1 J a a r v e r s l a g Inleiding 2. 2 Algeheel financieel beeld Samenvattend De balans Het rekeningsresultaat

1

Jaarverslag 2008

Inhoudsopgave 1 Inleiding

2

2 Algeheel financieel beeld 2.1 Samenvattend 2.2 De balans 2.3 Het rekeningsresultaat 2008

4 4 5 7

3 Programmaverantwoording 2008 3.1 Voorzieningen 3.2 Wonen 3.3 Kwetsbare groepen 3.4 Veiligheid en openbare ruimte 3.5 Economie 3.6 Groene ruimte 3.7 Externe oriëntatie

9 10 14 18 27 33 40 45

4 Algemene dekkingsmiddelen en mutatie reserves

48

5 Verplichte paragrafen 5.1 Lokale heffingen 5.2 Weerstandsvermogen 5.3 Risicoparagraaf 5.4 Beheer en onderhoud kapitaalgoederen 5.5 Financiering 5.6 Grondbeleid 5.7 Bedrijfsvoering 5.8 Verbonden partijen

49 49 51 53 58 61 64 66 69

6 Recapitulatiestaat

72

Bij het samenstellen van deze uitgave is de grootst mogelijke zorgvuldigheid betracht. Aan eventuele onjuiste vermeldingen kunnen echter geen rechten worden ontleend.

Jaarverslag 2008

2

1. Inleiding Door het aanbieden van de jaarstukken legt het college rekening en verantwoording af over het gevoerde beleid en beheer in het afgelopen jaar. De jaarstukken bestaan uit het jaarverslag, de productenrekening en de bijlagen. Als bijzondere bijlage bij de jaarstukken is een afzonderlijke jaarrekening opgesteld met betrekking tot de grondexploitatie. Dit jaarverslag kent de volgende indeling. Eerst wordt stilgestaan bij het algehele financiële beeld, te weten de ontwikkeling van de vermogenspositie en het rekeningsresultaat. Vervolgens wordt in de zogenaamde programmaverantwoording ingegaan op de activiteiten die zijn uitgevoerd in het kader van de realisering van de ambities als genoemd in het meerjarenprogramma. Tenslotte is in het jaarverslag een afzonderlijk deel gewijd aan de zogenaamde verplichte paragrafen, zoals de paragraaf lokale heffingen, weerstandsvermogen en de risicoparagraaf. In deze paragrafen wordt een aantal ‘programma-overstijgende’ zaken toegelicht. De programmaverantwoording volgt de indeling naar programma’s, zoals gekozen bij de vaststelling van de toekomstvisie. In de toekomstvisie staat wat we als gemeente de komende jaren willen bereiken en wat we daarvoor gaan doen. De toekomstvisie kent drie doelstellingen: samenhang in diverse gemeentelijke beleidsvelden ondersteunen; een helder profiel naar buiten toe creëren; strategisch politieke keuzes maken. Burgerparticipatie en inhoudelijke kaderstelling stonden centraal tijdens het proces van totstandkoming van deze toekomstvisie. De gemeente heeft voor het scenario Stevig gekozen en versterkt de kwaliteiten van de gemeente volgens een gelaagd model, zelfredzaamheid & eigen verantwoordelijkheid en samenwerking & bundeling. De kwaliteiten zijn de onderlinge betrokkenheid, de prettige woonomgeving, de ondernemerszin en de groene ruimte. De toekomstvisie is begin 2008 geëvalueerd. In maart waren de evaluatiebijeenkomsten van de gemeenteraad. De bedoeling van deze acht bijeenkomsten (5 algemene en 3 themabijeenkomsten) was om te kijken of de in 2004 vastgestelde toekomstvisie ‘Hardenberg stapt stevig op de toekomst af’ moest worden aangepast. De verwachting bij de raad was dat de visie in hoofdlijnen overeind kon blijven, maar wellicht op enkele onderdelen aanpassing behoefde. De raadsleden gingen in de dorpen in gesprek met bewoners, plaatselijk belangen en deskundigen, zoals bijvoorbeeld politie, jongerenwerk, scholen. De gemeenteraad heeft zelf als belangrijke thema’s genoemd: het sociale vangnet, jongeren en alcohol, het binden van jongeren aan de gemeente, particulier initiatief en de gelaagdheid (het onderscheid tussen de grote en de kleinere kernen in de gemeente). Uit de evaluatie blijkt dat we nog steeds achter de ingeslagen koers staan. De komende jaren zullen accenten worden gezet bij de ontwikkelingen in Dedemsvaart, jongeren en alcohol(misbruik) en duurzaamheid. In de begroting staat, welke doelen we ons voor dit jaar stellen, wat we daarvoor gaan doen en wat een en ander gaat kosten. In de jaarstukken wordt vervolgens aangegeven in hoeverre we in onze opzet zijn geslaagd. Hebben we onze doelen bereikt, welke activiteiten zijn er verricht en is dit binnen het beschikbare budget gelukt? Voor de uitvoering van de ambities is veel geld nodig. Door de verkoop van aandelen in energiebedrijven, de heroriëntatie op reserves, voordelige rekeningsresultaten en de inzet van de vrije structurele ruimte in de meerjarenbegroting voor nieuw beleid, zijn deze middelen ook beschikbaar en toegedeeld aan de diverse programma’s. Daarbij is aangegeven voor welke investeringen/activiteiten deze middelen worden ingezet. Ook is een (reserve)lijst van investeringen/activiteiten - per programma - aangelegd. Hierdoor houden we zicht op die zaken, die weliswaar zeer gewenst zijn, maar waarvoor binnen deze planperiode nog onvoldoende middelen beschikbaar zijn. In de programmaverantwoording wordt gerapporteerd over de vorderingen bij de realisering van de geformuleerde ambities. Daarnaast wordt ook aandacht besteed aan lopende zaken. Hoewel hiervoor geen extra middelen beschikbaar zijn gesteld, leveren ook deze lopende zaken een grote bijdrage aan de realisering van onze toekomstvisie.

3

Jaarverslag 2008

Jaarverslag 2008

4

2. Algeheel financieel beeld 2.1 Samenvattend Bij de 2e bestuursrapportage 2008 werd een voordelig resultaat geprognosticeerd van € 50.000. Dit resultaat is beschikbaar gesteld voor het eeuwfeest Dedemsvaart. In december 2008 heeft u ingestemd met de verzelfstandiging van het openbaar onderwijs. Ook heeft u er mee ingestemd dat aan het bestuur van de nieuwe stichting een bruidsschat wordt meegegeven van € 1.941.000. Ingevolge de begrotingsvoorschriften - het Besluit Begroting en Verantwoording - is het vervolgens verplicht om hiervoor nog in het dienstjaar 2008 een voorziening in te stellen. Deze bruidsschat maakt dus een belangrijk onderdeel uit van de verklaring voor het thans voorliggende rekeningsresultaat. De jaarrekening 2008 sluit met een nadelig resultaat van € 2.366.000. Indien deze bruidsschat buiten beschouwing wordt gelaten, dan is de afwijking ten opzichte van het beeld bij de 2e bestuursrapportage 2008 te herleiden naar een te verklaren nadelig verschil van rond € 425.000. Het balanstotaal per ultimo 2008 bedraagt rond € 229 miljoen. Ten opzichte van vorig jaar is het totaal aan activa toegenomen met ruim € 28 miljoen. De reserves zijn toegenomen met € 7,8 miljoen (exclusief het rekeningsresultaat 2008) tot € 96,9 miljoen. Overigens merken wij hierbij op dat € 6,4 miljoen van deze groei van ‘cosmetische aard’ is. Ingevolge het hiervoor reeds genoemde Besluit Begroting en Verantwoording zijn namelijk de zogenaamde voorzieningen onderhoud gebouwen en rioleringen omgezet naar een reserve. De vaste schuld is in 2008 toegenomen met zo’n € 18,2 miljoen tot € 94,1 miljoen. Het risicoprofiel van onze gemeente is laag tot matig. Wij hebben al enige jaren ervaring met risicomanagement en het daarbij behorende instrumentarium. Mede hierdoor kon begin 2009 al direct een plan van aanpak worden uitgerold voor de periode tot 2013. De eerste gevolgen van de economische recessie zijn daarmee voortvarend aangepakt. Wel is verhoogde dijkbewaking ingesteld. Op dit moment weten we nog niet hoe lang de recessie zal gaan duren. De gemeente Hardenberg heeft gezonde financiële buffers. Deze zullen de komende periode ook serieus op de proef worden gesteld. Indien economisch herstel in 2010-2011 uitblijft en de financiële buffers volledig zijn ingezet zal, ook gelet op het meerjarentekort, een meer drastische aanpak (bezuinigen) noodzakelijk zijn om de financiële huishouding op orde te houden. In relatie tot dit risicoprofiel beoordelen wij het totale weerstandsvermogen (reservepositie en belastingcapaciteit) als voldoende. In de volgende paragrafen staan wij stil bij de ontwikkeling van onze vermogenspositie, het rekeningsresultaat en het investeringsprogramma.

5

Jaarverslag 2008

2.2 De balans Hierna wordt een vergelijkend overzicht gegeven van de vermogenswaarden per ultimo 2007 en ultimo 2008. Vervolgens geven wij - op hoofdlijnen - een toelichting op de diverse balansmutaties. Voor een nadere toelichting verwijzen wij naar de productenrekening.

Bedragen x € 1.000

Activa Ultimo 2007 Ultimo 2008 Passiva Ultimo 2007 Ultimo 2008 Immateriële activa 0 4 Reserves algemeen 8.235 10.876 Materiele activa 102.471 112.375 Dekkingsreserve 202 978 Financiële activa 31.514 32.301 Bestemmingsreserve 79.532 85.092 Saldo rekening 1.197 -2.366 Voorzieningen 19.402 15.173 Vaste schulden 75.908 94.114 Totaal vaste activa 133.985 144.680 Totaal vaste passiva 184.476 203.867 Voorraden 45.445 63.961 Vlottende schulden 9.017 18.637 Uitzettingen < 1 jaar 10.278 15.156 Liquide middelen 8.083 387 Overlopende activa 2.394 4.443 Overlopende passiva 6.692 6.123 Totaal vlottende activa 66.200 83.947 Totaal vlottende passiva 15.709 24.760 Totaal generaal 200.185 228.627 Totaal generaal 200.185 228.627 Vaste activa Het totaal aan materiele activa is in 2008 toegenomen met € 9,9 miljoen. Dit is het saldo van € 14,8 miljoen aan investeringen en € 6,5 miljoen aan afschrijvingen. Grotere investeringen zijn met name gedaan voor diverse schoolgebouwen (€ 2,2 miljoen), parkeren (€ 1,8 miljoen) en de uitvoering van het Gemeentelijk Riolerings Plan (€ 3,5 miljoen). De toename van de financiële activa betreft met name de kapitaalverstrekking in verband met de realisering van het LOC aan de Parkweg. Vlotttende activa Hieronder vallen onder andere de voorraden en het saldo in rekening-courant. Voorraden De voorraden worden als volgt onderverdeeld.

Niet in exploitatie genomen bouwgronden Onderhanden werk/bouwgronden in exploitatie Gereed product en handelsgoederen Vooruitbetalingen

Boekwaarde ultimo 2007 32.546 12.873 14 12 45.445


Boekwaarde ultimo 2008 46.724 16.796 13 428 63.961

Overlopende activa De grootste post binnen deze overlopende activa betreft de opbrengst uit het kohier afvalstoffenheffing ad € 2,6 miljoen.

Jaarverslag 2008

6

Vaste passiva Reserves en voorzieningen

Saldo ultimo 2007 Reserves algemeen 8.235 Dekkingsreserve 202 Bestemmingsreserves 79.532 Nog te bestemmen resultaat 1.197 Totaal reserves 89.166 Voorzieningen - voor verplichtingen 7.476 - onderhoud/egalisatie 6.839 - door derden beklemde middelen 5.087 19.402 108.568


Saldo ultimo 2008 10.876 978 85.092 -2.366 94.580

8.252 0 6.921 15.173 109.753

Afname algemene reserves De algemene reserves zijn toegenomen met € 2,6 miljoen. Dit houdt vooral verband met het positieve resultaat uit de grondexploitatie ad € 0,8 miljoen en de toevoeging ad € 1,8 miljoen in verband met de dekking exploitatie betaald parkeren. Toename bestemmingsreserve De bestemmingsreserves zijn toegenomen met ongeveer € 5,6 miljoen. Dit is nagenoeg geheel te verklaren uit de omzetting van de voorzieningen onderhoud riolering en onderhoud gebouwen in reserves. Voor een gedetailleerd overzicht van de ontwikkeling van de reservepositie verwijzen wij naar het overzicht van reserves en voorzieningen, als opgenomen in de productenrekening, evenals naar de paragraaf ‘weerstandsvermogen’ in dit jaarverslag. Vaste schulden De in de balans opgenomen langlopende schulden kunnen als volgt worden verbijzonderd.

Onderhandse leningen Waarborgsommen Door derden belegde gelden

Stand ultimo 2007 72.240 3.509 159 75.908

In 2008 is voor € 22,7 miljoen aan nieuwe geldleningen ontvangen en € 2,4 miljoen afgelost. De geldleningen zijn aangetrokken ter consolidatie van de vlottende schuld.


Stand ultimo 2008 92.512 1.515 87 94.114

7

Jaarverslag 2008

Vlottende passiva Vlottende schulden De omvang van de post crediteuren ligt in de lijn met voorgaande jaren. Overlopende passiva Onder de post nog te betalen bedragen zijn onder meer meegenomen de nog te betalen rente op opgenomen geldleningen ad € 0,9 miljoen en de nota over het vierde kwartaal Larcom ad € 0,7 miljoen.

2.3 Het rekeningsresultaat 2008 Bij de start van 2008 werd een begrotingsoverschot geraamd van € 1.293.000. Dit bedrag is ingezet voor: • Dedemsvaart - verkeersproblematiek De Wisseling € 500.000 • Revitalisering bedrijventerrein Rollepaal € 500.000 • Millenniumdoelen € 100.000 • Evaluatie toekomstvisie € 45.000 • Prima-project € 50.000 Het resterende bedrag van € 98.000 is betrokken bij de verdere uitwerking van het minimabeleid. Bij de 1e bestuursrapportages is een aantal budgetbijstellingen doorgevoerd, waarna een voordelig saldo resteerde van € 388.000. Dit bedrag is toegevoegd aan het investeringsprogramma 2006-2010 en o.a. ingezet voor een voorbereidingskrediet Dedemsvaart. Met de 2e bestuursrapportage die in december is vastgesteld stelden wij een voordelig resultaat van € 53.000 in het vooruitzicht. Vervolgens heeft u er mee ingestemd dat wij € 50.000 hebben uitgetrokken voor het eeuwfeest Dedemsvaart. De voor u liggende rekening 2008 sluit met een nadelig resultaat van € 2.366.000. Dit tekort wordt met name verklaard door de noodzaak om een voorziening te treffen voor de bruidsschat verzelfstandiging onderwijs ad € 1.941.000. Afgezien van deze bruidsschat is dus sprake van een ‘nadeel’, ten opzichte van de uitkomst na de 2e bestuursrapportage 2008, van € 425.000. De grootste budgetafwijkingen betreffen: • de interim uitkering LOC+ • dividend ESSENT • restant van openstaande taakstellingen • bedrijfsvoeringskosten

€ € € €

445.000 voordeel 270.000 voordeel 580.000 nadeel 370.000 nadeel

Voor een nadere toelichting op het resultaat 2008 verwijzen wij u naar de jaarrekening, waarin de verschillen per programma zijn toegelicht. Op de valreep van 2008 heeft het bestuur van het LOC+ besloten om een extra uitkering aan de vennoten te doen. Dit besluit wijkt af van de verwachtingen die wij bij de 2e bestuursrapportage 2008 uitspraken, namelijk dat een uitkering niet eerder dan in 2009 is te verwachten. ESSENT heeft eveneens - na de opmaak van de 2e bestuursrapportage - besloten tot het doen van een extra-dividenduitkering. Voor Hardenberg is deze meevaller € 270.000.

Jaarverslag 2008

8

In de begroting is een aantal taakstellingen opgenomen, waarvan nu blijkt dat deze dit jaar niet zullen worden gerealiseerd: - onderuitputting loonsom - subsidiecoördinator/inkoopfunctie - inkoopfunctie Onderuitputting loonsom Op basis van ervaringen in voorgaande jaren is een raming opgenomen voor onderuitputting op de loonsom ad € 350.000. Dit komt overeen met rond 1,5 % van de totale loonsom. Thans moeten wij constateren dat deze onderuitputting dit jaar niet is gerealiseerd. Subsidiecoördinator en inkoopfunctie Voor het verwerven van subsidies is een subsidiecoördinator aangesteld. Daar waar mogelijk worden deze kosten meegenomen in de subsidieaanvraag. Bij veel subsidies is dit echter niet toegestaan. Dit deel van de kosten blijft op de (hulp-)kostenplaatsen staan. In 2008 is dit een bedrag van € 80.000. Voor de inkoopfunctie speelt iets soortgelijks. In de begroting is voor het realiseren van inkoopvoordelen een bedrag van € 175.000 opgenomen. Op zich is deze taakstelling gehaald. Door aanbesteding wordt optimaal gebruik gemaakt van een competitieve marktwerking. In financiële zin is het echter niet eenvoudig om de hoogte van concrete besparingen te bepalen. Men zou de hoogste en de laagste inschrijver naast elkaar kunnen leggen maar dat is nooit gelijk aan de besparing ten opzicht van het budget. Vandaar dat deze kosten als niet direct toerekenbaar op de (hulp-)kostenplaatsen achterblijven. De hogere bedrijfsvoeringskosten houden voor een groot deel verband met kwaliteits- en organisatietrajecten. Daarnaast is ook sprake van hogere huisvestingslasten en kosten van mobiele telefonie. Voor een aantal afdelingen zijn extra uitgaven gedaan in verband met het oplossen van organisatorische knelpunten of kwaliteitsverbetering. Dit komt tot uitdrukking in hogere incidentele uitgaven voor inhuur van personeel/externe deskundigen en extra uitgaven voor vorming, training en opleiding. Overigens zien we ook dat er in 2008 veel personeelswisselingen zijn geweest en dat hier ook een extra opleidingsbehoefte is gaan ontstaan (inwerken nieuw personeel). Doorwerking rekeningsuitkomsten naar komende jaren Een aantal van de geconstateerde budgetafwijkingen is structureel. Deels hebben wij hierop al geanticipeerd bij de samenstelling van de begroting 2009. Wij doelen dan op zaken als de algemene uitkering uit het Gemeentefonds en de raming voor salariskosten. Uit de analyse van de jaarcijfers blijkt dat er ontwikkelingen zijn, die wij niet hebben voorzien en die kennelijk een structureel karakter hebben. In de regel is de omvang van de structurele doorwerking beperkt. Wij zullen hierop dan ook bij de 1e bestuursrapportage terugkomen.

9

Jaarverslag 2008

3. Programmaverantwoording 2008 Hardenberg is een gemeente met ambities. Een gemeente ook met middelen om deze ambities waar te kunnen maken. De ambities zijn vertaald in het zogenaamde meerjarenprogramma. Accenten worden gezet door middel van het investeringsprogramma. In dit hoofdstuk beschrijven wij de werkzaamheden van de organisatie en volgen daarbij de indeling van het meerjarenprogramma. Het meerjarenprogramma is ingedeeld naar 7 programmalijnen: 1. voorzieningen; 2. wonen; 3. kwetsbare groepen; 4. openbare ruimte en veiligheid; 5. economie; 6. groene ruimte; 7. externe oriëntatie. We beginnen elke programmalijn met een korte samenvatting van de ambities uit het meerjarenprogramma. Per ambitie is vervolgens in beeld gebracht, wat we hieraan hebben gedaan en wat eventueel de stand van zaken is. Aan het slot van elke programmalijn is een paragraaf opgenomen met een vergelijkend overzicht van de begrote en werkelijke lasten en baten per programma. Voor een toelichting op de geconstateerde budgetafwijkingen verwijzen wij naar de toelichting in de jaarrekening 2008.

Jaarverslag 2008

10

3.1 Voorzieningen Voorzieningen leveren een bijdrage aan het met plezier wonen, werken en recreëren. Voorzieningen zijn zaken als een school, een dorpshuis, een theater en een ziekenhuis. Maar ook een voetbalvereniging, de harmonie en een kinderboerderij. De behoefte aan voorzieningen in de eigen kern is groot. Vrije tijd en ontspanning horen niet bij de taken van de gemeente. Samen leven en sociale cohesie zijn wel aandachtsvelden voor de gemeente. De uitvoering verschuift van een gemeentelijke taak naar de verantwoordelijkheid van de clubs, verenigingen en instellingen. Binnen deze programmalijn is het gelaagde model een belangrijk hulpmiddel om zoveel mogelijk recht te doen aan alle doelstellingen. In het gelaagde model worden kleine kernen, grote kernen en centrale kernen onderscheiden. De twee centrale kernen zijn Hardenberg en Dedemsvaart, de grote kernen zijn Balkbrug, Gramsbergen, Slagharen en Bergentheim. De overige kernen zijn kleine kernen. Doelstellingen - Bieden van een ontmoetingsplek en versterken sociale cohesie. - Verbeteren kwaliteit van onderwijs en zorg. - Verbeteren woon- en ondernemersklimaat. - Binden van jongeren aan de gemeente Hardenberg. Investeringsprogramma 2008 Hierna is een overzicht opgenomen van de voor 2008 beschikbare budgetten voor het investeringsprogramma.

