WAU COLOFON. Blad van de studie Klassieke talen Universiteit van Amsterdam jaargang 28 nummer 2 lente 2013

WAU Blad van de studie Klassieke talen Universiteit van Amsterdam  jaargang 28 nummer 2 lente 2013

COLOFON Hoofdredacteur Maurits de Leeuw

Redactie

David Omar Cohen Guus Eelink Thomas Hart  Evelien Roels Marko van der Wal 

Vormgeving

Postadres 

Klassiek Seminarium  tav. Redactie Wau Spuistraat 134    1012 VB Amsterdam 

E­mail & internet

[email protected]  student.uva.nl/glt facebook.com/redactiewau

Evelien Roels Marko van der Wal

Met dank aan 

Leerstoelgroepen Grieks en Latijn

1

INHOUD Voorwoord..........................................................................3 Maurits de Leeuw

Nieuws & Mededelingen......................................................4 door Maurits de Leeuw

Het Lustrum…The Making of..............................................6 Riemer van der Veen

‘Een dispuut tot bloeien gedoemd’....................................11 Diederik Burgersdijk

Laverna’s vierde lustrum..................................................18 Daan van Diemen

Brekekekek!......................................................................20 Riemer van der Veen

Bloedmooi en zielsongelukkig...........................................22 Maurits de Leeuw

Susanne Borowski over de nieuwe promovenda................25 Susanne Borowski

Mummies, kabouters, boeken en bier................................27 Louise Werrij

Partikels en participia in de Vulgaatvertaling van het  evangelie van Matthaeus..................................................31 Thomas den Haan

Van mythos naar logos.....................................................37 vertaald door de redactie

Epische Games..................................................................41 Alex Philippa

De gorilla’s van Hanno.....................................................44 Evelien Roels

Spookverhalen uit de oudheid..........................................48 vertaald door David Omar Cohen

Erasmus, Cicero en Sean Connery.....................................50 Thomas Hart

Nawoord...........................................................................53 Marko van der Wal

2

VOORWOORD Maurits de Leeuw

V

oor u ligt de paaseditie van de  Wau, waaruit een specifiek paasthema  echter   niet   op   het   eerste   gezicht   blijkt.   Er   wordt   uitgebreid  teruggekeken op het reeds enige tijd geleden gevierde lustrum van Laverna:  Riemer   van   der   Veen   biedt   ons   een   kijkje   achter   de   schermen   bij   de  organisatie, Diederik Burgersdijk was zo vriendelijk zijn rede voor de Wau op  papier te zetten en Daan van Diemen beschrijft zijn versie van de feestelijke  dag. Ook wordt de lustrumreis van Laverna, die dit jaar naar Dublin voerde,  in   een   verslag   weergegeven   door   Louise   Werrij.   En   natuurlijk   kan   een  terugblik op het toneelstuk Kikkers in dit kader ook niet ontbreken, zoals de  voorpagina   van   het   nummer   al   doet   vermoeden.   Voor   deze   schitterende  tekening zijn wij overigens Anita Rademakers ten zeerste dankbaar. Uw speciale aandacht verdient ook zeker het stuk van Thomas den Haan:  deze   oud­student   GLTC   aan   de   UvA   won   afgelopen   januari   de  Romanitas  Scriptieprijs, een nationale prijs voor de beste scriptie op het gebied van het  klassiek Latijn. Voor dit nummer van de Wau heeft hij zijn scriptie toe willen  lichten, waarvoor wij hem zeer dankbaar zijn.  Daarnaast zijn de meeste artikelen in deze  Wau  inmiddels  usual suspects:  een recensie van een theaterstuk; een beeldende uitleg bij een vreemd Grieks  woord van Evelien Roels; nog een nieuw gezicht aan de opleiding stelt zich   voor (promovenda Susanne Borowski); Alex Philippa neemt weer een game  met een klassiek tintje onder de loep; David Cohen verzorgt weer een tweetal  spookverhalen,   ditmaal   vertalingen   uit   de   brieven   van   Plinius   Minor;   een  student (ditmaal redactielid Thomas Hart) beschrijft zijn bevindingen in het  buitenland en Marko van der Wal spuwt zijn gal in het nawoord. Heeft de redactie dan niets meegekregen van de zich aandienende lente,  wordt   er   niets   nieuws   begonnen?   Toch   wel;   David   heeft   zich   op   de  vergaarbak   van   vergeten   klassieke   auteurs   gestort   en   daaruit   een   zekere  Palaephatus gevist. Ieder redactielid zal in dit nummer en het volgende een  stuk   van   het   werk   van   deze   obscure   figuur   voor   zijn   rekening   nemen   ter  vertaling. Of Palaephatus het waard is gerehabiliteerd te worden of dat hij  maar beter in zijn donkere graf van vergetelheid kan blijven liggen, is dan  aan de lezer. Ziedaar de democratische paasgedachte van de Wau.

