28.6%)

1.0

Tumor Borstkanker

Geslacht

Gebitsprothese

Huidige roker

Leeftijd


Alcohol gebruik

17 17

A R T I K E L S

Figuur 2 Aantal patiënten met veranderd

Het dagboek liet geen significante verschillen zien

mondslijmvlies per item

tussen de twee groepen ten aanzien van de dag waarop de mondproblemen zich openbaarden (eerste dag dat veranderd mondslijmvlies werd gemeten; p= 0.89), de somscore van alle meetbare dagen (p= 0.97), aantal dagen met veranderd mondslijmvlies (p= 0.71) en de somscore gedeeld door het aantal meetbare dagen (p= 0.31) (tabel 3). Aanvullend werden andere onafhankelijke variabelen onderzocht om te weten of deze de resultaten beïnvloedden. Er was slechts één onverwacht significant resultaat. Patiënten die alcohol gebruikten, omschreven mondproblemen als minder ernstig dan de patiënten die geen alcohol gebruikten (p=0.03). De tandgel werd goed verdragen door de meeste patiënten. Er waren geen verschillen tussen de Aloe Vera groep en de placebo groep.

Discussie De belangrijkste conclusie uit dit gerandomiseerd onderzoek is dat Aloe Vera toothgel geen preventief criteria

score >0

score >0

Aloe Vera

Placebo

pijn

effect heeft op de kwaliteit van het mondslijmvlies bij patiënten met solide tumoren die chemotherapie

8,8

15,8

bloeding

7

12,3

speeksel

26,4

17,5

roodheid

19,3

21

leasies

28,1

17,6

In totaal kregen 42 patiënten (36.85%) mondpro-

3,5

7,1

blemen. Op het eerste gezicht is opvallend dat de

oedeem

ontvangen. Er zijn geen significante verschillen gevonden bij de nameting tussen de Aloe Vera groep en de placebo groep.

Tabel 3 Informatie ten aanzien van veranderd mondslijmvlies verzamelt middels dagboeken


Aloe Vera (N=32)

18 18

Placebo (N= 35)

P-waarde

Gemiddelde

Standaarddeviatie

Gemiddelde

Standaarddeviatie

Eerste dag mondproblemen

6.50

0.83

6.03

0.68

0.89

Somscore meetbare dagen

12.78

2.02

11.43

1.68

0.97

Aantal dagen met mondproblemen

8.38

1.05

8.20

0.98

0.71

0.60704

0.09893

0.51268

0.07650

0.31

Somscore/ aantal gemeten dagen


incidentie van veranderd mondslijmvlies in deze studie

controles verricht door de onderzoeker aangaande

lager is dan verwacht op basis van literatuuronderzoek

de kwaliteit en betrouwbaarheid van de metingen.

(O’Connel e.a., 1993; Wolmark e.a., 1993; Buroker e.a.,

Deze controles lieten zien dat alle resultaten identiek

1994; Erlichmann e.a.,1994; Berger en Kilroy, 2000;

waren.

Herrstedt, 2000).

Aan de patiënten zijn na het onderzoek enkele

In het onderzoek was gekozen om de nameting te

vragen gesteld ten aanzien van de compliance.

verrichten vóór aanvang van de tweede chemokuur.

Een slechte compliance kan leiden tot vertekende

Dit om een extra bezoek aan het ziekenhuis te

resultaten. Uit het onderzoek blijkt dat 81% van de

voorkomen. De verwachting was dat bij een deel van

patiënten de instructie voldoende (≥ drie maal daags

de patiënten bij de nameting de mondproblemen niet

mondverzorging) heeft uitgevoerd. De resultaten zijn

meer zichtbaar zouden zijn, maar dat er tijdens de

gelijk verdeeld over de Aloe Vera groep en de placebo

intervalperiode wel mondproblemen zijn geweest. Dat

groep. Geen significante verschillen zijn gevonden.

was de reden dat de patiënten een dagboek moesten

Een aanvullende analyse liet zien dat compliance in

bijhouden waar ze dagelijks een score moesten

de interventie groep geen invloed heeft gehad op de

noteren. Uit de analyse van de dagboeken blijken 67

resultaten. Het lijkt onwaarschijnlijk dat bovenstaande

patiënten (58,7%) mondproblemen te ervaren. Dit

factoren de uitkomst van het onderzoek hebben

is een groot verschil met het aantal patiënten met

beïnvloed.

veranderd mondslijmvlies uit de nameting. Mogelijk

Hoewel er geen verschillen werden gevonden

dat de intervalperiode tussen het eerste meetmoment

tussen de Aloe Vera groep en de placebo groep,

en het evaluatie moment voor de tweede chemokuur

is een opvallend resultaat dat de incidentie van

te lang is.

veranderd mondslijmvlies onder patiënten met 5FU

Er zijn geen andere onderzoeken beschikbaar die

(n=8) lager is dan onder patiënten die Adriamycine

deze interventie maatregel bij deze doelgroep hebben

ontvangen (n=21) (tabel 2). Dit resultaat is niet eerder

getoetst.

beschreven.

Literatuuronderzoek naar het product Aloe Vera

Er was slechts één onverwachts significant resultaat.

Toothgel liet hoge verwachtingen zien. De tandgel

Patiënten die alcohol gebruikten omschreven mond-

beschikt naast de reinigende functie over een

problemen als minder ernstig dan de patiënten die

aantal vermogens die belangrijk kunnen zijn voor de

geen alcohol gebruikten (p=0.03). Het resultaat kan

preventie van mucositis, met name een antiseptische

niet ondersteund worden door ander wetenschappelijk

werking, waardoor bacteriën, virussen en schimmels

onderzoek. Opvallend is wel dat ongeveer 90% van

gedood worden of belemmerd worden in hun groei,

de mensen het product positief heeft ontvangen,

en stimulering van de celgroei, waardoor de groei

ongeacht in welke groep ze hebben deelgenomen.

en ontwikkeling van nieuwe gezond weefsel wordt

Een grote groep patiënten zet het gebruik van de

gestimuleerd (Atherton, 1997). De veelbelovende

toothgel voort, terwijl het niet duidelijk is of ze de

resultaten uit de voorstudie hebben geleid tot deze

Aloe Vera toothgel hebben gebruikt of het placebo.

dubbelblind,

interventiestudie.

Een verklaring hiervoor is dat patiënten hun gedrag

Waarschijnlijk zijn de resultaten uit de voorstudie

veranderden wat betreft de mondhygiëne als een

gebaseerd op toeval.

resultaat van deelname aan het onderzoek. Zoals

Het onderzoek werd verricht door verschillende

hiervoor geschreven, is het opvallend dat de totale

mensen. Al deze onderzoekers hebben een scholing

incidentie van mondproblemen in deze studie

ontvangen ten aanzien van het gebruik van het

lager is dan verwacht. Een mogelijke verklaring is

instrument. Daarnaast zijn er steekproefsgewijs

dat patiënten die deelnamen aan het onderzoek

gerandomiseerde


PREVENTIE

19 19

A R T I K E L S

grondige informatie en instructies ontvingen wat

Professor aan de faculteit voor gezondheidswetenschap-

betreft dagelijkse mondhygiëne. Deze hoeveelheid

pen, sector verplegingswetenschappen te Maastricht.

aandacht ten aanzien van mondverzorging behoort

Goey is internist/ oncoloog in het TweeSteden

niet tot de standaard informatie die de deelnemende

ziekenhuis te Tilburg.

ziekenhuizen aanbieden aan de patiënten. Meer

Correspondentie: [email protected]

aandacht aan patiënten door de hulpverleners lijkt belangrijk te zijn. Dit kan resulteren in meer

Literatuurverwijzingen

compliance en minder schadelijke consequenties bij

• Andersson, P. R., Persson, L., Ingalill Rahm Hallberg,

patiënten (Dose, 1995; Nieweg, 1995; Larson e.a.,

P., Renvert, S. (1999). Testing an oral assessment guide

1998; Andersson e.a., 1999). Het kan ook een positief

during chemotherapy treatment in a Swedish care

effect hebben op hoe patiënten hun chemotherapie

setting: a pilot study. Journal of Clinical Nursing, 8,

ondergaan. Verpleegkundigen kunnen een bijdrage

150-158.

leveren aan het voorkomen van mondproblemen door

• Atherton, P. (1998). De kracht van Aloe Vera. De werking

patiënten te scholen op het gebied van mondhygiëne

en de bewijzen. Second edition. St. Annaparochie:

en door regelmatige, systematische inspecties van de

FLP Fryslan VOF.

mondholte uit te voeren (Nieweg, 1995).

