Alleen goud telt. nr. 7, mei Magazine van de Besturenraad voor managers, bestuurders en toezichthouders

SBM Magazine van de Besturenraad voor managers, bestuurders en toezichthouders

nr. 7, mei 2012 ‘Toezichthouden blijft mensenwerk’ Dagboek van een Israëlganger Christelijke scholen tegen het maatschappelijk tij Kredietcrisis – lessen voor het onderwijs Op leerreis in de sterrenschool

“Alleen goud telt”

nr.7, mei 2012

Agenda

Magazine van de Besturenraad voor managers, bestuurders en toezichthouders

Datum

Activiteit

Doelgroep Plaats

Contactpersoon

14-5-2012

Netwerk Groningen

PO

Oude Pekela 9.00 – 12.00 uur

Wob van Beek

22-5-2012

Netwerk bovenschools managers Overijssel

PO

Nijverdal 13.30 – 16.00 uur

Wob van Beek

31-5-2012

Netwerk bovenschools managers regio Utrecht

PO

Nijkerk 12.15 – 15.15 uur

Wob van Beek

31-5-2012

Netwerk bovenschools managers Zuid-Holland Zuid/Oost, Zeeland,

PO

Bergen op Zoom 14.00 – 16.30 uur

Hans Bruggeman

5-6-2012

Netwerk bovenschools managers Noord Gelderland/Flevoland

PO

Nunspeet 8.30 – 12.00 uur

Wob van Beek

12-6-2012

Netwerk bovenschools managers Drenthe

PO

Hoogeveen 13.00 – 16.00 uur

Wob van Beek

1-6-2012

Algemene Ledenvergadering Besturenraad

PO/VO/MBO/ HO

Soesterberg

Cora Tuitel

Colofon Besturenraad | De Besturenraad, centrum voor christelijk onderwijs, verenigt christelijke onderwijsinstellingen en geeft samen met hen stem aan het christelijk onderwijs in onze samenleving. Bij de Besturenraad zijn 540 besturen aangesloten, met meer dan 2.200 scholen en bijna 800.000 leerlingen, deelnemers en studenten

Meer informatie over de bijeenkomsten kunt u krijgen via onze ledenservice.

in alle onderwijssectoren.

Redactie | Hester van de Kaa (redacteur)

Gratis congres Slim inkopen bespaart

Guido de Bruin (hoofdredacteur) Corine de Reus (eind- en beeldredacteur/ productbegeleiding)

Donderdag 14 juni 2012

Redactieadres | Houttuinlaan 5b,

Meld u nu aan voor dit congres in roc Landstede

Postbus 381, 3440 AJ Woerden

in Harderwijk. Er zijn 75 plaatsen beschikbaar.

[email protected]

Ga voor meer informatie en aanmelden naar www.besturenraad.nl/sliminkopen.

Vormgeving | Ontwerpwerk, Den Haag Foto omslag | iStockPhoto Druk | Drukkerij Ten Brink, Meppel

Info

Abonnementen | (excl. 6% btw)

Uitgever

SBM/Thema voor leden gratis

Besturenraad Postbus 381, 3440 AJ Woerden

SBM voor niet-leden € 37,00 SBM met Thema voor niet-leden € 51,00 Zonder schriftelijke opzegging voor

Bezoekadres

1 december van het lopende jaar worden

Houttuinlaan 5b, 3447 GM Woerden

abonnementen automatisch verlengd voor het daaropvolgende kalenderjaar. Voor informatie en losse nummers: 0348 74 44 44.

Copyright | Voor overname van artikelen of gedeelten daarvan graag voorafgaand contact met de redactie.

Disclaimer | Aan de informatie in dit magazine kunnen geen rechten worden ontleend.

SBM digitaal

T 0348 74 44 00 E [email protected]

Besturenraad Academie

De artikelen van SBM kunt u als pdf bestand downloaden van onze site. Maakt u gebruik van onze teksten, wilt u daarbij dan de bron vermelden?


Digitale Nieuwsbrief

T 0348 74 44 44 F 0348 41 14 56 E [email protected]

Besturenraad Advies

Bestellingen

Besturenraad Advocaten & Juristen

T 0348 74 44 70 F 0348 41 14 56 E [email protected]

inhoud van de advertenties.

Mutaties namen/adressen/ abonnementen

ISSN: 1570-2332


De redactie is niet verantwoordelijk voor de

Ledenservice



Juridische helpdesk E [email protected] T 0348 74 44 60 ma-vr: 9.00-15.00 uur

U kunt zich via onze site opgeven voor de wekelijkse gratis digitale nieuwsbrief met het laatste nieuws uit het onderwijsveld en uit onze organisatie.

Producten en diensten Op www.besturenraad.nl treft u steeds de meest actuele nieuwsberichten en informatie over onze vereniging, onze diensten, producten, leergangen en cursussen. Ook vindt u hier een overzicht van onze medewerkers.

08

12

16

06

24

08

28

14

30

‘Toezichthouden blijft mensenwerk’ Perikelen rond bestuur en toezicht

‘Alsof we met de Olympische Spelen bezig zijn’ Excellentie in het onderwijs

De deugd in ons midden…

20

22

Kredietcrisis – lessen voor het onderwijs

Op leerreis in de sterrenschool In oprichting: De Ruimte in Almere

Directeur leert besturen Leergang Bestuurlijk Leidinggeven

18

Dagboek van een Israëlganger

22

Christelijke scholen tegen het maatschappelijk tij Onderzoek schooltypen

Rubrieken | 02 Agenda | 04 Uitgelicht | 04 Column voorzitter | 05 Nieuws 11 Column | 12 Wat mijn school mijn school maakt | 16 Inspiratie 21 Student aan het woord | 26 Juridische kwestie | 27 Nieuws Besturenraad

30

Uitgelicht

4

Column

Wim Kuiper Voorzitter Besturenraad

Uitgelicht Waarachtige verticalisering Het Vlaams katholiek onderwijs kent een actieve projectgroep die diepgaand en vanuit een dynamische visie reflecteert op identiteitsvraagstukken. Ze heeft onder de titel Identiteit in-zet alweer een derde bundel gepubliceerd. Die bevat artikelen

Pedagogiek van de hoop

over de relatie tussen identiteit en een veelheid aan onderwerpen (zoals personeelsbeleid, arbeidsrecht, integratie) en vanuit uiteenlopende disciplines. De samenstellers hebben gepoogd de veelheid aan invalshoeken bijeen te houden door te vertrekken vanuit de “grondlijnen” van de projectgroep: de verbinding van de professionele, persoonlijke en institutionele identiteit (de ‘identiteitsdriehoek’) en het belang van een integrale visie op onderwijs en vorming.

Tegenwicht In een mooie beschouwing schetst Johannes Claeys, lid van de projectgroep en stafmedewerker van het Vlaams Verbond van Katholieke Hogescholen (VVKHO), de visie van waaruit de projectgroep werkt. Als reactie op de ‘horizontalisering’ van samenleving en onderwijs – oftewel het denken in termen van economisch nut – is onder onderwijsmensen volgens Claeys een ‘verticalisering’ waarneembaar. Ze proberen de onder invloed van het economisch en competentiedenken “afgevlakte professionele identiteit” nieuw leven in te blazen door zich meer op hun persoonlijke identiteit te richten. Claeys waardeert dat “afdalen in de persoonlijke identiteit” positief als tegenwicht tegen de economisering van het onderwijs, maar plaatst terecht kritische kant tekeningen. Als het aanboren van de eigen bronnen van inspiratie en motivatie alleen maar in het teken staat van “verhoogde werkkracht en verhoogd rendement”, schiet de verticalisering haar doel voorbij.

De andere/Andere Claeys pleit voor een “verdiepte vorm van verticaliseren” die zich openstelt voor de andere/Andere. “Vorming en onderwijs zijn in essentie het in contact komen met een alteriteit die me uitdaagt, confronteert en openbreekt en het resultaat van de vorming is hopelijk een openheid, vertrouwdheid of relationele gerichtheid ten aanzien van die andere.” Verder moet de derde hoek van de identiteitsdriehoek, de institutionele identiteit, een plaats krijgen in een waarachtige verticalisering, betoogt Claeys. “Scholen kunnen maar slagen in het aanbieden van een integrale vorming als ze zelf een integrale en vruchtbare dialoog ontwikkelen tussen de professionele en persoonlijke identiteit van de leraar en de institutionele identiteit van de school.”

Johannes Claeys en Kris Vanspeybroeck (redactie), Identiteit in-zet. Ontvangen, dialogeren, beslissen en handelen. Antwerpen/Apeldoorn: Garant, 2011, ISBN 978 90 441 2833 8.

Het blijft een mooi en gevleugeld gezegde dat altijd aan Lea Dasberg wordt gekoppeld: pedagogiek van de hoop. Tijdens de recente reis van de Besturenraad naar Israël en de Palestijnse Gebieden was het, in het bijzonder bij het bezoek aan scholen in Bethlehem, logisch dat dit door mijn hoofd schoot. De kinderen op die scholen en ook de leerkrachten waren aanstekelijk enthousiast, hoewel de vooruitzichten achter de muur toch niet erg rooskleurig zijn en de omstandigheden, zeker in het openbaar onderwijs, ronduit primitief. Alleen dat is al een nuttige confrontatie als je vanuit het rijke en soms zo verzuurde Nederland ziet hoe in veel moeilijker omstandigheden toch met veel elan en bezieling les wordt gegeven. Vanuit de onverwoestbare hoop dat je met goed onderwijs aan een betere samenleving bouwt. Natuurlijk mogen wij hier best kwaad zijn over terug lopende budgetten, salarissen die op de nullijn zitten, allerlei vervelende regelingen en bureaucratie. Maar kinderen hebben hoe dan ook recht op onderwijs vanuit een positieve, hoopvolle bezieling. Israël is bij uitstek een plek om dichter bij de bron van ons geloof te komen en ook om ons te spiegelen aan de andere twee godsdiensten, het jodendom en de islam, die juist daar prominent bij elkaar komen. De interreligieuze dialoog zal ons in het onderwijs de komende jaren sterk bezig houden. Jonathan Sacks, opperrabijn in het Verenigd Koninkrijk, schreef het inspirerende boek The dignity of difference (De waardigheid van verschil), dat ik in Jeruzalem kocht en onderweg naar huis gelezen heb. Het is een sterk pleidooi voor behoud van de eigen, uitgesproken identiteit als basis voor de dialoog met de ander. Deze tijd van globalisering en consumentisme vraagt om bezielde verbanden met een sterk eigen profiel. Verbanden die staan voor waarden die een tegenwicht vormen tegen de macht van de staat en de wetten van de markt. Christelijke scholen (in Bethlehem en ons eigen land) hebben op dat punt sterke papieren. Goed dat de Onderwijsraad het belang daarvan voor Nederland nog eens heeft onderstreept in zijn advies over Artikel 23.

Reageren? Mail Wim Kuiper op [email protected]

5

Nieuws

‘Mbo-plan minister mist vertrouwen in besturen’

Oordeel Inspectie is slechts een deel van de werkelijkheid Het oordeel van de Onderwijsinspectie

Inspectie de gehele kwaliteit van

Inspectie niet gemeten en maken dus

over de kwaliteit van scholen is

het onderwijs bevat, wordt het

geen deel uit van het kwaliteitsoordeel.

slechts een deel van de werkelijkheid.

christelijk onderwijs tekortgedaan.

Toch zit de Besturenraad niet te

Dat standpunt over De staat van

Het christelijk onderwijs wil zijn leer-

wachten op een verbreding van het

het onderwijs, het Onderwijsverslag

lingen niet alleen voldoende kennis

toezichtkader van de Inspectie waar-

2010-2011, kwam duidelijk

en vaardigheden bijbrengen, maar

bij ook dit wordt meegenomen.

naar voren in de commissie

ook veel extra’s, zoals een brede

Scholen zullen zelfbewust moeten

Maatschappelijke Agenda van de

vorming en waarden en normen die

zijn in hun communicatie en duidelijk

Besturenraad. Met het beeld dat

tot uiting komen in het schoolklimaat.

in wat ze te bieden hebben.

de rendementsbenadering van de

Deze aspecten worden door de Het plan om mbo-opleidingen te beperken, gaat voorbij aan “de

Volgend jaar nog geen verplichte centrale eindtoets

Denk vooraf na over advocaatkosten medezeggenschapsraad

essentie van onderwijs: jezelf ontwikkelen, volwassen worden, je talenten ontdekken”, reageert Liesbeth Schöningh (Federatie

Medezeggenschapsraad en school-

In een door de advocaten van de

Christelijk MBO). “Het is vast een

Ze drong er bij de Kamer op aan

bestuur: overleg vooraf over de kosten

Besturenraad behartigde zaak deed

politiek ouderwets standpunt, maar

haast te maken: al volgend schooljaar

van een door de MR ingehuurde

de Ondernemingskamer onlangs een

onderwijs is naast kwalificatie ook

moesten scholen de verplichte

advocaat en neem een realistisch

verregaande uitspraak. De kamer

socialisatie en ontwikkeling van zelf-

centrale eindtoets afnemen. Maar de

bedrag hiervoor op in de begroting.

gaf voor het eerst aan dat de MR

bewustzijn. Wie ben ik? Wat kan ik?

Tweede Kamer vond de reactie van

Een uitspraak van de Ondernemings

op zijn tellen moet passen bij het

Waar heb ik betekenis?”

minister Van Bijsterveldt op zijn

kamer onderstreept hoe vervelend

inhuren van een advocaat.

vragen niet volstaan. De Kamer wilde

het is als advocatenkosten achteraf

meer tijd en een nieuwe schriftelijke

niet ‘redelijk’ blijken.

vragenronde en besloot het debat

De minister presenteerde in april MR en schoolbestuur zouden vooraf

een plan dat erop neerkomt dat

moeten overleggen om een realistisch

mbo’s in de regio onderling moeten

over het wetsvoorstel Centrale

Volgens de wet moet een school

bedrag voor de MR in de begroting

uitzoeken wie welke opleiding aan-

Eindtoets na het meireces te laten

bestuur onder meer de redelijke

op te nemen, zodat daar achteraf, of

biedt. Komen ze er niet uit, dan kan

plaatsvinden. Daardoor kan het niet

kosten van door de MR ingehuurde

op het moment dat er een advocaat

de minister via ‘een escalatiemodel

op tijd door de Eerste Kamer goed

adviseurs en advocaten vergoeden.

wordt aangetrokken, geen discussie

en een licentiesysteem’ ingrijpen.

gekeurd worden om de verplichte

Ook al is het in een procedure tegen

over kan zijn.

Het doel: kleine specialistische

toets al in het voorjaar van 2013 in

het schoolbestuur zelf gericht.

te voeren.

opleidingen beschermen en het aanbod van populaire opleidingen waar weinig werk in is, beperken.

‘Toezichthouden blijft mensenwerk’

6

Tekst Emmanuel Naaijkens | Fotografie iStockphoto

In de semipublieke dienstverlening is een belangrijke rol weggelegd voor de raad van toezicht. Maar zo nu en dan loopt het mis en moet een bestuurder en soms ook de raad het veld ruimen. In de zorg, de huisvesting en ook in het onderwijs. Volgens de hoogleraren Goodijk en Koppenjan ligt dat niet zozeer aan het model. ‘Het blijft mensenwerk’.