3

NIEUWS & MEDEDELINGEN door Maurits de Leeuw

❦

Tijdens   de   latinistendag   op   17   januari   heeft   Thomas   den   Haan,  voormalig   student   GLTC   aan   de   UvA,   de  Romanitas   Scriptieprijs  uitgereikt   gekregen   voor   zijn   masterscriptie   ‘Partikels   en   participia   in   de  Vulgaatvertaling van het evangelie van Mattheus’. De redactie van de  Wau  feliciteert   hem   van   harte   met   het   winnen   van   deze   prachtige   prijs.   In   dit  nummer   kunt   u   een   stuk   van   Thomas   vinden   waarin   hij   de   belangrijkste  bevindingen uit zijn scriptie beschrijft. ❦  Het ACASA­team heeft zijn titel geprolongeerd bij de derde versie van de  Ken­Uw­Klassieken pubquiz, die dit jaar plaatsvond op 7 maart, zoals ook de  afgelopen twee keer in het Rijksmuseum voor Oudheden te Leiden. Dit jaar   bestond de winnende formatie uit Gerard Boter, Evert van Emde Boas, Bas  van der Mije, Suzanne Adema en Michiel van der Keur. Het team van het  Nederlands Klassiek verbond (NKV) eindigde op de tweede plaats met slechts  één punt minder. ❦  Op   donderdag   11   april   zal   de   vorig   jaar   op   21   maart   opgerichte  studievereniging   uit   Leiden,   Sophia   Aeterna,   in   samenwerking   met   de  opleiding GLTC ter plaatse een discussiemiddag organiseren met als thema  ‘Het nut van de klassieken’. Aangekondigde deelnemers aan de discussie zijn  Rens Bod, Lara Mol, Arjo Klamer, Niek Janssen, Bram Demulder en Arjen van  Veelen, de discussie zal plaatsvinden van 15.00­18.00 uur in café de Grote  Beer te Leiden. Geïnteresseerden dienen zich voor 8 april aan te melden door  een mail te sturen naar [email protected]. ❦  Woensdag   24   april   zal   de   jaarlijkse   dag   van   de   geesteswetenschappen  plaatsvinden   aan   de   UvA.   De   hele   dag   zullen   er   verschillende   door  studieverenigingen georganiseerde activiteiten plaatsvinden, waaronder een  sessie over de Romeinse (de klassieke, uiteraard) keuken onder leiding van  David   Rijser.   Zie   voor   meer   informatie   over   de   dag   en   de   activiteiten  www.dagvandegeesteswetenschappen.nl. ❦  Op 29 april om 16.00 zal prof. dr. Antje Wessels, hoogleraar Latijnse taal­  4

en   letterkunde   aan   de   Universiteit   Leiden,   haar   oratie   uitspreken   in   het  Academiegebouw   te   Leiden.   Degenen   die   hierbij   aanwezig   willen   zijn,  kunnen   zich   digitaal   aanmelden   op   de   site:  www.leidenuniv.nl/agenda/item/prof.dr.­a.­wessels­latijnse­taal­en­letterkun de. ❦  Op 28 februari publiceerde de nieuwspagina www.nu.nl een opmerkelijk  bericht met als kop ‘Schrijfjaar meesterwerken van Homerus ontdekt’. In het  bericht   wordt   verwezen   naar   de   publicatie   E.L.   Altschuler   e.a.   ‘Linguistic  evidence   supports   date   for   Homeric   epics’  Wiley   online   library  (online  publicatie: 18­02­2013) waarin door middel van een statistische taalkundige  analyse   wordt   gepoogd   de   epen   te   dateren.   In   het   nawoord   vindt   u   een  uitgebreidere bespreking van dit artikel. ❦  In   Engeland   hebben   archeologen   een   tweeduizend   jaar   oud   Romeins  theater   gevonden,   en   wel   in   het   graafschap   Kent.   Er   zijn   resten   van   de  orkestbak   en   onderdelen   van   een   klein   podium   gevonden;   waarschijnlijk  bood het theater plaats aan zo’n 12.000 toeschouwers. In de buurt van het  theater zijn ook twee Romeinse badhuizen gevonden. ❦  Tijdens restauratiewerkzaamheden in het Colosseum zijn in een overdekte  galerij op het derde niveau sporen gevonden van antieke muurschilderingen.  De tunnel bood de toeschouwers toegang tot het theater. Naar aanleiding van  de vondst van deze fragmenten over een lengte van zestig meter vermoedt  men   nu   dat   dergelijke   schilderingen   op   grotere   schaal   onderdeel   moeten  hebben uitgemaakt van het Colosseum. ❦  In een Romeins scheepswrak uit de tweede eeuw v. Chr. voor de kust van  Toscane (in de buurt van de Etruskische site Populonia) hebben archeologen  zes platte, grijze tabletten in een rond doosje gevonden. Verder onderzoek  naar de chemische samenstelling van deze tabletten heeft nu uitgewezen dat  het waarschijnlijk om medicijnen gaat die werden gebruikt bij oogkwaaltjes.