Omschrijving Bijdragen aan Multifunctionele centra Privatisering sportgebouwen Beeldende kunst in kernen HBO innovatie en servicecentrum

2008 60.000 25.000 100.000 35.000

11

Jaarverslag 2008

Ambitie 1.1 In de kleine en grote kernen en in de wijken blijft ontmoeting en onderlinge hulp behouden. Portefeuillehouders: Douwe Prinsse (sport); Joost Liese (cultuur, bibliotheken) en Jannes Janssen (onderwijs, jeugd) Afdelingshoofden: Henk Dunnewind (SC) en Paul Overmars (WWE) Onze contactambtenaren zijn de voelsprieten voor het meten van deze ambitie. Zij constateren een verschil tussen de woonwijken in de grote kernen en de dorpen. In de dorpen is sprake van een goede score op het punt van ontmoeting en onderlinge hulp. In de woonwijken in Dedemsvaart en Hardenberg is het onderdeel ontmoeting wat minder. Ook de medewerkers van de afdeling sport en cultuur hebben veel contacten met de verenigingen, zowel tijdens het werk als bij de activiteiten die plaatsvinden in de dorpen. Ze horen in het veld, bij hun regelmatige contacten, dat de verenigingen positief zijn. Ze zijn tevreden over hun eigen vereniging (sport, cultuur, dorpshuis). Ze zijn tevreden over de houding van de gemeente omdat medewerkers en bestuurders onderdeel zijn van het netwerk van de gemeenschap en bereid zijn om mee te denken. De mensen voelen zich serieus genomen. Ook het principe van de gemeente dat wij investeren als de verenigingen investeren, werkt positief. Dat zorgt voor veel activiteiten. In de afgelopen jaren zijn dorpshuizen, sportclubs en ontmoetingsplekken steeds functioneler geworden. Bibliotheken integreren in het dorpshuis; zorgfuncties komen erbij. Bij privatisering van de kleedkamers vernieuwen veel verenigingen ook meteen hun kantine of voegen een functie toe aan hun kantine, zoals een jeugdhonk. Dit zorgt ervoor dat meer en andere mensen gebruik maken van de ontmoetingsplek. In de kleine kernen gaat het dus heel goed met deze ambitie, in de grote wat minder De ontwikkelingen van de diverse multifunctionele centra worden door ons gevolgd. In Gramsbergen vordert het proces gestaag. In Balkbrug is Het Trefpunt verkocht aan De Veste. De Stichting MFC Balkbrug is in overleg met De Veste en potentiële gebruikers over de exploitatie ervan. In Bruchterveld ten slotte zijn de ontwikkelingen in een beginstadium. Ambitie 1.2 De gemeente wil de kracht van de samenleving ondersteunen door het particulier beheer van voorzieningen te vergroten. Portefeuillehouder: Douwe Prinsse Afdelingshoofd: Henk Dunnewind (SC) Particulier beheer van voorzieningen versterkt de kracht in de samenleving. Ook uit de evaluatie van de toekomstvisie bleek hoe belangrijk de voorzieningen zijn voor de mensen. De beheerders van de dorpshuizen zijn tevreden over hun exploitatie. Sparen voor groot onderhoud is een bijbehorende lastigheid. Een nieuwe denklijn is het maken van prestatieafspraken en het sluiten van een convenant met corporaties inzake de beschikbaarstelling van een passend gebouw. De lokale bevolking exploiteert vervolgens het gebouw. De gemeente heeft hierbij een regisserende functie. Het aantal leden van de meeste sportverenigingen groeit (soms zelfs extreem); bij culturele verenigingen zien we minder groei, of een gelijkblijvend ledenaantal. Samengevat: buiten het groot onderhoud, dat soms een knelpunt is, gaat het goed deze ambitie.

Jaarverslag 2008

12

Ambitie 1.3 Het gebruik van en de tevredenheid over de centrale voorzieningen voor inwoners, bewoners van de streek, toeristen en ondernemers gaat in de centrale kernen omhoog. Portefeuillehouders: Douwe Prinsse (bouwzaken, ruimtelijke ordening, sport) en Joost Liese (cultuur, bibliotheken) Afdelingshoofd: Henk Dunnewind (SC) Deze ambitie hangt nauw samen met ambitie 5.4: de stad Hardenberg is een levendige ontmoetingsplek. Het gaat goed met de stad Hardenberg. De aantrekkingskracht voor de regio groeit door de vele investeringen. De plannen voor een nieuw centrum in Dedemsvaart zijn in ontwikkeling. De ontwikkelingen rond het gebouw ‘t Centrum zijn niet voortvarend, ondanks inzet van beide kanten. Het aantal bezoekers van Theater de Voorveghter is gestegen, uiteraard ook vanwege de grotere capaciteit. Opvallend is dat steeds meer mensen uit de regio komen. Van de totale kaartverkoop is in 2008 77 % verkocht in de regio (gemeente Hardenberg). Voor amateurvoorstellingen ligt het aantal verkochte kaarten op vrijwel 100 % binnen de regio. Bij de professionele voorstellingen ligt dit percentage op circa 73 %. Ambitie 1.4 De gemeente wil MBO en voortgezet onderwijs behouden en helpen ontwikkelen passend bij sterke bedrijfsbranches in de gemeente. Portefeuillehouder: Jannes Janssen Afdelingshoofd: Paul Overmars (WWE) Het gaat goed met deze ambitie, die een samenhang heeft met ambitie 5.8: koppeling van aanbod en vraag naar arbeid. Met het nieuwe leerwerkloket dat in 2008 in het LOC geopend is, zijn overheid, ondernemers en onderwijs bezig om het onderwijsaanbod aan te laten sluiten bij de sterke bedrijfsbranches. In het LOC zijn het Alfa-college, De Groene Welle en Windesheim actief aan het investeren in goed MBO, dat aansluit op het HBO voor de regio Hardenberg. Het voortgezet onderwijs is actief bezig om de HAVO te verbeteren. Het Greijdanus College en De Zeven Linden hebben inmiddels een HAVO-bovenbouw en het Vechtdal College heeft een HAVO-HBO programma. Het Vechtdalcollege en Groene Welle geven invulling aan een opleiding vmbo-Groen in Hardenberg. Het Vechtdalcollege is samen met het Alfa-college en het bedrijfsleven bezig met het realiseren van een Techniek centrum (RTC) in Hardenberg. Het huidige aanbod MBO en voortgezet onderwijs is als volgt. Het Alfa-college en AOC De Groene Welle bieden MBO-onderwijs. Door de uitstraling van het LOC zien we een groei bij het MBO. In Dedemsvaart zijn twee scholen voor voortgezet onderwijs: de Van der Capellen scholengemeenschap locatie De Zeven Linden en het Vechtdal College. In Hardenberg bieden De Nieuwe Veste, het Vechtdal College, het Greijdanus College, De Hoeksteen en De Ambelt voortgezet onderwijs aan. Wij zijn blij met het volledig HAVO-aanbod van de Van der Capellen Scholengemeenschap, locatie De Zeven Linden in Dedemsvaart, nadat het Greijdanus College dit eerder al in Hardenberg heeft gerealiseerd. Ook de aanstaande nieuwe huisvesting van het Greijdanus College en van het Vechtdalcollege te Dedemsvaart zien wij als een positieve ontwikkeling, passend bij deze ambitie.

13

Jaarverslag 2008

Daarnaast is er ook een goede aansluiting op het HBO-onderwijs sinds het HBO-innovatiecentrum in november 2007 zijn deuren in het LOC heeft geopend. Twee medewerkers van Windesheim zijn in Hardenberg aanwezig om de verbinding te leggen tussen vragen uit Hardenberg en activiteiten van Windesheim. De aandacht van Windesheim gaat momenteel uit naar het leerwerkloket waar duale trajecten en EVC’s (zie ook ambitie 3.1).voor het bedrijfsleven georganiseerd worden, de aansluiting tussen HAVO- en HBO-onderwijs en doorlopende leerlijnen van MBO naar HBO. In het voorjaar vindt de eerste Hardenberg-lezing van Windesheim plaats. Er is gestart met een onderzoek naar maatschappelijk verantwoord ondernemen. Totaaloverzicht programmalijn voorzieningen

Baten Lasten Saldo

Begroot voor wijziging 10.683 25.374 14.691

Begroot na wijziging 10.998 27.283 16.285

Rekening 2008 11.943 29.717 17.773


Verschil 946 -2.434 -1.488

Jaarverslag 2008

14

3.2 Wonen Om vitale kernen te houden, is het nodig dat alle leeftijdsgroepen daar kunnen blijven wonen. Vanwege demografische ontwikkelingen (kleinere huishoudens, vergrijzing) moet er anders gebouwd worden. Daarnaast zijn extra starterswoningen nodig om jongeren te binden. Doelstellingen - Bouwen op basis van behoefte inwoners. - Bouwen voor starters en senioren. Investeringsprogramma 2008 Hierna is een overzicht opgenomen van de voor 2008 beschikbare budgetten.

Omschrijving Nog nader te benoemen projecten uit het programma Stedelijke Vernieuwing 2005-2009 Verfraaien entrees kernen Sanering Peterswijk Startersleningen

2008 38.486 50.000 400.000 100.000

15

Jaarverslag 2008

Ambitie 2.1 De gemeente werkt de komende vijf jaar mee aan de realisatie van 1600 woningen, volgens het gelaagde model, om te voorzien in de behoefte. Portefeuillehouder: Douwe Prinsse Afdelingshoofd: Arie v.d. Spek (RE) De doelstelling van 1600 woningen over de planperiode is nagenoeg gehaald dus het gaat goed met deze ambitie. Het gaat hierbij om nieuw gebouwde en te bouwen woningen. Ruim 1000 woningen zijn gereed en er wordt volop en in de hele gemeente gebouwd. In 2007 is voor het eerst de geplande productie gehaald. In de afgelopen jaren zijn ook woningen gesloopt. De netto toename van woningen ligt dus wat lager. De vraag naar betaalbare huurwoningen is in de hele gemeente nog steeds groter dan het aanbod. Van de ruim 1000 woningen die de afgelopen 4 jaar zijn gebouwd, is de gelaagdheid als volgt: Hardenberg: 501 Dedemsvaart: 187 Overige grote kernen: 187 Overige kernen: 136 Met de beide woningcorporaties zijn op basis van het Woonplan 2 nieuwe afspraken gemaakt. Ambitie 2.2 Meer jongeren wonen in de gemeente Hardenberg, de leeftijdscategorie 15-30 jaar groeit met 5%. Portefeuillehouder: Douwe Prinsse Afdelingshoofd: Arie v.d. Spek (RE) Om jongeren aan Hardenberg te binden is een aantal zaken belangrijk zoals het onderwijsaanbod, een hoog voorzieningenniveau, voldoende werkgelegenheid en voldoende woningaanbod. Uit de programmalijnen voorzieningen en economie blijkt dat het goed gaat met het aanbod aan voorzieningen en werk. Van nature trekken veel jongeren uit Hardenberg weg voor hun studie. De belangrijkste opgave is dus: hoe krijgen wij deze groep na hun studie (terug) naar Hardenberg? Dit blijkt een lastige ambitie om te realiseren. Op verschillende manieren wordt dan ook vanuit de programmalijn wonen geprobeerd om jongeren te binden aan Hardenberg, zoals sturen op goedkope woningen in nieuwbouwprojecten, het labelen van woningen voor jongeren en het aanbieden van startersleningen. Sinds de start in 2005 zijn in totaliteit 88 startersleningen verstrekt. Ook in onze wooncampagne hebben we specifiek extra aandacht aan jongerenhuisvesting besteed. Ambitie 2.3 Ouderen kunnen langer zelfstandig en naar eigen behoefte blijven wonen. Portefeuillehouder: Douwe Prinsse Afdelingshoofd: Arie v.d. Spek (RE) Ouderen blijven langer zelfstandig wonen dus met deze ambitie gaat het goed. Deze ambitie blijkt uiteindelijk minder met het soort woningen te maken te hebben, maar veel meer met persoonlijke voorkeuren. Ook hebben we hier te maken met een maatschappelijke trend waar markt en overheid goed op inspelen, zowel in woning- als voorzieningenaanbod. Wel valt op dat ouderen zo lang mogelijk in hun eigen huis blijven wonen, ook al wonen ze daar alleen en hebben ze

Jaarverslag 2008

16

slaapkamers die ze niet meer gebruiken en een tuin die moeilijk te onderhouden is. Met behulp van mantelzorg en ambulante zorg op grond van de WMO kunnen ze hier lang blijven wonen. Ook heeft de bekende noaberhulp hier een positief effect. We hebben de indruk dat de leeftijd waarop men het eigen huis verkoopt en naar een seniorenwoning verhuist steeds hoger wordt. Er is dan sprake van stagnatie in de doorstroming. Bovendien gaan andere mensen ook in seniorenwoningen wonen. Naast het bouwen van goede seniorenwoningen vinden wij het belangrijk dat reguliere woningen zo lang mogelijk door senioren gebruikt kunnen worden. Voor nieuw- en verbouw zijn in het Bouwbesluit inmiddels dusdanige eisen gesteld, dat ook mensen met lichamelijke beperkingen langer zelfstandig en zonder aanpassingen in hun woning kunnen blijven wonen. Ook zorgaanbieders verlenen steeds meer zorg “op maat”. Deze ambitie heeft een nauwe relatie met ambitie 3.6 dat mensen zo lang mogelijk zelfstandig kunnen wonen. Ambitie 2.4 Meer mensen met hogere inkomens binden zich aan de gemeente Hardenberg. De gemeente werkt mee aan 100 woningen in het topsegment. Portefeuillehouder: Douwe Prinsse Afdelingshoofd: Arie v.d. Spek (RE) De ambitie betreffende de binding van mensen met hogere inkomens aan Hardenberg blijkt in de praktijk moeilijk te realiseren. Dit heeft mede te maken met het aanbod van hoogwaardige werkgelegenheid. De relatie met werken is hier nadrukkelijk aanwezig. Het realiseren van woningen in het topsegment gaat goed. Zo is in Dedemsvaart een uniek villapark Parcours in ontwikkeling, waar 40 villa’s volledig naar eigen behoefte van de toekomstige bewoners gerealiseerd kunnen worden. De eerste kavels zijn inmiddels verkocht. Het plan begint te lopen, vooral omdat de volledige infrastructuur al is gerealiseerd. Men kan direct aan de slag. Ook het plan Nieuwe Erven in Gramsbergen voorziet in 10 exclusieve woningen en in het gebied De Groote Scheere is ruimte voor 10 woningen in het topsegment. Bovendien zijn in diverse plannen in de afgelopen jaren tientallen exclusieve woningen gerealiseerd. Ook zijn veel bestaande woningen, al dan niet na verkoop, zodanig verbouwd dat ook in die situaties gesproken kan worden van een toename in het topsegment. Ambitie 2.5 Een deel van de nieuwe of gerenoveerde woningen kent een hoge architectonische dan wel gebruiksvriendelijke kwaliteit. Portefeuillehouder: Douwe Prinsse Afdelingshoofd: Arie v.d. Spek (RE) Er is aandacht voor architectuur bij nieuwbouw en renovatie. Misschien dat niet iedereen alles even mooi vindt, maar de beeldkwaliteit van woningen is er de afgelopen jaren zeker op vooruit gegaan en er worden bijzondere gebouwen gerealiseerd. Een mooi voorbeeld vinden we bijvoorbeeld de appartementen in het nieuwe centrum van Hardenberg. Ook de appartementen aan De Magnolia in Dedemsvaart moeten in dit kader genoemd worden. Ook bij de renovatie van huurwoningen wordt nadrukkelijk stilgestaan bij de verbetering van de gebruiksvriendelijke en architectonische kwaliteit. Recente voorbeelden hiervan zijn de Parkwegflats in Hardenberg en de Malkander 1 en 2 in Balkbrug. Overeenkomstig het Bouwbesluit worden bij alle nieuwe woningen de nieuwe normen op het gebied van gebruiksvriendelijke kwaliteit toegepast. Samen met bewonersadviezen helpt het Bouwbesluit deze ambitie mede te realiseren. Het gaat dus goed met deze ambitie. Omdat deze ambitie mede over architectuur gaat, willen we toch ook nog de aandacht op onderstaand persbericht vestigen, ook al gaat het hier niet om woningen:

17

Jaarverslag 2008

“Twee bijzondere gebouwen in de gemeente Hardenberg worden uitgebreid beschreven en in beeld gebracht in het gerenommeerde jaarboek ‘Architectuur in Nederland 2007-2008’, dat in mei 2008 is verschenen. Het gaat om de Brede school de Matrix in de woonwijk Marslanden en het LOC in het centrum van de stad Hardenberg. In totaal zijn dertig bijzondere objecten gepresenteerd in het jaarboek.” Ambitie 2.6 Bij nieuwbouw of grootschalige renovatie wordt een wijk levensloopbestendig. Portefeuillehouder: Douwe Prinsse Afdeling(shoofd): Arie v.d. Spek (RE) De term levensloopbestendig bouwen is in de woonwereld geen issue meer. Het is belangrijk dat huizen lang, in verschillende leeftijdsfasen gebruikt kunnen worden en het is vanzelfsprekend dat hiermee rekening wordt gehouden. Ouderen blijken zo lang mogelijk in hun eigen huis te blijven wonen, totdat ze naar een verzorgingshuis moeten. Doorstroming in een wijk door je leven heen is geen grote behoefte. Op dit moment realiseren we wijken met een diverse samenstelling, een mix van koop en huur en huizen voor jong en oud. Momenteel is divers bouwen dus een belangrijker item dan levensloop bestendig bouwen. Voorbeelden van divers bouwen zien we in Kotermeerstal in Dedemsvaart, Moeshoek in Slagharen, Marsch-Kruserbrink in Hardenberg en Oranjewijk in Dedemsvaart. Bij grootschalige renovatie is altijd sprake van participatie en houden we rekening met de wensen van de wijkbewoners. Ambitie 2.7 De gemeente Hardenberg biedt een aantrekkelijke en groene woonomgeving. Portefeuillehouder: Jannes Janssen Afdelingshoofd: Arie v.d. Spek (RE) Deze ambitie typeert Hardenberg, want de gemeente Hardenberg kenmerkt zich van oudsher door het vele groen. En de mensen vinden daarom dat Hardenberg een mooie woonomgeving heeft. Deze ambitie hangt ook nauw samen met ambitie 4.2: de gemeente geeft prioriteit aan structuurgroen. De aantrekkelijke en groene woonomgeving bestaat in Hardenberg vooral uit het mooie buitengebied, de vele uitloopgebieden en de aandacht die de gemeente geeft aan parken. In de woonwijken zelf wordt voldoende kleinschalig groen gerealiseerd. Maar de laatste jaren worden nieuwbouwwijken steeds intensiever bebouwd. Waar nodig compenseren we met structureel groen en uitloopgebieden (stad/land overgangen). De aantrekkelijke en groene woonomgeving blijft op die manier dus steeds onze aandacht houden. Het recent opgeleverde Park Kotermeerstal in Dedemsvaart laat zien dat we ook aandacht hebben voor groen grenzend aan de woonwijk. Het aantal woningen per hectare varieert van 18 tot 24. Als gevolg van hoogbouw kunnen we meer woningen per hectare realiseren, zonder dat dit ten koste gaat van het groen. In 2008 is het eerste project Groene Diensten (verhogen kwaliteit landelijk gebied) van start gegaan in het Vechtgebied tussen Hardenberg en Mariënberg. Het volgende plan voor Brucht/Bergentheim/Mariënberg ligt zo goed als klaar. Verder werken we aan de uitwerking van De Groote Scheere. Totaaloverzicht programmalijn wonen

Baten Lasten Saldo

Begroot voor wijziging 24.993 24.328 -665

Begroot na wijziging 41.852 41.420 -431

Rekening 2008 53.796 48.471 -5.325


Verschil 11.945 -7.051 4.894

Jaarverslag 2008

18

3.3 Kwetsbare groepen Het bevorderen van zelfredzaamheid is de beste manier om kwetsbare groepen te helpen. Indien mensen niet voor zichzelf kunnen zorgen, moet de gemeente (tijdelijk) een vangnetfunctie vervullen. De gemeente wil dat publiek geld bij de juiste persoon terecht komt, met persoonlijke in plaats van generieke steun. De Wet Maatschappelijke Ondersteuning is een belangrijk wettelijk kader voor het gemeentelijk beleid. Doelstellingen - Vergroten zelfredzaamheid van mensen. - Het bieden van een vangnet voor mensen die buiten de boot (dreigen te) vallen. Investeringsprogramma 2008 Hierna is een overzicht opgenomen van de voor 2008 beschikbare budgetten.

Omschrijving WMO/Mantelzorg Vrijwilligerswerk Jeugdbeleid/peuterspeelzaalwerk en opvoedingsondersteuning Jeugdbeleid (voorlichting op scholen)

2008 40.000 40.000 80.000 20.000

19

Jaarverslag 2008

Ambitie 3.1 Het gemiddelde opleidingsniveau in de gemeente Hardenberg gaat geleidelijk omhoog. Portefeuillehouder: Jannes Janssen Afdelingshoofd: Paul Overmars (WWE) Het opleidingsniveau gaat langzaam omhoog. Het is een maatschappelijke trend dat het opleidingsniveau omhoog gaat, kinderen studeren makkelijker en werknemers blijven hun leven lang leren. Ondanks dat Hardenberg in vergelijking met de rest van de provincie en Nederland wel een wat lager opleidingsniveau blijft houden, gaat het met deze ambitie goed.