• Beck, S. L. (1992). Prevention and management of oral

Dit onderzoek toont ook aan dat interventiemaatregelen

complications in the cancer patient. Current Issues in

evidence-based moeten zijn, voordat ze in de praktijk

Cancer Nursing Practice, 6, 1-12.

uitgevoerd gaan worden en tijd en geld kosten.

• Berger, A. M., Kilroy, T. J. (2000). Cancer: principles and practice of oncology. Fifth edition on 04/03/00 using

Nawoord Via deze weg willen wij graag alle deelnemende

SearchLITE(R) for windows. • Buroker, T. R. (1994). Randomised comparison of two

instellingen bedanken voor de enthousiaste inzet.

schedules of Fluouroucil and leucovorin in the treatment

Zonder hen was dit onderzoek niet zo’n groot succes

of advanced colorectal cancer. Journal of Clinical Oncology,

geworden. Het is belangrijk aandacht te besteden

12, 14-20.

aan wetenschappelijke onderbouwing van zorg. Dit onderzoek heeft niet geleid tot het gehoopte resultaat, maar ook dat is belangrijk om te weten. Het onderzoek

• Carpenito, L.J. (1993). Handbook of nursing diagnosis. Fifth edition. Philadelphia: Lippincott. • De Wee, M. J. C. A. (2001). Preventie van veranderd

heeft veel wijsheid gebracht. Het is prachtig om een

mondslijmvlies bij patiënten die chemotherapie

kijkje te nemen in de wereld van de wetenschap!

ontvangen. Maastricht: Universiteit Maastricht, Faculteit Gezondheidswetenschappen.

Auteursgegevens De Wee is verplegingswetenschapper en hoofd Oncologie in het TweeSteden ziekenhuis te Tilburg. Van der Bruggen is Assistant Professor aan de faculteit voor gezondheidswetenschappen, sector ONCOLOGISCH TIJDSCHRIFT

verplegingswetenschap te Maastricht. Egberts is

20 20

Professor clinical pharmacoepidemiologie aan de faculteit voor farmaceutisch onderzoek te Utrecht en ziekenhuisapotheker in het TweeSteden ziekenhuis en Elisabeth ziekenhuis te Tilburg. Halfens is Associate

• Dodd, M. J., Larson, P. J., Dibble, S. L., Miaskowski, C., Greenspan, D., MacPhail, L., Hauck, W. W., Paul, S. M., Ignoffo, R., Shiba, G. (1996). Randomized clinical trial of chlorhexidine versus placebo for prevention of oral mucositis in patients receiving chemotherapy. Oncology Nursing Forum, 23(6), 921-927. • Dose, A. M. (1995). The symptom experience of mucositis, stomatitis, and xerostomia. Seminars in Oncology Nursing, 11(4), 248-255. • Ehrlichmann, C., Marsoni, S., Seitz, J. F. (1994). Event free and overall survival is increased by FUFA in resected B


and colon cancer: a prospective pooled analysis of 3 randomized trials. Proceedings of ASCO 1994, 13,194. • Ferretti, G. A. (1990). Oral Antimicrobial Agents-

• Miaskowski, C. (1990). Oral complications of cancer therapy. NCI Monograph, 9, 95-98. • Nieweg, R., Van Tinteren, H., Klein Poelhuis, E., Abraham-

Chlorhexidine. Consensus Development Conference on

Inpijn, L. (1992). Nursing care for oral complications

Oral Complications of Cancer Therapies: Diagnoses,

associated with chemotherapy. Cancer Nursing, 15(5),

Prevention and treatment. Monographs-NCI, 9, 51-55.

313-321.

• Heimdahl, A. (1999). Prevention and management of

• Nieweg, R. (1995). Mondproblemen bij chemotherapie:

oral infections in cancer patients. Support Care Cancer,

verandering van het mondslijmvlies. Verpleegkundige

7, 224-228.

Probleemgebieden: Diagnoses & Interventies. Rubriek 1,

• Herrstedt, J. (2000). Prevention and management of mucositis in patients with cancer. International Journal of Antimicrobial agents, 16, 161-163. • Holmes, S. (1991). The oral complications of specific anticancer therapy. International Journal of Nursing Studies, 28(4), 343-360. • Larson, P. J., Miaskowski, C., MacPhail, L., Dodd, M. J., Greenspan, D., Dibble, S. L., Paul, S. M., Ignoffo, R.

aflevering 12-1. Dwingeloo: Kavanah. • O’Connell, M., Mailliard, J., MacDonald, J. (1993). An intergroup trial of intensive course 5-FU and low dose Leucovorin as surgical adjuvant therapy for high-risk colon cancer. Proceedings of ASCO, 12, 190. • Peterson, D. E. (1999). Research advances in oral mucositis. Current Opinion in Oncology, 11, 261-266. • Raber-Durlacher, J. E. (1999). Current practices for

(1998). The PRO-SELF mouth aware program: an effective

management of oral mucositis in cancer patients.

approach for reducing chemotherapy- induced mucositis.

Support Care Cancer, 7, 71-74.

Cancer Nursing, 21(4), 263-268. • Loprinzi, C. L., Cianflone, S. G., Dose, A. M., Etzell, P.

• Rocke, L.K., Loprinzi, C. L., Jeraldine, M. D., Lee, K., Kunselman, S. J., Iverson, R. K., Finck, G., Lifsey, D.,

S., Burnham, N. L., Pharm, D., Therneau, T. M., LeRoyce

Glaw, K. C., Stevens, B. A., Hatfield, A. K., Vaught, N. L.,

Hagen, P., Gainey, D. K., Cross, M., Athmann, L. M.,

Bartel, R. N., Pierson, N. (1993). A randomized clinical

Fischer, T., O’Connell, J. O. (1990). A controlled evaluation

trial of two different durations of oral cryotherapy for

of an allopurinol mouthwash as prophylaxis against

prevention of 5- fluorouracil- related stomatitis.

5-fluorouracil-induced stomatitis. Cancer, 65, 1879-1882.

Cancer, 72(7), 2234-2238.