Tot pakweg twintig jaar geleden bemoeide de centrale overheid zich rechtstreeks met het besturen in de (semi-)publieke dienstverlening. Maar toen kwam een ontwikkeling op gang om de verantwoordelijkheid bij de organisaties zelf te leggen. Die moesten hun eigen toezicht regelen. Eerst in de volkshuisvesting, de zorg, het hoger onderwijs en het mbo. En sinds twee jaar in het primair en voortgezet onderwijs. De invoering van het raad van toezichtmodel is niet onopgemerkt gebleven. Zo nu en dan berichten de media over woningbouwcorporaties en zorgen onderwijsinstellingen die in grote problemen zijn gekomen door bestuurlijke missers en/of conflicten tussen bestuurders en toezichthouders. Deze incidenten kunnen voeding geven aan de

Perikelen rond bestuur en toezicht

opvatting dat de overheid het heft weer in handen moet nemen in het semipublieke domein, omdat toezichthouders gefaald zouden hebben. Maar de hoogleraren Rienk Goodijk (GITP en TiasNimbas Business School Tilburg) en Joop Koppenjan (Erasmus Universiteit Rotterdam), beiden gespecia liseerd in governance, zouden dat een slechte zaak vinden. “We moeten het kind niet met het badwater weggooien, er niet hyperig op reageren”, zegt Goodijk. Koppenjan: “De publieke dienst verlening in ons land staat op een hoog peil, de verwachtingen zijn hoog. We kunnen het kennelijk niet accepteren dat het wel eens mis gaat. Maar besturen blijft hoe dan ook mensenwerk”.


Risico’s Goodijk: “Het gedrag blijft toch ook heel bepalend. We zijn geneigd om te denken dat je alle risico’s kunt uitbannen, maar dat is een illusie. Je zult als toezichthouder moeten accepteren dat je soms iets niet goed inschat. Of dat je achteraf tot de conclusie komt dat het anders had gemoeten. Maar je moet je daarover wel goed verantwoorden.”

7


De Tilburgse hoogleraar heeft net een boek

Wat wel moet gebeuren is dat toezichthouders

geschreven over de vraag: zit er een constructie-

beter op hun taak worden toegerust, blijkt uit

fout in het toezichtmodel? Zijn conclusie is dat het

Goodijks onderzoek. “Dat ze beter in staat zijn om

model op zichzelf veel mogelijkheden biedt maar

tegenspel te bieden aan de bestuurder, zonder op

Diversiteit

dat er zwakke plekken in zitten.“Het raad van toe-

diens stoel te gaan zitten.” Dat kan betekenen dat

En raden van toezicht kunnen hun positie versterken

zichtmodel is in de jaren negentig vrij snel over

toezichthouders niet alleen afgaan op informatie

door meer oog te hebben voor diversiteit. “Er zijn

genomen van het raad van commissarissenmodel

van de bestuurder, zoals tot nu toe gebruikelijk,

bijvoorbeeld nog steeds te weinig vrouwen in

in de private sector. Aangezien er geen aandeel-

maar ook zelf informatie verzamelen bij bijvoor-

raden van toezicht, dat percentage ligt nu op zo’n

houders in de onderwijssector zijn, is er formeel

beeld stakeholders.

25 tot 30%. Verder is er met name in het primair

sprake van een verantwoordingvacuüm: de toezicht-

Goodijk is van mening dat er hogere eisen aan

en voortgezet onderwijs behoefte aan mensen

houders hoeven niet echt aan iemand of een orgaan

de kwaliteit van toezichthouders gesteld moeten

met juridische kennis, vastgoedkennis, enz.”

verantwoording af te leggen. Immers, wie heeft

worden. Het is niet meer van deze tijd dat het

Kandidaten voor een raad van toezicht moeten

het eigenaarschap van een onderwijsinstelling?

eigen netwerk dient als visvijver voor kandidaat-

beseffen dat je zo’n functie er niet even bij doet.

De ouders, de professionals, de samenleving?

toezichthouders. Dat maakt het lastig voor een

“Het is een intensieve job. Je bent niet een soort

Die vraag is niet zomaar te beantwoorden.”

toezichthouder om een bestuurder kritisch te

boekhouder die alleen op de financiën toeziet, dat

Koppenjan maakt een vergelijking met een voet-

bevragen. “Er kruipt al gauw iets in van gemoedelijk-

was vroeger. Nu moet je ook visionair mee kunnen

balclub als PSV. “Van wie is die club eigenlijk?

heid, van niet te moeilijk doen.” Een bestuurder

denken met de bestuurder.”

Als je de supporters hoort, dan zijn zij de club.

mag niet de ruimte krijgen om wat Goodijk noemt

Ook volgens Koppenjan is er geen reden om het

Zij investeren in de club door kaartjes te kopen.

‘zonnekoninggedrag’ te vertonen. “Als zo iemand

toezichtmodel op de mestvaalt te gooien. “We

Supporters hebben een spanningsvolle relatie

de hemel in wordt geprezen, dan moet je als

hebben een heleboel mooie bestuurlijke modellen,

met de spelers. Die verdienen veel geld, en als

toezichthouder juist op je qui-vive zijn.”

maar als mensen niet handelen in de geest van

ze slecht presteren, zijn de supporters woedend,

Koppenjan vindt het van groot belang dat een

het model, dan gaat het mis.” Bij misstanden

maar als ze winnen zijn het helden. Trainer, bestuur

bestuurder in zijn directe omgeving krachtig

blijkt volgens Koppenjan vaak dat de afstand

en ook toezichthouders moeten voortdurend

tegenspel krijgt. “Soms bestaat de raad van

tussen bestuur en werkvloer erg groot is. Daarom

verantwoording afleggen over de prestaties, ook

bestuur zoals bij Vestia uit één persoon, die veel

moeten bestuurders en toezichthouders niet alleen

aan de fans. Dat vindt niet iedereen leuk, maar

vrijheid krijgt omdat intern checks and balances

onder managers of economen geworven worden.

het laat zien hoe een gevoel van eigenaarschap

niet op orde blijken. Formeel is er een raad van

Het is belangrijk dat zij verstand hebben van wat

verantwoording kan bewerkstelligen.”

toezicht, maar dat zegt niets over het wel of niet

zich op de werkvloer afspeelt. “Tegenwoordig hoor

functioneren daarvan. Het risico is dat bestuurders

je vaak dat bestuurders overbodig zijn en dat de

Nieuwe balans

jaknikkers om zich heen verzamelen en vriendjes

professionals het weer voor het zeggen moeten

Als het in een organisatie flink spaak loopt, heeft

uit hun old boys network in de raad van toezicht

krijgen. Dan komt het wel goed. Maar het besturen

de overheid de neiging om direct op bestuurlijk

zetten die niet onafhankelijk zijn en weinig verstand

van een onderwijsinstelling is vandaag de dag

niveau in te grijpen en de raad van toezicht te

van zaken hebben. Een goede besluitvorming

complex. Toezichthouders, bestuurders en managers

passeren. Mede onder druk van de maatschappelijke

waarbij voor- en tegenargumenten serieus worden

zijn daarvoor onmisbaar. Voorwaarde voor goede

en politieke verontwaardiging over het verkwisten

afgewogen, ontbreekt dan.”

dienstverlening is wel dat de interactie tussen alle

van overheidsgeld. Goodijk begrijpt dat wel,

betrokkenen een betere kwaliteit krijgt.”

maar vindt dat een verkeerd signaal. “Het toezicht wordt in de eerste plaats uitgeoefend door de interne toezichthouders. Maar we moeten toe naar een betere afstemming met het externe toezicht door de overheid. Er is nu onduidelijkheid over de verantwoordelijkheid van de raad van toezicht, die is niet wettelijk omschreven.”

‘Een raad van toezicht moet goed tegenspel kunnen bieden’

‘Alsof we met de Olympische Spelen bezig zijn’

8

Tekst Bert van der Kruk | Fotografie Hans Fijn van Draat

Excellentie in het onderwijs

“Je wordt ermee doodgegooid”, moppert schoolleider


Wim van Deijk. De stroom rapporten, artikelen en boeken over excellentie in het onderwijs houdt maar aan, tot grote irritatie van locatiedirecteur van het Prisma College voor vmbo in Amersfoort. “Iedereen moet excelleren. Het is alsof we met de Olympische Spelen bezig zijn: alleen goud telt.” Ook van de goudkleurige cover van het pas verschenen boek ‘Over de top’ spat het succes af. ‘Haal het allerbeste uit jongeren’ is het motto dat de auteurs Huub Nelis en Yvonne van Sark aan hun pleidooi voor excellentie meegaven. “Uitblinken is voor veel

Presteren is geen vies woord. De lat moet omhoog. Haal het allerbeste uit jongeren. In allerlei toonaarden klinkt de roep om ‘excellentie’ in het onderwijs. Niet elke schoolleider is er blij mee. “Alleen goud telt.”

meer mensen weggelegd dan we heel lang dachten. Dat is het goede nieuws. Het slechte nieuws is dat veel mensen dat nog steeds niet geloven.” De auteurs zijn beiden werkzaam bij YoungWorks, een communicatie- en reclamebureau dat zich sinds 1998 naar eigen zeggen “op een creatieve manier verdiept in de jongerencultuur”. Ze schreven eerder een boek over het puberbrein en storten zich nu dus op excellentie. Aandacht daarvoor is een noodzaak voor de mensen die talent hebben, stellen ze. “Maar ook voor de hele samenleving, die er als geheel van profiteert als potentiële toppers ook echt in de top komen.”

9


Geen vies woord Wie zich met dit onderwerp inlaat, kan in Nederland al gauw op afkeurend gemompel rekenen. Doe maar gewoon, luidt het credo, dan doe je al gek genoeg. Ook Nelis en Van Sark merkten tijdens hun onderzoek “hoe diep Nederland doordrongen is van gelijkheidsdenken”. Ze stuitten op irritaties. “Lekker makkelijk om te focussen om winners only”, hoorden ze. Of: “Word je daar dan gelukkiger van?” Excellentiebevordering ligt gevoelig, is volgens de auteurs zelfs “bijna een taboe”. Tegelijkertijd zien zij de wind draaien. “Je mag er steeds meer voor uitkomen dat je ergens goed in bent. De overheid bedenkt actieplannen voor het onderwijs om juist boven in de top het verschil te maken. En scholen beraden zich op nieuwe manieren om juist hun best presterende leerlingen vooruit te stuwen. Nederland staat aan het begin van een mentaliteitsverandering.” De auteurs slaan het juichend gade en hopen aan die ontwik keling ook zelf een bijdrage te leveren. Ze krijgen daarbij steun van het kabinet, dat in het regeerakkoord schreef: “Presteren is geen vies woord, maar een noodzakelijke voorwaarde. Iedereen in het onderwijs wordt hierop aange sproken: ouders, leraren, leerlingen en schoolbestuurders: de basis op orde, de lat moet omhoog.” In ‘Over de top’ voegt onderwijsminister Marja van Bijsterveldt daaraan toe: “Ik vind het zonde als een kind meer kan, maar niemand ernaar vraagt en het er niet uitgehaald wordt. Dat is zó kwetsend. Een kind

Na het ontdekken is het een kwestie van trainen, trainen en nog

maak je gelukkiger door te zeggen: Hé, je kunt meer dan je

eens trainen. Talent is geen statisch gegeven, het is niet iets wat

denkt, we gaan er samen voor zorgen dat jij je grenzen verlegt.”

je hebt of niet. Het gaat om ‘leerpotentie’, doceren de auteurs.

Verwachtingsvol onderwijs noemt ze dat.

“Als je naar de maan wilt, heb je een lange weg te gaan”, stellen ze in een van hun vele oneliners. “Maar het gegeven dat je

Wondere wereld

10.000 uur of meer moet studeren om als klassiek musicus

“Ambitieus zijn is onze dure plicht”, vervolgt de minister.

de top te bereiken, staat ronduit haaks op voorbeelden als

“Anders leggen we het simpelweg af tegen landen als China

Esmee Denters, die enkele liedjes op Youtube zet en spreek-

en India, waar per jaar tientallen miljoenen jongeren afstuderen

woordelijk uit haar slaapkamer wordt opgepikt en plotsklaps

die staan te trappelen om aan de slag te gaan. Daar spat de

de top bereikt.”

ambitie en prestatiedrang vanaf! Ik zeg niet dat onze kinderen zo moeten worden. Wij hebben ook andere waarden, zoals

Enkelvoudige zinnen

communicatie, presentatie en creativiteit. Maar we moeten

De lat hoger leggen, eruit halen wat er inzit – het zijn kreten

scherp in de gaten blijven houden dat we niet stil blijven staan.”

waarmee Wim van Deijk van het Prisma College in Amersfoort

Het economisch motief speelt dus een belangrijke rol, geven

niet uit de voeten kan. “Het zijn allemaal Twitterberichten;

ook Nelis en Van Sark toe. “Geleidelijk sijpelt het besef door dat

politici zijn er heel bedreven in, in die oneliners van maximaal

we die toppers hard nodig hebben om als BV Nederland te

140 tekens. Er is geen ruimte voor onderbouwing of nuan

blijven innoveren.” Maar ook voor de toppers zelf is streven naar

cering, want dat vraagt al om een mailbericht. Het gaat om

excellentie een goede zaak. “Wij geloven oprecht dat het ontdekken

samenhang; die zie ik niet in het beleid van de minister.

en uitbreiden van talenten mensen uiteindelijk gelukkiger maakt.

Het moet niet te ingewikkeld, maar in enkelvoudige zinnen,

Je kunt in een flow raken door iets te doen wat je heel graag

anders snapt de burger het niet meer.”

doet en wat je daardoor steeds beter kunt.”

Het stoort hem dat de minister haar pijlen aanvankelijk alleen

Probleem is alleen dat jongeren van nu liever ‘gewoon genieten’,

op havo en vwo richtte, maar dat onderhand ook de leerlingen

vaak gestimuleerd door ouders van wie ze geregeld te horen

op het vmbo moeten schitteren. “De nuance is helemaal

krijgen dat ze ‘maar één keer jong’ zijn. Bovendien kunnen ze

verdwenen, iedereen moet uitblinken, op elk niveau. Maar op

zich lastig toewijden aan slechts één onderwerp. En dan

het vmbo zit een heel ander type leerling. Daar houdt de minister

worden ze ook nog eens te weinig geprikkeld en geïnspireerd.

geen rekening mee. De discussie over excellentie gaat helemaal

“Als niemand ze in contact brengt met klassieke muziek, een

voorbij aan de specifieke kenmerken van het individu, met zijn

oud ambacht, de achterkant van een computer of de wondere

eigen achtergrond en mogelijkheden en beperkingen. Iedereen

wereld van de brulkikker, gaan ze hun talent in ieder geval niet

wordt op dezelfde manier beoordeeld. En wie niet aan de norm

zoeken in die richtingen.”

voldoet, is een loser.”