Citoscores Hardenberg Landelijk

Jaar 2002 2003 2004 2005 2006 2007

2006 532,1 534,6 HBO-leerlingen 800 890 910 930 970 nnb

2007 533,5 534,8

2008 533,3 534,9

WO-leerlingen 70 90 90 100 100 nnb

Bron: CBS; De Stentor; gemeente Hardenberg

In 2008 is het leerwerkproject van start gegaan waaraan een groot aantal partners (onderwijs, bedrijfsleven en overheid) meewerkt. Voor 2008 lag de doelstelling van het leerwerkloket op het starten van 200 nieuwe duale trajecten en het halen van 200 ervaringscertificaten (zgn. EVC’s , eerder en elders verworden competenties). Het gezamenlijke aandeel van Hardenberg, Ommen en het CWI hierin bedroeg 60 EVC’s en 60 duale trajecten voor werkzoekenden. Op 1 oktober 2008 bedroeg het totale aantal duale trajecten 285 (200 MBO en 85 HBO) en het aantal EVC’s 6. Het aandeel van de gemeenten en het CWI hierin was 54 duale trajecten en 0 EVC. In 2008 is landelijk de looptijd verlengd met 6 maanden tot juli 2009. Het inzetten van EVC’s valt landelijk en regionaal tegen. De regionale doelstelling is bijgesteld naar 50 EVC’s totaal.

Jaarverslag 2008

20

Ambitie 3.2 Meer jongeren hebben een startkwalificatie, waaronder een HAVO-diploma. Portefeuillehouder: Jannes Janssen Afdelingshoofd: Paul Overmars (WWE) Aan deze ambitie wordt druk gewerkt en de eerste resultaten worden zichtbaar. Deze ambitie is geformuleerd voor de verschillende school- en jeugdgerelateerde acties door een kinderleven heen, als sluitstuk voor de jeugdagenda. Van peuterspeelzalen tot brede school, van schoolmaatschappelijk werk tot leerplicht, het is er allemaal op gericht dat jongeren met een startkwalificatie van school gaan. Met de jeugdagenda wil de gemeente kwetsbaarheid voorkomen en verhelpen. Het is voor de gemeente lastig om deze ambitie zelfstandig te realiseren. Samenwerking met partijen vinden wij daarom bij deze ambitie heel belangrijk. Van de jongeren tussen de 18 en 27 jaar die geen opleiding volgen is de schatting dat een kwart geen startkwalificatie heeft. Van de 1200 werkzoekenden (van 18 tot 65 jaar) in Hardenberg heeft de helft geen startkwalificatie. Landelijk is bekend dat jongeren met een startkwalificatie vaker een baan vinden: met startkwalificatie 85 %, zonder startkwalificatie 68 %. Deze cijfers laten de urgentie van de ambitie zien. In Hardenberg is het aantal voortijdig schoolverlaters bij het MBO hoog met in 2005-2006 bijna 20 % ten opzichte van de totale uitstroom, maar minder hoog dan bij de MBO’s gevestigd in Zwolle. Het aantal voortijdig schoolverlaters in het VO bij de Hardenbergse scholen of in Hardenberg gevestigde scholen behoort met zo’n 2% tot de laagste in de regio. Het brede school-concept, de intensivering van de leerplichtcontrole en het Regionale Convenant Voortijdig Schoolverlaten dragen naar onze mening uiteindelijk zeker bij aan meer jongeren met een startkwalificatie. Onderstaande tabel geeft inzicht in wat voortijdig schoolverlaters doen.

periode 2003-2004 2004-2005 2005-2006 2006-2007

baan 38% 44% 34% 24%

onderwijs 59% 47% 41% 44%

overig 3% 9% 25% 32%

Bron: gemeente Hardenberg

In 2008 zijn met de peuterspeelzalen, kinderopvang en alle scholen voor basis, voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs afspraken gemaakt in de Lokale Educatieve Agenda. De thema’s zijn “zorg in en om de school”, “opvoedingsondersteuning en ouderbetrokkenheid”, “leerplicht en voortijdig schoolverlaten”, “onderwijskansen”en “opleidingsaanbod en doorlopende leerlijnen”. De brede scholen in Heemse en Marslanden gaan vanaf 2009 zelfstandig verder. Besloten is met maximaal drie nieuwe brede scholen van start te gaan in 2009. In 2008 is begonnen met de aanscherping van de leerplichtcontrole en het actief opsporen van werkende jongeren zonder startkwalificatie. Deze jongeren worden aangespoord en geholpen een opleiding te volgen of af te maken en een startkwalificatie te halen.

21

Jaarverslag 2008

Ambitie 3.3 De arbeidsparticipatie gaat omhoog. Portefeuillehouders: Joost Liese (inburgering: Jannes Janssen) Afdelingshoofd: Paul Overmars (WWE) De gemeente heeft de afgelopen jaren een succesvol Wet werk en bijstand (Wwb) beleid gevoerd. Via allerlei trajecten zijn meer mensen aan werk geholpen. Zo is bij arbeidsongeschiktheid steeds meer nadruk komen te liggen op wat betrokkenen nog wel kunnen (resterende arbeidscapaciteit). Het gehele Wwb-beleid heeft een positieve uitwerking op de arbeidsparticipatie gehad en we kunnen concluderen dat het goed gaat met deze ambitie. Naast inzet van middelen op uitstroom uit de Wwb, is in 2008 gewerkt aan de verbetering van de positie op de arbeidsmarkt van niet uitkeringsgerechtigden (de zogenaamde NUG-ers) en van allochtonen door gebruik te maken van de inburgeringsmiddelen. Tenslotte hebben we ook meer aansluiting gezocht bij de Volwasseneneducatie. In overleg met Deltion is een substantieel gedeelte van het jaarprogramma ingevuld ten bate van de doelgroep langdurig werklozen. Aantal personen in de Wwb: 2006: 550 2007: 527 2008: 465 Deze ambitie relateren we aan ambities 5.5, behoud en uitbreiding van werkgelegenheid via bestaande bedrijvigheid en 5.8, versterken koppeling van aanbod en vraag naar arbeid.

Het CBS verstaat onder de netto-participatiegraad de werkzame beroepsbevolking als percentage van de potentiële 15-64 jarige beroepsbevolking. Bron: CBS Vanuit het Werkbedrijf (het nieuwe samenwerkingsverband van het UWV en het CWI) krijgen we signalen dat er een (op dit moment nog beperkte) toename is waar te nemen in het aantal aanvragen. De oorzaak daarvan moet gezocht worden in de gevolgen van de economische crisis. Bij het Werkbedrijf ontvangen per eind 2008 715 mensen een WW-uitkering. Dat is 9% minder dan een jaar eerder.

Jaarverslag 2008

22

Ambitie 3.4 Bevorderen van gezonde leefstijlen. Meer inactieve mensen komen in beweging. Portefeuillehouder: Douwe Prinsse (sport) Afdelingshoofd: Henk Dunnewind (SC) Sport en bewegen heeft maatschappelijk gezien veel aandacht en ook de gemeente onderneemt hier verschillende acties op, zoals het GALM-project, Kies je Sport en STARS. Kortom, met deze ambitie gaat het goed.

Het GALM-project (sportstimulering 55-65 jaar) is de afgelopen jaren op 3 plaatsen georganiseerd. GALM 1 in het zuiden van de gemeente. GALM 2 in Dedemsvaart/Balkbrug en GALM 3 in de kern Hardenberg. GALM 4 wordt in 2009 georganiseerd in de kernen Gramsbergen, De Krim, Lutten, Slagharen. In vergelijking met de landelijke deelnemingspercentage doet de gemeente Hardenberg het goed (bron: evaluatie breedtesport afdeling sport en cultuur),

GALM onderdeel Aantal benaderde personen Aantal deelnemers GALM Fittest Aantal deelnemers introductieprogramma (12 weken) Aantal deelnemers vervolgprogramma (30 weken) Aantal deelnemers ondergebracht bij andere organisatie

GALM 1 1087 312 206 130 106 (De Stuw)

GALM 2 2100 330 160 65 65 (De Stuw)

GALM 3 2231 513 205 85 NNB

GALM 4 1998 NNB NNB NNB NNB

Om de jeugd voor sport en cultuur te interesseren draait jaarlijks het programma Kies je sport/Ken je Kunst. Naast het sportoriëntatie en -keuze programma kunnen scholen zich ook aanmelden voor een programma “Sport en Gezondheidsvoorlichting” en een gastles Fairplay.

Schooljaar Deelnemende scholen Sportverenigingen Cultuurorganisaties Totaal aantal leerlingen Deelnemers aan cursus Sport en gezondheid Gastles Fair Play

2004 - 2005 42 36 - 2250 1000 15 scholen 22 scholen

2005 - 2006 46 39 4 2400 1200 15 scholen 17 scholen

2006 - 2007 46 42 5 2400 1500 27 scholen 18 scholen

2007 - 2008 47 46 13 2450 1600 14 scholen 27 scholen

23

Jaarverslag 2008

STARS (Stichting Aangepaste Recreatie en Sport) heeft ruim 200 deelnemers gekend. Binnen onze gemeente kennen we verder het gehandicaptenvoetbal, het rolstoelbasketbal en de gehandicaptenpaardensport. In vergelijking met 2003 sporten meer 12-16 jarigen meerdere keren per week (88% vs 72%). In vergelijking met 2003 voldoen in 2007 minder meisjes van 12-17 jaar aan de norm voor gezond bewegen (daling van 36 naar 23%). Meer jongeren van 18-24 jaar zijn gezond gaan bewegen, een stijging van 50% naar 58%. Het totale aantal daadwerkelijk spelende leden bij sportverenigingen was op 1 januari 2007: 6.600 en op 1 januari 2008: 8.200. Het uitgebreide fiets- en wandelpadennetwerk met bijbehorende bewegwijzering (ambitie 6.3) noemen we ook graag in relatie tot deze ambitie. Ambitie 3.5 Bevorderen van gezonde leefstijlen. Jongeren hebben betere leefstijlen door minder problematisch middelengebruik en minder psychosociale problematiek. Portefeuillehouder: Jannes Janssen Afdelingshoofd: Paul Overmars (WWE) Deze ambitie krijgt veel aandacht en de resultaten zijn voorzichtig positief. Uit de evaluatie van de toekomstvisie bleek dat het onderwerp jeugd en drank veel aandacht krijgt. Mensen zijn zich er steeds meer van bewust dat jongeren jonger en meer gaan drinken. Tegelijk bestaat het beeld dat een drankje op z’n tijd gezellig is en dat jongeren moeten kunnen experimenteren. Net als bij roken moet eerst het maatschappelijk bewustzijn groeien dat er een probleem is als jongeren onder de 16 drinken. Dat lukt steeds beter, zowel dankzij de maatschappelijke aandacht als de activiteiten van bijvoorbeeld de moedige moeders, GGD artsen, jongerenwerkers, onderwijs en horeca. Uit cijfers blijkt verder dat er een daling zit in het extreme alcoholgebruik. Opvallend is wel dat in vergelijking met de regio meer ouders van (alcoholdrinkende) jongeren van 12-16 jaar het goed vindt dat hun kinderen drinken of er niks van zegt. Samen met de raad hebben we een plan van aanpak gemaakt. Centraal uitgangspunt daarbij is “bewustwording”. De praktische acties die we de komende jaren nemen zijn steeds hierin opgenomen. Ambitie 3.6 Uitvoering van de Wet Maatschappelijke Ondersteuning. a. mensen kunnen zo lang mogelijk zelfstandig wonen. Portefeuillehouder: Joost Liese Afdelingshoofd: Paul Overmars (WWE) Mensen zijn tevreden over de gemeente als uitvoerder van de Wmo (Wet maatschappelijke ondersteuning). Dit blijkt uit het in 2008 gehouden klanttevredenheidsonderzoek. In het kader van de WMO hebben we in 2007 ruim 4.000 voorzieningen verstrekt, waarvan circa de helft (in)direct tot doel heeft dat mensen langer zelfstandig kunnen blijven wonen. Het Wmo-loket blijkt in dit kader in een behoefte te voorzien.

Jaarverslag 2008

24

Ambitie 3.7 Uitvoering van de Wet Maatschappelijke Ondersteuning. b. Mantelzorgers kunnen zorg verlenen zonder dat dit schade toebrengt aan zichzelf, betaald werk of hun maatschappelijke participatie. Mantelzorgers blijven zelfredzaam. Portefeuillehouder: Joost Liese Afdelingshoofd: Paul Overmars (WWE) Wat hebben we gedaan en waar staan we nu? We hebben het contact met de organisaties van mantelzorgers geïntensiveerd. Mantelzorg is onderdeel van de kracht van onze samenleving, waarin mensen voor elkaar zorgen. Alhoewel mantelzorgers onzichtbaar kunnen zijn en zichzelf kunnen wegcijferen, bestaat toch de indruk dat het goed gaat met de onderlinge zorg. Uit de jaarverslagen van de organisaties voor mantelzorgondersteuning blijkt dat in 2007 via lotgenotencontacten, themabijeenkomsten, de dag van de mantelzorg en het Alzheimercafé de volgende aantallen cliënten zijn bereikt: • Individuele ondersteuning: 525 • Groepsgewijs bereik: 586 Er zijn heel veel mantelzorgers actief in onze gemeente. Juist het relatief kleine aantal mantelzorgers dat in de problemen dreigt te raken gaan we helpen. Daar zal ons beleid de komende jaren op gericht zijn. Ambitie 3.8 Bevorderen van gezonde leefstijlen. c. Geweld gericht op kinderen en vrouwen zal vaker stoppen. Portefeuillehouder: Joost Liese Afdelingshoofd: Paul Overmars (WWE) Deze ambitie heeft maatschappelijk meer aandacht gekregen. Het aantal meldingen en aangiftes huiselijk geweld kent daarom een stijgende trend. Mensen accepteren het minder en zoeken eerder hulp. Dat zijn de eerste stappen om geweldsituaties vaker te laten stoppen. 2004 2005 2006 2007

Aantal maal aangifte met kenmerk huiselijk geweld 37 61 45 49 Bron: politie IJsselland

Gemeenten krijgen meer bevoegdheden, zoals het opleggen van een huisverbod en concrete ondersteuning van slachtoffers. De politie is actief bij meldingen. Ook is er een regionaal convenant, waardoor betrokken organisaties nu beter samenwerken.

25

Jaarverslag 2008

Ambitie 3.9 Mensen kunnen zelfstandig maatschappelijk functioneren. De deelname van kwetsbare personen aan activiteiten op het terrein van sport, cultuur, welzijn en politiek neemt toe. Portefeuillehouder: Joost Liese Afdelingshoofd: Paul Overmars (WWE) Er vinden verschillende acties plaats. Ook het voorzieningenaanbod en de acties rond de Wmo zijn hier van belang. De indruk is dat kwetsbare mensen deelnemen of deel kunnen nemen aan maatschappelijke activiteiten. Het aantal aanvragen voor het Socufonds (fonds voor sociaal cultureel werk) was in 2008 796. In 2007 was het aantal aanvragen 785. En in 2006 waren er 791 aanvragen. Het Socufonds is in overleg met de raad nu veel meer toegesneden op het realiseren van deze doelstelling. Zo richten we ons nu bijvoorbeeld meer op mensen in kwetsbare groepen met schoolgaande kinderen. Het aantal deelnemers via STARS bedroeg in 2007 ruim 200. Ook kennen we binnen de gemeente verschillende soorten gehandicaptensport. Hieronder staat een overzicht van aantallen advies- en informatieverstrekkingen aan ouderen, via De Stuw, in de jaren 2004 t/m 2007.

Advies over: Financiën Wonen Zorg Vervoer Tijdsbesteding Dienstverlening Totaal

2004 670 384 427 289 47 532 2349

2005 926 595 488 300 70 621 3000

2006 1195 272 386 405 82 650 2990

2007 1050 168 433 317 39 378 2385

Bron: gemeente Hardenberg, De Stuw

Jaarverslag 2008

26

Ambitie 3.10 Uitvoering van de Wet Maatschappelijke Ondersteuning c. Het aantal vrijwilligers en de uren vrijwilligerswerk blijven gelijk. Portefeuillehouder: Jannes Janssen Afdelingshoofd: Paul Overmars (WWE) In algemene zin gaat het goed met deze ambitie. Er vindt veel vrijwilligerswerk plaats. In de grote kernen en voor structurele functies als penningmeester is het soms lastiger. Onze contactambtenaren constateren dat incidenteel vrijwilligerswerk over het algemeen geen problemen geeft: er zijn altijd voldoende mensen bereid de handen uit de mouwen te steken. Bij verenigingen komt het voor dat het moeilijker wordt om structurele bestuursfuncties met vrijwilligers te bemensen. In de grotere kernen is dit probleem groter dan in de dorpen. Voor het wijkgebouw Baalder is met behulp van De Stuw een traject ingezet om meer vrijwilligers te vinden. Vijf van de zes dorpshuizen/wijkcentra hebben voldoende vrijwilligers. “Gewoon vragen en dan komen ze”, aldus betrokkenen. Alleen het wijkgebouw ’t Uilennest in Hardenberg heeft problemen met het vinden van voldoende vrijwilligers. Als vrijwilligerswerk professioneel begeleid wordt, is werving van vrijwilligers in de sector zorg en welzijn geen probleem. Totaaloverzicht programmalijn kwetsbare groepen

Baten Lasten Saldo




Rekening 2008 26.428 43.906 17.478

Verschil 1.094 650 -444

27

Jaarverslag 2008

3.4 Veiligheid en openbare ruimte 100% veiligheid kan de gemeente niet garanderen, de verantwoordelijkheid voor veiligheid ligt ook bij de samenleving. In het spanningsveld tussen de behoefte aan veiligheid en de onmogelijkheid om veiligheid te garanderen, wil de gemeente inzetten op preventie, handhaving en stimulering van de eigen verantwoordelijkheid. Doelstellingen - Bevorderen van een veilige en leefbare woonomgeving. - Bevorderen zelfredzaamheid van de samenleving. - Verminderen regels en deze strikter handhaven. Investeringsprogramma 2008 Hierna is een overzicht opgenomen van de voor 2008 en volgende jaren beschikbare budgetten voor het investeringsprogramma.

Omschrijving Handhaving Verbeteren toegankelijkheid haltevoorzieningen Reserve subsidiabele objecten

2008 60.000 25.000 400.000

Jaarverslag 2008

28

Ambitie 4.1 De fysieke openbare ruimte en de voorzieningen die zich daarin bevinden, zijn schoon, heel en veilig. Portefeuillehouders: Jannes Janssen en Bert Meulman Afdelingshoofden: Dirk van Lenthe (IG) en Theo Scholten (CAJ) Met het dagelijks onderhoud boeren we goed vooruit. Het Meldpunt Openbare Ruimte functioneert steeds beter. Er is aandacht voor verschillen in gebieden. Winkelcentra en kernen krijgen extra aandacht om hun goede uitstraling te behouden. Ondanks de groei van het verzorgingsgebied lukt dit vanwege de meer planmatige aanpak. De buitendienst werkt steeds efficiënter en doet meer werk voor minder geld. Het gaat dus goed met deze ambitie. Om de openbare ruimte nog schoner te houden, worden inmiddels een hondenpoepzuiger, een kauwgomreiniger en een tweede veegmachine gericht ingezet. We constateren minder meldingen met betrekking tot gebreken aan het kleinschalig onderhoud. Dit is een rechtstreeks gevolg van beter planmatig onderhoud. De handhaving “hondenpoep” dient een impuls te krijgen, om zo repressief op te treden en tegelijkertijd gedragsbeïnvloeding te bewerken. Door de komst van de organisatie Toezichthouders Veiligheid gemeente Hardenberg per 1 januari 2009, die flexibele werktijden hanteert, wordt de intensiteit van de controles (o.a. APV, milieu, verkeer) opgevoerd. Andere handhavingthema’s zoals zwerfafval en illegale dump krijgen de nodige aandacht van de daarmee specifieke belaste buitengewone opsporingsambtenaar. De schade door diefstal en vandalisme is de afgelopen jaren gestegen. Dit probleem heeft volop aandacht, maar de goede aanpak is nog niet gevonden. Er is overleg tussen verschillende partijen. Politie en gemeente gaan nu binnengekomen meldingen over schade naast elkaar leggen om een betere analyse te kunnen maken en met ‘hotspots’ aan het werk te gaan. Er zijn in Hardenberg zo’n 650 speeltoestellen. Het aantal toestellen dat jaarlijks vervangen of verwijderd moet worden neemt af van 86 in 2004 naar 65 in 2007. Nieuw is de komst van een chip op de toestellen die het makkelijker maakt om te controleren of er ook daadwerkelijk iets met gebreken gebeurt. Dit verhoogt de veiligheid van de speelplekken. De contactambtenaren en medewerkers van de buitendienst constateren een algemene teneur van tevredenheid bij inwoners op deze ambitie. Met name complimenten over groenvoorzieningen, achterpadenverlichting en speelterreintjes. Met betrekking tot de opstelling en uitvoering van het meerjarenonderhoudsprogramma wegen vindt een goede interactie met vertegenwoordigers van plaatselijk belang plaats. In 2008 is voor het eerst met een meerjarenplanning voor het groot onderhoud wegen gewerkt. Dit heeft tot goede resultaten geleid.

29

Jaarverslag 2008

Ambitie 4.2 De gemeente geeft prioriteit aan structuurgroen en legt de verantwoordelijkheid voor het groene aanzien van de directe woonomgeving bij de bewoners. Daarom kunnen inwoners 5 % van de groenvoorzieningen in de woonwijken van de gemeente overnemen. Portefeuillehouder: Jannes Janssen Afdelingshoofd/Directeur: Dirk van Lenthe (IG) en Arie van der Wilt (DT) Met deze ambitie gaat het goed. De aandacht is verschoven van kleinschalig, snippergroen naar structuurgroen zoals parken. Ook vindt regelmatig verkoop van openbaar groen plaats. Verkoop openbaar groen 2004 2005 2006 2007

Aantal transacties 20 15 22 21

Totale opbrengst €59.000 €38.000 €72.000 €55.000 Bron: gemeente Hardenberg

Park Kotermeerstal in Dedemsvaart en het park in De Krim zijn nieuw aangelegde parken. Het Heemsermarspark is recent opgewaardeerd. Ambitie 4.3 De verkeersveiligheid verbetert, waarbij het aantal slachtoffers met lichamelijk letsel op gemeentelijke wegen de komende vijf jaar daalt met 5%. Portefeuillehouder: Jannes Janssen Afdelingshoofd: Dirk van Lenthe (IG) Het is tot op heden nog niet gelukt deze ambitie te realiseren. De aandacht bij verkeersveiligheid gaat steeds meer naar gedragsverandering in plaats van naar infrastructurele maatregelen. Daarmee leggen we meer de nadruk op de eigen verantwoordelijkheid van mensen voor hun verkeersgedrag. Op ons verzoek analyseert de politie de stijging in 2007. Op grond van de uitkomsten kijken we welke aanvullende maatregelen we kunnen treffen. Het budget voor gedragsverandering is in 2007 en 2008 wel aanmerkelijk gestegen.