5

HET LUSTRUM…THE MAKING OF Riemer van der Veen

N

og steeds raken mensen niet uitgesproken over 18 januari 2013, de dag   waarop het vierde lustrum van Laverna gevierd werd. Met een dag vol   lezingen, een zeer gezellig diner en een spetterend feest is er volop stilgestaan bij   de verjaardag van onze vereniging. Niemand zal ervan opkijken dat zo’n grote   onderneming een lange voorbereiding heeft vereist. Maar welke capriolen precies   zijn uitgehaald om te zorgen dat deze feestelijke dag zo memorabel is geworden,   is   maar   weinigen   duidelijk.   Daarom   dit   kijkje   in   de   keuken   van   het   Lavernalustrum. Het begon allemaal op 16 januari 2012 met een mail van Raphael Hunsucker  aan mij, waarin hij zich afmeldt voor het Nieuwjaarsdiner. Terloops nodigt hij  me uit voor een afspraak om te brainstormen over het aankomende lustrum.  Tien   dagen   later   spreken   we   af   in   café   Scheltema   en   besluiten   we   een  lustrumcommissie te vormen, bestaande uit oud­bestuursleden. Ook vertelt  Raphael zijn plan om een boek te laten verschijnen over de geschiedenis van  de Klassieken in Amsterdam. Het idee is dat prominente classici een bijdrage  leveren. Dit boek zou nog onderwerp worden van verhitte discussie, maar  daarover later meer. Twee   maanden   later   wordt   een   oproep   verstuurd   aan   een   willekeurige  groep oud­bestuursleden. Met de mensen die gereageerd hebben, spreken we  op 29 maart af om ideeën te bespreken over hoe die 18de januari eruit moet  zien en om een lustrumcommissie te vormen. Zelf enigszins beduusd door de  jarenlange laverna­bestuurservaring die rondom mij zit, vertel ik de ideeën  die we tot nu toe hebben opgevat: er zal een dag komen die gevuld wordt  met lezingen, waarvan Diederik Burgersdijk, stamvader van de vereniging, er  in ieder geval één moet leveren, gevolgd door een diner en een feest. Laura  de   Glopper   vult   deze   ideeën   meteen   aan   met   een   lustrumtoneelstuk,  waarvoor   zij   zelf   meteen   een   commissie   met   Nina   van   der   Steenhoven  smeedt. Ook stelt zij meteen voor om een speciaal mailadres in het leven te  roepen.   Er   was   al   een   idee   ontstaan   van   een   almanak,   speciaal   voor   het  lustrum. Wanneer Raphael zijn lumineuze idee van het boek echter vertelt,  slaat de sfeer om: er komt grote kritiek op ten eerste het onderwerp van het  boek:  de Klassieken in Amsterdam is een te groot thema. Het boek zou ten  tweede niets met Laverna te maken hebben, omdat de meeste stukken over  6