10

“Er zal altijd een onderkant zijn”, zegt Van Deijk. Sterker nog, door zo te hameren op excellentie groeit die “onderlaag” alleen maar. “Wij bieden op het Prisma College aantrekkelijk en uit dagend beroepsonderwijs. Maar we moeten wel realistisch zijn; wij krijgen kinderen binnen vanuit groep 8 die bij de Cito taal-

LMC begint in augustus met een nieuwe havo/vwo-opleiding:

en rekentoets op geen enkel onderdeel voldoende hebben

Highschool Rotterdam. “Nieuw, ambitieus en dankzij de bijzon-

gescoord. Wij vangen alle leerlingen op, maar worden daar

dere en vernieuwende aanpak met een grotere kans op een

vervolgens op afgerekend. Wat is excelleren in basis beroeps?”

succesvolle hbo-/wo-aansluiting”, zo voorspelt het enthousiaste persbericht alvast. De opleiding biedt in het eerste jaar plaats

Steriele benadering

aan 75 “geselecteerde” leerlingen. De eisen: een Cito-toetsscore

Dat leerlingen in het vmbo ook leren samenwerken, blijft bij de

van minimaal 538, een taalpercentiel van minimaal 60 en een

Inspectie of de minister buiten beeld. Dat ze zich op een andere

goede beoordeling van een (praktijk)opdracht en een portfolio.

manier ontplooien eveneens. Van Deijk: “De slagingsregeling

“We selecteren dus streng aan de poort”, vervolgt het bericht.

draait om taal en rekenen, niet om de vakrichting. De Inspectie

“We gaan voor super gemotiveerde en capabele leerlingen.

komt hier niet kijken hoe een toekomstige timmerman met zijn

Die mogen ook wat van ons verwachten. We zijn een absolute

vak bezig is, maar of hij voor taal en rekenen wel een voldoende

prestatieschool, met individuele begeleiding op maat, maar

heeft gehaald.”

bijvoorbeeld ook lessen Chinees. Naast het basislesprogramma

Een steriele benadering, vindt hij het. Iedere leerling moet voor

is er wekelijks tien uur ingeroosterd voor speciale lessen in het

zichzelf bewijzen dat hij de beste is. Het bevordert haantjes

kader van Business, Science of Art & Design.”

gedrag, scoringsdrift – ook bij de scholen onderling; de concur-

Met de inrichting van de opleiding wil de schooldirectie de

rentiestrijd zal alleen maar heviger worden. De toelatingseisen

uitval in het hoger beroepsonderwijs en het wetenschappelijk

gaan omhoog. “Hoe ga je om met leerlingen die niet op het

onderwijs van leerlingen afkomstig van havo en vwo een halt

standaardniveau excelleren, maar wel op hun eigen niveau?

toeroepen. Dat gebeurt volgens Visser onder meer door leer

Gerrit Rietveld heeft ook maar gewoon Ambachtschool gedaan.

lingen al vroegtijdig kennis te laten maken met de manier van

Hij excelleerde nog niet toen hij 14 was. Zo zijn er veel meer

lesgeven van de vervolgopleiding. “Zo zien ze welke kant het

laatbloeiers. Een mens moet zich kunnen ontwikkelen, in zijn

op gaat. Ze worden eerder uitgedaagd en gaan daardoor

eigen tempo. Daarvoor moet hem tijd gegund worden.”

maatschappelijk volwaardiger en rijper door de opleiding heen.

Bovendien: waar gaat het nou om? Dat je gelukkig wordt of

Omdat ze gaandeweg al kennis hebben gemaakt met een

altijd als beste scoort? “Ik had vroeger een meisje in de klas,

andere wereld, is de overstap naar de vervolgopleiding kleiner

dat altijd ging huilen als ze lager dan een 8,5 had. Ik vraag me

en zal de uitval minder zijn.”

af of ze gelukkig is geworden. Ik denk dat weinig mensen bestemd zijn voor de top. Als alles draait om het halen van die

Excellent slagingspercentage

top, om scoren, hoe leer je dan je verlies te nemen? Ik las ooit

Rotterdam Highschool belooft nu al “een excellent slagings

een mooi gedicht: wat zou er van Orpa geworden zijn? Hoe het

percentage”, maar aan een nadere invulling daarvan waagt

met Ruth verder ging in het Bijbelverhaal, is bekend. Over Orpa

Visser zich niet. Vooralsnog gaat hij uit van “hoger dan het

gaat het nooit. Er moet ook belangstelling zijn voor degene die

landelijk gemiddelde”. Bij enkele andere gerichte opleidingen

een andere keus maakt of moet maken.”

binnen het LMC, zoals de Theaterschool, is het percentage bijna 100. “Ook daar speelt motivatie een belangrijke rol, en

Absolute prestatieschool

motivatie bevordert de prestatie. Als je in de eerste klas al leert

Rald Visser, voorzitter van het college van bestuur van LMC

hoe je een kleine onderneming opzet of ziet wat er bij ING

Voortgezet Onderwijs (met 27 vestigingen in Rotterdam), vindt

allemaal gebeurt, dan groeit de motivatie. En als je goed gemoti-

alle aandacht voor excellentie prima. “Al wekt het wel de

veerd bent, komt de rest vanzelf wel.”

suggestie dat we daar in het verleden helemaal niet mee bezig

“We leven in een ander tijdsgewricht dan vijf jaar geleden”, zegt

waren. En dat je zomaar een ander chipje in het hoofd van de

Visser. “Vragen om doelmatigheid en efficiency in onderwijs

docent kunt plaatsen, waardoor het onderwijs in één klap

klinken steeds luider. De druk op universiteiten en hbo-oplei

verandert. Maar de samenleving is een stuk sneller geworden;

dingen neemt toe, dus ook op ons in het voortgezet onderwijs.

we zitten met z’n allen op Twitter en kijken naar The Voice.

Je kunt van alles vinden van die grotere druk op opleidingen,

Ik wil niet zeggen dat we het onderwijs net zo moeten inrichten

maar die is wel inherent aan het beleid van het ministerie.

als The Voice of Holland, maar dat er ook in het onderwijs meer

Je kunt dan de barricaden op gaan en zeggen: ‘Daar doe ik niet

sprake zal zijn van het competitief element – daar ontkomen

aan mee!’ Je kunt ook op zoek gaan naar oplossingen.”

we niet aan.” Over de top, Haal het allerbeste uit jongeren, door Huub Nelis en Yvonne van Sark, uitgeverij Kosmos (www.kosmosuitgevers.nl)

Column

11

Tekst Carla Schaap

Column

Talent in beeld! Afgelopen week mocht ik genieten van de musical Mamma Mia, die door leerlingen en medewerkers van het Ds. Pierson College in Den Bosch op de planken werd gebracht in een prachtig theater ontworpen door Anton Pieck. Ik genoot van zang en dans en was vooral verrast door de diversiteit aan talenten en het voelbare plezier dat de leerlingen en medewerkers aan het spelen en musiceren beleefden. De kwaliteit benaderde die van de professionele

Contexten kunnen op het creatieve terrein liggen, maar

theaterwereld.

ook in sport, cultuur, maatschappelijk veld, arbeids-

In het programmaboekje stond een veelzeggend citaat

markt, en dergelijke. Talenten leren kennen vraagt ook

van een leerling: “Wat veel mensen niet begrijpen is

herkenbare beelden. Beelden die in de maatschappij

dat de schoolmusical bij veel leerlingen voor zelf

niet altijd breed zichtbaar zijn.

vertrouwen zorgt. Het zorgt ervoor dat ze zichzelf durven

Scholen hebben een kans en misschien wel een opdracht

laten zien en trots kunnen zijn op zichzelf.”

om leerlingen beelden te laten zien waarmee zij zich al

Aansluitend sprak ik met enkele ouders en grootouders

dan niet kunnen identificeren. Beelden die de keuzes

van de spelers. Trots op de prestaties van hun (klein)

in hun loopbaan kunnen vergroten. Beelden die hun

kind en ook verrast bij het zien van het ongekende talent

dagelijkse werkelijkheid soms te buiten gaan, en juist

en het lef om daar een rol neer te zetten. De docenten

daarin kansen bieden. Kansen voor hun eigen ontwik-

die ik sprak, gaven aan dat zij de leerlingen hadden

keling, maar ook voor de maatschappij.

zien veranderen, een team zien worden, en talenten van

Dit vraagt meer dan een goed LOB-programma.

leerlingen hadden leren kennen die zij in hun lessen

Het vraagt ook bewustzijn van ouders en school om

Engels of wiskunde niet hadden kunnen vermoeden.

jongeren breder te laten kijken, over de grenzen van

De verscheidenheid aan talenten en de verschillen in

bestaande beelden en opvattingen heen. Dit gebeurt

ontwikkelingsfase droegen bij aan een harmonieus en

bijvoorbeeld in het programma Bèta Excellent, waarin

krachtig geheel: verscheidenheid als meerwaarde.

meisjes worden uitgedaagd om hun exacte competenties

In het onderwijs wordt in toenemende mate een

te leren kennen. Het gebeurt bij techniek, waar een

beroep gedaan op talentontwikkeling en differentiatie.

groot tekort aan personeel dreigt doordat heersende

Dat vraagt van docenten dat zij verschillen tussen

beelden niet overeenstemmen met de werkelijkheid

leerlingen signaleren en het onderwijs daarop aan

en het brede scala aan mogelijkheden die de

laten sluiten, zodat talenten van welke aard dan ook

techniek biedt.

de ruimte krijgen en zich optimaal kunnen ontwikkelen.

Het ontdekken van eigen talent kan een verrassing

Excellentie als uitdaging en niet langer als afwijking

blijken, het ontwikkelen ervan plezier en zelfvertrouwen

van het gemiddelde.

geven en daarmee tot een onverwachte groei van

Excelleren mag weer, maar er wordt nog wel vaak een

mogelijkheden leiden. Excellente leerlingen in een

smalle definitie aan het woord gegeven. Is de excellente

school waarin docenten een podium aan talenten

Carla Schaap is senior

leerling enkel die met de vermelding ‘cum laude’ op

bieden. Dat is voor mij de excellente school!

adviseur Kwaliteit bij de

de cijferlijst, of ook de leerling die op andere terreinen

Besturenraad

talenten ontwikkelt? Talenten die niet altijd gezien worden, tenzij de school contexten creëert die leerlingen

Wilt u reageren? Mail naar

de mogelijkheid bieden om hun talenten te leren kennen

[email protected]

en te ontwikkelen. Zoals in de musical duidelijk het geval was.

Wat mijn school mijn school maakt

Slim op vele manieren

12

Tekst Loek Mulder | Fotografie Fotostudio Krüger

cbs Het Octaaf


Mensenslim, beeldslim, muziekslim, techniekslim, woordslim of rekenslim. Ieder kind is slim op zijn eigen manier. Op cbs Het Octaaf in Assen is het gehele onderwijsprogramma rond dit idee van intelligentie gebouwd. “Het is heus geen onderwijsexperiment.” Vijf velletjes papier kreeg Janita van Dorland

“Ik was laaiend enthousiast”, blikt Van Dorland

overhandigd van het bestuur van cbs Het Octaaf,

terug, die kort ervoor kennis had gemaakt met MI

een basisschool in een buitenwijk aan de westkant

in het onderwijs. Ze had een baan als adjunct-

van Assen. De tekst omvatte het geheel vernieuwde

directeur op een school in de buurt en was toe

onderwijsconcept dat het bestuur na een aantal

aan iets nieuws. “Ik hoorde dat men met MI aan

nadenksessies samen met onderwijsspecialisten

de slag wilde en heb gelijk gezegd ‘dat is de enige

had geformuleerd. Het plan ging over werken met

school waar ik naar toe wil’.” Het nog niet heel

profielen, de invoering van Engels voor alle groepen

concrete schoolplan bood haar de ruimte om het

en andere voor de school vernieuwende zaken,

onderwijsprogramma van de grond af aan op te

maar alles cirkelde rond het idee van meervoudige

bouwen.

intelligentie. De school was hard toe aan vernieuwing. Cbs Het Octaaf was in het slop geraakt

Pannenkoeken

nadat er decennialang onveranderd en traditioneel

De invoering ervan ging echter allerminst zonder

onderwijs was gegeven. De bevlogenheid was

slag of stoot. “Vooral ouders waren sceptisch.

teloorgegaan, het team ingedut, de inspiratie leek

In die tijd speelde de discussie rond het Nieuwe

vervlogen en het leerlingenaantal liep terug.

Leren, dat geen positieve associaties opriep.

De centrale vraag die het bestuur zich destijds

Het programma rond MI werd er mee in verband

stelde voor het herformuleren van de onderwijs

gebracht. Ouders vreesden dat we een onderwijs-

visie was: 'Wat hebben kinderen in de toekomst

experiment met hun kinderen aangingen.”

nodig'. Het bestuur koos ervoor daarbij de ideeën

Samengevat kwam de twijfel neer op de gedachte:

rond meervoudige intelligentie (MI) als uitgangs-

Leuk hoor, pannenkoeken bakken tijdens de les,

punt te nemen.

maar wat leren kinderen er van? “Het gaat echter

13


Meervoudige intelligentie controversieel

Gardner intelligentie verwart met vaardig heden. Bovendien is algemene intelligentie, uitgedrukt in IQ, de beste voorspellende

Grondlegger van het idee van meervoudige

factor van schoolsucces. In meerdere inter-

intelligentie is de Amerikaanse psycholoog

nationale studies wordt het gebruik van het

Howard Gardner. Ruim twee jaar geleden

MI-concept in de onderwijspraktijk zelfs

kreeg Janita van Dorland de kans een master

afgeraden.

class te volgen die Gardner gaf over MI.

“Op grond waarvan dan wel?” vraagt

“Enorm inspirerend. Hij biedt een diep

Van Dorland zich af. “Dat MI-scholen slechter

gewortelde visie op de wereld. Het gaat over

presteren is onzin. Je hebt goede en minder

hoe mensen denken en handelen en wat

goede, net als bij Dalton- of Jenaplanscholen.

kinderen nodig hebben voor hun toekomst.”

Op onze school zijn de resultaten goed, de

Gardner heeft weliswaar geen handleiding

school loopt lekker en alle betrokkenen zijn

opgesteld voor een onderwijsprogramma,

enthousiast.” Van Dorland kent de vraag

onderstreept Van Dorland, maar zijn ideeën

tekens rond de bewijsbaarheid van het

fungeren wel als inspiratiebron. Zo ook op

bestaan van meervoudige intelligentie en

cbs Het Octaaf in Assen. Nederland kent

het nut ervan voor het onderwijs. “Ik pleit

enkele scholen die MI als uitgangspunt voor

voor boerenverstand. Ik zie en voel dat het

hun onderwijsprogramma hanteren, in de

hier werkt. Daar heb ik geen boekje voor

VS is het meer ingeburgerd.

nodig. Talloze kinderen zijn in het verleden

Het gedachtegoed van Gardner is echter

jammerlijk niet tot leren gekomen omdat

controversieel. Er is weinig wetenschappelijk

hun eigen manier van leren niet tot recht

bewijs voor het bestaan van subvormen van

kwam op school. Dáár willen we hier wat

intelligentie. Zijn tegenstanders vinden dat

aan doen.”

niet om het ‘leuke’”, reageert Van Dorland.