Bron: politie IJsselland

Jaarverslag 2008

30

Ambitie 4.4 Betrokken organisaties signaleren vroegtijdig overlastsituaties in buurten en wijken, zodat we oplopende problemen kunnen voorkomen. Het gevoel van burgers ten aanzien van veiligheid in een wijk blijft op het huidige niveau. Portefeuillehouder: Bert Meulman Afdelingshoofd: Theo Scholten (CAJ) Dat het goed gaat met deze ambitie blijkt onder andere uit cijfers en percentages uit het Veiligheidsonderzoek uit 2006. Volgens dit onderzoek ervaren burgers Hardenberg als een veilige gemeente. Het Veiligheidsonderzoek lag mede ten grondslag lag aan het integraal veiligheidsbeleid over de jaren 2007 tot en met 2010.

Bron: veiligheidsmonitor 2006 gemeente Hardenberg

Het gemeentelijke Netwerk ‘voorkomen en bestrijden van buurtoverlast’ bewijst z’n meerwaarde. Bij (dreigende) overlastsituaties wordt nauw samengewerkt tussen de gemeente, de politie, de woningbouwcorporaties, het maatschappelijk werk en de RIBW. In 2006 zijn 38 overlastsituaties besproken in het Netwerk, waarvan er 17 definitief zijn opgelost. Voor 2007 zijn de cijfers: 45 bespreekgevallen en 30 definitief opgelost. Er zijn overlastgevallen, waarbij langdurige zorg geboden is. Het netwerk heeft ook een signalerende functie en adviseert over relevante beleidsontwikkelingen, zoals crisisopvang en opvang en nazorg van ex-gedetineerden. Ambitie 4.5 Instellingen en inwoners ondervinden 5% minder administratieve lastendruk van de gemeentelijke regelgeving en de regelgeving die de gemeente uitvoert. Portefeuillehouder: Bert Meulman Afdelingshoofd: Jos Nijenhuis (BM) Deze ambitie blijft een ware uitdaging. Het doel van lastenvermindering leeft in de samenleving en de gemeentelijke organisatie. We hebben als gemeente echter weinig mogelijkheden om de regelgeving te verminderen. Daarom proberen we de winst in de uitvoering te boeken. Deze ambitie hangt nauw samen met ambitie 7.1 over de digitale

31

Jaarverslag 2008

dienstverlenende gemeente. Digitale dienstverlening kan hierbij gaan helpen. Nu zit onze kracht vooral in de hulpvaardige houding van medewerkers. Wel hebben we een sterke vereenvoudiging van het kapvergunningenbeleid doorgevoerd. Naar verwachting wordt per 1 januari 2010 de omgevingsvergunning ingevoerd, die voorziet in een samenvoeging van 25 vergunningen, waaronder de bouwvergunning, milieuvergunning, kapvergunning en gebruiksvergunning. Bedrijven worden begeleid bij vergunningaanvragen. Bedrijven zijn over het algemeen tevreden, want in 2007 zijn we uitgeroepen tot de meest ondernemersvriendelijke gemeente van de regio IJssel-Vecht. Ambitie 4.6 Er vinden minder overtredingen van regelgeving plaats door actieve communicatie en gerichte controles. Portefeuillehouder: Jannes Janssen Afdelingshoofd: Jos Nijenhuis (BM) Dit is een ambitie die de nodige aandacht krijgt. Het gaat de goede kant op en het naleefgedrag wordt beter. Alle toezicht- en handhavingstaken zijn inmiddels gecentraliseerd op de afdeling Bouwen en Milieu. We hebben twee milieucontroleurs en huren waar nodig een specialist in. Als gevolg van actievere communicatie en gerichte controles zijn er meer gesignaleerde milieuovertredingen, die vervolgens goed gecorrigeerd kunnen worden. Ook de bouwinspecteurs constateren minder overtredingen. Om burgers te wijzen op de regelgeving plaatsen we regelmatig artikelen op de gemeentelijke informatiepagina.

Bron: Gemeente Hardenberg

Jaarverslag 2008

32

Ambitie 4.7 Het huidige kwaliteitsniveau op het gebied van milieu blijft gelijk. Bevolking en planontwikkelaars kennen door preventie een grotere verantwoordelijkheid voor de fysieke veiligheid. Portefeuillehouder: Jannes Janssen Afdelingshoofd: Jos Nijenhuis (BM) Met de groei van het aantal woningen, bedrijven en het verkeer is het lastig milieuwinst te boeken. Het onderwerp krijgt wel veel aandacht. Zo doen we niet meer automatisch aan normopvulling door bijvoorbeeld tot het maximaal toelaatbare niveau van geluid te gaan. Veel vaker gaat de discussie bij een nieuw bedrijf over de vraag wat een reëel niveau is op de specifieke plek. Ook vervoer van grond wordt gecontroleerd en de Peterswijk in Dedemsvaart is in 2008 gesaneerd. Tevens draagt het Besluit externe veiligheid inrichtingen (Bevi) bij aan de realisering van deze ambitie. Duurzaamheid is een belangrijk speerpunt geworden waaruit de komende jaren milieuwinst geboekt kan worden, ook door de inwoners en bedrijven. Er is een energiescan Hardenberg uitgevoerd en er is nu duidelijk meer aandacht voor duurzaamheid. De Raad heeft ingestemd met de Kadernota Duurzaam Hardenberg. Deze nota richt zich op 3 elementen; - Wat kunnen we zelf: duurzaam gemeentehuis (ons nieuwe gemeentehuis moet het meest duurzame gemeentehuis van Nederland worden), duurzame gemeentewerf en overige gemeentelijke gebouwen; - Beïnvloeden van het maatschappelijk middenveld (projectontwikkelaars en woningbouwcorporaties); - Beïnvloeden van particuliere woningeigenaren. Uit de energiescan: CO2 uitstoot per inwoner per jaar in Hardenberg jaar CO2-uitstoot 1990 3,4 ton 2007 3,8 ton 2012 4,2 ton 3,2 ton 3,3 ton

toelichting 0-meting Conform het gemiddelde in Nederland Bij onveranderd beleid Kyotonorm Realistische doelstelling Hardenberg Bron: Gemeente Hardenberg, energiescan

Totaaloverzicht programmalijn Veiligheid en Openbare Ruimte

Baten Lasten Saldo




Rekening 2008 2.330 19.605 17.274

Verschil 682 166 848

33

Jaarverslag 2008

3.5 Economie Het opleidingsniveau van de bevolking is relatief laag. Met de teruggang in de landbouw staat de vitaliteit van het platteland onder druk. Het is daarom nodig dat nieuwe economische dragers gezocht worden. De lokale en regionale bedrijvigheid is de belangrijkste motor van de Hardenbergse economie, bedrijvigheid zoals de bouw, de zorg en het toerisme. Minder regelgeving is belangrijk om ondernemers de ruimte te geven. Doelstellingen - Behoud, versterking en verbreding van de werkgelegenheid. - Concentreren bedrijvigheid in de kernen Hardenberg en Dedemsvaart. - Versterken toerisme als visitekaartje van de gemeente. - Vervullen van een regionale economische rol. - Versterken verbindingen. - Verminderen regelgeving.

Jaarverslag 2008

34

Ambitie 5.1 De gemeente Hardenberg scoort in de beleving van ondernemers hoger in het ondernemersklimaat. Ondernemers waarderen de dienstverlening van de gemeente hoger, zoals via de relatiemanagers. De samenwerking tussen gemeente en ondernemers is verbeterd. Portefeuillehouder: Bert Meulman Afdelingshoofd: Arie v.d. Spek (RE) Hardenberg scoort goed bij ondernemers. Uit de diverse contacten met de bedrijven en met de ondernemersverenigingen ontstaat het beeld dat ze de activiteiten en meewerkende houding van de gemeente kunnen waarderen. De belangrijkste graadmeter voor deze ambitie is wel het feit dat we in 2007 een belangrijke prijs in de wacht gesleept hebben: Hardenberg is uitgeroepen tot de meest ondernemersvriendelijke gemeente in de regio IJssel-Vecht! Wij scoren erg hoog op het punt van kennisontwikkeling. De beoordeling van de ondernemersverenigingen heeft de doorslag gegeven in deze verkiezing. Hardenberg is door twee ondernemersverenigingen beoordeeld met de hoogste score van 7,88. Ondernemers tonen belangstelling voor het nieuwe plan “Kop van Broeklanden”. Ook de plannen in Dedemsvaart, Gramsbergen en Balkbrug zijn in trek. Ook dit geeft aan dat de gemeente Hardenberg goed scoort bij ondernemers. Ambitie 5.2 De gemeente heeft voldoende voorraad bedrijventerreinen om de vraag op te vangen. De duurzaamheid en het particulier beheer van bedrijventerrein nemen toe. Portefeuillehouders: Douwe Prinsse, Bert Meulman en Jannes Janssen Afdelingshoofd: Arie v.d. Spek (RE) Deze ambitie geniet veel aandacht. De verkoop van de bedrijventerreinen gaat goed. Om de voorraad op peil te houden zijn nieuwe terreinen nodig, die dan ook in voorbereiding zijn.

Bron: Provincie Overijssel, Gemeente Hardenberg

In 2008 is 12,7 ha bedrijventerrein uitgegeven In de plannen Rollepaal (Dedemsvaart), Broeklanden en Haardijk (Hardenberg) hebben we Parkmanagement als particuliere beheersvorm ingevoerd, mede dankzij een betere relatie met de ondernemersverenigingen. Dit parkmanagement samen met de bedrijven krijgt steeds beter vorm. Momenteel wordt gewerkt aan een bedrijventerreinenvisie voor de gehele gemeente.

35

Jaarverslag 2008

Voor het oplossen van ‘Rotte Kiezen’ in Dedemsvaart is € 500.000 subsidie van de provincie verkregen. Er wordt druk gewerkt aan dit project. Ambitie 5.3 De bereikbaarheid van de kernen Hardenberg en Dedemsvaart is vergroot. Binnen 30 minuten kun je met de auto vanaf de stad Hardenberg op de omliggende snelwegen/ A-wegen komen. De treinverbinding Twente-Drenthe rijdt twee keer per uur met een goede aansluiting. De digitale bereikbaarheid is verbeterd met breedbandverbindingen. Portefeuillehouders: Jannes Janssen (verkeer) Bert Meulman (economische zaken) Afdelingshoofd): Dirk van Lenthe (IG) Met de digitale bereikbaarheid gaat het goed, de breedband faciliteiten zijn voor alle bedrijven beschikbaar. Het is nu aan de bedrijven zelf of en hoe ze hier gebruik van maken. Het verbeteren van de bereikbaarheid over weg en spoor duurt langer. Ook al rijdt de trein Almelo-Mariënberg sinds een jaar twee keer per uur, er is slechts een maal per uur aansluiting met Hardenberg. De aansluiting op de A1/A35 is sterk verbeterd, maar de aansluiting op de A28 nog niet. Zwolle lijkt steeds verder weg te liggen. De rondweg Ommen is in voorbereiding. In 2009 start de uitvoering. Voor wat betreft de plannen om van de N34 een 100km/u-weg te maken: er zijn nog enkele knelpunten. Het blijft op de agenda staan! De rondweg Almelo is gerealiseerd. Daardoor is de A1 via de N36 sneller bereikbaar. Vooral uit Dedemsvaart krijgen we hier positieve reacties op. Ambitie 5.4 De stad Hardenberg is een levendige ontmoetingsplek om uit te gaan, te werken, te winkelen, te recreëren en te wonen. Portefeuillehouders: Douwe Prinsse en Jannes Janssen Directeur: Arie vd Wilt (DT) Het publiek geeft aan dat Hardenberg koopstad was en winkelstad geworden is. De levendigheid is mede vergroot door de uitbreiding van de terrassen.

Bron: Gemeente Hardenberg,

koopstromenonderzoek 2005

Op 10 april 2008 is de Markt en in feite het vernieuwde centrum van Hardenberg feestelijk geopend. Er is 8.000 vierkante meter winkelruimte bijgekomen en de variatie in het winkelaanbod is vergroot. Hierdoor komen aanmerkelijk meer bezoekers naar het centrum, ook uit de regio. Door de intieme sfeer van het martktplein en het Klepperplein met diverse terrasjes is de levendigheid en gezelligheid toegenomen. Het is echter nog niet af. Op de markt wordt nog een muziekpodium gerealiseerd en bankjes geplaatst.

Jaarverslag 2008

36

In augustus 2008 is gestart met de bouw van de Woonservicezone aan de Bramerstraat. Dit woonproject van Beter Wonen betreft de bouw van 118 appartementen voor verschillende doelgroepen en ruimte voor zorggerelateerde functies. Tegelijk werd het startschot gegeven voor de start van Marsch-Kruserbrink nieuwbouw met grondgebonden woningen en een appartementegebouw aan de Vecht. Ook met de Centrumroute zijn in 2008 vorderingen gemaakt. De Lage Doelen en een deel van de Havenweg hebben in oktober een nieuwe deklaag gekregen en zijn voorzien van een profiel dat de verkeersveiligheid verhoogt. Ter hoogte van CBS de Kastanjehof is een plateau aangebracht om de oversteek te vergemakkelijken. De rest van de Centrumroute wordt fasegewijs gerealiseerd. Ambitie 5.5 Behoud en uitbreiding van de werkgelegenheid komt voornamelijk via bestaande bedrijvigheid tot stand. Het percentage starters neemt toe. Portefeuillehouder: Bert Meulman Afdelingshoofd: Arie v.d. Spek (RE) De afgelopen jaren zit er een stijgende lijn in het aantal bedrijven, arbeidsplaatsen en starters.

Bron: Provincie Overijssel, LISA

Sinds mei 2008 is het Ondernemersstartpunt tot stand gekomen. Dit is een samenwerkingsverband tussen gemeente Hardenberg, de Kamer van Koophandel, de ondernemersvereniging De Koepel en Hogeschool Windesheim. Doel van het Ondernemersstartpunt is het stimuleren van ondernemerschap in gemeente Hardenbergm, het geven van nieuwe impulsen aan lokale economie (starters zijn vaak innovatief) en waar nodig een vangnet bieden aan starters door middel van begeleiding, coaching of bedrijfsadvies. In 2003 waren er 104 starters, in 2006 waren er 160 starters en in 2007 waren er 257 starters. Dit is een stijging van 60 % ten opzichte van 2006. In 2008 zijn tot en met juni al 210 starters bekend. Oost Nederland zit aan de top qua jonge ondernemers die een eigen zaak starten. Het starterscijfer ligt hier op 19%, dat is 6% boven het landelijke gemiddelde. De bouw, detailhandel en adviesdiensten zijn aantrekkelijke branches om in te starten. Om een beeld te schetsen: - Hardenberg 69% starters - Staphorst 40% starters - Zwolle 51% starters Relatief veel starters lukt het niet het hoofd boven water te houden. De Kamer van Koophandel heeft alleen landelijke percentages inzake opgeheven startende ondernemingen. Gemiddeld is na vier jaar bijna de helft van de starters gestopt. Of Hardenberg boven of onder het landelijk gemiddelde ligt is dus niet bekend.

37

Jaarverslag 2008

Ambitie 5.6 De voorwaarden voor vestiging van nieuwe of uitbreiding van bestaande bedrijven in de zorgsector zijn beter. De werkgelegenheid neemt in de periode 2005-2010 in de zorgsector sterker toe dan in andere sectoren. Portefeuillehouder: Joost Liese en Douwe Prinsse Afdelingshoofd: Arie v.d. Wilt (DT) en Arie v.d. Spek (RE)

Bron: Provincie Overijssel, gemeente Hardenberg

De zorg is maatschappelijk gezien een groeisector en voor Hardenberg in potentie een belangrijke banenmotor, ook voor HBO-banen. De trend is dat er meer banen en bedrijven komen. Dit jaar kennen we positieve ontwikkelingen rond het Gezondheidspark. We verwachten dat we in de loop van 2009 aan een ontwikkelaar kunnen gunnen. De functies die in het Gezondheidspark op dit moment in beeld zijn, zijn huisartsen, apothekers, fysiotherapie, podologie, Ceasar therapie, ortometrie, psychologie en nierdialyse. Hiermee versterken we de positie van het ziekenhuis en bieden een breed zorgpakket voor de regio. Er zijn verschillende combi’s gemaakt tussen zorg en recreatie, zoals: - Camping ’t Reestdal in Oud Avereest, waar ook specifiek ouders met ADHD-kinderen op vakantie kunnen. - Diverse zorgboerderijen, waaronder de Zwieseborg die ook een aantal campingplaatsen biedt. - Camping de Boergondiër die gasten met nierproblemen de mogelijkheid biedt op de camping te dialyseren.

Jaarverslag 2008

38

Ambitie 5.7 De gemeente Hardenberg hoort tot de top van de toeristische gemeenten in Overijssel. Het aanbod aan overnachtingsmogelijkheden, voorzieningen, arrangementen en evenementen is toegenomen en verbeterd, met name gericht op seizoensverbreding en de bovenkant van de markt. Portefeuillehouder: Bert Meulman Afdelingshoofd: Arie v.d. Spek (RE) Deze ambitie is nauw verbonden met de ambities 6.3 en 6.4: meer fietsers en wandelaars en meer bootjes op de Vecht. De recreatiebranche is als kleine sector geen grote banenmotor, hoewel er nog steeds groei in de werkgelegenheid aanwezig is. Deze sector is wel van belang als visitekaartje en voor de uitstraling. Op dat terrein is er de afgelopen jaren beperkte winst geboekt en blijft het gevoel bestaan dat er meer mogelijk is.

Bron: Gemeente Hardenberg, LISA

We bezoeken frequent recreatieondernemers en stimuleren initiatieven die leiden tot seizoensverbreding, toename hotel- en welnessaccommodaties en slecht-weer-voorzieningen. We hebben circa 1,5 miljoen toeristische overnachtingen op jaarbasis. Daarnaast zien we een toename van het aantal dagjesmensen dat de gemeente Hardenberg bezoekt. Fiets- en wandelknooppunten zijn gerealiseerd. Op de volgende campings is sprake van uitbreiding (in voorbereiding): - ’t Veld (procedure afgerond, uitbreiding gerealiseerd) - Kleine Belties (procedure afgerond, uitbreiding in gang gezet) - Jungle Avonturencamping (procedure in gang gezet) Bij de volgende hotels, appartementen of boerderijkamers is sprake van uitbreiding: - De Zwieseborg (10 bedden, 12 zorgbedden) - Pension Beekzicht (2005, 15 bedden) - Boerderijkamers Veurink (2007, 15 bedden) - Horsetellerie (nieuwe vestiging in voorbereiding, 224 bedden) Daarnaast zijn er circa 20 Bed & Breakfast-locaties bijgekomen. Kwaliteitsverhoging van het aanbod bestaat voornamelijk uit de toenemende aandacht die campings hebben voor de landschappelijke inpassing van hun activiteiten. Een voorbeeld daarvan is camping de Kleine Belties. Bij de uitbreiding zijn de centrale voorzieningen opgewaardeerd en heringericht, het wegpatroon verbeterd en veiliger gemaakt en het aantal parkeerplaatsen fors verhoogd. Bij Recreatiepark Stoetenslagh is rondom de zwemplas heringericht, waardoor meer recreatieplaatsen aan het water gecreëerd zijn.

39

Jaarverslag 2008

Ambitie 5.8 We versterken de koppeling van aanbod en vraag naar arbeid. Portefeuillehouder: Joost Liese Afdelingshoofd: Paul Overmars (WWE) Met deze ambitie gaat het steeds beter, er is de afgelopen jaren een goede basis gelegd voor deze ambitie. De samenwerking tussen overheden, onderwijs en ondernemers heeft concreet vorm gekregen in het platform ‘leren, werken en ondernemen’, Daar zoeken partijen gezamenlijk naar een goede aansluiting tussen vraag, bijscholing en aanbod van arbeid. Overheden (gemeente, CWI en UWV) krijgen met de nauwe samenwerking in het LOC+ ook steeds beter grip op wat ingeschreven mensen kunnen en waar de vraag van de werkgevers ligt. Ambitie 5.9 Het gemiddeld huishoudinkomen in de gemeente Hardenberg stijgt en komt dichter bij het Overijssels gemiddelde. Het gemiddeld huishoudinkomen van de gemeente Hardenberg ligt al boven het provinciaal gemiddelde. Deze ambitie met deze formulering is dus niet nodig. De afgeleide ambitie voor de gemeente is dan ook dat het gemiddeld inkomen op of boven het provinciaal gemiddelde blijft stijgen. Op die manier geformuleerd gaat het goed met de ambitie. Opvallend is dat het gemiddeld inkomen per persoon onder het provinciaal gemiddelde ligt. De huishoudens in onze gemeente zijn groter dan het landelijk gemiddelde. De feitelijke koopkracht is in de gemeente Hardenberg ten opzichte van grote delen van de rest van Nederland hoger, omdat de woonlasten hier gemiddeld lager zijn. Gem. huishoudinkomen Hardenberg (x €1000) 2001 27,9 2002 28,8 2003 28,9 2004 29,1 2005 29,9 2006 2007

Gem. huishoudinkomen prov. Overijssel (x €1000) 27,2 28,2 28,2 28,3 28,7 Nog geen informatie Nog geen informatie

Bron: CBS

Totaaloverzicht programmalijn Economie

Baten Lasten Saldo




Rekening 2008 1.314 3.390 2.076

Verschil 94 -45 -139

Jaarverslag 2008

40

3.6 Groene ruimte De functie van het buitengebied verandert. Deze verandering heeft te maken met de teruglopende rol van de landbouw, maar ook met andere behoeftes van mensen. Inwoners, bezoekers en toeristen zijn graag in de groene ruimte. De landbouw zal een belangrijke functie blijven behouden in het buitengebied, maar zal niet meer de enige en primaire functie zijn. De gemeente wil de kwaliteit van de openbare groene ruimte behouden en verbeteren. Doelstellingen - Behouden en verbeteren kwaliteit groene ruimte. Investeringsprogramma 2008 Hierna is een overzicht opgenomen van de voor 2008 beschikbare budgetten voor het investeringsprogramma.