• Madeya, M. L. (1996). Oral complications from cancer

• Uitterhoeve, R. J. (1997). Een intensief mondverzor-

therapy: part 2- nursing implications for assessment and

gingsprotocol bij hematologische patiënten; een inter-

treatment. Oncology Nursing Forum, 23(5), 808-819.

ventie studie. Maastricht: Universiteit Maastricht, Faculteit

• Mahood, D. M., Dose, A. M., Loprinzi, C. L., Veeder, M.H., Athmann, M., Therneau, T. M., Sorensen, J. M.,

Gezondheidswetenschappen. • Wilkes, J. D. (1998). Prevention and treatment of oral

Gainey, D. K., Mailliard, J. A., Gusa, N. L., Finck, G. K.,

mucositis following cancer chemotherapy. Seminars in

Johnson, C., Goldberg, R. M. (1991). Inhibition of fluorour

Oncology, 25(5), 5538-5551.

acil-induced stomatitis by oral cryotherapy. Journal of Clinical oncology, 9(3), 449-452. • McFarland, G. K. and McFarlane, E. A. (1997). Nursing

• Wolmark, N., Rockette, H., Fischer, B. (1993). The benefit of leucovorin-modulated fluourouracil as postoperative adjuvant therapy for primary colon cancer: results from

diagnosis and interventions: planning for patient care.

national surgical adjuvant breast and bowel project

Second edition. St. Louis: Mosby .

protocol C-03. Journal of Clinical Oncology, 11, 1879-

• McGuire, D. B. (1993). Patterns or mucositis and pain in patients receiving preparative chemotherapy and bone marrow transplantation. Oncology Nursing Forum, 20 (10), 1493-1502.

1887.


PREVENTIE

21 21

VERENIGINGNIEUWS VERENIGINGNIEUWS

21e JAARCONGRES V.V.R.O. VOORMIDDAG SESSIE 1: RADIOTHERAPIE BIJ PROSTAATKANKER Anatomie van prostaat en omliggende structuren IMRT Zaadjes Hypofractionatie

SESSIE 2: HEMATOLOGIE Isolatie Myeloom: Wat is de therapie? Plaats van mononuclonale anti-lichamen in de hematologie

SESSIE 3: DIGESTIEVE HEELKUNDE Maag- en slokdarm tumoren Intra-arteriële chemotherapie Secundaire tumoren en aidsbehandeling

NAMIDDAG SESSIE 1: VERPLEEGKUNDIGE IN DE RADIOTHERAPIE EN ONCOLOGIE Zoekkanalen informatiewinning voor verpleegkundigen Comforttherapie Stand van zaken over poorten

SESSIE 2: VERPLEEGKUNDIGE IN DE RADIOTHERAPIE EN ONCOLOGIE Catheterzorg


Vochtbalans

22

Multidisciplinair overleg: efficiënt Prijsuitreiking Receptie

MODULE WONDZORG 22 april 2004 Aula Sint-Camillus, AZ St. Augustinus, Wilrijk ‘Oncologische wonden hebben een negatieve impact op de kwaliteit van leven van de kankerpatiënt. De zorg voor deze wonden vereist een specifieke aanpak en is één van de kerntaken van oncologieverpleegkundigen. In dit symposium wordt de zorg voor de patiënt met een oncologische wonde in zijn totaalbeeld benaderd met aandacht voor fysiologie, psychologische en financiële aspecten, alsook de multi-disciplinaire zorg. Het voorziet in het geven van up-to-date informatie over hoe verschillende wondzorgmethoden en -verbanden kunnen worden gebruikt.’ PROGRAMMA

VOORMIDDAG

NAMIDDAG

9u-9u45: Principes van wondzorg / Fysiologie van oncologische wonden

14u-14u45: Multidisciplinaire aanpak: Oncologische wondzorg en voeding

Frans Meuleneire, Hoofdverpleegkundige Algemene

Martine Blomme, Diëtiste, AZ-VUB, Brussel

Heelkunde, Coördinator Wondzorgcentrum AZ St.-Elisabeth,

Multidisciplinaire aanpak: Oncologische wondzorg in de thuisverpleging

Zottegem

9u45-10u30: Tumorale wonden: probleem, doelstellingen casuïstiek Diane Vandepoel, Verpleegkundige Palliatieve Zorgen, UZ Leuven

10u30-11u: PAUZE 11u-11u45: Psychologische aspecten: de patiënt met zijn wonde

Linda Moonen, Wit-Gele Kruis, Turnhout

14u45-15u30: Parallelle sessie: Wonden door de behandeling #$ Bestralingsreacties Extravasatie Guy Vandevelde

Gerrit Ponnet

Hoofverpleegkundige

Hoofverpleegkundige

Radiotherapie Leuven

Oncologie, AZ-VUB

Kaatje Bostoen, Verpleegkundige Intensieve Zorgen, AZ-Sint Jan, Brussel

15u30-16u: PAUZE

11u45-12u30: Soorten verbanden, werkingsprincipes, voordelen, kostprijs

16u-16u30: Voorstelling poster:

Kris Beernaerts, Adjunct hoofdverpleegkundige

Frans Meuleneire, Hoofdverpleegkundige Algemene Heelkunde

Brandwonden en Intensieve Geneeskunde

Coördinator Wondzorgcentrum AZ St.-Elisabeth, Zottegem

UZ-Leuven

Inschrijvingsgeld: leden 35 euro, niet-leden 45 euro

Inschrijfstrook op pagina 25


LUNCH: 12u30-14u

23


reclame Smiths medical

24

✂ Inschrijfstrook Module Wondzorg Naam: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lidnummer: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Adres:. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Telefoonnummer: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ziekenhuis - dienst: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . E-mail: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Terugsturen of faxen voor 15/04 naar secretariaat VVRO, Radiotherapie, Laarbeeklaan 101, 1090 Brussel tel 02/477 52 37 • fax 02/477 52 52 • [email protected] Voor meer informatie kan u zich wenden tot Sven D’Haese (02/774 16 78)


Reklame Incomed

25

WORKSHOP Communicatie tussen verpleegkundigen en kankerpatiënten georganiseerd door Vereniging voor Verpleegkundigen Radiotherapie en Oncologie i.s.m. Janssen-Cilag

Verpleegkundigen zich vaak tekort schieten in het communiceren met patiënten. Een aanzienlijk aandeel van de klachten van patiënten in ziekenhuizen verwijzen naar communicatie, informatieverstrekking en bejegening. Goede communicatie wordt dus door verpleegkundige en patiënt beschouwd als een belangrijk zorgaspect en heeft voor beide enorme voordelen. Maar het is ook een complexe taak die hoge eisen stelt aan gespreks- en sociale vaardigheden van de zorgverlener. De workshop beoogt meer dan het louter toepassen van gespreksvaardigheden. Aan de hand van ‘het communicatiekompas’ wordt inzicht in specifieke situaties aangereikt . Dit inzicht in communicatieprocessen helpt om op een deskundige, effectieve manier te communiceren.

Begeleiders: Mevr. Chris De Valck en Dr. Edel Maex Agenda WORKSHOP 1

WORKSHOP 4

Lokatie: Virga Jesse Ziekenhuis Hasselt Data: 2/03/2004 en 9/03/2003 Uur: van 15u tot 18u

Plaats: AZ middelheim Antwerpen Data: 08/06/2004 en 15/06/2004 Uur: van 15u30 tot 18u30

WORKSHOP 2

WORKSHOP 5

Lokatie: OLV Ziekenhuis Aalst Data: 20/04/2004 en 27/04/2004 Uur: van 17u tot 20u

Plaats: AZ Sint-Jan Brugge Data: nog te bepalen Uur: nog te bepalen

WORKSHOP 3

WORKSHOP 6

Plaats: AZVUB Brussel Data: 11/05/2004 en 25/05/2004 Uur: van 15u tot 18u

Plaats: Sint-Elisabeth Ziekenhuis Turnhout Data: nog te bepalen Uur: nog te bepalen

Inschrijving


Aantal cursisten: maximaal 15 personen

26

Secretariaat VVRO • Tel: 02/477 52 37 • Email: [email protected] Leden: 15 Euro • Niet-leden: 25 Euro