Van Dorland. “Ieder kind is knap op verschillende

structuurkaarten opgehangen met daarop de

“Een kookles is een middel om te leren over hoe-

manieren. Ieder heeft zijn eigen favoriete leerstijl.

stappen en de werkvormen die het leerproces

veelheden, verhoudingen en kosten. We hebben

Ons onderwijsidee biedt kinderen de mogelijkheid

moeten ondersteunen.

erg ons best gedaan om duidelijk te maken dat we

om op verschillende manieren te leren. Er wordt

“Het is vrijheid in gebondenheid”, aldus

heel bewust met leren bezig zijn tijdens zo’n les.”

aansluiting gezocht bij de favoriete leerstijl en

Van Dorland. “Ik krijg vaak te horen dat mensen

Door ouders bij de plannen te betrekken, door op

interesses van de leerling. In het midden staat het

hun aanvankelijke oordeel dat het vooral speels

koffieochtenden, inloopochtenden en andere

streven kinderen tot leren en tot ontwikkeling te

en spontaan is, moeten bijstellen. Laten we niet

momenten te informeren en door kritiek niet uit de

brengen.” Ouders begrijpen het vaak wanneer ze

vergeten dat de leerresultaten die we met ons

weg te gaan, slaagde de school er in de twijfel

twee of meer kinderen hebben en inzien dat die

concept boeken keurig volgens de norm zijn en

bij de meeste ouders weg te nemen. Er ontstond

heel verschillend leren.

dat we op taalgebied goed scoren. De school als

begrip en steun voor de aanpak en volgens

Om elke leerling de ruimte te bieden om te leren,

geheel is zelfs behoorlijk taalslim. Niet zo verwon-

Van Dorland rees al vrij vlug na de herstart van

hanteert de school een diversiteit aan werkvormen,

derlijk, wanneer we bedenken dat ons onderwijs

cbs Het Octaaf het vertrouwen in de aanpak.

waarbij 'vorm volgt functie' als uitgangspunt geldt.

zeer taalgericht is. We zijn niet voor niets in 2010

“Het besef dat we op de goede weg waren, drong

Dat wil zeggen dat het leerdoel centraal staat,

genomineerd voor de Drentse Onderwijsprijs.”

snel door”, vat Van Dorland samen.

maar dat de manieren waarop dit doel wordt

Weliswaar won de school de prijs niet, maar de

bereikt, mogen verschillen.

nominatie is wel een aanwijzing voor het wel

Leerstijlen

slagen van de ideeën, stelt Van Dorland.

Het is ook goed te begrijpen dat mensen moeite

Doelgericht

hebben met het wat diffuse en ongrijpbare

Op het eerste gezicht lijkt het allemaal nogal vrij

concept van meervoudige intelligentie, vindt

en ongedwongen, maar dat is gezichtsbedrog,

Van Dorland (zie kader). En hoe wordt het

zegt Van Dorland. Ook al geschiedt de invulling

vertaald naar de dagelijkse onderwijspraktijk van

van de lessen vanuit de belangstelling van de leer-

de leraren? “Meervoudige intelligentie is een wat

ling, de manier waarop dat gebeurt is doordacht

zware term”, zegt Van Dorland. “Ik vind het ook

en systematisch opgezet rond strakke didactische

niet een heel mooi woord.” MI gaat ook niet om

structuren en leerplannen. Die gelden voor alle

intelligentie uitgedrukt in harde IQ-getallen, het

lessen, want de structuren zijn inhoudsvrij.

betreft eerder leermogelijkheden. “Het heeft wat

Van iedere les is een MI-les te maken, vindt de

mij betreft vooral betrekking op leerstijlen”, zegt

school. Daartoe zijn in alle klassen zogeheten


14

Tekst Paul Boersma

De deugd in ons midden… Dit artikel gaat over deugden. Nadat ze lange tijd zijn geassocieerd met braafheid en burgermansfatsoen, zijn ze terug van weggeweest. Een opmerkelijke revival. Het lectoraat Morele Vorming van de Gereformeerde Hogeschool in Zwolle heeft onlangs een praktijkboek voor leerkrachten en pabostudenten gemaakt waarin het vooral gaat over het leren van deugden en het scholen in deugdzaamheid. Reden om er aandacht voor te vragen. Lange tijd was het onderwijs, zeker het christelijk onderwijs,

Tijdgeest

te typeren als een vorming in deugdzaamheid. Zo kreeg ik op

In die jaren zestig stierf echter de deugdzaamheid. De jongeling

mijn lagere school cijfers voor netheid, ijver en goed gedrag.

kwam in verzet, eerst in de vorm van protest, later in de vorm

De geest van de 19e-eeuwse Hieronymus van Alphen ken-

van assertiviteit. En nu staat het kind centraal en draait alles

merkte het christelijk onderwijs tot in de jaren zestig van de

om hem. Het individu is geboren en die laat zich gelden.

20e eeuw:

Wel wordt hem voorgehouden dat hij er goed aan doet zijn

De ledigheid

eigen doelen te stellen, zichzelf onder controle te houden, maar vooral ook bij zichzelf te blijven, wat men vangt in het woord authenticiteit.

Nimmer moet ik ledig wezen; Alles doen met lust en vlijt. Bidden, leeren, schrijven, leezen, Spelen, werken heeft zijn tijd.

Vanuit christelijke kring kwam wel af en toe een reactie. Zo predikte een christendemocraat: fatsoen moet je doen! Hij vroeg aandacht voor waarden en normen in het onderwijs. Het smaakmakende deel van Nederland reageerde spottend, maar erkende enkele jaren later dat hij met zijn hameren op

Moeder lief kan ’t ook niet velen, Dat de tijd verwaarloosd wordt. Lui zijn, zegt ze, is tijd te steelen, En ons leven is zo kort!

waarden en normen de tijdgeest goed had aangevoeld. Nu moeten scholen aandacht geven aan goed burgerschap en aan sociale betrokkenheid en worden leerlingen op

15


maatschappelijke stage gestuurd. En scholen drukken zichzelf uit in voor hen belangrijke waarden en zijn zich bewust van hun maatschappelijke relevantie.

Persoonsvorming

hij ook ander gedrag had kunnen tonen, handelt niet op grond

Wie waardegericht onderwijs wil geven, zal leerlingen leren hoe

van een moreel besef, maar handelt vanuit een verworven

zij in hun leven waarden een plek kunnen geven die hun keuzes

eigenschap: je bent moedig.

mede bepalen en hun handelen richting geven. Waarden als

De deugd ligt in het midden, tussen twee extremen. Moed

respect tonen, verdraagzaam zijn, niet discrimineren, oog hebben

ligt tussen overmoed en lafheid. In de prachtige serie ‘voor

voor duurzaamheid, heeft bijna elke school in haar doelstellingen

treffelijk leven’ van het dagblad Trouw, begeleid door ethicus

opgenomen. Waarden zijn als het ware richtpunten voor het

prof. dr. Paul van Tongeren, die meerdere bijdragen leverde aan

handelen.

een deugdethiek, werden soms juist extremen weer tot deugd

Een belangrijke waarde waar nu aandacht voor is, is deugd-

verheven. Zo herinner ik mij een bijdrage over de deugd der

zaamheid. Die waarde betreft niet alleen de morele ontwikkeling

onverschilligheid – ik kan me er iets bij voorstellen als reactie

van kinderen, het besef van goed en verkeerd doen.

op de krampachtige drang van velen om het verschil te willen

Deugdzaamheid is een waarde die de persoon zelf betreft. De

maken.

waarde richt zich op de vorming van de attitude, de gezindheid,

Overigens zou het zowel in Trouw als in het mooie boek van

het karakter van de leerling. Het genoemde praktijkboek van het

lector Pieter Vos niet misstaan hebben wanneer trouw als deugd

lectoraat over deugdethiek werkt juist dat aspect van de morele

aandacht zou hebben gekregen, een van de drie noties die de

vorming uit. Het richt zich op de ontwikkeling van de persoon,

profeet Micha zijn gehoor voorhoudt: “De Heer vraagt niet anders

op de vraag hoe je bent, niet primair op het juiste handelen,

van u dan recht te doen en getrouwheid lief te hebben, en oot-

het goede gedrag.

moedig te wandelen met uw God”.

Het lectoraat benadrukt daarbij dat je door opvoeding en scholing iemand kunt worden. Als je goed gevormd bent, zul

Een jas die je past

je ook goed doen, is de gedachte van de deugdenbenadering.

Het boek reikt wel een aantal andere deugden aan: moed,

Vandaar de titel van het boek: Doe me een deugd!

toewijding, vrijgevigheid, barmhartigheid, rechtvaardigheid

De auteurs werken negen deugden uit, laten leraren daarover

en verstandigheid. De eerste en de twee laatste vormen samen

hun gedachten uiten en reiken praktische vormen aan om er

met matigheid de vier klassieke deugden. Het boek noemt wel

in de les mee te werken. Drie deugden voor de onderbouw –

de door Thomas van Aquino aangedragen bovennatuurlijke

matigheid, eerlijkheid, en geduld –, drie voor de middenbouw

deugden, ook wel goddelijke of theologale deugden genoemd

– naastenliefde, vriendschap en zorgzaamheid –, en drie voor

(geloof, hoop en liefde), maar werkt ze niet uit.

de bovenbouw: tolerantie, verantwoordelijkheid en respect.

Op de dag dat ik dit artikel schreef, maakte ik een bezinnings-

Kinderen leren vooral door gewoontevorming. Wezenlijk voor

moment van een collega mee die daarmee een vergadering

een morele ontwikkeling is ook het leren van zelfcontrole en

opende. Ze sprak over haar trouwtekst, waarmee zij uitdrukking

van intrinsieke motivatie. In onze tijd, waarin de mens vooral

gaf aan haar geloof, haar hoop en haar leven vanuit liefde.

op zichzelf teruggeworpen wordt, zijn dat belangrijke eigen-

Toen trok ze een jas aan, waarbij ze een tekst van Paulus aan

schappen.

de Kolossenzen citeerde: “omdat God u heeft uitgekozen, moet u zich kleden in innig medeleven, in goedheid, bescheidenheid,

Het midden houden

zachtmoedigheid en geduld; verdraag elkaar en vergeef elkaar

Wie deze eigenschappen bezit, is daarmee nog niet deugdzaam.

… en bovenal, kleed u in de liefde, dat is de band die u tot een

Het zijn middelen om het midden te houden tussen extremen

volmaakte eenheid maakt”. Het is een jas die haar past, die

en om te handelen overeenkomstig de morele standaards die

haar identiteit onthult, zoals kleding, en dat geldt zeker voor

een mens zich eigen heeft gemaakt.

jongeren, uitdrukt wie je bent. Ik ken haar inderdaad zo: niet

De deugdzame mens heeft echter die ‘zelfdwang’ niet nodig.

braaf, maar ze deugt wel!. Ik zal haar nog vragen wat het

Hij is deugdzaam omdat hij daar juist gelukkig bij is. Hij is

onderwijs daaraan voor haar heeft bijgedragen.

intrinsiek gemotiveerd. Daarmee is opvoeden tot deugdzaamheid een ultiem doel van onderwijs en opvoeding. Geen externe druk of een gevormd geweten stuurt het gedrag, maar het komt voort

Wilma van der Jagt en Pieter Vos, Doe me een deugd.

uit een samenhang van deugden die tot eigenschap geworden

Praktijkboek morele vorming voor de basisschool,

zijn. Wie bijvoorbeeld moed toont, en achteraf pas beseft dat

Zoetermeer: Boekencentrum, 2012.

Inspiratie

Inspiratie

16

Samenstelling Guido de Bruin

Inspiratie voor christelijk onderwijs

Verbinding Some people see things as they are and say: why? I dream things that never were and say: why not?

Van de jaren zestig tot 1975 was het gebouw gevuld met vele zenders: alle schepen en alle KLM-vliegtuigen waar ook ter wereld werden bediend via Radio Kootwijk. In 1999 werd de zenderfunctie van het gebouw geschiedenis. Het gebouw en zijn geschiedenis symboliseren veel voor mij. Onder andere de voortschrijdende techniek, waardoor veel verandert en veel snel veroudert. Met je mobiele telefoon kun je nu hetzelfde bereiken als in 1928 met een kolossaal zendgebouw met enorme zendmasten. Het gebouw werd midden tussen bos, heide en

Robert F. Kennedy (naar George Bernard Shaw), in een toespraak aan de Universiteit van Kansas, 18 maart 1968

zandverstuiving gebouwd, en nu keert langzamerhand de natuur weer terug. Ook hier hebben vele mensen met hart en ziel gewerkt om de verbindingen open te houden. Zij offerden hun tijd op en deden vaak meer dan van hen verlangd werd. De zenders mochten niet uitvallen. Hun werk veranderde of verdween door de komst van transistoren en digitale techniek. Wat gelijk is gebleven, is dat we als mensen verbinding met elkaar nodig hebben. Zodat we samen dingen kunnen bereiken, ontwikkelen of in stand houden. Waarbij we, vaak vanuit ons geloof, een drive hebben om dat wat we doen, zo goed mogelijk te doen. Samen met anderen en ten dienste van anderen. Het is goed om ons te realiseren dat mensen met allerlei verschillende uitgangspunten uiteindelijk ontwikkelingen samen tot stand brengen. Dat geldt in de techniek, dat geldt ook voor onderwijs. Ik ben een realist. Toch is het voor mij goed om te durven dromen en mijn idealisme ruimte te geven.

Vlak bij Apeldoorn ligt Radio Kootwijk.

Met de uitspraak van Robert Kennedy in mijn

Daar, midden op de hei, staat het imposante,

achterhoofd, probeer ik voor kinderen het onderwijs

voormalige zendgebouw. In 1928 werd vanaf deze

zo goed mogelijk vorm te geven, tussen droom en

plaats het eerste telefoongesprek gevoerd tussen

realiteit.

Nederland en Nederlands-Indië. Het liedje ‘Hallo Bandoeng’ gaf destijds het belang van deze

Jan Huizinga

gebeurtenis aan. Het gebouw werd rond de zender

Directeur PCBS De Regenboog, Apeldoorn

ontworpen. Een combinatie van realiteit en droom maakte dit waar.

17

Inspiratie

In december 2010 verscheen onze uitgave Inspiratie voor christelijk onderwijs, een ‘schatkistje’ met teksten die mensen inspireren in hun werk voor het christelijk onderwijs. Op deze pagina’s gaan we door met het verzamelen van teksten die u raken, bemoedigen of richting geven in uw werk als schoolleider, schoolbestuurder, toezichthouder, leraar of medewerker van een christelijke onderwijsinstelling. U kunt uw tekst met een korte toelichting (beide maximaal 200 woorden) sturen naar Guido de Bruin, e-mail [email protected].

De blinden en de olifant Er waren eens drie wijze, blinde Indiërs. Op een dag kwam de koning op een olifant de stad binnen. De blinden wilden weten wat een olifant was. De eerste voelde aan een poot en zei: “Een olifant is net als een boom”. De tweede voelde aan de slurf en sprong geschrokken achteruit. “Pas op voor dit beest. Het is net een slang.” “Welnee”, zei de derde vol wijsheid en voelde aan het oor. “Een olifant is als een waaier!” De koning sprak daarop slechts: “Jullie hebben alle drie gelijk, en toch heeft elk het mis”.