Omschrijving Implementatie Groene en Blauwe Diensten Leader plus Bestemmingsplan buitengebied

2008 200.000 75.000 125.000

41

Jaarverslag 2008

Ambitie 6.1 In onze natuurgebieden (voorbeelden zijn het Reestdal, het Colenbrandersbos en het Vechtdal) blijft de biodiversiteit behouden en wordt zo mogelijk verbeterd. Portefeuillehouder: Jannes Jansen Afdelingshoofd: Jos Nijenhuis (BM) Het is moeilijk te bepalen of het goed gaat met deze ambitie. Natuurgebieden zijn uitgebreid en we experimenteren met het aanleggen van ecologische voorzieningen in de woonomgeving, zoals met stijlwanden voor ijsvogels en oeverzwaluwen. Projecten die we ook hier zeker willen noemen zijn Mölnmarsch, Loozensche Linie, Vechtverbreding Brucht, Uilenkamp en de Paddenoversteek Rheezerweg. Ambitie 6.2 Via een monitor biodiversiteit behouden we de maatschappelijke aandacht voor biodiversiteit. Portefeuillehouder: Jannes Janssen Afdelingshoofd: Jos Nijenhuis (BM) Met deze ambitie gaat het steeds beter. De Koppel ontwikkelt zich meer tot een educatief centrum waar acties op het gebied van milieu en natuur plaatsvinden en waar mensen op bezoek komen. Er zijn verschillende mensen zeer actief op het gebied van biodiversiteit, wat voor veel maatschappelijke aandacht zorgt. Er zijn 30 vrijwilligers bij De Koppel actief, jaarlijks worden er zo’n 8 exposities en diverse lezingen gehouden en er worden 10 tot 15 thema- en kindermiddagen georganiseerd. Maatschappelijke aandacht is gerealiseerd via de natuurwaardenkaart, het nestkastenproject, zwaluwkasten en het stadsvogelproject. De gegevens uit het basisrapport biodiversiteit zijn geactualiseerd onder leiding van De Koppel (Leader+ subsidie). Met het KISAL-project (Kennis- en InformatieSysteem Achterhoek en Liemers) ontwikkelen we een informatiesysteem waarin flora- en faunagegevens op uniforme en gedetailleerde wijze worden opgeslagen en kunnen worden weergegeven. Ambitie 6.3 Meer wandelaars en fietsers doorkruisen de groene ruimte. Portefeuillehouders: Jannes Janssen (natuur en landschap, plattelandsontwikkeling) en Bert Meulman (recreatie) Afdelingshoofd: Arie v.d. Spek (RE) Deze ambitie ontwikkelt zich goed. Maatschappelijk gezien is er meer aandacht voor wandel- en fietsroutes. In Hardenberg zijn met het wandelnetwerk en het fietsknooppuntennetwerk (relatie met ambitie 5.7) belangrijke stappen gezet. We hebben het gevoel dat er nu al meer wandelaars en fietsers zijn. De faciliteiten zijn aanwezig. We werken verder aan een grotere bekendheid. Momenteel werkt de gemeente Hardenberg aan de ontwikkeling van een regionaal wandelnetwerk, met een totale lengte van circa 550 km. De laatste jaren zijn er nog verschillende wandelroutes ontwikkeld, waaronder het Akkerpad in De Krim, Nordic Walking routes in het Reestdal en een cultuurroute, natuur- en educatieve route rondom het stadscentrum van Hardenberg.

Jaarverslag 2008

42

In de gemeente Hardenberg is een fietsnetwerk met een totale lengte van 252 km aangelegd. Hierin zitten 50 knooppunten, waardoor de fietser zelf de lengte van de route en de variatie in het landschap binnen de route kan bepalen. De route is, eenmaal onderweg, nog gemakkelijk aan te passen. Het fietsknooppuntennetwerk is afgerond. Het fietspad langs de Grote Beltenweg is in 2008 gerealiseerd. Ambitie 6.4 Op de Vecht varen meer bootjes. Portefeuillehouders: Jannes Janssen (natuur en landschap, plattelandsontwikkeling) en Bert Meulman (recreatie) Afdelingshoofd: Arie v.d. Spek (RE) Met deze ambitie zijn we nog niet klaar. Er varen niet meer bootjes op de Vecht en ook de beleving van de Vecht is amper verbeterd. Binnen Ruimte voor de Vecht wordt verder gewerkt aan de Vecht als halfnatuurlijke laaglandrivier. De focus ligt nu meer op het verbeteren van de levendigheid op en rond de Vecht. Inzet is om de beleving van de Vecht vanaf het water te verbeteren. Dit is dan ook de belangrijkste opgave van het provinciale programma Ruimte voor de Vecht. In 2008 is de initiatiefgroep ‘Meer levendigheid op en rond de Vecht’ opgericht, waarin diverse geledingen zijn vertegenwoordigd. Het doel is dat er samengewerkt wordt om, met respect voor de natuur, meer levendigheid op en rond de Vecht te realiseren. Ook wil de initiatiefgroep bewerkstelligen dat de Vecht niet langer wordt besproken vanuit conflicterende belangen, maar vanuit de kansen voor natuur, recreatie en waterbeheer. Ambitie 6.5 We wijzen vier gebieden aan als landbouwontwikkelingsgebied, namelijk Westerhuizingerveld, het gebied tussen N377 en N34, SlagharenOost/De Krim, Bergentheim-zuid. Deze gebieden zijn het meest geschikt voor landbouw. In de visienota buitengebied benoemen we de gewenste kwaliteiten in gebieden en vertalen dit naar het bestemmingsplan buitengebied. Bij ruimtelijke afwegingen en ontwikkelingen houden we rekening met het behoud van de stilte, het donker en de ruimte. Portefeuillehouders: Douwe Prinsse (ruimtelijke ordening) en Jannes Janssen (agrarische zaken) Afdelingshoofd: Arie v.d. Spek (RE) Via de visienota buitengebied zijn de landbouwontwikkelingsgebieden aangewezen, met deze ambitie gaat het dus goed. Ook omdat er de laatste tijd maatschappelijk gezien een besef is ontstaan dat we in Nederland onze landbouwfunctie moeten koesteren. In de praktijk werkt de gemeente eraan mee boeren de ruimte te geven. De vier landbouwontwikkelingsgebieden zijn dus aangewezen. De volgende stap is om dit in het nieuwe bestemmingsgebied buitengebied op te nemen. De discussienota Landbouw is opgesteld en wordt in het voorjaar 2009 aan de Raad aangeboden. Bron: Provincie Overijssel, Gemeente Hardenberg

43

Jaarverslag 2008

Ambitie 6.6 Het aantal functies (zoals bedrijven en woningen) in vrijkomende agrarische gebouwen neemt toe. Portefeuillehouder: Douwe Prinsse Afdelingshoofd: Arie v.d. Spek (RE) De gemeente biedt hiervoor allerlei mogelijkheden. Op dit moment wordt vooral de woonbestemming gebruikt. Tot op heden slechts in enkele gevallen ook andere bedrijfstakken. Zo mogelijk werkt de gemeente mee aan de ‘rood voor rood’-regeling, waarbij grote oude schuren plaats maken voor beperkte woningbouw. We hebben op dit moment circa 45 aanvragen in behandeling. Al met al gaat het met deze ambitie goed. Ambitie 6.7 In de visienota buitengebied benoemen we de gewenste kwaliteiten in gebieden en vertalen dit naar het bestemmingsplan buitengebied. Portefeuillehouders: Douwe Prinsse (ruimtelijke ordening) en Jannes Janssen (agrarische zaken) Afdelingshoofd: Arie v.d. Spek (RE) Met deze ambitie wilden we aangeven dat de verschillende functies in de groene ruimte in de deelgebieden in samenhang worden ontwikkeld. De visienota buitengebied is hierbij een belangrijk hulpmiddel. Met de pilots voor het bestemmingsplan buitengebied (Reestdal en Bergentheim Zuid) gaan we dit verder uitwerken. In de visienota buitengebied zijn op basis van de gebiedskenmerken vier ontwikkelingsrichtingen voor gebieden benoemd, te weten landbouwontwikkelingsgebied, ecologische zone, gemengd gebied en economische zone. Per gebied is bekeken welke functies en kwaliteiten hier het beste bij passen. Het gaat dan om zaken als (verbrede) landbouw, biodiversiteit, recreatie en toerisme, toegankelijkheid, economie en infrastructuur, water en zandwinning. Ambitie 6.8 Bij ruimtelijke afwegingen en ontwikkelingen houden we rekening met het behoud van de stilte, het donker en de ruimte. Portefeuillehouders: Douwe Prinsse (ruimtelijke ordening) en Jannes Janssen (agrarische zaken) Afdelingshoofd: Arie v.d. Spek (RE) Met deze ambitie doen we weinig. Er blijkt weinig maatschappelijke aandacht voor en het is ook lastig om deze ambitie in concreet beleid te vertalen. We hanteren wettelijke normen. Uit onderzoek is gebleken dat ons grondgebied in beginsel niet geschikt is voor kassencomplexen, vanwege de schadelijke lichtuitstraling. In het kader van beperking van nachtverlichting heeft Hardenberg wel meegedaan aan “De nacht voor de nacht”.

Jaarverslag 2008

44

Ambitie 6.9 Kwaliteiten versterken we via samenwerking en het compensatiebeginsel. Portefeuillehouders: Douwe Prinsse (ruimtelijke ordening) en Jannes Janssen (agrarische zaken) Afdelingshoofd: Arie v.d. Spek (RE) Iedereen is ervan overtuigd dat samenwerking de enige manier is om de kwaliteiten van de groene ruimte te kunnen ontwikkelen. Met samenwerking brengen we kennis, geld en oplossingen samen. Samenwerking betekent ook dat processen langer kunnen duren. Zo langzamerhand begint samenwerking hier concrete vruchten af te werpen. We kennen inmiddels vier belangrijke samenwerkingsverbanden: - Gebiedsgericht werken Noord Oost-Overijssel - Samen over de Reest - Samenwerking via programma Leader - Ruimte voor de Vecht Door deze samenwerking zijn de volgende projecten makkelijker en kwalitatief op een hoger peil gerealiseerd: Wandelnetwerk, Mölnmarsch, Loozensche Linie, Uilenkamp, Groene Diensten. Totaaloverzicht programmalijn Groene Ruimte

Baten Lasten Saldo


Begroot voor wijziging 191 2.813 2.622


Rekening 2008 1.293 4.798 3.505

Verschil 543 838 295

45

Jaarverslag 2008

3.7 Externe oriëntatie In de vorige programmalijnen staat steeds welke rol de gemeente heeft om doelstellingen te bereiken. Wat overal terugkomt is dat de gemeente een beperkte rol heeft. De markt, inwoners en instellingen zijn de belangrijkste partijen in de maatschappelijke ontwikkelingen. Doelstellingen - Verminderen regelgeving. - Beleid samen met inwoners maken. Investeringsprogramma 2008 Hierna is een overzicht opgenomen van de voor 2008 beschikbare budgetten voor het investeringsprogramma. Omschrijving Ontwikkeling digitale dienstverlening Personele capaciteit

2008 62.500 75.000

Jaarverslag 2008

46

Ambitie 7.1 De gemeente Hardenberg stijgt fors op de lijst van beste digitale dienstverlenende gemeenten van Nederland. Klantgerichtheid en mensgerichtheid zijn hierbij de belangrijke waarden. Portefeuillehouder: Joost Liese Directeur: Wouco Rebergen Het gaat nu redelijk goed met deze ambitie. We hebben als gemeente in januari 2008 besloten samen te werken met andere gemeenten voor de ontwikkeling van digitale producten. Deze samenwerking (via Dimpact) begint nu zijn vruchten af te werpen. Het gaat met de mensgerichtheid in de dienstverlening goed, we blijven de menselijke maat hanteren. De voorbereidingen voor het klantcontactcentrum, dat we relateren aan het nieuwe gemeentehuis, lopen goed. De gemeente Hardenberg reageert snel en adequaat op binnenkomende e-mails van burgers. Dat is de uitkomst van het zevende onderzoek naar de digitale bereikbaarheid van Nederlandse gemeenten, die Webdam eind mei 2008 verrichtte. Het onderzoek wijst overigens aan dat een op de zes gemeenten nog altijd niet op een e-mail reageert. Samen met 31 andere gemeenten behaalde Hardenberg echter de hoogste score. De proef verruimde openingstijden gemeentehuis is afgesloten. Uit de evaluatie blijkt veel waardering. Inmiddels zijn er definitief ruimere openingstijden. Bezoekers van het gemeentehuis zijn positief. Uit een enquête blijkt dat er sprake is van vriendelijke, vlotte en correcte behandeling aan de loketten.

Bron: www.advies.overheid.nl

Ambitie 7.2 Inwoners en ondernemers zijn trots op gemeente en stad Hardenberg en zijn daarmee de beste ambassadeurs. Dat wat de gemeente Hardenberg te bieden heeft en wat er gebeurt heeft binnen 5-7 jaar een grotere bekendheid onder (potentiële) bezoekers, bewoners, bedrijven en strategische partners. De naam Hardenberg heeft een spontane bekendheid en roept positieve associaties op, waardoor mensen in concreet gedrag vaker voor de gemeente Hardenberg kiezen. Portefeuillehouder: Bert Meulman Directeur: Wouco Rebergen Deze ambitie krijgt veel aandacht. We zijn als gemeente steeds meer zichtbaar in onder andere de media en bekend bij andere overheden. Ondernemers vinden dat we een actieve gemeente zijn.

47

Jaarverslag 2008

Een greep uit de activiteiten die in 2008 hebben plaatsgevonden: - radiospots over evenementen in de hele gemeente; - wooncampagne; - woonbeurs, welke 15.000 bezoekers trok; - uitgave van de toeristische gids “Beleef Hardenberg”; - Walk of Fame topsporters langs de Vecht; - Holland Ladies Tour; - campagne rondom de opening van het vernieuwde stadscentrum van Hardenberg - lied Gun jezelf de ruimte i.s.m. Erik Hulzebosch; - shopcursus voor mannen; - deelname aan de TV-serie Van kavel tot kasteel die in totaal 5 miljoen kijkers trok; - het nieuw leven inblazen van de taptoe; - Stichting 2015. Ambitie 7.3 Participatietrajecten op gebied van beleidsvoorbereiding, -bepaling, -uitvoering en -evaluatie leiden tot een betere inhoud, een groter draagvlak en tot een groter vertrouwen. Inwoners, maatschappelijke organisaties en bedrijven zijn tevreden over hoe ze betrokken worden bij trajecten. De gemeente laat beter zien wat ze voor inwoners, bedrijven en andere doelgroepen doet. Portefeuillehouder: Bert Meulman Directeur: Wouco Rebergen Participatie is een gewoon onderdeel van ons werk geworden. Per project of beleidsveld hanteren we de methode die het beste past. En als het nodig is weten burgers en bedrijven ons goed te vinden. Hardenberg zet veel verschillende middelen in en ontwikkelt hierbij ook een eigen werkwijze, bijvoorbeeld bij de inloopbijeenkomsten. Hardenberg zal niet de eerste gemeente in Overijssel zijn die nieuwe vormen van burgerparticipatie heeft ontwikkeld, maar Hardenberg blijft haar werkwijze vernieuwen en verbeteren en is hierin zeker creatief. Hardenberg kan daarom met zekerheid een inventieve gemeente genoemd worden. In 2008 heeft de bevolking samen met de gemeenteraad gesproken over de toekomst van Hardenberg. Hiervoor heeft de raad verschillende dorpen bezocht. Met deze bijeenkomsten wilde de raad samen met de inwoners de toekomstvisie “Hardenberg stapt stevig op de toekomst af” tegen het licht houden. Tijdens de bijeenkomsten stond een aantal thema’s centraal, zoals voorzieningen in de kernen, drank- en drugsgebruik en ontwikkeling van bedrijvigheid in relatie tot het behoud van groene ruimte. Conclusie is dat het goed gaat met Hardenberg en dat de inwoners in grote lijnen tevreden zijn. Totaaloverzicht programmalijn Externe Oriëntatie

Baten Lasten Saldo




Rekening 2008 3.100 10.566 7.466

Verschil 569 -231 -800

Jaarverslag 2008

48

4. Algemene dekkingsmiddelen en mutatie reserves Onder deze titel noemen wij zaken, die niet specifiek tot een van de programma’s kunnen worden gerekend, zoals de algemene uitkering uit het Gemeentefonds en de belastingopbrengsten en de mutatie reserves. De gemeentefondsuitkering is de belangrijkste bron van inkomsten van de gemeente. Deze rijksbijdrage vormt rond 36% van de totale baten van de gemeente. Voor een toelichting op de belastinginkomsten verwijzen wij o.a. naar de (verplichte) paragraaf “lokale heffingen”. Voor de toelichting op de mutatie reserves verwijzen wij naar de (verplichte) paragraaf weerstandsvermogen. De algemene dekkingsmiddelen staan tegenover de “nadelige” saldi van de programma’s. Onderstaand is een samenvattend overzicht opgenomen van de saldi van de programma’s en van de algemene dekkingsmiddelen/onvoorzien, alsmede de invloed van de toevoegingen/onttrekkingen aan de reserves.


Voorzieningen Wonen Kwetsbare groepen Veiligheid en openbare ruimte Economie De groene ruimte Externe oriëntatie Totaal saldi van de programma’s Algemene dekkingsmiddelen en onvoorzien Saldo voor reservering

Begroot na wijziging 16.285 -431 17.033 18.122 1.937 3.800 6.666 63.412 63.965 553

Werkelijk 17.773 -5.325 17.478 17.274 2.076 3.505 7.466 60.247 66.135 5.888

Verschil -1.488 4.894 -445 848 -139 295 -800 3.164 2.170 -5.335

Hieronder wordt een overzicht gegeven van de algemene dekkingsmiddelen.


Algemene dekkingsmiddelen Algemene uitkering uit het gemeentefonds OZB gebruikers OZB eigenaren Baatbelasting Woonforensenbelasting Toeristenbelasting Hondenbelasting Precariobelasting Dividend Bespaarde rente Overige algemene dekkingsmiddelen Totaal algemene dekkingsmiddelen

Begroot na wijziging 47.274 1.587 6.019 3 288 412 221 1 2.211 4.873 1.076 63.965

Werkelijk 47.357 1.550 6.003 2 287 411 223 1 2.925 4.884 2.492 66.135

Verschil 83 -37 -16 -1 -1 -1 2 0 714 11 1.416 2.171

Het hiervoor genoemde saldo voor reservering wordt nog (voor een deel) verrekend met de reserves, waarna het uiteindelijke rekeningsresultaat resteert. De afwijking tussen de begrote mutatie reserves en de werkelijke mutatie reserves betreft met name de omzetting van de voorziening onderhoud riolering in een reserve. Ingevolge de (landelijke) voorschriften (het Besluit Begroting en Verantwoording) moest deze “voorziening” worden opgeheven (zie programma 2 “wonen”) om vervolgens aan de reserve onderhoud riolering te worden toegevoegd. Voor een uitgebreide(re) toelichting verwijzen wij naar de toelichting in de jaarrekening.

49

Jaarverslag 2008

5. Verplichte paragrafen Het BBV schrijft voor dat het jaarverslag dezelfde paragrafen moet bevatten als de begroting. Er wordt inzicht gegeven in de realisatie van het beleid ten opzichte van de begroting. Het betreft de volgende verplichte paragrafen: 1. Lokale heffingen 2. Weerstandsvermogen 3. Risicoparagraaf 4. Onderhoud kapitaalgoederen 5. Financiering 6. Bedrijfsvoering 7. Verbonden partijen 8. Grondbeleid

5.1 Lokale heffingen Onder lokale heffingen wordt verstaan: • Onroerende zaakbelasting • Overige belastingsopbrengsten • Afvalstoffenheffing • Rioolrechten Onroerende zaakbelasting De limitering van de OZB is per 1 januari 2008 vervallen. Dat is voor de gemeentelijke belastingen de belangrijkste uitkomst van het bestuursakkoord tussen Rijk en gemeenten van 4 juni 2007. Het vervallen van de limitering OZB mag niet leiden tot een onevenredige stijging van de collectieve lastendruk. Het instellen van een macronorm moet dat voorkomen. Als de ontwikkeling van de lokale lasten tot overschrijding van die norm leidt, kan het Rijk ingrijpen via correctie van het volume van het gemeentefonds. In 2010 vindt een evaluatie plaats. Belastingopbrengsten Hierna zijn overzichten opgenomen van de belangrijkste belastingopbrengsten en een vergelijking van de tarieven van deze belastingen/rechten. Voor het tarief 2008 is een inflatoire verhoging doorgevoerd van 1,5%. Bovendien is rekening gehouden met het uitgangspunt van 100% kostendekking bij de afvalstoffenheffing en de rioolrechten.