✂ Inschrijfstrook Workshop Communicatie tussen verpleegkundigen en kankerpatiënten Naam: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lidnummer: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Adres:. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Telefoonnummer: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ziekenhuis - dienst: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . E-mail: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Terugsturen of faxen naar secretariaat VVRO, Radiotherapie, Laarbeeklaan 101, 1090 Brussel tel 02/477 52 37 • fax 02/477 52 52 • [email protected]

De Vereniging voor Verpleegkundige Radiotherapie en Oncologie (VVRO) zoekt versterking voor het bestuur

Welke enthousiaste collega voelt zich geroepen om het bestuur van de vereniging te versterken? Wie heeft zin voor uitdaging en wil zijn professionele kennis verruimen ? De taak van het nieuwe bestuurslid omvat het opvolgen van de opleidingen die door de vereniging werden georganiseerd en nu door verschillende hogescholen werden overgenomen. Verder woont u de bestuurvergaderingen mee (± 6/jaar) en kan u naargelang uw interesses participeren in andere domeinen binnen de werking van het bestuur. Wij staan open voor uw eigen initiatieven die u wil verwezenlijken. Is dit iets voor u, maar u wenst meer informatie, dan kan u contact opnemen met Sven D’haese


(Tel: 02/774 16 78 of GSM: 0485/76 75 12).

27


Reklame
28


Reklame Aventis

29

WERKGROEP

Alden Biesen

RESIDENTIELE CURSUS PALLIATIEVE ZORG VOOR GEVORDERDEN De historische landcommanderij Alden Biesen in Limburg is goed gekend bij de VVRO. Sedert meer dan 10 jaar werd hier jaarlijks de beginnerscursus Palliatieve Zorg georganiseerd. De VVRO was toen één van de eersten die de beginners cursus palliatieve zorg aanboden. Talloze hulpverleners volgden deze cursus. Ondertussen is er een groot aanbod aan beginnerscursussen (netwerken, federatie, …) en de ‘beginners’ van weleer werden in de loop der jaren ‘gevorderden’. Begin 2002 werd daarom beslist de cursus een grondige facelift te geven. Myriam Spinnoy, Geerde Turcksin, Jos Swinkels, Jan Van Soom en Mieke De Pril, staken de koppen bij mekaar en bliezen de ‘Werkgroep Alden Biesen’ nieuw leven in. Het concept werd grondig herbekeken en de beginnerscursus werd omgedoopt tot een cursus voor gevorderden met een totaal nieuw programma. Het residentieel concept werd behouden uit de vorige cursus. Het ‘verplicht’ blijven slapen geeft de cursus een extra dimensie. Van bij het begin werd er ook vanuit gegaan dat de cursus interactief van opzet moest zijn. Het moeilijkste aan het vastleggen van het programma bleek het aanbod niet te zwaar te maken zodat er ruimte bleef voor de noodzakelijke uitwisseling. Wat bleek er? Er was een nood aan zo een cursus, want de driedaagse was al snel volgeboekt. Ook de evaluaties waren uitermate positief waardoor na de evaluatie in de werkgroep al gauw bleek dat een tweede cursus voor gevorderden in 2003 wenselijk was.


De tweede 3-daagse cursus begon op 10 december 2003 met een sterk gemotiveerde groep cursisten. Oost-Vlaanderen, Limburg, de kempen en Brabant waren goed vertegenwoordigd. De groep bestond uit één arts en verpleegkundigen uit alle geledingen van de palliatieve zorg: palliatieve eenheid, palliatief support team, palliatieve thuiszorg, oncologie, hematologie, palliatief netwerk, thuisverpleging. Die diversiteit zorgde ervoor dat er boeiende gesprekken konden plaatsvinden tijdens en na de lesmomenten

30

Iedereen was goed op tijd naar Alden Biesen gekomen zodat we na een voorstelling van de deelnemers het woord konden laten aan Prof. Johan Menten (UZ Leuven). Prof. Menten, één van de boegbeelden in de palliatieve zorg gaf al zo vaak les en deed het ook nu met evenveel vuur. Gedurende de eerste voormiddag had hij het over Palliatieve sedatie, geen eenvoudig onderwerp om mee te starten... Tijdens zijn boeiende uiteenzetting was er tijd voor vraagstelling en discussie en zoals steeds bleek de tijd tekort.

Na de heerlijke broodjesmaaltijd en het loskomen van de cursisten onder elkaar kwam een ander zwaar onderwerp: euthanasie aan bod. Prof. Distelmans kent als geen andere de inhoud van de wet en hij kon dit ook aan de praktijk toetsen door zijn ervaring in de euthanasiecommissie. Voor veel vragen was er geen tijd meer, maar die kwamen aan bod tijdens het avondprogramma na een overheerlijke warme maaltijd. Mieke De Pril liet de groep nadenken over een goede procedure bij een euthanasievraag, doordat er nog veel vragen leefden in de groep na de uiteenzettingen van die dag kon dit niet worden afgewerkt. Jos Swinkels had ook dit jaar de ondankbare taak om het tijdschema op te volgen en hij deed dat ook voortreffelijk. De moeilijke onderwerpen van die dag werden weggespoeld in “Het Gasthuis” op het domein van Alden Biesen. Ieder ging vrij vroeg slapen, want er wachtten nog 2 cursusdagen. Het eerste uur donderdagvoormiddag had Chris Daenekindt het over palliatief onderzoek in Vlaanderen en op haar eenheid in Turnhout, meer specifiek over het onderzoek naar de doodsreutel. Resultaten kon ze nog niet geven, maar ze kon toch wel duidelijk het belang van wetenschappelijk onderzoek in de palliatieve zorg aantonen. De rest van de voormiddag sprak Dr. Marc Desmedt (Virga Jesse, Hasselt) over omgaan met waarheid en meer specifiek over de therapeutische hardnekkigheid van de arts. Hij sprak uitsluitend uit eigen ervaring en gaf meerdere boeiende voorbeelden om te illustreren hoe moeilijk het vaak voor de arts is. In de namiddag ging het over Communicatie tussen zorgverleners, hiermee staat of valt ook heel veel in de palliatieve zorg. Daarom werd hiervoor een ganse namiddag en avond uitgetrokken. Brigitte Beckers (psychotherapeute) bracht dit ook dit jaar met haar typische, onnavolgbare stijl. Met een eenvoudig testje kwamen we te weten welke hersenhelft ons leven stuurt en leerden we onze energie uit de grond te halen (aarden). Omdat de commmunicatie tussen artsen en verpleegkundigen niet altijd optimaal verloopt ging Joris Ghyssels verder om ons assertiviteit aan te leren, als een vaardigheid die je kan leren. Deze dag werd afgerond in de taverne van Alden Biesen met een traktatie van Myriam Spinnoy, om haar laatste jaar als voorzitter van de VVRO af te ronden. Dankjewel Myriam voor je niet aflatende interesse voor onze werkgroep.