Een student vertelde in een college dit verhaal. Het raakte mij door de wijze waarop hij de olifant en de blinden verbeeldde. Belangrijk is het perspectief van waaruit je naar de dingen kijkt en deze waarneemt. De tekst maakt dit duidelijk. Er is nooit één waarheid. Al die waarheden bij elkaar geven een beeld van de wereld. Je bent niet alleen op de wereld en je kunt niet alles naar je hand zetten. Maar met elkaar kom je een stuk verder. We hebben verschillende bronnen en tradities, en deze moeten we van elkaar leren en weten. Het verhaal vertelt over de open houding die nodig is om je eigen ervaringen te onderzoeken, zodat je in contact met jezelf en vervolgens met de ander komt. Je creëert inzicht in je eigen identiteit en leert dit onder woorden te brengen. En dan begrijp je ook de ander en het grotere geheel en de betekenis ervan. De mensheid op deze wereld is mooi en heeft ons iets te bieden,

Soefi-verhaal uit de 12e eeuw.

als we er maar open voor staan om dat te willen zien en te delen. Als lerarenopleider leer ik de studenten verschillende vaardigheden om godsdienst/levens beschouwing te geven. Dit verhaal geeft aan hoe je vanuit de verschillende perspectieven naar het leven kan kijken. Wat neem jij waar en wat vind je belangrijk? Wat wil je dan vervolgens de leerlingen meegeven en aan hen overbrengen? Loes Mulders lerarenopleider en vakdidacticus godsdienst en levensbeschouwing, Onderwijscentrum Vrije Universiteit, Amsterdam


Tekst Freek ten Klooster | Fotografie Dick den Bakker

18

n a v k e o b g Da r e g n a g l e e e n I s ra Woensdagavond 4 april, tegen tienen Tweeëndertig onderwijsmensen nemen afscheid van elkaar bij de bagageband. Intiem. Intens. Hier gaan mensen uiteen die samen iets hebben beleefd! Als eerste van ons reisgezelschap passeer ik de schuifdeuren van de aankomsthal, om direct het verwachtingsvolle gezicht van mijn vrouw te ontdekken tussen de wachtenden. Na een snelle liefde volle knuffel, draai ik ons met het gezicht naar de schuifdeuren. “Schat, laten we nog even blijven hangen, dan kan ik je al die gave mensen aanwijzen waar ik zo gesteld op ben geraakt! Kijk, daar loopt vriend Theo. Ik ben zo blij dat wij deze reis samen hebben gemaakt. En zie je die kleine daar met die grote grijns? Da’s onze moslimbroeder Mohamed. Hij heeft me de hele terugreis wakker gehouden. Oh ja, die ene daar met die cowboyhoed… dat is nou Paul. En daar lopen ‘Toeter & Toeter’, onze beide Dicks, die liepen steeds met zo’n cameratoeter voor hun snuit. Die grote daar, da’s Willem Jelle, je weet wel: die van CNV Onderwijs. En daar, kijk, daar loopt Gerrit. Tijdens onze avond bij het gastgezin heeft hij alle wereldproblemen voor ons op een rijtje gezet en binnen een half uurtje opgelost! Daar in de hoek zie je nog net Meindert weglopen. Met hem heb ik de slaapkamer gedeeld. Leuke vent, snurkt amper! En die lange daar, die heet ook al Dick. En die snelle? Die heet Jelle. We hadden nog zo’n snelle, maar die heet Jules. Daar loopt hij met z’n coole zonnebril! Kijk, daar komt Arjan zich even voorstellen, de voetballer van het stel. En ik had je toch ge-sms’t over Arie, onze poëet? Nou, daar gaat hij. En oh ja, daar loopt Suzan. Die heeft me toch een lach! En dat is… En die daar…”

Donderdagochtend 5 april, net na negenen. Een teamkamer vol collega’s luistert naar mijn reisverslag. Vol aandacht. Dat is bijzonder, omdat ik zelf het idee heb dat ik veel te veel uitweid. Ik heb me in het in het vliegtuig wel voorbereid, maar er is zoveel wat ik wil delen! Mijn mond stroomt vooral over van de ervaringen die ik heb opgedaan tijdens onze twee dagen in Bethlehem. De bezoeken aan de scholen daar en aan het Sumudhuis (het Verhalenhuis). De gesprekken met de kinderen, de leerkrachten en schoolleiders. De overnachting bij die lieve, zorgzame en dappere Palestijnse mensen, zoals Jack en Mary.

Wanneer ik mijn collega’s vertel over The Wall, voel ik de emoties weer door mijn lijf gieren. Die bizarre muur die, het land in tweeën splijtend, tot doel heeft het veiligheidsgevoel van de Israëli’s te vergroten. Ik vertel over de mensonterende effecten ervan op het leven van deze Palestijnse mannen, vrouwen en kinderen. Terwijl ik dit alles vertel, voel ik opnieuw die verbijstering bij mezelf over het feit dat mensen blijkbaar bereid zijn de ander het leven onmogelijk te maken, of het elkaar zelfs te ontnemen. Leren we dan niets van het verleden? Hoe groot moet de angst dan wel niet zijn! Of hoe intens de haat! Hoe voed je in godsnaam kinderen op in zo’n omgeving? Hoe kun je ze onderwijzen in vredelievend burgerschap? Maar ik wil mijn collega’s ook vertellen over die Palestijnse vrouwen. Die prachtige, bescheiden, hoopvolle vrouwen, die ondanks alles wat hen is overkomen, toch vanuit hun harten blijven zingen voor de vrede. Voor iedereen. Voor Israëli’s en Palestijnen. Voor joden, moslims en christenen. In alle soorten en maten! Deze vrouwen willen de onderlinge muren, die volken en religies zo van elkaar scheiden, steen voor steen afbreken, om er vervolgens bruggen mee te bouwen. Deze vrouwen kennen de werkelijke waarde van Bijbelse begrippen als barmhartigheid, naastenliefde en vooral vergeving. Zij weten dat zij het niet van de ander moeten verwachten, maar dat zij als eersten deze waarden in praktijk moeten brengen. Deze krachtige vrouwen, hun onverzettelijke geloof in dezelfde God en hun niet aflatende hoop op betere tijden, staan op mijn netvlies gebrand.

19


Een achtdaagse reis van ruim dertig onderwijsmensen naar Israël en de Palestijnse Gebieden heeft veel losgemaakt, blijkt uit een dagboek van Freek ten Klooster, directeur van SBO De Regenboog in Ede. De thema’s leiderschap, onderwijs en spiritualiteit stonden centraal tijdens deze reis, die de Besturenraad voor het eerst organiseerde.

Zondagmiddag 8 april, tegen vieren Het penthouse van mijn schoonouders in Amsterdam is gezellig gevuld. Traditioneel vieren we als gezin het paasfeest. Ik beschouw mijn schoonvader als een wijs man. Voor mij past hij in hetzelfde rijtje als rabbijn Awraham Soetendorp, van wiens wijsheid, naastenliefde en kennis wij als Israëlgangers hebben mogen leren en genieten tijdens de eerste helft van de reis. Mijn schoonvader, emeritus predikant, heeft zelf drie reizen naar het Heilige Land geleid. De ideale gesprekspartner dus, en ik heb ernaar uitgezien om mijn ervaringen met hem te delen. Wanneer ik hem echter vertel over mijn meest recente overwegingen ten aan zien van de Israëlisch-Palestijnse kwestie, plaatst hij daar direct een aantal kritische kanttekeningen bij – vooral met betrekking tot de oprichting van The Wall, de legitimering en de positieve effecten ervan. Die muur die ik zo ben gaan verafschuwen. Ik ben er zelf geweest en heb gezien wat die muur doet met mensen! Maar ja, mijn schoonvader is er ook geweest en hij kan zich net zo kwaad

maken over onrecht als ik. Zie ik dan wellicht toch wat over het hoofd? Normaal geniet ik van mijn ontmoetingen met mijn schoon vader, omdat hij mijn gedachten vaak weet te scherpen. Vandaag bemerk ik echter teleurstelling bij mezelf. Niet zozeer door zijn opmerkingen, maar meer door het feit dat ik me er (opnieuw) door in verwarring voel raken. Dacht ik het allemaal net een beetje te gaan begrijpen… Wat een verrekt ingewikkelde, uitzichtloze toestand is het daar toch in Israël!

Woensdagavond 11 april, na half negen De eerste fotobestanden zijn over het web verzonden. Kinderen zijn naar bed, vrouw van huis, dus even tijd voor mezelf. Dankzij al het beeldmateriaal loop ik al snel weer rond in Jeruzalem. Ik wandel door de Graftuin en volg de Via Dolorosa. Een paar foto’s verder daal ik de Olijfberg af, langs de tuin van Gethsemane om uiteinde lijk weer ‘op te gaan’ naar de Heilige Stad. Even later wandel ik ‘in de voetsporen van Jezus rond het meer van Tiberias. Ik hoor opnieuw Jezus’ zaligsprekingen en zie Hem een mensenmassa voorzien van vis en brood. De prachtige woorden en liederen tijdens onze zondagse dienst in de boot op het meer grijpen me opnieuw aan.


20

Weg van de vrede Verkeer raast naar de oude stad met ronkende motoren

In 2013 org ani see rt de Be stu ren raa d opn ieu w een reis naa r Isra el en de Palesti jns e gebied en. U kunt nu al vrij blij ven d uw bela ngstelling ken baa r ma ken aa n Dick den Ba kke r, dire cte ur Be stu ren raa d Acad em ie, e-m ail dd enbakk er@ besturenraad.nl, mo bie l 06 23 63 38 49. U wordt da n op de hoogte geh oud en van de vord erin gen en kunt op enig mo me nt def init ief bes liss en of u me e wilt gaa n.

een file met toeristenbus op zoek naar vredessporen er klinkt een oude grijze stem tussen asfalt en kabaal opgang naar Jeruzalem een eeuwenoud verhaal verlangen naar eeuwig shalom van een leeuw en van het lam

Het zijn de dagen van ‘het-zou-kunnen’. Dit graf zou van Jezus kunnen zijn geweest, hier zou Jezus geweend kunnen hebben, hier zou Hij de zaligsprekingen uitgesproken kunnen hebben… Het zit me totaal niet dwars dat bijna niets met zekerheid aan te wijzen is. Het idee alleen al dat ik daar mag zijn, waar Hij tweeduizend jaar geleden Zijn genadewerk heeft verricht, geeft mij een bevoorrecht en geliefd gevoel.

verlangen naar die mooie droom de vrede die niet kwam de herder leidt de kudde voort met schapen op de loop de rabbi spreekt het zachte woord de mens leeft van de hoop. Jeruzalem, 28 maart 2012

Jesus once was buried, that’s for sure. But was it under the church, or behind the garden door? Does the answer matter to my belief? Will it change His love, I receive? I don’t have to seek, I only have to listen; “For He’s not here, He’s not there, He is risen!”

Weg van de vrede

, voormalig hten die Arie de Bruin Uit de bundel gedic n Kind en llege van bestuur va voorzitter van het co reef: sch m, tijdens de reis Onderwijs in Rotterda

roerd lestina zal niemand onbe Een reis naar Israel en Pa d van sta de t land van shalom en laten. Een bezoek aan he ast ntr co orden die een schril de vrede: eeuwenoude wo ogen niet ervaren als je je oren en vormen met wat je kunt mocht ik 2 201 tot en met 4 april wilt sluiten. Van 28 maart js door rwi de het Nederlandse on met een groep mensen uit orden ho m, bezochten Yad Vashe Jeruzalem wandelen, we n langs pe lie en t meer van Galilea de zaligsprekingen bij he ort, tek n ore kwamen ogen en de muur in Bethlehem. We nsen me e tig k kwamen met prach vooral toen we in gespre wordt ef pro de lom wel heel erg op wier verlangen naar sha dat gen zeg er lijk: ik kan nooit me gesteld. Eén ding is duide geweest. ik het niet wist, ik ben er

Zondag 15 april, rond tweeen

Ik zou zo graag een paar dagen mezelf willen terugtrekken, om in alle rust te kunnen denken, voelen en schrijven. Mijn gezin, baas en collega’s zien me echter al aankomen… Ik verzoen me daarom met de gedachte dat ik hiervoor tijd kan maken in de meivakantie. Maar gelukkig weet Paul (Boersma, adviseur bij de Besturenraad en medereiziger) mij toch te stimuleren alvast iets van het verhaal op een rij te zetten. Op vermake lijke doch indringende wijze heeft Paul ons tijdens de avondsessies deelgenoot gemaakt van zijn absolute overtuiging dat één van ons nog tijdens de reis zou aanbieden om bij terugkeer in Nederland een stuk te schrijven voor SBM… in ongeveer 1000 woorden. De reis werd in de mailing aangekondigd als ‘inspirerende studiereis’. Een verslag daarvan zou inderdaad te doen moeten zijn in ongeveer duizend woorden. Voor een verslag van de unieke reis die ik heb mogen meemaken, samen met een even uniek reisgezelschap, schieten duizend woorden ernstig tekort! Zelfs de 1269 die ik nu heb gebruikt…

Student aan het woord

Student aan het woord

21

Tekst Marijke Nijboer | Fotografie Ruben Schipper

Hanneke Wansink (21), vierdejaars pabo Windesheim in Zwolle ‘Ik wilde op de basisschool al lerares worden. Met jonge kinderen werken vind ik interessanter dan met pubers. Bovendien vind ik het fijn om met één klas een heel jaar op te trekken. Ik woonde in Winterswijk, dus lag de pabo in Doetinchem voor de hand. Maar omdat ik uit huis wilde werd het Zwolle. Ook praktisch omdat mijn ouders uit elkaar zijn en Zwolle zo’n beetje tussen hun woonplaatsen in ligt. Ik heb door belijdenis te doen bewust gekozen voor het christendom en het moest zeker ook een christelijke pabo zijn. Ik doe dit jaar twee onderzoeken. Voor het ene heb ik een lessenserie gemaakt over het Bijbelboek Micha. Micha was een boerenprofeet en de teksten zijn af en toe best heftig, maar ik wilde bewijzen dat het kan. Mijn afstudeeronderzoek gaat over kindertheologie. Ik heb bestudeerd hoe je kinderen vanuit Bijbelteksten dingen zelf kunt laten verwoorden. Door hun onderlinge gesprek krijgen ze meer mee dan wanneer ze alleen luisteren.’

Christelijke scholen tegen het maatschappelijk tij

22

Tekst Guido de Bruin | Fotografie Thomas Schlijper

Onderzoek schooltypen


In weerwil van de politieke en maatschappelijke druk om zich te concentreren op scholing in basisvaardigheden, profileren veel christelijke basisscholen zich op de brede persoonsvorming van hun leerlingen. Dat blijkt uit een onderzoek in opdracht van de Besturenraad. Het leverde drie ‘schooltypen’ op. Daarmee is het een nuttige “aanjager van het gesprek over identiteit vandaag de dag”, concludeert algemeen pedagoog en godsdienstpedagoog prof. dr. Siebren Miedema.

“Het is lastig dat in de politiek nog steeds wordt

de manieren waarop een representatieve groep

Een van de vragen van het huidige onderzoek was

geroepen dat christelijke scholen ‘er niets meer

schoolleiders van christelijke basisscholen zich

of deze indeling recht doet aan de hedendaagse

aan doen’ en dat hun bestaansrecht voortdurend

vandaag de dag positioneert.”

onderwijspraktijk. In deze tijd blijken behalve de plaats van de chris-

in twijfel wordt getrokken”, verzucht Miedema, hoogleraar aan de Vrije Universiteit Amsterdam.