Belastingopbrengsten Rekening 2007 Begroting 2008 Onroerende zaak belastingen: gebruiker 1.425 1.587 eigenaar 5.611 6.019 Hondenbelasting 222 221 Toeristenbelasting 426 412 Forensenbelasting 265 288 Afvalstoffenheffing 4.498 4.795 Rioolrechten 4.808 5.084

Rekening 2008 1.550 6.003 223 411 287 4.800 5.122

Jaarverslag 2008

50

Belastingtarieven Ozb-tarief eigenaar woning Ozb-tarief eigenaar niet-woning Ozb-tarief gebruiker niet-woning Vastrecht afvalstoffenheffing Lediging 240 liter container Lediging 140 liter container Rioolrecht woning

2007 2,02 5,48 4,41 102,00 6,79 4,21 218,00

2008 2,05 5,56 4,48 102,00 6,82 4,23 218,00

Vastrecht afvalstoffenheffing Als gevolg van bestaand beleid hebben is in 2008 een korting van € 23 per afhaaladres toegepast op het vastrecht (in 2007 was dit € 20). Dit bedrag is opgebouwd uit € 13 dividend van de ROVA en € 10 extra ten laste van de voorziening conform de in 2006 ingezette gedragslijn. Voor 2008 komt het vastrecht na genoemde korting van € 23 uit op € 102. Rioolrechten Het rioolrecht is in 2008 op hetzelfde niveau gebleven als in 2007. Vergelijkend overzicht woonlasten Onderstaand is een vergelijking opgenomen van de woonlasten 2008 met enkele buurgemeenten. Voor de OZB is uitgegaan van een woningwaarde van € 140.000 en voor de afvalstoffenheffing en riolering van een meerpersoonshuishouden.

Gemeente Dalfsen Steenwijkerland Raalte Hoogeveen Ommen Staphorst Kampen Zwartewaterland Hardenberg De Wolden Twenterand Coevorden

OZB € 81 € 121 € 121 € 157 € 104 € 75 € 119 € 123 € 109 € 122 € 129 € 165

Afvalstoffenheffing € 205 € 222 € 185 € 164 € 219 € 238 € 272 € 260 € 227 € 242 € 235 € 266

Rioolrecht € 115 € 83 € 149 € 142 € 162 € 207 € 148 € 171 € 218 € 197 € 198 € 141

Totaal € 401 € 426 € 455 € 463 € 485 € 520 € 539 € 554 € 554 € 561 € 562 € 572

(Bron: Informatie van het Centrum voor Onderzoek van de Economie van de Lagere Overheden, april 2008)

51

Jaarverslag 2008

5.2 Weerstandsvermogen In deze paragraaf wordt ingegaan op de ontwikkeling van het weerstandsvermogen. De gemeenten dienen hun weerstandsvermogen te bepalen op basis van hun risicoprofiel. Onder weerstandsvermogen wordt verstaan de mogelijkheid om tegenvallers op te vangen. Reguliere risico’s worden afgedekt door afgesloten verzekeringen of gevormde voorzieningen. Het gaat bij weerstandsvermogen om die risico’s die niet via verzekeringen of gevormde voorzieningen kunnen worden ondervangen. Aan het eind van deze paragraaf wordt kort ingegaan op deze risico’s. Het weerstandsvermogen is de relatie tussen de weerstandscapaciteit en de risico’s die zich binnen een gemeente kunnen manifesteren. De weerstandscapaciteit zijn de middelen en de mogelijkheden waarover de gemeente beschikt of kan beschikken om niet begrote kosten te dekken. De weerstandscapaciteit bestaat uit de reserves en de belastingcapaciteit. Reserves De reserves zijn onder te verdelen in algemene reserves, dekkingsreserves en bestemmingsreserves. Algemene reserves Het verloop van de algemene reserves was in 2008:

Algemene reserve Algemene reserve grondexploitatie Rekeningsresultaat 2007


31-12-2007 3.216 5.019 1.197 9.432

31-12-2008 5.016 5.860 0 10.876

Verschil 1.800 841 -1.197 1.444

In verband met de dekking van de (toekomstige extra) kosten parkeergarage nieuwe gemeentehuis is € 1,8 miljoen toegevoegd aan de algemene reserve. De rente over deze reserve wordt ingezet als structureel dekkingsmiddel. De toename van de algemene reserve grondexploitatie is met name te verklaren uit: - Tussentijdse winstneming complex Dalco/Menzo/Larcom + € 0,9 miljoen - Incidentele verkopen binnen het complex verspreide gronden + € 0,4 miljoen - Afsluiting complex voormalige school Sjaloom + € 0,3 miljoen - Afdracht aan het Gemeentelijk Ontwikkelings Fonds - € 0,5 miljoen Gelet op de financiële positie en het lage risicoprofiel is de ondergrens voor de algemene reserve bepaald op € 3 miljoen. Algemene reserve grondexploitatie Een bedrag van € 5,8 miljoen is per 31 december 2008 in deze reserve beschikbaar. In september 2008 is de nota grondbeleid vastgesteld. Hierin is opgenomen de gewenste structurele omvang van de reserve grondexploitatie, deze is bepaald op 12,5% van de positieve boekwaarden ‘onderhanden werk’. Dit structurele deel weerstandsvermogen is nodig om de risico’s in de lopende grondexploitaties te kunnen afdekken. Risico’s die hiermee kunnen worden afgedekt zijn o.a. tegenvallende kosten bouwen woonrijpmaken, vertragingen in gronduitgifte, moeilijkheden bij verwervingen, milieumaatregelen, etc. Het incidentele deel van het benodigd weerstandsvermogen bestaat uit een vast bedrag, welke is bepaald op € 1,75 miljoen. Dit bedrag wordt voldoende geacht voor risicodekking van overige algemene risico’s met betrekking tot de gemeentelijke grondexploitatie, zoals algemene marktontwikkelingen, economische (of conjuncturele) tegenvallers, bovenmatige inflatie etc. Maar ook ter afwaardering van boekwaarden als de marktwaarde lager ligt, incidentele

Jaarverslag 2008

52

tegenvallers buiten lopende complexen (b.v. niet te compenseren investeringen in strategische gronden) en afdekking van tekorten bij negatieve complexen. Uitgaande van bovenstaande benodigde algemene reserve grondexploitatie is deze, na aftrek van de benodigde voorzieningen, in 2008 en 2009 niet geheel afdoende om de lopende risico’s binnen de grondexploitatie af te dekken. Dekkingsreserve Naast deze algemene (vrij besteedbare) reserves beschikken wij over zogenaamde dekkingsreserves. Dat zijn reserves, waarvan de rentebaten worden ingezet als algemeen dekkingsmiddel. Op dit moment is sprake van twee dekkingsreserves, namelijk afkoopsom onderhoud eigen graven (stand per ultimo 2008 € 0,2 miljoen) en reserve dekking kapitaallasten (stand per ultimo 2008 € 0,8 miljoen). Bestemmingsreserves algemene dienst De bestemmingsreserves hadden per 31 december 2007 een stand van € 80 miljoen. De stand van de bestemmingsreserves was per 31 december 2008 € 85 miljoen. Als gevolg van het Besluit Begroting en Verantwoording moest een tweetal voorzieningen worden omgezet naar een reserve: - de voorziening onderhoud gebouwen € 1,4 miljoen - de voorziening onderhoud riolering € 4,9 miljoen Voor een overzicht van de mutaties in de reserves wordt verwezen naar de in de jaarrekening opgenomen staat van reserves en voorzieningen. Belastingcapaciteit Zoals reeds aangegeven in de paragraaf Lokale heffingen is de limitering van de OZB per 1 januari 2008 vervallen. Voor de overige belastinginkomsten is het uitgangspunt 100% kostendekking. Hierdoor is er geen sprake van een onbenutte belastingcapaciteit.

53

Jaarverslag 2008

5.3 Risicoparagraaf Op grond van het Besluit Begroting en Verantwoording provincies en gemeenten (BBV) zijn gemeenten verplicht om een risicoparagraaf op te stellen en op basis daarvan hun weerstandsvermogen te berekenen. Tevens dienen gemeenten aan te geven welk beleid zij voeren ten aanzien van risico’s en het managen ervan. Financieel risicomanagement is door de kredietcrisis en de daaropvolgende recessie, in een andere daglicht komen te staan. De risico’s van een niet sluitende (meerjaren)begroting en een tekort op de jaarrekening zijn flink toegenomen. Deze en volgende risicoparagrafen zullen dan ook vooral in het teken staan van de gevolgen van de economische neergang voor de financiële huishouding van de gemeente. De gemeente Hardenberg heeft al enige jaren ervaring met risicomanagement en het daarbij behorende instrumentarium. Mede hierdoor kon begin 2009 al direct een plan van aanpak worden uitgerold voor de periode tot 2013. De eerste gevolgen van de economische recessie zijn daarmee voortvarend aangepakt. Wel is verhoogde dijkbewaking ingesteld. Op dit moment weten we nog niet hoe lang de recessie zal gaan duren. De gemeente Hardenberg heeft gezonde financiële buffers. Deze zullen de komende periode ook serieus op de proef worden gesteld. Indien economisch herstel in 2010-2011 uitblijft en de financiële buffers volledig zijn ingezet zal, gelet ook op het meerjarentekort, een meer drastische aanpak (bezuinigen) noodzakelijk zijn om de financiële huishouding op orde te houden. Het risicomanagement in de gemeente Hardenberg wordt vorm gegeven met behulp van het hierna geschetste toetsingskader. Aan de hand van dit toetsingskader worden de risico’s geïdentificeerd en beoordeeld. Vervolgens wordt ingegaan op de geïdentificeerde en beoordeelde risico’s weer naar de stand van zaken per augustus 2008. Tenslotte wordt in deze risicoparagraaf de relatie gelegd tussen de risico’s en het weerstandsvermogen. In het toetsingskader zijn opgenomen de risico’s die door het handelen van de gemeente zowel in positieve als negatieve zin zijn te beïnvloeden. Risico’s die niet tot het toetsingskader behoren zijn de zuivere risico’s. Zuiver risico’s zijn risico’s met een statistische kans van optreden. Deze risico’s zijn meestal te verzekeren. Indien voor risico’s voorzieningen of reserves gevormd zijn wordt dit bij de beoordeling van het risico betrokken. Uitsluitend risico’s waar het financieel belang groter is dan € 100.000,- worden binnen het toetsingskader beoordeeld. Dit criterium is analoog aan het criterium dat door de accountant wordt gehanteerd. Er wordt onderscheid gemaakt tussen drie soorten risico’s: • Financiële risico’s • Ondernemersrisico’s • Juridische risico’s Aan elk risico wordt een wegingsfactor toegekend. De wegingsfactor bepaald het risicoprofiel. De weging laag, gemiddeld of hoog zijn. Bij een laag risicoprofiel hoeft er geen bijzondere actie te worden ondernomen. Bij een gemiddeld risicoprofiel is er sprake van specifieke aandacht voor de kritische factoren behorende bij het risico. Bij een hoog risicoprofiel is directe actie noodzakelijk. Financiële risico’s De meest eenvoudig te identificeren financiële risico’s zijn de risico’s waarbij sprake is van een overschrijding van een uitgavenbudget of onderschrijding van een inkomstenbudget zonder dat er dekking tegenover staat. De over- of onderschrijding is niet het risico.

Jaarverslag 2008

54

Het risico ligt in het feit dat de budgethouder niet in staat is maatregelen te treffen om weer binnen het budget te komen. Financiële risico’s kunnen zich ook voordoen bij een aan de gemeente verbonden partijen die een wettelijke taak voor de gemeente uitvoeren of verbonden partijen die voor hun bestaan afhankelijk zijn van gemeentelijke subsidies. Het financieel meerjarenperspectief en ontwikkeling van de algemene uitkering De laatste doorrekening van de het financieel meerjarenperspectief resulteert in een tekort van € 650.000 in 2012. Dit wordt een belangrijk ijkpunt voor de toekomst. Uitgangspunt is een sluitende (meerjaren)begroting. De aandacht moet nu vooral gericht zijn op de begroting 2010. Verwacht wordt een reële daling van het gemeentefonds en een lagere volumegroei OZB als gevolg van tegenvallende bouwactiviteiten. Beide werken structureel door in de begroting. Daartegenover staat een bedrag van € 600.000 structureel (dat we in de begroting 2009 opzij hebben gezet) om de financiële gevolgen op te vangen. Bij de eerste bestuursrapportage 2009 (tussenrapportage van het college aan de gemeenteraad) zal dit verder worden uitgewerkt. Voor een compleet en actueel beeld is daarbij een tussentijdse actualisering van de grondexploitaties in mei 2009 en mei 2010 noodzakelijk. Als het herstel niet tijdig komt zal de reële daling van de algemene uitkering doorzetten en zal het tekort op de begroting verder oplopen. Uiteindelijk zal dan ook het bestaande uitgavenniveau van zowel de exploitatiebegroting als voor de nog op handen zijnde investeringen moet worden heroverwogen en is een meer drastische aanpak (bezuinigen) noodzakelijk om de financiële huishouding op orde te houden. De financiële gevolgen van de economische recessie zullen voor de gemeente Hardenberg in 2009 nog beperkt zijn en kunnen met incidentele middelen worden afgedekt. De kans op een niet sluitende begroting tot en met 2012 is beoordeeld op matig. Specifieke uitkeringen De regeling die de gevolgen van de economische crisis financieel het meest zal voelen is de Wet Werk en Bijstand (WWB). De VNG is een bandbreedte met het Rijk overeengekomen voor het macrobudget om tot meer stabiliteit te komen in uitkering voor het inkomensdeel WWB. Dit betekent dat binnen de bandbreedte de gemeenten een toename van het aantal uitkeringsgerechtigden zelf moeten opvangen. Het eigen risico voor de gemeenten bedraagt landelijk € 163 miljoen. Vertaald naar een procentuele toename van het aantal bijstandshuishoudens is het eigen risico voor de gemeente Hardenberg € 300.000 (24 extra bijstandshuishoudens). Daarboven zal het (macro)budget weer gaan meegroeien en heeft de gemeente verder geen nadeel. Alleen als er sprake is van een bovengemiddelde toename van het aantal bijstandshuishoudens, bijvoorbeeld doordat een grote werkgever in de gemeente in de problemen komt, kan dit bedrag tot een structureel tekort verworden. Een gemeente kan dan nog wel een beroep doen op een extra financieel vangnet van het Rijk (MAU). Het risico op specifieke uitkeringen wordt beoordeeld op laag. Wel moet er rekening mee worden gehouden dat er in 2009 en 2010 voor een bedrag € 600.000 extra een beroep zal worden gedaan op de reserve Fonds Werk en inkomen. De reserve staat op dit moment op € 2 miljoen.

55

Jaarverslag 2008

Eigen inkomsten uit belastingen en heffingen De opbrengsten voor de onroerende zaakbelasting blijven achter bij de raming als de leegstand voor niet-woningen toeneemt en de volumegroei achterblijft. Bij een vermindering van de bouwactiviteit worden de gevolgen voor de OZB in 2010 merkbaar. De afgelopen jaren is de waarde van het onroerend goed gemiddeld meer gestegen dan de inflatie. Door een relatieve verlaging van de tarieven heeft dit niet geleid tot hogere aanslagen. Omgekeerd kunnen de tarieven, bij een daling van de waarde van het onroerend goed, relatief verhoogd worden. De hoogte van de aanslag blijft daardoor gelijk. Een herijking van de bouwvolumes bij de begroting 2010 is als maatregel vooralsnog voldoende. De financiële gevolgen hiervan kunnen worden betrokken bij de inzet van de structurele financiële ruimte die in 2010 beschikbaar is. De tarieven voor de OZB moeten door tariefaanpassingen nominaal op hetzelfde niveau blijven Een meer direct effect wordt verwacht bij de opbrengsten uit bouwleges. Afgelopen jaren zijn de opbrengsten meer gestegen dan de kosten. Bij een vermindering van de bouwactiviteiten zal de beweging tegengesteld zijn. In het geval van de gemeente Hardenberg betekent dit dat er lagere of geen incidentele meevallers uit bouwleges zijn te verwachten maar niet dat opbrengsten onder de raming komen. De opbrengst 2008 bedraagt 2,6 miljoen. Ondernemersrisico’s Onder ondernemersrisico’s wordt verstaan de risico’s die door de gemeente worden gelopen in het economisch verkeer. Bij de uitvoering van bepaalde taken treedt de gemeente op als ondernemer. De gemeente draagt dan (mede) het ondernemersrisico. Grondexploitatie Bij een vermindering van de bouwactiviteit zullen de netto-inkomsten uit de grondexploitaties dalen. Op de korte termijn betekent dit dat grondexploitaties minder winstgevend of meer verliesgevend worden. Binnen de grondexploitaties kunnen zich financiële tegenvallers voordoen doordat gronden in eigendom moeten worden afgewaardeerd en doordat voorzieningen van verliesgevende exploitaties moeten worden verhoogd. Het grondbedrijf kent een algemene reserve, bedoeld als weerstand, van € 5,9 miljoen. Deze reserve geeft de financiële bandbreedte aan waarbinnen het grondbedrijf dient te opereren. Een bijdrage van de gewone dienst is niet aan de orde. De grondexploitaties zullen minder winstgevend worden. Er zal zeer kritisch worden gekeken naar de huidige strategische grondposities en hierop een risico-inschatting te maken. Ook ontwikkelingen in de pijplijn als Marslanden 2 en Haardijk 3 moeten kritisch worden beschouwd. Tot en met 2014 wordt er vanuit de begroting een bedrag € 380.000 aan de exploitatie van het Centrumplan toegevoegd. Dit bedrag valt voor het eerst in 2015 vrij. Gelet op de bijzondere tijden is dit hét moment om de algemene reserve grondexploitaties aan te spreken voor het afwaarderen van gronden en het verhogen van voorzieningen. Een tussentijdse actualisatie van de grondexploitaties in de periode 2009-2010 is daarbij wenselijk. Lokaal Opleidingscentrum (LOC+) De Gemeente, het AOC de Groen Welle en het Alfa-college zijn als commanditaire vennoten het samenwerkingsverband C.V. beheersmaatschappij LOC+, aangegaan met als doel het voor gezamenlijke rekening en risico ontwikkelen, realiseren, beheren en exploiteren van het Lokaal Opleidingen Centrum Plus (LOC+). De vennoten hebben gezamenlijk de stichting LOC+ opgericht die als beherend vennoot binnen de C.V. optreedt. De gemeente huurt, van de stichting LOC+, het bedrijfsverzamelgebouw (BVG) in het LOC+. Het BVG wordt door de gemeente deels zelf gebruikt en deels (onder)verhuurd. De gemeente Hardenberg is daarmee risicodragend in het LOC+ als participant en als huurder/ verhuurder van het BVG.

Jaarverslag 2008

56

Als participant ontvangt de gemeente een rendement over het ingebrachte kapitaal. Dit rendement is afhankelijk van het door de stichting behaalde resultaat. De stichting LOC+ heeft een sluitende begroting die uitgaat van een gemiddeld rendement van 4,5% over het ingebrachte kapitaal. Dit rendement wordt de eerste 10 jaar niet gerealiseerd omdat de afschrijvingen in deze periode relatief hoog zijn en de jaarlijkse huurstijgingen nog maar beperkt doorwerken. Na de periode van 10 jaar zal de rendement hoger zijn en gemeten over 40 jaar, volgens de huidige berekeningen, op het gemiddelde rendement uit te komen, Als huurder zijn er risico’s ten aanzien van de eigen beheerskosten, de opbrengsten uit (onder)verhuur en de leegstand. In juni 2008 is hiervan een financieel overzicht opgesteld dat sluit met een tekort van € 148.000 in 2010. Er is een reserve om de tekorten van 2007 tot en met 2010 op te vangen. Komende jaren moet het tekort verder worden teruggebracht. De kans dat de stichting LOC+ geen sluitende exploitatie heeft en het gemiddelde rendement beneden de 4,5% blijft is beoordeeld op laag. De kans dat er in 2010 nog geen sluitende gemeentelijke exploitatie kan worden gerealiseerd en er geen leegstand is, wordt beoordeeld op matig. Exploitatie parkeren In de raadsvergadering van 20 december 2005 is de nota “ontwerp-Uitwerking Raamplan Parkeren” vastgesteld. Het ingezette parkeerbeleid biedt niet het perspectief van volledige kostendekkendheid. Op de parkeerexploitatie is per 31 december 2007 een tekort gecalculeerd over een periode van 30 jaar van € 4,2 mln. (contante waarde). Ter dekking van dit tekort is een reserve gevormd. Deze reserve wordt voor een belangrijk deel gevoed uit de exploitatieopbrengsten ‘Centrumplan Hardenberg’. In april 2008 is gestart met het op brede schaal invoeren van het betaald parkeren. Er zal dan meer duidelijkheid worden verkregen òf het totaal van de investeringen overeenkomt met de gecalculeerde budgetten en òf de bezettingsgraad van de parkeerplaatsen overeenkomstig de aannames is. Vooralsnog heeft de exploitatie van het betaald parkeren de bijzondere aandacht in het kader van het risicomanagement. De kans dat er sprake is van een niet kostendekkende exploitatie parkeren is beoordeeld op laag. Rente-ontwikkeling De Europese centrale bank heeft afgelopen periode de rente voor kort geld (< 1 jaar) meerdere malen verlaagd. Dit heeft echter geen merkbaar effect gehad op de rente die de gemeente heeft moeten betalen. Het effect op de marktrente voor langlopende leningen (> 1 jaar) is nog niet merkbaar. Pas als de rente voor langlopende leningen gaat wijzigen zal dit op termijn effect hebben op de interne rekenrente (omslagrente). Juridische risico’s Bij juridische risico’s wordt onderscheid gemaakt tussen juridische geschillen en rechtmatig handelen. Bij juridische geschillen gaat het om geschillen waar financiële claims aan verbonden zijn. Hiertoe worden ook gerekend de juridische geschillen waarbij de gemeente een financiële claim op een derde heeft. Van risico’s ten aanzien van het rechtmatig handelen is sprake indien niet of niet aantoonbaar volgens interne en/of externe regelgeving wordt gewerkt.