De derde en laatste cursusdag stond in het teken van de complementaire therapieën. Marleen Dewinne (Aalst, relaxatietherapeute) vertelde ons over Aromatherapie, wellicht de meest gebruikte aanvullende therapie in de palliatieve zorg. Ze liet ons genieten van allerlei geuren en verklaarde de eigenlijke functie ervan in de palliatieve zorg. Om ons nog meer door de aroma’s te laten beïnvloeden ging Marleen tot de middag opgewekt verder met deugddoende voetzoolreflexologie. Als je zelf de weldaad hebt ervaren kan je

niet anders dan dat ook doorgeven. De cursus werd waardig afgesloten met een getuigenis van een familielid. Pascale verloor 2 jaar geleden haar echtgenoot. Haar verhaal was beklemmend en deed ons allemaal nadenken over ons dagdagelijks werk. Aan de cursisten werd gevraagd de cursus te evalueren. Hieruit bleek dat iedereen enthousiast was over de inhoud en de verschillende presentaties. Voor herhaling vatbaar vonden ze. Werkgroep Alden Biesen

VACATURE De Vlaamse Liga tegen Kanker (VLK) De Vlaamse Liga tegen Kanker (VLK), met hoofdzetel in Brussel, is de belangrijkste Vlaamse organisatie die opkomt voor de belangen van de kankerpatiënt. De Vlaamse Liga tegen Kanker is de organisatie achter de campagne Kom op tegen Kanker (Kotk). De Sociale Dienst van het VLK staat zowel vanuit verschillende provinciale steunpunten als vanuit de hoofdzetel in voor professionele hulpverlening aan kankerpatiënten en hun omgeving. Binnen deze Sociale Dienst is er momenteel een voltijdse ( 38/u per week) tijdelijke vacature voor een (m/v):

Sociale Hulpverlener Met raad en daad ten dienste van patiënten Functie: Vanuit de hoofdzetel te Brussel verdeelt u uw tijd gelijkmatig over twee deelaspecten: u werkt mee aan de Vlaamse Kankertelefoon waarbij u telefonisch advies verleent aan kankerpatiënten en hun directe omgeving. Daarnaast staat u ook in voor de correcte administratieve afhandeling van uiteenlopende dossiers (aanvragen voor financiële steun, kinderkamp,infosessies vermoeidheid) U rapporteert aan het diensthoofd. Profiel: Vertrouwd met kankerproblematiek, kennis methodiek telefonische hulpverlening, communicatieve vaardigheden, inlevingsvermogen, maturiteit, kennis courante software pakketten. Plaats van tewerkstelling: Brussel (gemakkelijk te bereiken met openbaar vervoer)

Voor verdere informatie en kandidaatstelling: Vlaamse Liga tegen Kanker Koningsstraat 217 1210 Brussel Chris Heremans: 02/227.69.65 • Ingrid Asnong: 02/227.69.78


Periode: 10/05/2004 tot 13/12/2004 (vervanging zwangerschapsverlof -ouderschapsverlof)

31


REKLAME ASTRA ZENECA

32


REKLAME BECTON DICKINSON

33

ECCO 12 21 tot 25 september 2003, Kopenhagen


ECCO 12 vond plaats van 21 tot 25 september in Kopenhagen. Het congresgebouw, Bella Center, even buiten de stad gelegen was vlot bereikbaar, praktisch ingericht en vooral groot genoeg zodat alle sessies ter plaatse konden doorgaan. De organisatie van het congres in al zijn facetten was perfect. Dit was al onmiddellijk merkbaar bij de inschrijvingen. De openingsceremonie is een officiële plichtspleging die voor sommigen (velen) toch iets te lang werd gerokken met als gevolg dat de drang naar het buffet niet te weerstaan was. De vereniging (VVRO) was vertegenwoordigd met een dertigtal verpleegkundigen. We stelden twee posters voor en er was één voordracht. Onze algehele indruk was dat de lezingen of voordrachten algemeen goed gebracht waren, dit in tegenstelling tot ECCO 11. Iatrogene omstandigheden gooiden roet in het eten van de organisatie. Een elektriciteitspanne zette de ganse stad Kopenhagen zonder stroom. In het congrescentrum viel letterlijk het licht overal uit. Mensen zaten vast in de draaideuren of in de liften. In de congreszalen was er nog net noodverlichting. Anderen die in het toilet zaten, waren aangewezen op hun instinct om af te maken waarmee ze bezig waren en dan op de tast de uitgang zoeken. Hier was helemaal geen noodverlichting. In de expositie ruimte viel “de kermis“ stil. Na twee uur was de panne hersteld maar de chaos in de stad en vooral in de vlieghaven duurde nog tot laat in de nacht.

34

Langs deze weg zou ik toch alle sponsors willen bedanken die het mogelijk gemaakt hebben dat we dit congres mochten meemaken. Zonder hun financiële steun zou dit niet mogelijk geweest zijn. Speciaal zou ik Lieve en Danny afzonderlijk willen bedanken voor hun extra steun, elke keer weer. Enkele lezingen, in het kort gebracht.

“Wondzorg in oncologie en verzorging van ulceratieve wonden.” Lezing gebracht door Mevr. Lintz-Luidens, verpleegkundige het universitair ziekenhuis in Nijmegen. In Nederland wordt een duidelijk onderscheid gemaakt tussen een wonde als gevolg van behandeling of een wonde als gevolg van een tumoraal proces. Ondanks dit gegeven is er geen uniforme behandeling en handelt elk centrum in functie van “gewoontes” of “beperkte ervaring”. Haar uitdaging was “guidelines” of richtlijnen uitschrijven die als standaardprocedure zouden gehanteerd worden in alle ziekenhuizen in Nederland. Een multidisciplinaire werkgroep werd opgericht bestaande uit een radiotherapeut, een medisch oncoloog, een chirurg, een dermatoloog, een data nurse, een studieverpleegkundige en een verpleegkundig specialist in dermatologie. Een literatuur search werd uitgevoerd maar de procedures voor wondzorg werden opgesteld vooral op basis van eigen ervaringen. Binnen deze procedure was er vooral aandacht naar het aspect van de wonde; geur, exsudaat, necrose en doorbloeding. Daarnaast was het psychosociaal aspect van de patiënt ook zeer belangrijk. Deze procedures werden als standaard geïmplementeerd binnen het universitair ziekenhuis in Nijmegen. Het doel is deze procedures als standaardbehandeling ook in andere ziekenhuizen te gebruiken. Dit proces verloopt uiterst moeizaam omdat artsen, verpleegkundigen niet open staan voor deze nieuwe procedures en blijven vasthouden aan voorbijgestreefde en historische wondverzorgingen.

12

“Preventie en management van wonden als gevolg van radiotherapie: een gerandomiseerde studie bij patiënten met borst, hoofd en halstumoren en anale tumoren.”

“Een orale NK1 antagonist in de preventie van chemotherapie geïnduceerd braken: resultaten van twee gerandomiseerde dubbel blind, placebo gecontroleerde studies.”

Lezing gebracht door mevr. Wells, docente verpleging, universiteit Dundee.

Lezing gebracht door Prof. Gralla, centrum voor longkanker in New York

Radiodermitis is één nog vaak voorkomende complicatie. Uit een aantal kleinere studies is gebleken dat het gebruik van crèmes op basis van sucralfaat en hydrogel verbanden een efficiënte behandeling kunnen zijn in de behandeling van radiodermitis. Een gerandomiseerde studie bij 357 patiënten werd uitgevoerd om dit na te gaan. Via randomisatie werden patiënten onderverdeeld in drie groepen waarbij in de eerst groep gebruik gemaakt werd van vochtige crèmes ter hoogte van de bestraalde regio. In de tweede groep werd een crème op basis van sucralfaat aangebracht ter hoogte van de bestraalde regio en de derde groep was de controlegroep zonder enige aanwending van zalf of crème. Alle patiënten kregen strikte richtlijnen om zich te wassen met zachte niet geparfumeerde zeep en water. Bij het optreden van desquamatie was er opnieuw randomisatie tussen droog verband en een verband op basis van hydrogel. De patiënten werden wekelijks gescoord volgens een specifieke levenskwaliteitsschaal (DLQI). Dagelijks werd gevraagd een volgblad in te vullen omtrent pijn, branderig gevoel, irritatie en nachtrust. Er werden geen significante verschillen vastgesteld tussen de drie groepen. De preventieve aanwending betekende zeker geen voordeel. Anderzijds werd wel vastgesteld dat patiënten die roken sneller huidreacties ontwikkelden dan niet-rokers. Het genezingsproces van wonden, waarbij gebruik gemaakt werd van verbanden op basis van hydrogel, duurde langer als deze waarbij gebruik gemaakt werd van “ droge verbanden”. Als conclusie kan men stellen dat preventieve aanwending zeker geen evidentie is ter preventie van radiodermitis en dat het gebruik van droge verbanden zeker even efficiënt is als hydrogel verbanden.