Omgang met pluriformiteit

telijke traditie vooral de omgang met pluriformiteit

“Een kritische houding is prima, maar fact-free

Voor hemzelf was het onderzoek extra interessant,

(onder leerlingen, ouders en docenten) en de visie

politics en niet onderbouwde mantra’s verdienen

omdat Miedema eind jaren negentig aan de wieg

op vorming de onderscheidende aspecten te zijn.

stevig weerwoord.” Het onderzoek dat hij samen

stond van een in opleiding voor schoolleiders en in

Die komen terug in de drie typen christelijke

met dr. Gerdien Bertram-Troost (VU) en dr. Ina

identiteitsondersteuning veelgebruikte maar nooit

scholen die de onderzoekers op inductieve wijze

ter Avest en Cees Kom MA (beiden Inholland)

empirisch getoetste indeling van het christelijk

uit de antwoorden van 166 schoolleiders op een

uitvoerde, bewijst wat hem betreft het tegendeel.

primair onderwijs in zuilscholen, programscholen,

brede vragenlijst en uit elf verdiepende interviews

“Het is een goede, actuele bestandsopname van

ontmoetingsscholen en interreligieuze scholen.

hebben gedestilleerd.

23


Drie typen

voor hen het belangrijkst bij het omgaan met

Scholen van type 1 zou je traditiescholen kunnen

die thema’s.

noemen. Zij willen leerlingen in aanraking brengen

Opvallend is dat motieven die samenhangen met

met het evangelie van Jezus Christus. Er is veel

het christelijk karakter van de school, hier het

aandacht voor godsdienstige vorming. Op deze

laagst scoren. Dat zou er volgens Miedema op

Bestellen onderzoeksrapport

scholen zitten ook onkerkelijke leerlingen, maar de

kunnen wijzen dat schoolleiders het zat zijn om

Leden van de Besturenraad kunnen

leraren zijn overwegend protestants. De school

de vraag te beantwoorden naar het typisch

het onderzoeksrapport Typen van

leider is meestal actief betrokken bij een kerkelijke

christelijke van hun scholen, die in het maat-

protestants-christelijk basisonderwijs

gemeenschap.

schappelijk debat steeds weer wordt gesteld.

in een seculiere tijd gratis bestellen via

Scholen van type 2 zou je diversiteitsscholen

Zo’n smalle opvatting strookt ook niet met een

www.besturenraad.nl/bestelschooltypen.

kunnen noemen. Zij willen leerlingen voorbereiden

ander voor Miedema verrassend punt: het grote

Op basis van het onderzoek is een

op de multiculturele samenleving. Belangrijk is dan

belang dat de respondenten hechten aan brede

film gemaakt die de drie schooltypen

ook de overdracht van vaardigheden die ze daar-

vorming. Dat geldt voor alle typen maar het

in beeld brengt. De film is bedoeld om

voor nodig hebben. Levensbeschouwelijke diversi-

sterkst voor type 3. “Dat zijn echt vormings

in schoolteams, directies en besturen

teit is voor deze scholen een positief gegeven.

gerichte scholen met een doordachte visie op

het gesprek over de eigenheid van

Leerlingen maken kennis met het christelijk geloof

vorming vanuit christelijke waarden.

christelijk onderwijs te stimuleren.

omdat belangrijke waarden in onze samenleving

Levensbeschouwelijke vorming wordt niet geïso-

Wij komen hem graag vertonen. Meer

daaruit voortkomen. Er is ruimte voor de ontmoe-

leerd, maar is onderdeel van de totale vormings-

informatie: Guido de Bruin, adviseur

ting van de diverse levensbeschouwingen op basis

theoretische visie. Zij zoeken het christelijke

Identiteit, [email protected],

van gelijkwaardigheid. De levensbeschouwelijke

karakter van de school in het dienen van de

06 15 90 44 26.

achtergrond van zowel leerlingen als leraren is

persoonsvorming van de leerling, zonder dat dit

divers.

leidt tot doorgeschoten individualisme. Persoon en

Scholen van type 3 zou je zingevingsscholen of

gemeenschap worden in samenhang met elkaar

misschien nog beter vormingsgerichte scholen

gezien, en dat is zeker in deze tijd broodnodig.”

kunnen noemen. Zij vinden de vorming van leer-

Bij type1-scholen ligt de nadruk meer op over-

lingen op alle gebieden belangrijk. De persoonlijke

Onder druk

dracht dan op vorming, concludeert de hoogleraar.

ontplooiing van het individuele kind staat centraal,

Ook bij type 2-scholen ziet Miedema een visie

“Daar is het toeleiden naar het christelijk geloof

ook bij levensbeschouwelijke vorming. Zingeving

op vorming terug. Het zijn volgens hem “actief

een belangrijk onderwijsdoel. De christelijke

op basis van christelijke waarden staat daarin

pluriforme scholen” die veel aandacht besteden

traditie lijkt meer vanzelfsprekend te zijn.

voorop. Op deze scholen zitten christelijke kinde-

aan de kennismaking met verschillende levens

Uit vormingstheoretisch oogpunt is het de vraag

ren, maar ook andersgelovige en onkerkelijke

beschouwingen. Het christendom heeft daarbij

of kinderen op deze scholen gaandeweg voldoende

kinderen. Veel leraren hebben een christelijke

wel een streepje voor, op grond van een “cutuur

worden uitgedaagd om zich ook in kritische

achtergrond, maar ook leraren met een andere

christelijk argument”: kinderen moeten het

zelfstandigheid tot die christelijke traditie te verhouden.”

levensbeschouwelijke achtergrond kunnen er

christelijk geloof leren kennen omdat belangrijke

werken.

waarden in onze samenleving nu eenmaal op het

Uit een peiling onder 479 schoolleiders van

christendom zijn geënt.

Politiek en overheid

christelijke basisscholen blijkt 41% zich het

Tegelijk leggen deze scholen, zeker als ze in de

Het onderzoek heeft volgens Miedema niet alleen

meest te herkennen in de ‘traditieschool’,

grote steden staan, grote nadruk op de verwerving

wetenschappelijke waarde, maar is ook maat-

49% in de ‘zingevingsschool’ en 10% in de

van ‘instrumentele vaardigheden’ (rekenen, taal,

schappelijk en politiek van belang. Niet alleen

‘diversiteitsschool’ (10%).

sociale vaardigheden). “Het risico is wel dat ze in

omdat het de nog geregeld opduikende opvatting

het kielzog van het ministeriële beleid om vooral

logenstraft dat de christelijke identiteit niet veel

Brede vorming

de basisvaardigheden aandacht te geven, zoveel

meer voorstelt dan een bordje aan de gevel, maar

In de typebeschrijvingen komt de levensbeschouwe-

nadruk leggen op scholing in instrumentele

ook omdat het laat zien hoezeer het huidige

lijke dimensie van de schoolidentiteit sterk naar

vaardigheden dat de praktische invulling van hun

onderwijsbeleid haaks staat op de vormingsvisie

voren, omdat daarin vooral het onderscheid tussen

pluralistische visie onder druk komt te staan”,

in het veld.

de drie typen te vinden is. Het onderzoek is echter

signaleert Miedema. “Dan dreigt het gevaar van

“Het feit dat bijna de helft van de schoolleiders

breed opgezet en brengt ook in beeld welke thema’s

eenzijdige scholing in plaats van brede vorming.”

zich het meest herkent in type 3, dat de meeste

schoolleiders het meest bezighouden, welke

Maar zo lang juist ook de sociale basisvaardig

nadruk legt op brede vorming, betekent dat veel

motieven een rol spelen bij hun afwegingen en wat

heden op deze scholen veel aandacht krijgen,

christelijke scholen grote problemen hebben met

voor hen de belangrijkste onderwijsdoelen zijn.

is die dreiging volgens Miedema niet zo groot.

het huidige beleid waarin het vooral gaat om

Voor de groep schoolleiders als geheel zijn de

“Als de aandacht voor sociale redzaamheid over-

eenzijdige output bij rekenen en taal, en waarin

belangrijkste actuele thema’s: toenemende aan-

eind blijft, schieten deze scholen niet door in een

het doel van onderwijs vooral gezocht wordt in

dacht voor opbrengstgericht werken, de eis

smalle opvatting van instrumentele vaardigheden,

het nut voor kenniseconomie en markt. Politiek en

om resultaten zichtbaar te maken, toenemende

en wordt ook hier de samenhang van persoon en

overheid mogen het zich aantrekken dat het beleid

werkdruk en bezuinigingen. Motieven die gericht

gemeenschap gewaarborgd.”

zo zwaar inzet op scholing, terwijl de scholen

zijn op brede vorming voor alle leerlingen, zijn

zoveel belang hechten aan brede vorming.”


24

Tekst Peter Louwerse | Fotografie Ineke Oostveen / iStockphoto


Lotte van Vliet

Perverse effecten voorkomen De NINJA-hypotheken en de bankbonussen zijn typisch van die

Dat de kredietcrisis niet alleen een probleem voor de banken is, heeft iedereen in de portemonnee gevoeld. Maar dat de mechanismen, die veel banken aan de rand van afgrond brachten, ook in de publieke sector voorkomen, is voor velen nieuw. De Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling onderzocht hoe goedbedoelde werkwijzen kunnen leiden tot contraproductieve uitkomsten. Wat betekent dit voor het onderwijs?

goedbedoelde sturingsmechanismen met een vervelende bijwerking, constateert de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO). Hypotheekverstrekking aan NINJA’s stimuleert immers vermogensvorming van deze groep. En bonussen prikkelen medewerkers om meer winst te maken voor de organisatie. Maar hoe kan het dan dat die positieve sturingsinstrumenten soms het tegenovergestelde bewerkstelligen van wat ze beogen, vroeg de RMO zich af. De Raad zocht ook naar handvatten om die perverse effecten te voorkomen in de publieke sector. De subtitel van de publicatie Tegenkracht organiseren luidt niet voor niets Lessen uit de kredietcrisis. De RMO koos dit onderwerp omdat het past binnen zijn opdracht. “Wij adviseren de regering en het parlement over de participatie van burgers en de stabiliteit van de samenleving”, licht adviseur Lotte van Vliet toe. “De kredietcrisis heeft op alle vlakken consequenties voor onze samenleving.”

Ooit gehoord van NINJA’s? Het is Amerikaans bankjargon voor niet-kredietwaardige gezinnen: No Income, No Job or Assets.

In de publicatie noemt u voorbeelden uit het onderwijs.

Ondanks hun beroerde financiële situatie konden de NINJA’s

De alternatieve afstudeertrajecten bij Hogeschool Inholland

vóór de kredietcrisis volop hypotheken krijgen. Ze hoefden de

leidden ertoe dat het vereiste niveau niet werd gehaald.

eerste jaren geen rente te betalen: de banken rekenden erop dat

De Cito-toets wordt een doel op zich. Krijgen we na de

de huizenprijzen zouden stijgen. Huizenbezitters financierden

kredietcrisis een onderwijscrisis?

hun woning met de verwachte opbrengst van dat huis.

“We willen geen crisis voorspellen of publieke sectoren aan de

Toen de huizenmarkt instortte, was de ellende niet te overzien.

schandpaal nagelen. Het gaat niet om intrinsiek slecht gedrag

Of neem de bonuscultuur, ook een notoire aanjager van de

van mensen. We wilden onderzoeken hoe de financiële sector

financiële crisis. Banken stimuleerden hun personeel om zoveel

ontspoord is. En zijn die handelingen uniek voor die sector of

mogelijk financiële producten te verkopen. De nadruk lag op de

komen ze ook in het publieke domein voor? We ontdekten dat

kwantiteit: hoe meer hoe beter, zowel voor de winstcijfers van

ook daar productieve werkwijzen omslaan in perverse effecten.

de bank als voor de loonstrookjes van de verkopers. Niemand

Dat geldt voor een groot aantal sectoren, ook voor onderwijs.

keek of er ook zekerheden tegenover deze leningen stonden.

Het is ons erom te doen dat mensen de mechanismen uit de

We weten hoe het is afgelopen.

financiële sector herkennen in hun eigen omgeving.”

25


Penta Primair laat zich niet verrassen

elkaar kan laten bestaan. Het komt voor dat één belang gaat domineren, waarna alle betrokkenen, om maar te scoren in dat systeem, ongunstig strategisch gedrag gaan vertonen dat niet is ingecalculeerd. “Als de hele sector één systeem gebruikt, moet je niet verbaasd zijn dat iedereen zich daarnaar richt, of dat nou een verantwoordings- of beoordelingssysteem is”, meent Van Vliet. “Wij pleiten ervoor om meerdere systemen naast elkaar te laten bestaan. De Montessorischolen kennen bijvoorbeeld een ander toetssysteem dat zich meer richt op het potentieel van het kind. Wij zeggen: kijk hoe het bij de buren gaat. Als je kiest voor Cito, zorg dan ook dat je ook aandacht hebt voor andere vaardig heden. Zo voorkom je dat je blind wordt voor neveneffecten.” De realiteit is dat het ministerie van OCW juist sterk op resultaat stuurt. Zie de prestatiebeloning voor leraren. Zie de referentieniveaus voor leerlingen. Zie de strengere Welke perverse neveneffecten bent u in het onderwijs

eisen aan pabo-studenten. Alles lijkt gericht op sturing en

tegengekomen?

verantwoording.

“We komen tot drie observaties: goede bedoelingen kunnen

“Inderdaad. Wij schromen niet om tegen de tijdgeest in te

falen, financiële prikkels hebben een verkeerde uitwerking en

adviseren. Vanuit de politiek klinkt juist de roep om de sectoren

een model pakt niet altijd gunstig uit in de werkelijkheid.

top-down te organiseren, om alles tot in detail te regelen om

De problemen binnen het hbo zijn een voorbeeld van de eerste

elk risico te vermijden. Wij denken dat een top-downbenadering

twee observaties. Hogeschool Inholland had goede bedoelingen

niet werkt bij professionals. Laat de mensen zelf meepraten

met de alternatieve afstudeertrajecten, maar uiteindelijk

over het inrichten van een systeem. Laat docenten bepalen

studeerden studenten af zonder het vereiste niveau te hebben

hoe ze zich willen verantwoorden. Dan ervaren ze de regels als

gehaald.

minder belastend. Daarmee vergroot je het draagvlak en dus

Dit proces werd versterkt door de financiële prikkel: hbo-instel-

de kans op succes.”

lingen worden betaald per afgestudeerde student. Het halen van het diploma werd een hoger doel dan goed onderwijs geven.

Tegenspraak

Een voorbeeld van de derde observatie is de Cito-toets. Op zich

De RMO heeft een tweede advies voor het onderwijsveld.

is de Cito-toets een prima instrument. Ze geeft een goed beeld

“Organiseer tegenspraak binnen de organisatie”, bepleit Van Vliet.

van de prestaties van de leerling en is een mooi middel om

“Goed toezicht kan fouten in het primaire proces niet voorkomen.

kinderen uit achterstandsmilieus te verheffen.