57

Jaarverslag 2008

Europese aanbestedingsrichtlijnen Diensten, leveringen en werken boven een wettelijk bepaald drempelbedrag moeten Europees worden aanbesteed. Gebeurt dit niet dan is sprake van een onrechtmatige aanbesteding. Het Europees aanbesteden blijft een belangrijk aandachtspunt. Het blijkt dat de doorlooptijd van de aanbestedingen voor leveringen en diensten lang is waardoor het nieuwe contract soms nog niet aanbesteed voor het oude contract is afgelopen. Ook het aantal leveringen en diensten dat moet worden aanbesteed is groter dan gedacht. In 2008 is gewerkt aan het verkrijgen van volledig inzicht in het naleven van de Europese aanbestedingsregels. De voorlopige conclusie is dat ook in 2008 de omvang van de aanbestedingsfouten boven de 1% foutmarge van € 1,5 mln. zullen uitkomen. In accountantstermen betekent dit een “verklaring met beperkingen ten aanzien van de rechtmatigheid”. In het bijzonder gaat het hier om de inkoop van een 6-tal diensten met een gezamenlijke waarde net boven het drempelbedrag. Op dit moment loopt de aanbesteding van 2 van die 6 diensten en voor 2 andere ligt er een aanbestedingsadvies. Dit moet voldoende zijn om in 2009 onder het drempelbedrag uit te komen mits zich geen nieuwe zaken aandienen. De kans dat er sprake is van een niet rechtmatige uitvoering van de Europese aanbestedingsregels wordt beoordeeld op matig. Gemeentelijke (subsidie)verordeningen Met de accountant zijn afspraken gemaakt om te komen tot een verbetering van de aantoonbare waarborging van rechtmatigheid van gemeentelijk verordeningen. In 2008 is voor het eerst gewerkt worden met een Controleplan rechtmatigheid. Interne regelingen worden volgens een bepaald schema integraal gecontroleerd op rechtmatigheid. De rechtmatigheidscontroles krijgen een daardoor meer structureel karakter en zijn organisatorisch verankerd. De kans dat er sprake is van een niet rechtmatige uitvoering van gemeentelijke (subsidie)verordeningen wordt beoordeeld op laag. Faillissement aannemer nieuwbouw de Matrix Tijdens de bouw van brede school de Matrix is de hoofdaannemer failliet gegaan. Drie onderaannemers hebben de gemeente aansprakelijk gesteld voor de meerkosten als gevolg van het faillissement. Naar aanleiding hiervan is onze huisadvocaat ingeschakeld om te bezien of de claim van de drie bedrijven ontvankelijk is. De claim van deze bedrijven bedraagt € 175.000 excl. BTW. Risico’s en het weerstandsvermogen Het totale weerstandvermogen aangehouden als algemene reserve bedraagt ultimo 2008 10,9 mln. Dit is inclusief de algemene reserve grondexploitatie. Er zijn op dit moment geen, door het handelen van de gemeente te beïnvloeden risico’s, die beslag leggen op het weerstandsvermogen. In relatie tot de risico’s wordt het weerstandvermogen beoordeeld als voldoende.

Jaarverslag 2008

58

5.4 Beheer en onderhoudkapitaalgoederen De gemeente is verantwoordelijk voor het beheer en onderhoud van de openbare ruimte. Een openbare ruimte waarin veel activiteiten plaatsvinden, zoals wonen, werken en recreëren. Een openbare ruimte bestaat uit een groot aantal kapitaalgoederen: - Infrastructuur (wegen, water, riolering, kunstwerken); - Voorzieningen (groen, verlichting, sportvoorzieningen); - Gebouwen. De uitgaven voor beheer en onderhoud van deze kapitaalgoederen leggen een substantieel beslag op de financiële en personele middelen. Daarnaast zijn kapitaalgoederen van belang voor het verwezenlijken van onderdelen van de gemeentelijke programma’s. Van veel kapitaalgoederen zijn de beheerprogramma’s op orde (wegen, rioleringen, verkeersborden, openbaar groen en gebouwen). De beheerprogramma’s laten zien welke maatregelen nodig zijn om de onderhoudssituatie op een verantwoord niveau te brengen/houden en de financiële consequenties hiervan. Tevens is een aantal uitgangspunten vastgesteld op basis waarvan verantwoorde keuzes voor het onderhoud van de gemeentelijke wegen gemaakt kunnen worden. Noodzakelijke instrumenten voor ‘beheer op orde’ zijn de beheersystemen en IBOR (Integraal Beheer Openbare Ruimte). Beheersystemen vormen een belangrijk hulpmiddel bij het in beeld brengen van wat je hebt en hoe je het wilt onderhouden. IBOR staat voor ontwikkeling en zorg gericht op waarborging van de integrale kwaliteit van de openbare ruimte. Kwaliteit, die verder gaat dan de technische staat van voorzieningen. Ook het functioneren van de voorzieningen en de wijze waarop deze worden beleefd en gebruikt is belangrijk. Het ambitieniveau binnen de gemeente dient nog te worden vastgesteld, waarbij de vraag wordt beantwoord wat de burger (mag) verwacht(en) en wat dit mag kosten. De beheerpakketten vormen nu de basis om de jaarlijkse onderhoudsplannen op te stellen. Hierbij vindt steeds meer en in belangrijke mate een integrale afweging plaats tussen de verschillende te beheren disciplines. Wegen en bruggen In 2008 heeft de organisatie het vervaardigen van digitale beheerkaarten voltooid, met als doel een koppeling te realiseren tussen de beheerkaart en de administratieve gegevens. Vanaf 2009 zal worden gewerkt aan het updaten van de beheergegevens en continuering van het proces. Het wegenbestand wordt tweejaarlijks aan een kwaliteitsinspectie onderworpen. Met de thans beschikbare gegevens zal de afdeling IG het toekomstig onderhoudsbeleid verder vormgeven. De bedoeling is om dit in het kader van het ontwikkelingsplan (toekomstvisie) en dan met name de programmalijn Veiligheid en Openbare Ruimte een plaats te geven en van daaruit met verdere voorstellen te komen. In 2008 is een quickscan uitgevoerd om de bestaande staat van onderhoud en het kwaliteitsniveau van de kunstwerken (bruggen, tunnels en viaducten) in kaart te brengen. In 2008 is ook een inventarisatie gehouden van de openbare verlichting. Alle lichtmasten zijn bekeken, beschouwd en voorzien van een waardeoordeel. De uitkomsten worden gebruikt bij het opstellen van beleidsnotities bij toekomstige beheer- en onderhoudsprogramma’s.

59

Jaarverslag 2008

In 2008 is er een jaar gewerkt met het meerjarenprogramma wegenonderhoud. Dit meerjarenprogramma is positief ontvangen door zowel de gemeentelijke organisatie als de plaatselijke belangen en wijkverenigingen. Alle wegen in Hardenberg zijn gecategoriseerd om een juiste prioritering voor het onderhoud te stellen. De komende jaren zal worden gewerkt aan een systeem, waarbij de gewenste kwaliteit van de wegen per gebied en wegtype zal worden vastgesteld, waarna een meerjarenprogramma voor het onderhoud van de gemeentelijke wegen kan worden opgesteld. Drukriolering Het beheer van de drukriolering is uitgebreid met de units van het project riolering buitengebied. Hiermee zijn er circa 1350 units in het beheer opgenomen. De gemeente Hardenberg heeft nu in totaal 2147 drukrioleringsunits die worden beheerd en onderhouden. In het beheer zijn in de nieuw aangelegde drukriolering enkele knelpunten naar voren gekomen. Deze knelpunten zijn of worden thans samen met de aannemer die het heeft aangelegd opgelost. Daarnaast is aan de hand van het onderhoudsbeeld geïnventariseerd welke units en welke onderdelen voor groot onderhoud moeten worden aangepakt. De uitwerking van een bestek voor Europese aanbesteding is in gang gezet. Rioolgemalen Het beheer en onderhoudsbestek voor rioolgemalen is conceptueel klaar. Het bestek is uitgebreid met een beschrijving voor een telemetriesysteem voor alle gemalen en berg bezink bassins. Het telemetriesysteem vormt een belangrijk instrument voor het beheren van alle objecten. Tevens is een werkbeschrijving, bedoeld om de gemalen op een bepaald onderhoudsniveau te brengen, toegevoegd aan het bestek. De werkbeschrijving is afgestemd op de visuele inspectie die heeft plaatsgevonden. Het bestek wordt dit jaar aanbesteed en zal met ingang van 2009 en de komende 5 jaar uitgangspunt zijn voor het beheren en onderhouden van de gemeentelijke rioolgemalen en berg bezink bassins. Waterbeleid Het Waterplan Hardenberg is begin 2008 vastgesteld. Hierin zijn Europees, nationaal en provinciaal beleid (o.a. Waterbeleid 21ste eeuw en Europese Kaderrichtlijn Water) vertaald naar maatregelen voor Hardenberg. De wettelijke verplichte maatregelen (bijvoorbeeld afkoppeling van hemelwater in het kader van de basisinspanning) lopen conform planning. Het Waterplan heeft in communicatieve zin aandacht gekregen door presentaties voor verschillende gemeentelijke afdelingen, maar ook externe presentaties voor o.a. De Koppel, LTO en andere partijen. Ook is in samenwerking met de Koppel en waterschap Velt en Vecht een “themajaar water 2008” georganiseerd, waarin via exposities, presentaties en themabijeenkomsten watergerelateerde thema’s zijn belicht. Eén van de uitwerkingsopdrachten van het Waterplan Hardenberg was het Gemeentelijk Rioleringsplan (GRP). Deze was aan het einde van zijn looptijd (2004-2008). Veel doelen uit het waterplan zijn in het GRP vertaald naar financieel gedekte maatregelen. Om te voldoen aan de wettelijke zorgplicht voor afvalwater moet de gemeente beschikken over een actueel GRP. Sinds 1 januari 2008 zijn de zorgplichten voor de gemeente verbreed: niet alleen afvalwater, maar ook regen- en grondwater vallen onder de gemeentelijke zorgplicht. Het opstellen van het verbreed Gemeentelijk Rioleringsplan Hardenberg 2009-2013 is afgerond. Aan de gemeenteraad is voorgesteld dit op 13 januari 2009 vast te stellen.

Jaarverslag 2008

60

Ook in 2008 is het bestuur geadviseerd over de besluitvorming en processen rond het Regionaal Bestuurlijk Overleg (RBO), waarin KRW-en WB21 maatregelen centraal staan. Hardenberg ligt in stroomgebied Rijn-Oost. Alle maatregelen voor stroomgebied Rijn-Oost zijn vastgelegd in een concept-stroomgebiedsbeheerplan dat op 22 december 2008 de inspraak in is gegaan. Gemeente Hardenberg hoeft zelf geen maatregelen te nemen, maar krijgt vooral te maken met de ruimtelijke afweging / ruimtelijke claims van maatregelen van andere overheden. Qua planvorming is er verder gewerkt aan de waterbergingsopgave landelijk gebied (die uiteindelijk wordt vastgelegd in het Lokaal Bestuursakkoord Water) en op projectbasis aan vele ruimtelijke ontwikkelingen. De samenwerking met waterschap Velt en Vecht heeft een extra impuls gekregen. Het bestuur heeft gevraagd de samenwerking te intensiveren vanwege de te verwachten voordelen (efficiency, positionering, elkaar versterken). Dit is ingevuld door meer uitwisseling van medewerkers en de voorbereiding van een project/programmabureau. Verder is er een werkgroep water bestaande uit medewerkers van waterschap en gemeente in het leven geroepen om integraal en projectoverstijgend te adviseren over wateraspecten van ruimtelijke ontwikkelingen. Openbaar groen Het reguliere onderhoud aan het openbaar groen is in 2008 overeenkomstig de heersende visie “Groen in de bebouwde omgeving” (juni 2005) met gebruik van het beheerprogramma uitgevoerd. Hoewel areaaluitbreiding door aanleg van groen in nieuwe bestemmingsplannen ook in 2008 wederom niet gepaard ging met evenredige budgetuitbreiding kon, dankzij efficiencymaatregelen van de afdeling BOR, het jaar 2008 toch zonder budgetoverschrijding worden afgesloten. Gemeentelijke gebouwen Tijdens de inventarisering van het gemeentelijk gebouwenbezit, benodigd voor het opstellen van een beleid- en werkplan, is gebleken dat alle relevante gegevens niet op eenvoudige wijze verkregen konden worden en dat een vervolg onderzoek noodzakelijk was. Eind 2007 is aan Metafoor opdracht gegeven voor het uitvoeren van een vastgoedoptimalisatie-project. Doel van dit project was: 1. een totaaloverzicht te verkrijgen van de gebouwen in eigendom van de gemeente Hardenberg met daarbij aangegeven (indien aanwezig in de administratie van de gemeente Hardenberg) de boekwaarde, verzekerde waarde en de WOZ-waarde met aanbevelingen t.a.v. afschrijvingsbeleid, stille reserves en eventuele hertaxatie; 2. voor gebouwen waarbij het huurprijsbeleid niet van toepassing is, mogelijkheden aan te dragen welke kunnen leiden tot opbrengstverhogingen; 3. een onderzoek naar de volgende onderdelen: verzekeringen, onderhoud en nutsvoorzieningen en eventuele mogelijkheden tot besparingen op deze onderdelen; 4. het opstellen van een overzicht van mogelijk af te stoten/ te verkopen objecten. Gedurende het project zijn er verschillende inspanningen verricht om eventuele ontbrekende informatie boven water te krijgen. Eind 2008 heeft het project geresulteerd in een adviesrapportage voor Optimalisatie Vastgoedbeheer Gebouwen. Onderdeel van het gebouwbeheer is het onderhoud. Om inzicht te krijgen van de actuele onderhoudstoestand van de gemeentelijke gebouwen heeft in 2008 een herinspectie plaats gevonden. Op basis van deze inspectie wordt een meerjarenonderhoudsplan opgesteld. Doordat het verzamelen van deze gegevens meer tijd heeft gevergd dan gepland is de doelstelling om in 2008 een nieuwe cluster Vastgoedbeheer Gebouwen niet gehaald. In de loop van 2009 zal aan deze cluster nader vorm worden gegeven.

61

Jaarverslag 2008

5.5 Financiering In het Treasurystatuut staan de uitgangspunten en doelstellingen voor het treasurybeleid vermeld. De uitvoering van het treasurybeleid komt in de financieringsparagraaf in de begroting en jaarrekening aan de orde. In het Besluit Begroting en Verantwoording provincies en gemeenten (BBV) is vastgelegd, welke informatie in de financieringsparagraaf moet worden opgenomen. Het gaat daarbij om de beleidsvoornemens die relevant zijn voor het risicobeheer van de financieringsportefeuille. Als algemeen uitgangspunt voor het risicobeheer geldt dat wij een prudent beleid voeren. Het risicobeheer wordt onderscheiden in: • Treasurybeheer/Liquiditeitsrisicobeheer • Renterisicobeheer Treasurybeheer/Liquiditeitsrisicobeheer De gemeente wil haar liquiditeitsrisico’s beperken door haar treasuryactiviteiten te baseren op een middellange termijn planning. Dit gebeurt met behulp van een zogenaamde liquiditeitsbegroting. Daarbij is de keuze gemaakt om met name de grote investeringen en terugkerende grote uitgaven- en inkomensstromen in kaart te brengen. Periodiek vindt actualisering van de opgevoerde geldstromen plaats. De ervaring van het afgelopen jaar wijst uit, dat het moeilijk is om met name een goed inzicht te krijgen in de cashflow van de grote investeringen. Dat geldt zeker voor die investeringen, die zich nog in de (politieke) voorbereidingsfase bevinden. Zo is bijvoorbeeld de investering voor het nieuw te bouw gemeentehuis - in de liquiditeitsbegroting - meerdere malen doorgeschoven. We zullen met name voor dit soort gevallen nog een modus moeten zien te vinden, opdat de verwachte ontwikkeling van het liquiditeitssaldo meer in overeenstemming is met de werkelijkheid. Ondanks deze conclusies zijn wij wel van mening dat de liquiditeitsbegroting een belangrijk hulpmiddel is bij het vormgeven van het treasurybeheer. Renterisicobeheer Het beleid ten aanzien van financieringen is erop gericht een spreiding van toekomstige renterisico’s op korte en lange termijn te bevorderen. Hierdoor worden zoveel mogelijk risico’s voorkomen, die ontstaan als gevolg van renteschommelingen. Om het renterisico inzichtelijk te maken is een tweetal normen ontwikkeld, te weten de kasgeldlimiet en de renterisiconorm. Kasgeldlimiet De kasgeldlimiet is een wettelijke limiet en bedraagt de maximale omvang van de kortgeldpositie in enig jaar. In 2008 bedroeg de kasgeldlimiet € 10.679.000. Deze norm is in 2008 niet overschreden. Renterisiconorm Met deze norm wordt tot uitdrukking gebracht tot welk bedrag de gemeente renterisico’s mag lopen. Renterisico’s kunnen voortvloeien uit de noodzaak om bijvoorbeeld leningen af te lossen. De renterisiconorm voor 2008 bedroeg € 14.448.000. Voor 2008 bedroeg de ruimte onder de renterisiconorm € 12.020.000.

Jaarverslag 2008

62

Leningenportefeuille Het is van groot belang zicht te hebben op de samenstelling, de grootte en de rentegevoeligheid van de opgenomen leningen. Deze rentegevoeligheid blijkt onder meer uit de hiervoor omschreven renterisiconorm. In onderstaand schema worden de mutaties in de leningenportefeuille voor het jaar 2008 weergegeven en de invloed van deze mutaties op de gemiddelde rente. Mutaties in de leningenportefeuille in 2008 Beginstand per 1 januari 2008 Nieuwe leningen Reguliere aflossingen Vervroegde aflossingen Eindstand per 31 december 2008


Bedrag 72.240 22.700 -2.428 0 92.512

Gemiddelde rente Invloed op gem. rente 4,66 % 4,50 % -0,04 % 4,64 % 0% 0 % 0% 4,62 % -0,04 %

In 2008 zijn de volgende transacties afgesloten: Er zijn door de gemeente 2 leningen (door)verstrekt aan het Startersfonds. Deze middelen zijn van de woningbouwverenigingen De Veste en Beter Wonen verkregen (elk € 100.000). Daarnaast zijn in 2008 geen nieuwe garanties en leningen verstrekt. In september 2008 is een geldlening van € 30 miljoen aangetrokken bij de Bank Nederlandse Gemeenten met een rentepercentage van 4,874% met gedeeltelijke stortingen. Op 1 oktober 2008 is € 10 miljoen ontvangen. De andere ontvangsten zullen plaatsvinden op 1 juli 2009 en 4 januari 2010, elk van € 10 miljoen. Op 2 januari 2008 is € 12,5 miljoen ontvangen wegens een afgesloten geldlening op 20 december 2006. Het rentepercentage waartegen de geldlening is afgesloten is 4,21%. In 2008 zijn aan het begin van het jaar middelen op korte termijnen uitgezet. In de loop van het jaar zijn ook middelen op korte termijn aangetrokken. Er is geen gebruik gemaakt van derivaten. Het jaar 2008 is een jaar geweest van grote rentestijgingen en rentedalingen, mede als gevolg van de kredietcrisis die zich dit jaar voordeed. Was begin (2) januari 2008 de te betalen rente voor langlopende geldleningen nog rond 4,86%. Eind (31) december 2008 bedroeg dit rentepercentage 5,16%.

63

Jaarverslag 2008

Kredietcrisis De kredietcrisis is in de zomer van 2007 begonnen in de Verenigde Staten door de stagnerende huizenmarkt. Hierdoor kwamen financiële instellingen in de problemen en werden er miljarden afgeschreven op gekochte obligaties. De geldmarkt kwam hierdoor meer tot stilstand doordat banken elkaar onderling geen geld meer leenden. Het ingrijpen van de overheid en de Nederlandsche Bank was hierdoor noodzakelijk. Fortis en ABN AMRO Bank zijn in de loop van 2008 genationaliseerd. Ook de lagere overheden kwamen in 2008 in het nieuws doordat een aantal gemeenten geld hadden uitstaan bij de inmiddels failliete IJslandse bank Icesave. Gemeente Hardenberg had geen geld uitstaan bij een buitenlandse bank. In 2008 hebben wij alleen geld uitgezet bij de Bank Nederlandse Gemeenten en de Waterschapsbank. Relatiebeheer Het betalingsverkeer hadden wij in 2008 geconcentreerd bij de NV Bank Nederlandse Gemeenten. Hiermee hebben wij een overeenkomst voor integrale dienstverlening afgesloten. Daarnaast vervulden de plaatselijke ABN/AMRO bank en de Rabobank een (beperkte) rol in het plaatselijk betalingsverkeer.