Uit twee gerandomiseerde fase 3 studies was gebleken dat het gebruik van dit, oraal, geneesmiddel in combinatie met standaard anti-emetische behandeling de efficiëntie nog verhoogde. Verdere studies werden uitgevoerd om exacte cijfers te krijgen. De studie werd uitgevoerd bij patiënten die cispatinum kregen aan min. 70 mg/m_. Als anti-emetische behandeling werd gebruik gemaakt van ondansetron ( 32mg IV ) en 20mg dexamethasone oraal op dag 1 Dag 2 tot dag 4: dexamethasone 8mg 2 x// dag p.o Versus ondansetron 32mg , dexamethasone 12mg en 125mg NK1 antagonist. op dag 1. Dag 2 en dag 3: dexamethasone 8mg 1x // dag + 80mg NK1. Dag 4: dexamethasone 8mg // dag. De respons bij acuut braken en laattijdig braken was significant beter in de groep met de NK1 antagonist. Er waren geen andere bijwerkingen dan deze die gekend zijn voor de standaard anti-emetica. Daarnaast kwam ook naar voor dat jonge vrouwen, die tot hiertoe nog steeds meest last hadden van emesis, hier beter scoorden als met de gewone anti-braakbehandeling.

Gerrit Ponnet

De toepassing van monoklonale antilichamen in de diagnostiek en behandeling van haematologische en solide tumoren. Inleiding Zowel normale cellen als kankercellen hebben receptoren/antigenen op hun celoppervlak. Dit zijn complexe moleculen. Al naargelang hun werkingmechanisme spreken we van adhesie moleculen, herkenningsmoleculen of signaaltransductiemoleculen. Bij kankercellen kunnen bepaalde receptoren een over-expressie vertonen of een veranderde eiwitstructuur (gemuteerde antigenen). De receptoren aanwezig op de oppervlakte van tumorcellen kunnen gebruikt worden als basis van


ECCO

35 35

A R T I K E L S

nieuwe therapeutische middelen zoals de monoclonale antilichamen.

Gekoppelde of geconjugeerde Mab: gebonden aan een radio – isotoop, toxische stof of chemotherapie.

Immunotherapie

Werking van Mab: Wanneer een Mab de target cel ontmoet kunnen deze op elkaar passen en een binding aangaan. Hierdoor vinden reacties plaats zoals vernietiging van de tumorcel met behulp van het immuunsysteem of het afbreken van het signaal naar de celkern om te vermenigvuldigen: signaal transductie remming.

Wanneer een lichaamsvreemd antigen of de mutatie van een lichaamseigen antigen (vb oncogen) op de celmembraan van een cel tot expressie komt, gaat ons immuunsysteem natuurlijke eiwitten aanmaken tegen dat vreemde antigen. Deze antilichamen worden gemaakt door de B-cellen en zitten in het plasma. Antilichamen passen precies op de antigenen en gaan er een binding mee aan. Zo kunnen potentiële kwaadaardige cellen worden vernietigd met behulp van ons afweersysteem (tumor-supressor genen). Wanneer door ziekte of medicatie ons afweersysteem niet goed meer werkt worden deze cellen niet meer herkend en kunnen deze ongeremd verder vermenigvuldigen. Het principe van de immunotherapie is gebaseerd op de gedachte dat als men antilichamen, die in staat zijn een bepaalde antigen te herkennen, bij de cel kan brengen, deze zich aan de receptor kan binden en zo de target cel markeert zodat ze meer herkenbaar wordt voor het natuurlijk afweersysteem. Ofwel kan het signaal naar de celkern om te vermenigvuldigen, door deze nieuwe binding worden afgebroken (signaal transductie remming).


Monoklonale antilichamen

36 36

Deze antilichamen die slechts met 1 bepaalde soort antigen kunnen reageren noemt men monoclonale antilichamen of Mab. Om ze te maken worden antigenen ingespoten in een muis. Deze herkent het antigen als lichaamsvreemd en maakt hiertegen antilichamen. (B-cellen in het plasma) De plasmacellen van de muis worden dan geïsoleerd maar zullen onder normale omstandigheden zeer snel afsterven. Daarom gaat men ze fusioneren met een kankercel. Dit noemt men een hibridoom. Deze hibridomen produceren specifieke antilichamen -> monoclonale antilichamen of Mab. Soorten Mab: Niet gekoppelde Mab: werking enkel afhankelijk van de immuunreactie van de gastheer.

Toepassingsgebieden: 1. diagnostisch: Mab ’s worden geconjugeerd met radioactieve isotopen. Na toediening en binding met de kwaadaardige cellen kan men deze gaan opsporen in het lichaam. 2. therapeutisch: celdodend + immuunstimulatie, vb: Rituximab, MabCampath signaal transductie remmend vb: Herceptin angiogenese remmend. Hindernissen: - Reageren soms met normale cellen: toxiciteit tegen de normale cellen en niet efficiënt genoeg op kankercellen. - Door de verminderde immuniteit van de kankerpatiënt werkt de therapie soms niet omdat het immuunsysteem niet goed werkt. - Antigenen op de kankercellen kunnen teloor gaan door reactie met de Mab of er kan te weinig antigeen expressie op de tumorcel aanwezig zijn. - Door verminderde bereikbaarheid van de tumorcel: tumordruk, bloedvaten… - De gastheer kan reageren tegen de Mab’s. Voorwaarden tot toediening: - De eerste toediening gebeurt best op de verpleegafdeling. - De patiënt wordt voorbereid op infusie gerelateerde reacties. - Premeditatie is beschikbaar en de arts is bereikbaar indien er zich allergische reacties voordoen. - De toediening gebeurt IV met een filter. - De eerste dosis is lager dan de onderhoudsdosis. - Bij klachten wordt het infuus onmiddellijk stopgezet. - De patiënt blijft onder observatie gedurende 2 tot 6 uur afhankelijk van de tolerantie.

12

Bijwerkingen: - Infusiegerelateerde bijwerkingen: meestal enkel bij de eerste toediening grieperig gevoel, koorts, hoofd-, spier- en gewrichtspijn. hypotensie allergische reactie kortademigheid misselijkheid tumor Lysis syndroom. - Specifieke bijwerkingen: afhankelijk van het soort product, afhankelijk van de plaats van de tumorcellen afhankelijk van de dosis afhankelijk van de graad van de immuunstimulatie toenemend bij combinatietherapie.

Mab Campath: een nieuwe vorm van immuno-therapie. Inleiding Mab Campath is een monoclonale antistof gericht tegen het CD 52 antigeen welke aanwezig is op normale en maligne B - en T-cellen. Bij stamceltransplantaties wordt Mab Campath voornamelijk gebruikt om het transplantaat te ontdoen van donor T-cellen. Tegenwoordig kan Mab Campath ook gebruikt worden voor de behandeling van patiënten met een Chronische Lymfatische Leukemie uitgaande van B-lymfocyten, waarbij conventionele therapie (Chloorambucil en Fludarabine) heeft gefaald. Bij deze categorie van patiënten kan Mab Campath bij ongeveer 30% van de gevallen een langdurige remissie bewerkstelligen. Werkingsmechanisme Mab Campath bindt zich op de CD 52 antigenen. Aan de staart van de Mab Campath bindt zich het natuurlijk anti killerbody met celdood tot gevolg (apoptosis). Bij toediening van Campath worden alle lymfocyten uitgeschakeld en zal preventieve medicatie nodig zijn om de patiënt tegen infecties te beschermen. Bovendien zal zowel de arts als de verpleegkundige alert dienen te zijn op tekenen die kunnen wijzen op mogelijk opportunistische infectie.