Maak dus gebruik van belanghebbenden, bijvoorbeeld ouder- en

Maar omdat de score op de toets voor zoveel belanghebbenden

medezeggenschapsraden. Je kunt ook denken aan vormen van

belangrijk is, neemt het model gaandeweg de sector over.

intervisie tussen scholen. Zorg dat mensen leren van hun fouten.

Scholen worden beoordeeld op de Cito-scores van hun leerlingen

Doe dat op een open manier en niet in een afrekencultuur.

en gaan daarop sterk sturen. Uitgevers van onderwijsmethodes

Wij denken dat je zo verschillende belangen met elkaar kunt

marketen op de Cito-score. Docenten worden getraind op het

verbinden.”

halen van Cito-scores, en dat is iets anders dan het nastreven

Zo hoopt de RMO te voorkomen dat de publieke sector zijn

van onderwijsdoelen. Het kind wordt de score, als we niet uit-

eigen NINJA-problemen creëert. Aan de goede bedoelingen ligt

kijken, al is dat nooit de bedoeling. De bezwaren worden alleen

het niet, en evenmin aan de prachtige modellen. Maar zodra

maar sterker als de centrale eindtoets in het primair onderwijs

systemen een doel op zich worden, delven de leerling, de cliënt

wordt ingevoerd. De Besturenraad onderschrijft dat.”

en de patiënt het onderspit. De RMO houdt zo ook het onderwijs een spiegel voor. Onderwijsinstellingen die indringend in die

Methodische armoede

spiegel willen kijken, kunnen bij de Raad terecht. Van Vliet:

De vraag is dan hoe scholen kunnen voorkomen dat hun

“We staan er altijd voor open om met onderwijsinstellingen

sturingsmechanismen averechts werken. Van Vliet waarschuwt

over onze adviezen in gesprek te gaan.”

tegen methodische armoede. Daarmee bedoelt de RMO dat een organisatie of sector meerdere sturingssystemen naast

Meer informatie op www.adviesorgaan-rmo.nl.

Juridische kwestie

Juridische kwestie

Tekst Emmanuel Naaijkens

26

In deze rubriek komt elke maand een juridische kwestie uit de onderwijspraktijk aan de orde. mr. Kees Verhaart,

Veiligheid school boven belang van docent

advocaat bij de Besturenraad.

Leerlingen die een docent beschuldigen van onbetamelijk

Het bestuur restte niets anders dan een procedure tot ontslag

gedrag. Voor de school als werkgever en voor de betrokkene zijn

in gang te zetten op basis van de regels in de cao voor het

het nachtmerries, omdat er hoe dan ook alleen maar verliezers

voortgezet onderwijs. In afwachting van de effectuering van het

zijn. Het bewijs is vaak niet of nauwelijks te leveren, maar

ontslag nam het bestuur ook een besluit tot schorsing van de

alleen de suggestie dat ‘waar rook is er ook wel vuur zal zijn’

docent op basis van artikel 9.a.6 lid 2 sub f van de cao, met als

dwingt de school tot het zetten van verregaande stappen.

motivering het grensoverschrijdend gedrag. De docent vocht het besluit aan bij de kantonrechter, maar die liet het besluit van de

In deze kwestie van een gymleraar op een middelbare school

werkgever intact.

kwam de beschuldiging niet van één of enkele leerlingen, maar

In zijn overwegingen merkte de kantonrechter op dat de aard

van een groep. De leerlingen van een klas hadden bij de school-

van deze juridische procedure niet toelaat dat er, bijvoorbeeld

leiding geklaagd over seksueel getinte opmerkingen, seksueel

door getuigenverhoor, wordt nagegaan wat zich in dit geval in

getint gedrag en grof taalgebruik van hun docent.

de gymzaal heeft voorgedaan. Echter, er lag ook het rapport van

Na gesprekken met de leerlingen riep de leiding de docent op

het onderzoeksbureau, en voor de rechter woog dat zwaar mee

het matje, gaf hem een waarschuwing en wees hem een andere

in zijn oordeel om niet aan de eis van de docent tegemoet te

klas toe. Vervolgens deden de leerlingen van die klas hun

komen.

beklag over het gedrag van de docent. De leraar ontkende de

De rechter: “Gegeven deze conclusie […] kan de school niet in

beschuldigingen en deed zelfs aangifte bij de politie wegens

redelijkheid verweten worden, dat zij haar belang bij het bieden

‘laster en smaad’. Volgens de docent hadden leerlingen elkaar

van een veilige schoolomgeving aan haar minderjarige leer

opgejut om hem in een kwaad daglicht te stellen.

lingen heeft laten prevaleren boven het belang van haar docent om – gedurende de opzegtermijn – weer te worden toegelaten

Het bestuur van de school besloot een extern bureau in te

tot de werkplek”. Het bestuur was volgens de rechter in zijn

schakelen om de beweringen van de leerlingen nader te onder-

besluitvorming bovendien voldoende zorgvuldig te werk gegaan,

zoeken. De conclusie was dat de toegeschreven grensoverschrij-

op een enkel schoonheidsfoutje na.

dende gedragingen niet louter konden worden afgedaan als

De rechter liet desalniettemin blijken dat hij zich er goed van

geruchten of als groepsroddel of groepshetze. En daarmee was

bewust was dat de uitkomst van de procedure voor de docent

de positie van de docent in feite onhoudbaar geworden want,

en zijn familie een hard gelag is. De docent had altijd zijn ziel

zoals het rapport opmerkt, een docent dient van onbesproken

en zaligheid gelegd in zijn werk op school, al die jaren kennelijk

gedrag te zijn, en zelfs de schijn van seksueel getint gedrag of

naar volle tevredenheid. De rechter begreep het gevoel van

uitingen dient te worden vermeden. Door zijn handelen was de

machteloosheid, temeer omdat in de toekomst mogelijk zou

veilige omgeving die een school moet bieden, aangetast, aldus

kunnen blijken dat de aantijgingen van de leerlingen louter een

het bureau.

gevolg zijn van groepshetze. Maar dat kon in het kader van deze procedure – juridisch gezien – geen rol van betekenis spelen, aldus de rechter.

Nieuws Besturenraad

27

Nieuws Besturenraad

Onderzoek onder toezichthouders van start De toezichthouders van onderwijsinstellingen die bij de Besturenraad zijn aangesloten, hebben een vragenlijst ontvangen over de manier waarop ze toezicht houden

Meld u aan voor de ALV

op identiteit. Dit onderzoek zal waardevolle inzichten opleveren over de taakopvatting van toezichthouders in

Op 1 juni organiseert de Besturenraad zijn algemene

dezen, beoordelingscriteria die ze hanteren, de manier

ledenvergadering. Wij nodigen alle leden van harte

waarop zij het thema identiteit agenderen, hun werkwijze

uit hierbij aanwezig te zijn. De ALV zelf begint om

en de invloed op het beleid van bestuur of algemene

10.00 uur.

directie. Zowel bestuursleden met een toezichthoudende taak

In het vervolg van het ochtendprogramma spreekt

als raden van toezicht hebben de vragenlijst ontvangen.

Wilna Meijer, hoogleraar algemene pedagogiek RUG,

U heeft tot half juni de tijd om de vragenlijst in te vullen.

over Meer dan economisch rendement. Wat geven wij

Wij verzoeken u vriendelijk om aan dit onderzoek mee

jonge mensen mee en waartoe leiden wij hen op?

Wilna Meijer

te doen. De vooraanstaande governance-expert prof.

Na een lunch bekijken we de film Christelijk onderwijs

dr. ir. Rienk Goodijk (TiasNimbas Business School) voert

anno nu. De film is gemaakt naar aanleiding van een

het onderzoek in opdracht van de Besturenraad uit.

in opdracht van de Besturenraad uitgevoerd onderzoek naar de manieren waarop christelijke basisscholen

Informatie: Guido de Bruin, adviseur Identiteit

vandaag de dag hun eigenheid onder woorden brengen.

bij de Besturenraad, [email protected],

Na de film gaan we over dit onderwerp met elkaar in

06 15 90 44 26.

gesprek. VU-hoogleraar Siebren Miedema tenslotte, spreekt over vorming in het christelijk onderwijs.

Thema

De ALV vindt plaats in conferentiehotel Kontakt De Thema’s die deze maand bij

der Kontinenten in Soesterberg. Wilt u meer weten of zich aanmelden?

Siebren Miedema

SBM verschijnen, zijn geschreven door Carla Rhebergen en Cor Keijser

Kijk dan op www.besturenraad.nl/alv.

en hebben beide als titel De sociale

Seminars Besturenraad Collectiviteiten

kant van organisatieverandering. Wilt u meer exemplaren van Thema ontvangen? Ze kosten € 3 per stuk

Besturenraad Collectiviteiten organiseert deze

Collectiviteiten verschillende gratis seminars.

en u kunt ze bijbestellen via

maand een aantal interessante seminars voor

Tijdens de bijeenkomst vertellen we u hoe zo’n

[email protected], of u

zijn leden.

gezamenlijke aanbesteding in z'n werk gaat en

belt met Lies Lamboo via nummer

wat de voordelen voor u zijn. Aansluitend geven

0348 74 44 70.

Seminar eigenrisicodragerschap WGA

we een gratis workshop spendanalyse. Daarin

Tijdens het seminar eigenrisicodragerschap

krijgt u inzicht in de inkopen van uw organisatie

WGA ontdekt u of uw school geld kan besparen

en laten we u zien hoe u met een systematische

door voor het WGA-risico over te stappen van

aanpak een verbeterslag kunt maken: effectief,

het UWV naar het private stelsel. In veel gevallen

efficiënt en zo goedkoop mogelijk.

kunnen scholen duizenden euro’s goedkoper uit

Meer informatie Carla Rhebergen T 06 53 14 48 47

Deze seminars duren van 9.30 tot 13.00 uur

van 10.00 tot 13.00 uur in Woerden, informeren

en vinden plaats op verschillende plaatsen in

wij u over de voor- en nadelen. Onze collectieve

het land:

partner Mercer geeft daarbij een toelichting. Meer

• 21 mei 2012, ’s-Hertogenbosch • 23 mei 2012, Leiden • 30 mei 2012, Zwolle • 31 mei 2012, Woerden

vindt u op www.besturenraad.nl/WGA.

Seminar gezamenlijke inkoop kantoorartikelen Deelnemen aan onze gezamenlijke inkoop van

Voor meer informatie en aanmelden:

kantoorartikelen, kan besparingen tot wel 40%

www.besturenraad.nl/kantoorartikelen

opleveren. Hierover organiseert Besturenraad

Tekst: drs. Ing. Cor Keijser, partner & ontwikkelaar Management Drives Carla Rhebergen, senior adviseur Governance

E [email protected]

zijn. Tijdens dit gratis seminar op dinsdag 22 mei,

informatie en de mogelijkheid u aan te melden

Informatie voor directie, bestuurders en toezichthouders in het primair onderwijs | nr. 7, mei 2012

“De veranderingen en vernieuwingen volgen elkaar in rap tempo op.” Deze constatering is vaak onderwerp van gesprek op verschillende niveaus in schoolorganisaties. Maar veel initiatieven tot organisatievernieuwing of verandering sneuvelen of halen lang niet het gewenste potentieel. Bestuurders en directies in het christelijk onderwijs hebben de opdracht om leiderschap te tonen en mensen mee te nemen in veranderingsprocessen. Deze Thema gaat over organisatieverandering in relatie tot de context van de christelijke traditie. We doorlopen daarbij zes stadia, de zogenoemde 6 V’s: verstillen, verbinden, verwonderen, verhelderen, veranderen en verankeren.

De sociale kant van organisatieverandering Informatie voor directie, bestuurders en toezichthouders in het voortgezet onderwijs | nr. 7, mei 2012 Tekst: drs. Ing. Cor Keijser, partner & ontwikkelaar Management Drives Carla Rhebergen, senior adviseur Governance

Meer informatie Carla Rhebergen T 06 53 14 48 47

E [email protected]

“De veranderingen en vernieuwingen volgen elkaar in rap tempo op.” Deze constatering is vaak onderwerp van gesprek op verschillende niveaus in schoolorganisaties. Maar veel initiatieven tot organisatievernieuwing of verandering sneuvelen of halen lang niet het gewenste potentieel. Bestuurders en directies in het christelijk onderwijs hebben de opdracht om leiderschap te tonen en mensen mee te nemen in veranderingsprocessen. Deze Thema gaat over organisatieverandering in relatie tot de context van de christelijke traditie. We doorlopen daarbij zes stadia, de zogenoemde 6 V’s: verstillen, verbinden, verwonderen, verhelderen, veranderen en verankeren.

De sociale kant van organisatieverandering

Op leerreis in de sterrenschool

28

Tekst Marijke Nijboer | Fotografie iStockphoto

In oprichting: De Ruimte in Almere

Op leerreis in de sterrenschool “Mogelijk wordt ook het gebruik van de opvang

De sterrenschool biedt onderwijs en kinderopvang in een geïntegreerd programma. Ouders kiezen uit verschillende arrangementen, met de minimaal verplichte of (veel) meer schooluren per jaar en verschillend gespreide vakanties. In Almere opent in augustus sterrenschool De Ruimte. De School in Zandvoort draait al sinds 2008.

tussen de middag niet verplicht. We hebben op onze scholen ouders gepeild, en maar 40% bleek voorstander van een doorlopend lesrooster.” Ouders zijn wél enthousiast over de gespreide vakanties. Die lange middagpauzes op Nederlandse scholen, zegt Eijgenstein, hebben nog te maken met de warme middagmaaltijden van vroeger en de grote afstanden die veel kinderen moesten lopen naar school. Ook het sluiten van de school om 15.15 uur stamt uit het verleden, toen kinderen na school moesten werken op het land. “Maar tegenwoordig

De sterrenschool wil aansluiten bij de flexibele

bewegen kinderen te weinig, en ouders hebben

leerstijl van kinderen, en tegemoetkomen aan

nauwelijks tijd om hen naar de sportvereniging te

het hectische gezinsleven. De Ruimte in Almere

rijden.” De Ruimte biedt straks sport aan onder

biedt ouders vanaf deze zomer drie arrangementen:

hetzelfde dak. “Het kind is tot uiterlijk 19.00 uur

twee waarbij leerlingen wekelijks vijf dagen les

hier, en dan heeft hij al gevoetbald, en eventueel

hebben met elk een eigen vakantiespreiding,

ook warm gegeten.”

en één arrangement waarbij het aantal lesuren is samengebald in vier dagen per week.

Bezuinigingen op opvang

Een landelijke initiatiefgroep ontwikkelde het

Eijgenstein schat in dat De Ruimte zeker last zal

concept voor de sterrenschool. Scholen passen

hebben van de bezuinigingen op de kinderopvang.

dit naar behoeven aan. De Stichting Prisma

“Maar ik verwacht dat wij de schade kunnen

Almere heeft samen met haar partners, Partou

beperken dankzij een slimme inzet van personeel,

kinderopvang bv, welzijnsorganisatie De Schoor en

het samen gehuisvest zijn en gezamenlijk dingen

de gemeente Almere, een eigen versie uitgewerkt.

aanpakken.”