Jaarverslag 2008

64

5.6 Grondbeleid In juni 2005 heeft de raad de nota ‘Naar een Sturend Grondbeleid’ vastgesteld. In deze nota zijn de beleidskaders weergegeven waarbinnen de gemeente streeft naar en uitvoering geeft aan het sturend grondbeleid, door daar waar mogelijk actieve grondpolitiek te voeren. In 2008 is, net als in 2007, uitvoering gegeven aan het actieve grondbeleid. Waar mogelijk zijn (strategische) gronden/ panden verworven, waarbij in een aantal gevallen de Wet Voorkeursrecht Gemeenten als instrument is ingezet. Ultimo 2008 heeft de gemeente ruim 158 hectare strategische gronden in voorraad. Die gronden vertegenwoordigen een boekwaarde van totaal € 12,7 mln. In 2007 is het budgettair kader voor strategische grondaankopen verruimd. Het totale aankoopbudget is van € 10 mln. opgehoogd naar € 16 mln., met een maximum van € 2 mln. per jaar. Toename van de voorraad strategische gronden betekent eveneens een toename van het risico, dat de primaire strategische visie achter de aankoop van een aangekocht perceel grond in een later stadium wordt gewijzigd of achterhaald. De aankoop mist dan zijn doel, en binnen de grondexploitatie is het zaak het verlies te nemen. Vanuit een andere optiek bezien betekent de toegenomen voorraad strategische gronden ook versterkt nieuw perspectief op gewenste planvorming. De gemeente intervenieert binnen het kader van het te voeren actieve grondbeleid succesvol op de lokale grondmarkt en slaagt er in strategisch gelegen percelen maagdelijke grond in eigendom te verwerven. Zo bereikt zij haar doel: het obstakelvrij kunnen beschikken over gronden benodigd voor woondoeleinden en bedrijventerreinen. In de bestemmingsplannen die in het uitgiftestadium zijn beland, zijn bouwkavels (o.a. in De Kuilen II, Schuinesloot, De Marke in Marienberg, Moeshoek Slagharen, De Meerstal Kloosterhaar, De Krim Zuid IV, Radewijk Middenin) tegen een marktconforme prijsstelling verkocht of te koop aangeboden. De verkoop van bedrijventerreinen is in 2008 doorgegaan, in totaal is in 2008 vanuit de gemeentelijke grondexploitaties 5,2 hectare verkocht: 1,1 hectare op Rollepaal-Zuid, 0,5 hectare op Haardijk I, 1,5 hectare op Haardijk II en 2,1 hectare op Broeklanden. In 2008 is verder gewerkt aan nieuwe plannen, zoals bedrijventerrein Broeklanden De Kop en Zuid in Hardenberg, bedrijventerrein Moeshoek Slagharen, bedrijventerrein Katingerveld in Balkbrug, woningbouw in plan Bransveen te Dedemsvaart, het Centrumplan Dedemsvaart, en de plannen tot woningbouw in Balkbrug. Ook de voortgang van het Masterplan Centrum Hardenberg en plan Marslanden II heeft in 2008 veel aandacht gekregen. Voor bedrijventerreinen Broeklanden Zuid en Katingerveld, voor het centrumplan Hardenberg (Nijenstede) en het plan Marslanden II zijn in 2008 omvangrijke grondaankopen gedaan. In de Nota grondexploitatie 2008 is de raad op een uitgebreide manier geïnformeerd over de financiële stand van zaken van de bouwcomplexen in de gemeente. Vanuit de grondexploitatie is in 2008 een taakstellende afdracht aan het GOF gedaan van € 500.000. De voortgang van de planvorming van de diverse projecten blijft ten opzichte van 2007 positief. Bij de besluitvorming rond de Nota grondexploitatie 2008 is dit aspect nadrukkelijk benadrukt, waarbij de Nota Grondexploitatie de functie van planningsinstrument krijgt. Per 1 juli 2008 is de nieuwe Wet op de Grondexploitatie in werking treden. Met de wet heeft de gemeente een sterk juridisch instrumentarium ter beschikking om het gewenste kostenverhaal bij particuliere grondexploitaties te kunnen plegen. Wanneer kostenverhaal vooraf niet is verzekerd, kan de gemeente op basis van een exploitatieplan kostenverhaal afdwingen. Bovendien kunnen met ontwikkelaars dwingende afspraken worden gemaakt over de toedeling van het woningbouwprogramma en kwaliteitseisen aan het bouwen woonrijpmaken. Het kostenverhaal is gekoppeld aan de te verlenen bouwvergunning: zonder correct kostenverhaal (en betaling daarvan) wordt deze niet verleend.

65

Jaarverslag 2008

In de gemeentelijke grondexploitatie gaat veel geld om. Ultimo 2008 bedroeg het totale geïnvesteerde vermogen inclusief het Masterplan Centrum Hardenberg € 63 mln. Ter vergelijk: de totale boekwaarde van alle binnen het grondbedrijf geadministreerde complexen bedroeg eind 2007 € 45 mln. De complexen met een verwacht negatief exploitatieresultaat zijn aan het eind van het jaar herzien. Het gaat om een viertal complexen, te weten: • Haardijk I • Broeklanden • De Boschkamp • Moeshoek wonen In totaliteit zijn de voorzieningen met € 238.000 bijgesteld.

Jaarverslag 2008

66

5.7 Bedrijfsvoering Efficiencyslag De gemeente Hardenberg wil het denken in efficiëncytermen en slagvaardigheid van medewerkers bevorderen. Met dat doel heeft de werkgroep efficiency in 2007 per afdeling hoofdprocessen en efficiencymogelijkheden daarin besproken. Verder is er een ideeënbus ingezet om de denktank aan medewerkers te benutten. Per 1 februari 2009 waren 120 ideeën binnen, waarvan er 33 zijn beloond en 30 nader uitgewerkt worden. Proef verruiming openingstijden In 2008 is een proef gehouden met verruimde openingsuren. De tijden waren van 8.00 tot 16.00 uur, op donderdag van 8.00 tot 20.00 uur met aansluiting bij de winkelavond en vrijdag van 8.00 tot 12.00 uur. Als klanten niet op de openingstijden konden komen was op afspraak alles mogelijk. De proef heeft ruim een half jaar geduurd. Uit de ervaringen bleek geen verhoogde bezoekfrequentie, maar wel een grotere spreiding wat meer gelegenheid bood tot aandacht voor klanten. Tussen 8.00 en 9.00 uur en tussen 15.00 en 16.00 uur bleek de bezoekfrequentie laag. Effect is geweest dat de openingstijden zijn verruimd naar dagelijks 8.30 tot 15.30 uur en donderdags tot 20.00 uur. De verhoogde effectiviteit van het kunnen doorwerken tussen 8.00 en 9.00 uur bij de afhandeling van verzoeken heeft geleid tot de huidige scheiding van balie en administratie. Introductie nieuwe medewerkers Om nieuwe medewerkers sneller wegwijs te maken in de organisatie is in 2008 een introductieprogramma voor nieuwe medewerkers opgezet. Een checklist voor leidinggevenden zorgt voor een gestructureerde inwerkperiode, het digitaal handboek op USB-stick maakt dat de nieuwe medewerker bij binnenkomst van alle arbeidsvoorwaarden op de hoogte is en de introductiedag geeft nieuwe medewerkers een brede kijk op het reilen en zeilen bij de gemeente Hardenberg. In 2008 hebben 17 medewerkers meegedaan aan de eerste introductie. In 2009 zal een vervolg aan het introductieprogramma worden gegeven door het aanbieden van interne trainingen voor in Hardenberg gebruikte systemen en werkwijzen. Visieflex In de loop van de afgelopen jaren heeft de fiscus verscheidene mogelijkheden gecreëerd voor medewerkers om fiscaal vriendelijk voorzieningen aan te schaffen. Aansluitend bij de wens van haar medewerkers besloot Hardenberg daarom flexibele arbeidsvoorwaarden aan te bieden onder de naam “visieflex”. Medewerkers hebben de mogelijkheid om een deel van hun inkomen belastingvrij te besteden aan of te ruilen tegen zaken die ze zelf belangrijk vinden. Werd dit systeem in 2007 nog vooral gebruikt voor de kilometerdeclaratie, in 2008 werd het scala uitgebreid met onderwerpen als ziektekosten, vakbondskosten, en opleidingskosten. In 2008 deden 168 medewerkers mee voor een totaalbedrag van € 126.000. Hiermee heeft Hardenberg een belangrijke arbeidsvoorwaarde voor haar medewerkers gecreëerd. Samenwerking WWE In november 2007 zijn de gemeente Hardenberg, UWV en CWI samengegaan onder één dak. Insteek was een samenwerking waarbij naar buiten wordt opgetreden als één partij. Medewerkers weten ondertussen van elkaar wie wat doet. Processen en manier van werken zijn waar mogelijk op elkaar afgestemd. Speerpunt voor de toekomst is integrale dienstverlening; streven is om in 2010 één team en één klantbenadering te hebben. Hiervoor zijn nog wat drempels te overwinnen als verschillende belangen qua regionaliteit, financiën en kwetsbaarheid van de doelgroepen.

67

Jaarverslag 2008

Vit Werkt! Vit Werkt! is een project van de gemeente Hardenberg in samenwerking met de Rijksuniversiteit Groningen, Medifast, het Nederlands Instituut voor Sport en Bewegen, het Centrum voor Beweging en Onderzoek en Maetis. Dit thema is door de gemeente opgepakt om de vitaliteit van de medewerkers van de gemeente Hardenberg te bevorderen. In 2008 zijn in dit kader fittesten aangeboden aan de medewerkers die daar gebruik van wilden maken. Er deden 292 medewerkers mee. Belangrijkste uitkomsten uit deze tests waren dat 30% van de medewerkers een verhoogd risico heeft wegens overgewicht en dat 88% van de medewerkers goed scoort op uithoudingsvermogen. Iedereen heeft een advies op maat meegekregen. Ondertussen zijn verscheidene medewerkers zichtbaar afgevallen en is de fitheid van een aantal ambtenaren behoorlijk verbeterd. Arbo In 2008 hebben Risico Inventarisatie en Evaluaties plaatsgevonden bij de BOR, het Zwembad, het Theater en het LOC. Hieruit zijn verschillende aandachtspunten naar voren gekomen die in een plan van aanpak zijn opgenomen. Bij één locatie werd een gevaarlijke situatie gesignaleerd; deze is direct met de hoogste prioriteit opgelost. Verzuim Per 1 januari 2008 is de gemeente Hardenberg overgestapt van arbodienstverlener Ardyn naar Maetis. De nieuwe bedrijfsarts houdt het spreekuur op locatie in plaats van extern. Hierdoor zijn kortere lijnen ontstaan. Als medewerkers elders af willen spreken is dat mogelijk. Met de leidinggevenden zijn onder leiding van de bedrijfsarts 2 arboworkshops gehouden om meer inzicht te krijgen in hoe je een goede verzuimbegeleiding opzet. In 2008 werd het gemiddelde ziekteverzuim afgesloten met een jaargemiddelde van 4,07 procent. Met name de maanden november en december hebben het cijfer wat omhoog getrokken. In 2007 werd het jaar nog afgesloten met een gemiddelde van 4,40 procent. Deze daling is een voortzetting van de eerdere jaren.

Veiligheidsregio IJsselland Vanaf 1 januari 2009 is Brandweer Hardenberg onderdeel van de Veiligheidsregio IJsselland. In deze Veiligheidsregio werken elf gemeenten samen wat betreft Brandweer, Politie, Ghor en incidenteel met andere diensten als Waterschap en Justitie. Dit is een gevolg van de wet op de veiligheidsregio. De veiligheidsregio is ingesteld om de inwoners van deze regio beter te beschermen tegen de risico`s van branden, rampen en crises. Dat gebeurt door samen te werken en te zorgen dat we, steeds beter, voorbereid zijn op het bestrijden van rampen. En om de steeds groter wordende risico`s beter onder controle te houden.

Jaarverslag 2008

68

Verzelfstandiging openbaar onderwijs Het openbaar onderwijs van de gemeente Hardenberg is per 1 januari 2009 verzelfstandigd en samen met het openbaar onderwijs van de gemeente Coevorden ondergebracht in een nieuwe stichting. De nieuwe onderwijsorganisatie telt 29 scholen met in totaal ongeveer 3500 leerlingen en 350 personeelsleden. Met de verzelfstandiging is het openbaar onderwijs “bestuurlijk op afstand” van de gemeente gezet. Door de verzelfstandiging is het openbaar onderwijs beter in staat een eigen, onafhankelijke positie in te nemen en zich te profileren. Daarnaast kan een verzelfstandigd schoolbestuur beter een eigen beleid uitstippelen en slagvaardiger optreden. De samenvoeging heeft geleid tot schaalvoordeel.

69

Jaarverslag 2008

Uitzonderingsrapportage Rechtmatigheid (pilot) De uitzonderingsrapportage rechtmatigheid maakt dit jaar bij wijze van proef deel uit van de jaarrekening. De gemeente Hardenberg neemt deel in de pilot “rapportage rechtmatigheid” van de VNG. Doel van de pilot is dat het college in de bedrijfsvoeringparagraaf zelf over eventuele financiële onrechtmatigheden rapporteert via een zogenaamde uitzonderingsrapportage. De accountant gaat na of dit juist en volledig (getrouw) gebeurt. Indien dit het geval is geeft de accountant er een goedkeurende getrouwheidsverklaring bij af. Accountants blijven dus op dezelfde wijze de rechtmatigheid controleren. In het huidige model is het de accountant die over de rechtmatigheid rapporteert. De wijze waarop de accountant nu in de regelgeving tussen college en raad is geplaatst maakt de behandeling van de jaarrekening ten aanzien van de rechtmatigheid in veel gemeenten tot een formaliteit en is niet transparant. Door een overstap naar een model waarin het college verantwoordt over financiële onrechtmatigheden en de accountant deze verantwoording op getrouwheid controleert, kan het debat over de rechtmatigheid plaatsvinden tussen college en raad. Daarmee wordt de verantwoording door het college en de controle door de raad versterkt. De pilot vervangt in 2008 niet de rechtmatigheidverklaring van de accountant. Het is een additionele rapportage gemaakt om de pilot van praktijk voorbeelden te voorzien. De werking van de uitzonderingsrapportage zal midden 2009 worden geëvalueerd door alle betrokkenen (VNG, accountants, colleges en raadsleden). Op basis van de uitkomst hiervan zal worden overwogen of de minister zal worden gevraagd de wet op dit punt aan te passen en de rechtmatigheidrapportage tot de verantwoordelijkheid van het college te maken. Over 2008 is de rechtmatigheid integraal gecontroleerd op basis van het controleplan rechtmatigheid 2008. Het doel van rechtmatigheidcontroles is vast te stellen of in voldoende mate èn aantoonbaar, geldende weten regelgeving wordt nageleefd. Welke weten regelgeving wordt gecontroleerd staat in het normenkader. Het normenkader 2008 is op 17 februari 2009 door ons vastgesteld en ter kennisname aangeboden aan de raad. Van alle tekortkomingen en/of onzekerheden hebben wij de financiële omvang vastgesteld. Het totaal van de tekortkomingen en/of onzekerheden is door ons getoetst aan de door raad vastgelegde goedkeuringstoleranties voor de rechtmatigheidcontrole. Op basis daarvan kan over het rekeningsjaar 2008 het volgende worden geconcludeerd: De financiële beheershandelingen die tot uitdrukking komen in deze jaarrekening zijn binnen de financiële rechtmatigheidkaders van de raad en hogere overheden tot stand gekomen, met uitzondering van 12 overheidsopdrachten, met een waarde boven het drempelbedrag voor Europese aanbestedingen, die niet Europees zijn aanbesteed. Toelichting Europese Aanbestedingsrichtlijnen Over 2008 zijn 175 inkoopdossiers van leveringen, diensten en werken getoetst op de rechtmatige naleving van de Europese aanbestedingsrichtlijnen. Dit zijn alle inkopen met een inkoopwaarde boven de € 50.000. Daarvan zijn in 2e helft van 2008 15 inkoopdossiers aan een deskundige voorgelegd omdat het onzeker was of deze inkoopdossiers onder de Europese aanbestedingsrichtlijnen vielen. De conclusie van het eigen onderzoek en het onderzoek van de deskundige is dat bij 12 inkoopdossiers de Europese aanbestedingsrichtlijnen niet juist zijn nageleefd. Het totale inkoopbedrag van deze 12 dossiers bedraagt € 2,6 mln. Inmiddels is de aanbesteding van 6 van de 12 inkoopdossiers opgepakt. Indien zich geen nieuwe gevallen aandienen is dit aantal voldoende om in 2009 beneden de goedkeuringstoleranties voor de rechtmatigheidcontrole te komen.

Jaarverslag 2008

70

Het indelen van de inkopen volgens het classificatiesysteem voor overheidsopdrachten en het vaststellen van de juiste inkoopprocedure per inkoopdossier heeft enige tijd gekost. Bij het aanbesteden zelf wordt in het algemeen ook eerder zorgvuldig dan snel gehandeld. Uitgangspunt is dat aanbestedingen openbaar, transparant en non-discriminatoir zijn. De bedrijven die meedoen met een aanbesteding moeten gelijke kansen hebben en er moet sprake zijn van voldoende marktwerking. In de praktijk is er enige spanning tussen zorgvuldig en juist aanbesteden en het tijdig voldoen aan Europese aanbestedingsrichtlijnen. Gemeentelijke verordeningen Rechtmatigheidcontroles hebben uitsluitend betrekking op gemeentelijke verordeningen met daarin financiële bepalingen. In het normenkader staan 24 gemeentelijke verordeningen die aan dit criterium voldoen. In deze 24 verordeningen gaat € 23,7 mln. om. 5 Verordeningen worden jaarlijks gecontroleerd (maatschappelijke ondersteuning, werk en bijstand, algemene subsidieverordening, leerlingenvervoer en onderwijshuisvesting, totaal 22,3 mln.). De overige 19 verordeningen worden minimaal 1x in de vier jaar gecontroleerd. In 2008 zijn er in totaal 15 verordeningen (de 5 jaarlijkse plus 10 vierjaarlijkse) gecontroleerd. Bij de controles van de gemeentelijke verordeningen zijn geen fouten geconstateerd van enig financieel belang. Voor het aantonen van de rechtmatigheid wordt de gemeente in toenemende mate afhankelijk van de tijdige aanleveringen van gegevens door gesubsidieerde instellingen. Als er prestatieafspraken zijn gemaakt moeten de verantwoordingoverzichten van deze instellingen getoetst en akkoord bevonden zijn voordat onze eigen jaarrekening wordt samengesteld. Dit speelt met name bij de instellingen die betrokken zijn bij de uitvoering van rijksregelingen (SiSa). Indien administratieve beheersmaatregelen en processen bij deze instellingen niet op orde zijn, en zij de verklaring niet tijdig kunnen aanleveren, is dit een rechtmatigheidonzekerheid in de jaarrekening van de gemeente. Om dit te voorkomen zullen in verordeningen en prestatieovereenkomsten sancties moeten worden opgenomen indien de gevraagde gegevens niet tijdig of niet volledig worden aangeleverd.

71

Jaarverslag 2008

5.8 Verbonden partijen Onder verbonden partijen wordt verstaan zelfstandige rechtspersonen, waarin de gemeente zowel een bestuurlijk als een financieel belang heeft en kunnen worden onderscheiden in: - Gemeenschappelijke regelingen - Vennootschappen Daarnaast is de gemeente lid van diverse verenigingen en stichtingen. Gemeenschappelijke regelingen Op de gemeente Hardenberg zijn de volgende gemeenschappelijke regelingen van toepassing: • Veiligheidregio IJsselland • GGD IJsselland • Bureau HALT • Het Vechtdal • Regeling Regionale Sociale Recherche • Stichting Werk en Scholing • Stichting Noord-Oost Overijssel • Kredietbank Assen Per 1 januari 2009 is de voormalige Regio IJssel-Vecht opgesplitst in Veiligheidsregio IJsselland en in GGD IJsselland. Vennootschappen De gemeente heeft aandelen in de volgende bedrijven:

Naam bedrijf Bank Nederlandse Gemeenten ESSENT ROVA COGAS RENDO VITENS gewone aandelen CSM

Verder participeert de gemeente in de CV LOC, samen met Alfa College en AOC De Groene Welle.

Aantal aandelen 64.935 96.993 726 650 57 63.007 45

Jaarverslag 2008

72

6. Recapitulatiestaat Hieronder is een zogenaamde recapitulatiestaat opgenomen. Hierin worden de totale lasten en baten per programma weergegeven. Daarbij is een onderscheid gemaakt tussen een resultaat voor reservering en het resultaat nog reservering. Ook is een onderscheid gemaakt tussen de baten en lasten, die direct op de diverse programma’s zijn begroot en verantwoord, en de algemene baten en lasten.


prog omschrijving Begroot Begroot voor wijziging na wijziging Baten P01 Voorzieningen 10.683 10.998 P02 Wonen 24.993 41.852 P03 Kwetsbare groepen 25.080 27.522 P04 Veiligheid en openbare ruimte 1.556 1.648 P05 Economie 1.036 1.409 P06 De groene ruimte 191 1.836 P07 Externe oriëntatie 2.486 3.670 Lasten P01 Voorzieningen 25.374 27.283 P02 Wonen 24.328 41.420 P03 Kwetsbare groepen 40.923 44.556 P04 Veiligheid en openbare ruimte 16.557 19.770 P05 Economie 2.569 3.346 P06 De groene ruimte 2.813 5.637 P07 Externe oriëntatie 9.055 10.335 totaal van de programma’s 55.594 63.412 Baten fin algemene dekkingsmiddelen en onvoorzien 59.005 64.912 Lasten fin algemene dekkingsmiddelen en onvoorzien 101 947 totaal algemene dekkingsmiddelen c.a. 59.106 63.965 resultaat voor reservering 3.512 553 Baten Res Onttrekkingen aan reserves 604 17.441 Lasten Res Toevoegingen aan reserves 4.115 17.994 totaal mutatie reserves -3.512 -553 rekeningstekort 0 0

Rekening 2008 11.943 53.796 26.428 2.330 1.314 1.293 3.100 29.717 48.471 43.906 19.605 3.390 4.798 10.566 60.247 67.243 1.108 66.135 5.888 14.532 22.786 -8.254 -2.366

w ww.hardenberg ww.harde nb erg.. nl

Stephanusplein 1 Postbus 500 7770 BA Hardenberg Tel.: 0523 289 111 Fax: 0523 261 129 E-mail: [email protected]

1 J a a r v e r s l a g Inleiding 2. 2 Algeheel financieel beeld Samenvattend De balans Het rekeningsresultaat

Recommend Documents