Toediening - Mab Campath wordt IV toegediend in het ziekenhuis. - Iedere toediening duurt ongeveer 2 uur + observatie voor en na de toediening afhankelijk van de tolerantie. - Het wordt gegeven in een opbouwschema: • Dag 1: 3 mg IV infusie • Dag 2: 10 mg IV infusie • Dag 3: 30 mg IV infusie - Nadien: 3 x 30 mg per week, maximum 12 weken. - Premedicatie: 1 co Zyrtec, paracetamol. - Ampul steeds controleren: vloeistof moet helder zijn. - Oplossen in 100 ml NaCl 0,9%. Toedienen met pomp aan 50 ml / uur. - Nooit samen geven met andere medicatie: waakinfuus met fysiologisch! - Anti – allergie medicatie klaarzetten: hydrocortisonen. - Vitale parameters en bijwerkingen monitoren. Complicaties - Indien zich reacties voordoen: medicatie stopzetten, waakinfuus openzetten. - Arts verwittigen en instructies opvolgen Aandachtspunten - Vitale parameters monitoren tot 6 u na toediening, ontslag indien parameters stabiel. - Alle bloedtransfusies dienen bestraald te worden! - Zwangerschap is een contra indicatie. - Steeds toedienen met filter van 5 micron. - Duur van de behandeling is afhankelijk van de respons. Bewaring - Tussen 2 en 8 ° C -> in koelkast, NIET in vriezer! - Moet beschermd worden tegen licht! - Na bereiding van de oplossing moet deze onmiddellijk of binnen de 8 uur toegediend worden. De bereide oplossing mag 8 uur bewaard worden bij 15-30°C, tegen licht beschermd. Klinische effecten - Snelle afname van de lymfocyten. - Aanvankelijk afname van RBC, Trombocyten en


ECCO

37 37

A R T I K E L S

neutrofiele granulocyten met later herstel van deze bloedwaarden. - Afname van omvang lever en milt. - Afname zwelling lymfeklieren. Bijwerkingen - Infusie gerelateerde bijwerkingen: koorts, rillingen, misselijkheid, braken en hypotensie - Hematologische toxiciteit: pancytopenie, nadir na +/- 2 weken neutropenie: eventueel groeifactoren toedienen. trombocytopenie: bloedplaatjestransfusie. anemie: in 3de tot 4de week -> bloedtransfusie, EPO. T-cellen kunnen langer dan 1 jaar onder de uitgangswaarden blijven. - Infecties: herpes, pneumonie, opportunistische infecties -> profylactie verlaagt de kans op infecties.

• Nooit samen geven met andere medicatie: waakinfuus met fysiologisch! • Anti – allergie medicatie klaarzetten: hydrocortisonen. (enkel geven na overleg met de arts) • Geef de medicatie met een pomp en start aan 30 ml / uur. • Vitale parameters en bijwerkingen monitoren om de 15 min. • Indien parameters goed blijven, mag je de snelheid verhogen om de 30 min. • Schema: o’: vitale parameters + Mabthera aan 30 ml / uur. 15’: vitale parameters 30’: vitale parameters + Mabthera aan 60 ml/ uur 45’: vitale parameters 60’: vitale parameters + Mabthera aan 90 ml/uur ……enz. • De eindsnelheid wordt bepaald door de arts. Op deze snelheid mag je de infusie laten doorlopen tot ze leeg is.

Retuximab: Mabthera Retuximab is een monoclonaal antilichaam gericht tegen CD 20 antigen, dat in geval van non-Hodgkin lymfoom, bij meer dan 85% van de B cellen voorkomt.


De humane component van dit monoclonaal antilichaam laat toe dat het zich in het lichaam gaat binden aan het CD 20 antigen en zo de CD 20+ target cellen kan uitschakelen door apoptosis. Cd 20 komt in grote mate voor op alle lymfocyten. Retuximab schakelt dus niet alleen de lymfoomcellen uit, maar ook alle gezonde B – cellen. In de behandeling met Retuximab is dit echter niet problematisch, de patiënt heeft meestal reeds voldoende immuniteit verworven zodat een zekere afweer tegen infecties blijft bestaan.

38 38

Toediening • Mabthera wordt IV toegediend in het ziekenhuis. • Premedicatie: 1 co Zyrtec, 1g pro dafalgan, 5 mg dexamethasone. • Het product wordt op de apotheek bereid en opgelost in 250 ml NaCl 0,9%. • Meet alle vitale parameters bij het begin van de infusie: RR pols en temperatuur en noteer die op een volgblad.

Bewaring Tussen 2 en 8 ° C -> in koelkast, NIET in vriezer! Moet beschermd worden tegen licht! Na bereiding van de oplossing moet deze best onmiddellijk of binnen de 8 uur toegediend worden. De bereide oplossing mag 12 uur bewaard worden bij kamertemperatuur15-30°C en 24 u bij een temperatuur van 2 tot 8° C, tegen licht beschermd.

Lieve Van der Stockt

Mind and cancer – do psychological factors cause cancer? C. Johansen Leven voor de diagnose • diagnose • behandeling • rehabilation • palliatie Er zijn tal van studies gedaan tussen de samengang van psychologische factors en de kans op het krijgen van kanker. Wat zijn de risicofactoren? Grote levensgebeurtenissen vb. * kind die kanker geeft of eraan gestorven is * vader of moeder gestorven aan kanker * homoseksuelen * depressieve mensen die roken en alcohol drinken

ECCO

12

Coping with cancer – What do we know? M. Watson Depressie is een veel voorkomend probleem bij kankerpatiënten. Ongeveer 5 à 15 % van de patiënten maakt een depressie door. We kunnen twee types patiënten onderscheiden: patiënten met een hopeless of met een fighting spirit. Hopeless spirit: - zijn pessimistisch - geven het op - erover praten helpt Fighting spirit: - hebben een betere genezingskans - positief ingesteld - vechten tegen de ziekte

via targetreceptoren VEGFR (Vascular Endothelial Growth Factor Receptor) VEGFR1 en VEGFR2. VEGFR3 bindt geen VEGF, en de expressie ervan is voornamelijk beperkt tot het vormen van lymfatisch endotheel. De VEGFR3-ligand is gedetermineerd als VEGF-C, en de aanwezigheid van een gerelateerd VEGF-D, dat ook op dezelfde receptoren bindt als VEGF-C is aangetoond. Onderzoek heeft aangetoond dat beide VEGF-C en VEGF-D zowel angiogene als lymfangiogene groeifactoren zijn. In muismodellen leidde een overexpressie van VEGFC duidelijk tot lymfangiogenese, intralymfatische tumorgroei en lymfemetastase bij verschillende tumormodellen. Verder werd ook gezien dat VEGFR3, dat de embryonale lymfangiogenese stopte, ook de lymfatische metastasering in borst-en longkankermodellen stopte!

NODEN PIRAMIDE

AANDACHTSPUNTEN - Psychologische lessen geven aan “hopeless-spirit” patiënten. - BASISVRAAG van de artsen zou moeten zijn: “HOE VOELT U ZICH?” Hij moet dan ook het antwoord behandelen!