De Ruimte wil individuele kinderen helpen om

Almere Poort wordt door de economische crisis

hun talenten te ontdekken door aandacht te geven

veel trager afgebouwd dan oorspronkelijk gepland.

aan de cognitieve, motorische, sociale, creatieve

Om De Ruimte toch kans van slagen te geven,

en emotionele ontwikkeling. Ouders worden

is samenwerking gezocht met het openbaar

betrokken bij de ‘leerreis’ van hun kind en afspraken

onderwijs. Prisma Almere en ASG hebben samen

met hen worden vastgelegd in een contract.

een experimentenstatus aangevraagd, opdat

De Ruimte laat ouders vrij in het al dan niet

zij ondanks de afwezigheid van sterke krimp

gebruikmaken van opvang. Meindert Eijgenstein,

toch een samenwerkingsschool mogen starten.

bestuursvoorzitter van Prisma Almere:

De besturen wachten nog op uitsluitsel.

29

Op leerreis in de sterrenschool

Eijgenstein had verwacht dat leerkrachten zouden hechten aan hun twaalf weken vakantie, maar dat blijkt niet zo te zijn. “Vooral de jongeren vinden het prettig dat ze een jaar flink veel uren kunnen werken om er daarna een paar maanden tussenuit

het kinderdagverblijf en het buurtwerk.

te kunnen.” Als werkgever ziet hij ook mogelijk

Kinderen volgen straks een eigen leerroute, maar

heden. “Je kunt bijvoorbeeld mensen dagen laten

hoeven volgens Eijgenstein niet bijzonder zelf

opsparen, daar als bestuur wat bij doen, en er

standig te zijn. “Ze worden goed begeleid en wij

een studietraject van maken.” De bestuurder:

maken door middel van ons leerlingvolgsysteem

“De bonden vrezen dat mensen teveel uren gaan

heel inzichtelijk wat er is gedaan en wat de

werken, maar wij houden veel rekening met hun

volgende stap moet zijn.”

eigen wensen.”

De Ruimte wil ook een ‘bindmiddel’ zijn voor de buurt. “Almere Poort is een nieuwe woonwijk

Eén directeur voor hele kindcentrum

waar de mensen nog hun draai moeten vinden.

Opvang en onderwijs worden geïntegreerd tot één

De school is een belangrijke ontmoetingsplaats.

pakket. Blokfluitles wordt misschien wel halver-

Daar ligt een taak voor het buurtwerk.”

wege de ochtend gegeven, en Engelse les aan het eind van de dag. Om die reden bestiert de nieuwe directeur straks het hele kindcentrum, inclusief

Meer informatie: www.sterrenschoolderuimte.nl

De School: één vloeiende lijn van leren en spelen De School in Zandvoort startte in 2008, vóór de geboorte van de sterrenschool. Maar ook hier zijn de schooltijden flexibel. Onderwijs en opvang vormen één geheel, met één bestuur, directie, team en gebouw. Hoofddoel is het bieden van onderwijs op maat. De School is dan ook trots dat er nog geen enkel kind is uitgestroomd naar het speciaal onderwijs.

De School veel kinderen die niet tot hun recht

’s Morgens later komen

kwamen in het reguliere systeem. Dat er

Ook de leerkrachten krijgen telkens roosters

nog niemand naar het speciaal onderwijs is

voor tien weken, waarbij er ruimte is voor

vertrokken, beschouwt Ploegman als een

individuele wensen. Wie ’s avonds heeft

groot succes.

gewerkt, mag ’s morgens later komen.

De School heeft 60 leerlingen. Deze experi-

En parttime werken kan hier ook. Ploegman:

mentele onderwijsvorm trekt geen grote

“Bijna niemand kiest voor twaalf weken

massa ouders. Ook speelt mee dat De School

per jaar vrij, zoals in het reguliere systeem.

ver onder de stichtingsnorm van 200 leer

De meeste mensen werken liever wekelijks

lingen zit en de toekomst daarom onzeker is.

wat minder uren.” De jaargroepen zijn afgeschaft en onderwijs

Periodes van tien weken

en opvang zijn geïntegreerd tot één proces

De School financiert het totaalpakket door-

van leren en ontwikkelen. “Wij vinden het

dat ouders een vast bedrag betalen voor

vreemd om professionals het onderwijs te

De School biedt twee arrangementen:

de kindervang. Tot begin 2012 koos ruim

laten geven, en dan vanaf drie uur ineens

het basispakket, met vijf schooldagen van

85% van de leerlingen voor het totaalpakket.

lager geschoolde mensen met de kinderen

8 tot 14 uur en vastgestelde vakanties; en het

Sinds de bezuinigingen op de kinderopvang

te laten werken.”

totaalpakket met flexibele school- en vakantie-

is dat nog 65%.

Deze vorm van onderwijs vraagt om een

tijden. Dat ouders dit flexibele school

Leerlingen in het totaalpakket komen tussen

andere manier van denken en de bijbe

programma prettig vinden, beschouwt de

acht en tien- of tussen twaalf en twee uur

horende taal. Ploegman: “Het heeft ons

school als een positieve ‘bijvangst’. “Het

binnen, en vertrekken tussen twaalf en twee-

veel moeite gekost om af te komen van

gaat ons erom dat we kinderen kunnen laten

of tussen vier en zes uur. Het schooljaar is

uitdrukkingen zoals opvang, doorkleuteren,

leren op maat en dat zij hun potentieel kunnen

opgedeeld in vijf periodes van tien weken.

zorgleerlingen, spijbelen. Bij ons werken

ontwikkelen,” zegt Marjolein Ploegman,

Na elke periode evalueert de leerkracht

alle leerlingen aan hun eigen ontplooiing.

voorzitter van het bestuur van De School.

met een leerling en zijn ouders de afgelopen

Dat begint als ze binnenkomen en stopt

“Wij vinden dat je moet kunnen differentiëren

periode en worden leerinhoud en proces voor

als ze naar huis gaan.”

in de inhoud, de volgorde, de vorm van

de komende periode vastgesteld. Door middel

begeleiding én de tijd.” Bij de oprichting trok

van observatie en toetsen wordt het leer proces bewaakt.

Directeur leert besturen


30

Tekst Peter Louwerse | Fotografie De Duinroos & Dick den Bakker

André de Best

In de nieuwe leergang Bestuurlijk Leidinggeven in het PO van de Besturenraad Academie leren directeuren dat besturen iets heel anders is dan managen. De eerste lichting van de training zwaait binnenkort af. SBM maakt de balans op met kerndocent Adriaan van Hove en deelnemer André de Best.

“Dat is nu precies de essentie van deze leergang”, antwoordt

Dat kan een eenzaam bestaan zijn.” Nu had de Besturenraad al

kerndocent Adriaan van Hove op de vraag waarom deze training

de leergang Bovenschools Management, maar die sloot sinds de

van de Besturenraad Bestuurlijk Leidinggeven heet. “Sinds 2010

veranderingen in de governance minder goed aan bij de wensen

bepaalt de wet dat bestuur en toezicht in het primair onderwijs

van de praktijk. “Daarom benaderde directeur Dick den Bakker

gescheiden moeten zijn. Veel bovenschoolse directeuren werden

van de Besturenraad Academie mij om met hem deze nieuwe

bestuurder: een heel andere rol. Tijdens deze leerlang proberen

leergang op te zetten”, vertelt Van Hove.

we te ontdekken wat het verschil is en hoe ieder daar mee kan

De keuze viel op hem, omdat hij de praktijk kent. Hij maakte in

omgaan.”

2010 zelf de switch van algemeen directeur naar voorzitter van het college van bestuur van SCPO, een stichting voor christelijk

Eenzaam bestaan

primair onderwijs in de Noordoostpolder. Bovendien heeft

De bovenschools directeur die ineens bestuurder wordt, krijgt

Van Hove ervaring als trainer in leidinggeven. De Besturenraad

nogal wat veranderingen voor de kiezen. “Hij wordt werkgever

Academie benaderde voor de nieuwe leergang acht gastdocenten,

in plaats van werknemer onder de werknemers”, licht Van Hove

allen deskundig in hun eigen disciplines, bijvoorbeeld kwaliteits

toe. “Hij zit dus ineens aan de andere kant van de tafel. En hij

zorg, governance, persoonlijk leiderschap en financieel

vormt meestal een eenhoofdig college van bestuur en kan dus

management.

geen directe collega consulteren als hij ergens over twijfelt.

31


De Best (44) is nu directeur van De Duinroos, een school met 620 leerlingen en twee locaties in Katwijk. Hij begon zijn carrière als groepsleerkracht. Daarna werd hij directeur van een school in Warmond en van de Haagse Schoolvereniging. Ook in Katwijk vraagt hij zich af of hij weer een stap naar voren wil Adriaan van Hove

zetten. “Daarom heb ik mezelf opgegeven voor deze leergang”, licht hij toe. “Je kijkt vooruit, naar nieuwe situaties en nieuwe aspecten. Vragen als: wat zou ik als nieuwe uitdaging zien? En los van de vraag of ik bestuurder wil worden: het maakt mij als directeur meer compleet als ik kennis heb van boven-

Het belangrijkste doel van de leergang? “Zorgen dat de deel

schoolse besluitvorming en situaties.”

nemers verder komen in hun ontwikkeling”, antwoordt Van Hove zonder aarzelen. “Dat betekent niet dat iedereen bestuurder

Die kennis is er inmiddels. “Er is een groot verschil tussen de

moet worden. Wèl dat de cursisten inzicht krijgen in hun eigen

directeur en de bestuurder”, weet De Best. “Als directeur merk

competenties en ambities: wie zijn ze, wat kunnen ze, wat

je direct de invloed van je handelen. Bij de bestuurder ligt de

willen ze leren? En hoe zorgen ze ervoor dat er mensen in hun

nadruk juist op het informeren. Je komt zelf niet met oplossingen,

omgeving zijn die dingen kunnen waar ze zelf niet goed in zijn.”

maar je vraagt aan je directeuren hoe het ermee staat. Of ze hun doelen halen, en zo niet, hoe ze dat gaan oplossen.”

Dikkebuikenoverleg Om een goed beeld van de deelnemers te krijgen, begint iedereen

Meer vragen dan antwoorden

de training met een intakegesprek en een Big Five persoonlijk-

Voor de Katwijkse onderwijsdirecteur heeft de cursus ruim-

heidstest. Die meet emotionele stabiliteit, extraversie, openheid

schoots aan de verwachtingen voldaan. “Kennisvermeerdering

voor ervaringen, altruïsme en nauwkeurigheid. In het gesprek dat

was voor mij een belangrijk motief om mee te doen”, stelt hij.

Van Hove met de deelnemers voert, komen de leervragen boven

“Ik heb veel geleerd over onderwerpen als governance, financiën,

tafel. Zo ontdekt de kerndocent wat voor vlees hij in de kuip heeft.

juridische zaken, kwaliteitszorg en communicatie. Ik heb meer

In grote lijnen worstelen de deelnemers met dezelfde vragen en

inzicht in wat besturen inhoudt. En je bouwt veel zelfvertrouwen

dilemma’s: Hoe ga ik om met mijn directeuren? Op welke gebieden

op door vragen te stellen, door dingen scherp neer te zetten en

moet ik sturen, en wanneer moet ik loslaten? Hoe krijg ik mensen

door te sparren met collega’s.” Of hij zelf ooit aan de andere

mee? Welke taken moet ik zelf onder de knie hebben, en welke

kant van de tafel wil zitten, weet hij nog niet. “Bestuurder is

kennis kan ik inhuren? En vooral ook: hoe blijf ik verankerd in het

een eenzaam beroep”, meent hij. “Het is aan de andere kant

onderwijs? “Wegblijven van het dikkebuikenoverleg”, noemt Van

ook een uitdaging.”

Hove de laatstgenoemde uitdaging.

Hij vindt dat hij zijn tijd goed heeft besteed in Leerhotel Het

De deelnemers worden flink aan het werk gezet tijdens de acht

Klooster in Amersfoort. “Het is een heel intensieve training.

bijeenkomsten. Na afloop van elke module schrijven ze een

Adriaan van Hove is iemand die het heel strak leidt. Er gaat

reflectieverslag over wat ze hebben geleerd. “Als daartoe aan

geen minuut verloren. Hij houdt goed in de gaten of de gast

leiding is, moeten ze hun persoonlijk ontwikkelingsplan bijstellen”,

docenten focussen op de relevantie voor bestuurders en stuurt

legt Van Hove uit. Halverwege de leergang krijgt iedere deel

zo nodig bij. Er is veel aandacht voor vragen vanuit het oogpunt

nemer een voortgangsgesprek om te beoordelen hoeveel hij heeft

van de bestuurder.”

opgestoken en of bijsturing nodig is. Om de leef- en leerwereld

De leergang legt meer de nadruk op vragen dan op antwoorden,

van de deelnemers te vergroten, wordt ieder van hen gekoppeld

bevestigt Van Hove. “Ja, want als ik ga zeggen hoe het moet,

aan een medecursist van wie hij iets kan leren. “Dat werkt

dan sla ik de plank mis. Iedere leidinggevende heeft te maken

prima”, stelt Van Hove vast. “Ze kijken bij elkaar in de keuken,

met zijn eigen persoonlijkheid en eigen omstandigheden.”

ze helpen elkaar met het beantwoorden van vragen.”

Zelf heeft hij in 2010 de ingrijpende stap gezet om zijn staf af te slanken en de beleidsvoorbereiding bij de directeuren neer

Stap naar voren

te leggen. “Dat is mij prima bevallen. Vroeger formuleerde de

Cursusdeelnemer André de Best onderschrijft dat laatste van

algemeen directeur het beleid, en de schooldirecteuren moesten

harte. “Ik was gekoppeld aan een medestudent die tijdens de

het maar uitvoeren. Dat werkt vaak niet. Nu formuleren de

leergang de overstap maakte van directeur naar bestuurder”,

directeuren zelf het beleid dat ze moeten uitvoeren. Dat is meer

vertelt De Best. “Het is heel interessant om te horen waar zo

werk voor ze, maar het is ook succesvoller. Want ze voeren nu

iemand mee te maken krijgt.”

beleid uit waar ze zelf in geloven.”

Schrijf u nu in Gratis voor leden

Congres Slim inkopen bespaart

Meld u nu vast aan!

Meer informatie en inschrijven via www.besturenraad.nl/sliminkopen

I.s.m. de Kunst van Inkopen

14 juni 2012 Harderwijk Professionele inkoop biedt enorme kansen voor onderwijsinstellingen. Grote besparingen en hogere kwaliteit behoren tot de voordelen. Hoe pakt u dit aan? Keynote speaker Jan Telgen, professor aan de Universiteit Twente, vertelt over de voordelen van professionele inkoop voor het onderwijs. Tijdens de twee workshoprondes vertellen professionals uit het onderwijs over hun ervaringen met inkoop op het gebied van ICT, schoonmaak en leermiddelen.

• Welke voordelen levert professionele inkoop op voor onze onderwijsinstelling? • Hoe kan ik professioneel schoonmaak, ICT of leermiddelen inkopen? • Hoe levert inkoop meerwaarde? Het antwoord op deze vragen hoort u op het congres Slim inkopen bespaart op 14 juni in roc Landstede in Harderwijk. Het congres richt zich speciaal op onderwijsprofessionals en is gratis voor leden van de Besturenraad, VKO en VBS. Er is plaats voor 75 mensen.

Alleen goud telt. nr. 7, mei Magazine van de Besturenraad voor managers, bestuurders en toezichthouders

Recommend Documents