Patricia Corteel

Tumorvascularisatie en mogelijke strategieën in de behandeling van kanker Opgetekend op ECCO12 te Kopenhagen, uit de sessie met als onderwerp ‘Tumour Vasculature and its targeting in cancer treatment’ met als sprekers K. Alitalo (Helsinki, Finland); R.K. Jain (Boston MA, USA); G.J.S. Rustin (Northwood Middlesex, United Kingdom)

Danny Verstraete, UZ Gent, dienst Hematologie De normale angiogenese en permeabiliteit van bloedvaten wordt grotendeels gereguleerd door de groeifactor VEGF (Vascular Endothelial Growth Factor)


10% psychologische interventie 25% psychologische raadgevingen 100% “general emotional care”

Solide tumoren hebben een eigen vasculatuur nodig om te kunnen overleven, en hebben deze ontwikkeld op basis van een VEGF-release, o.a. getriggerd door de tumorweefselhypoxie. De organisatie, structuur en functie van tumorbloedvaten zijn echter abnormaal. Het resultaat hiervan is o.a. een heterogene vasculaire permeabiliteit, bloeddoorstroming en een verstoord micromilieu. In het tumorinterstitium ontstaat de voor solide tumoren kenmerkende hypertensie te wijten aan de heterogene vasculaire structuur, afwezigheid of minimale aanwezigheid van functionele lymfevaten, en de compressie van de bloedvaten door prolifererende tumorcellen. Bij therapie worden we aldus geconfronteerd met een aantal problemen: weefselhypoxie (wat ook de aanmaak van VEGF stimuleert) en een fysiologische weerstand voor medicatietoevoer. Anti-angiogenetische medicatie heeft het potentieel deze problemen te overwinnen, waar deskundig gebruik van deze medicatie de tumorvaten kan normaliseren en zo de oxygenatie en medicatietoevoer kan verbeteren. De combinatie van anti-angiogenetische medicatie met de conventionele therapieën lijkt dus veelbelovend.

39 39

Kom op tegen Kanker fietst op 30 mei van park tot park Op 30 mei vormen ‘Fietsen tegen Kanker’ van Kom op tegen Kanker en ‘Dag van het park’ van de afdeling Bos en Groen van de Vlaamse Gemeenschap een onuitgegeven tandem. Dan wordt er immers de eerste versie van “Fietsen tegen Kanker van park tot park” georganiseerd. Fietsen is gezond. Fietsen in een groene omgeving is dat zeker. Waarom dan niet ‘Fietsen tegen Kanker van park naar park’? Op zondag 30 mei – Dag van het park - vergasten dertig Vlaamse gemeenten fietsers op een fietsroute die vertrekt, passeert of aankomt in een park. Dit is een initiatief van Kom op tegen Kanker en de afdeling Bos en Groen van de Vlaamse Gemeenschap. Gezinstochten van 15 tot 25 kilometer leiden deelnemers langs rustige wegen met enkele bezienswaardigheden. Onderweg en/of aan vertrek- en eindpunt wordt er wat extra’s voorzien. Fietsen tegen Kanker mag best een feestelijk tintje hebben. Deelnemen kost 5 euro voor volwassenen. Kinderen en leden van jeugdverenigingen kunnen meefietsen voor 3 euro. Volwassenen die vooraf inschrijven betalen 4 euro. Iedereen die voor 24 mei inschrijft, vertrekt op 30 mei met een hippe bevoorradingsrugzak, inclusief drankje en knabbeltje. De inschrijvingsgelden gaan integraal naar Kom op tegen Kanker. Meer info op www.komoptegenkanker.be. Mensen die geen toegang hebben tot het internet kunnen het Kom op tegen Kanker-secretariaat bellen voor een lijst van deelnemende gemeenten en meer info over inschrijvingen: 02/227.69.69.

✂ Inschrijfstrook Fietsen tegen kanker 30 mei 2004 Naam en voornaam: ............................................................................................................................... Adres: ....................................................................................................................................................... E-mail: ...................................................................................................................................................... Eventueel vereniging: .............................................................................................................................


Ik neem deel aan Fietsen tegen Kanker, op 30 mei. Ik start in de gemeente ............................... (invullen). Met ..... aantal volwassenen aan 4 euro (ipv 5 euro) Met ..... aantal kinderen (tot 12 jaar) of leden jeugdvereniging aan 3 euro.

40

Ik stuur deze bon op naar Kom op tegen Kanker, Koningsstraat 217, 1210 Brussel en stort het bedrag van ........... Euro op rekeningnummer 430-0284441-28 van Fietsen tegen Kanker met vermelding van de gemeente waar ik vertrek. of Ik geef deze bon af aan de lokale organisator in mijn gemeente en betaal contant ter plaatse.


Reklame Codan

41


Reklame Amgen

42


Reklame Janssen Cilag

43

CONGRESAGENDA INTERNATIONALE CONGRESAGENDA

2004 • 4th EONS Spring Convention

• 9th International Paediatric Haematology &

Edinburgh, UK, April 15-17, 2004

Oncology Update meeting

Quality of Life: the key in cancer care. The nursing

Edinburgh, UK, June 14-15, 2004

contribution to quality cancer care.

Info: [email protected] •

Info: [email protected] • www.fecs.be/conferences/

www.iphoum.com • tel. +44 (0)1794 511331/2 •

eons4 • tel. +32 (0)2 775 02 01

fax: +44 (0)1794 511 455

• Teaching Course on volume determination in

• 13th International Conference on

radiotherapy

Cancer Nursing 2004

Munchen, Germany, April 18-22, 2004

Sydney, Australia, August 8-12, 2004

Info: ESTRO Office, Av. Mounierlaan 83,

Info: tel. +44 (0)116 270 33 09 •

1200 Brussels, Belgium • tel. +32 (0)2 775 93 40

[email protected] • www.isncc.org

e-mail: [email protected] • 23rd Annual ESTRO meeting • Teaching course on dose determination

Amsterdam, The Netherlands, October 24-28, 2004

in radiothapie: beam characterisation,

Info: ESTRO Office, Av. Mounierlaan 83,

dose calculation and dose verification

1200 Brussels, Belgium • tel. +32 (0)2 775 93 40

Nice, France, May 2-6, 2004

e-mail: [email protected] • www.estro.be

Info: ESTRO Office, Av. Mounierlaan 83, 1200 Brussels, Belgium • tel. +32 (0)2 775 02 01 e-mail: [email protected]

• ISRO international teaching course on 'practical radiation and molecular biology with major emphasis on clinical application'

• Workshop Advances in Brachytherapy Barcelona, Spain, May 12, 2004

Chiangmai, Tailand, November 25-28, 2004 Info: www.isro.be

Info: Nucletron, Mrs. Jeske van der Sluijs Tel.: +31 318 557 225 • Fax: + 31 318 557 270 www.nucletron.com • E-mail: [email protected] • EACE 17th annual scientific meeting Caen, France, May 12-15, 2004

2005

Info: Centre François Baclesse - Annie Lagrue Fax: + 33 231 45 51 99 • http://eace.uicc.org E-mail: [email protected] • www.nucletron.com

• ECCO 13 The European Cancer Conference Paris, France, October 30 - November 3, 2005 Info:


• Annual brachytherapy meeting, GEC/ESTRO

44

Tel.: +32 (0)2 775 02 01

Fax: + 32 (0)2 775 02 00

Barcelona, Spain, May 13-15, 2004

www.fecs.be/conferences/ecco13

Info: ESTRO Office

E-mail: [email protected]

BESTUUR Voorzitter Sven D Haese. Penningmeester Sven D Haese

Recommend Documents