tijden zouden gaan waarin Laverna nog niet bestond. Ook zou het boek te  veel geld kosten. Raphael, in een hoekje gedrukt, bindt in en zal nog eens  overwegen of het boek een goed idee is. Een paar maanden later lijkt het  eenieder beter om niet tijdens het lustrum het boek te presenteren, maar om  dat als gelegenheid te gebruiken om mensen op te roepen om een stuk ervoor  te schrijven. Uiteindelijk is het idee van dit boek in schoonheid gestorven. Op   deze   vergadering   ontstaan   er   nog   meer   lumineuze   ideeën   die  uiteindelijk stranden. Zo was het een idee om door de binnenstad te rijden in  het   klassieke   trammetje   dat   we   van   de   eindejaarsactiviteit   kennen.   Een  maand voor het lustrum blijkt echter dat dit veel te duur is en helemaal niet  praktisch. Ook een uur voor het begin van de lezingen een potje voetballen  haalt het niet. Een pubquiz blijkt te veel van het goede te zijn en het idee van  een Albert Heijn­goodiebag met allerlei lavernamemorabilia blijkt ook niet  haalbaar. Nu er aparte delen zijn ontstaan van deze lustrumviering, worden er ook  aparte   commissies   in   het   leven   geroepen.   Een   van   die   commissies   is   de  kunstcommissie,   maar   deze   heeft   het   helaas   niet   overleefd.   Deze   zeer  geheime   commissie   was   opgericht   met   het   doel   om   de   het   Romeinse  straatnaambordje ‘Via Laverna’ te stelen, dat op dat moment in Amsterdam  verkeerde. Een Romeinse kunstenaar, die het karakter van de godin zeer goed  kende, had namelijk het authentieke bordje gestolen en vervangen door een  replica en de authentieke versie mee naar Amsterdam genomen om in een  park   te   tonen.   Helaas   bleek   enkele   maanden   voor   het   lustrum   al   dat   dit  bordje al niet meer in het park lag, maar weer meegenomen was naar Rome.  In   de   commissies   die   wel   het   eind   hebben   gehaald,   schuifelden   al   veel  mensen naar een machtige positie in de commissie van hun keuze, maar er  werd ook besloten een algemene mail te sturen met de oproep aan de leden  om ook zitting te nemen in een van de commissies. Toen een aantal mensen  vol enthousiasme had gereageerd en alle commissies gevuld waren, kon de  lustrumviering verder ingevuld worden. Er werd nagedacht over een thema  en   sprekers.   Joëlle   Terburg   bedacht   al   snel   een   overkoepelend   thema:  misdaad  en bedrog. Dit  thema  zou ook nog bij het feest gebruikt kunnen  worden, maar het zou lastig worden als iedereen nog naar huis moest om  zijn boevenpak aan te trekken, dus we besloten het thema niet tijdens de  nacht te gebruiken. Hoofdspreker werd Alan  Sommerstein, op een van de  eerste   vergaderingen   al   genoemd.   Namen   die   ook   de   revue  passeerden,  waren   Martin   West,   Jasper   Griffin,   Oliver   Taplin,   Mary   Beard   en   Steven  Saylor.   Naast   zijn   affiniteit   met   de   komedie,   die   het   Laverna   Toneel   een  maand   na   het   lustrum   op   de   planken   zou   zetten,   is   voor   Sommerstein  gekozen omdat hij niet te oud was, beroemd is en Brits is (wat de reiskosten  7

zou   drukken).   Terwijl   de   dagcommissie   nog   verder   broedde   op  geschikte  zalen,   waarbij   vooral   veel   kerken   en   theaters   langskwamen,   bedacht   een  andere commissie de inhoud voor de almanak. Deze almanakcommissie, die  vooral uit  Wau­redactieleden  en  mensen uit  de  overkoepelende  commissie  bestond,   besloot   al   meteen   dat   de   almanak   ‘een   gedenknummer   met  persoonlijke verhalen’ moest worden. Hoewel op de eerste vergadering de  almanak   grotendeels   in   de   grondverf   gezet   werd,   zou   het   een   tijd   duren  voordat   de   stukjes   daadwerkelijk   geschreven   werden.   Iedereen   had   goede  ideeën, maar het ontbrak aan daadkracht. Hier kwam verandering in toen  Nina werd aangesteld als takenaanjaagster. De commissie stelde een lijst op  met   de   stukken   die   in   de   almanak   moesten   verschijnen   en   het   werd   de  verantwoordelijkheid   van   de   takenaanjaagster   dat   iedereen   hun   stukjes  schreef. Nadat ze sommige mensen wekenlang achter de broek had gezeten,  gaven die zich gewonnen en schreven ze hun stukje uiteindelijk toch maar.  Intussen kwam de overkoepelende commissie ook nog eens in de maand  bij elkaar. Ditmaal ook met een penningmeester. Nu duidelijk was geworden  dat  het  een enorme onderneming zou worden, moesten we er iemand  bij  hebben   die   verstandig   met   het   geld   kon   omgaan.   Wie   anders   dan   het  meesterbrein   Marij   Kok   kon   dit   doen?   Net   afgezwaaid   als   Laverna’s  penningmeester, was zij geknipt voor de taak. En nu iedereen ook zijn eigen  drankjes   en   snacks   meenam   naar   de   vergadering,   die   steeds   bij   iemand  anders thuis  was,  kwam er ook  steeds meer Fristi en Rivella op tafel. Dit  stimuleerde   de   geesten   van   de   commissarissen   zeer,   want   op   dit   soort  avonden ontsproten uit  hun geesten  de  mooiste  ideeën.  En aangezien  het  lustrum haar vormen begon aan te nemen, werd het tijd om de lustrumdag  flink te promoten. Het idee kwam om een site te laten bouwen. Ook moest er  aan posters gewerkt worden en werden klassieke tijdschriften aangeschreven  om een advertentie in hun nummer te plaatsen. En niet alleen de dag begon  haar gestalte aan te nemen, ook de avondcommissie boekte resultaten. Niet  alleen   was  café   Het   Geveltje   allang   geregeld,   ook   was   er   een   restaurant  uitgekozen:   De   Pannenkoekenboot,   een   rondvarend   restaurant   waar  onbeperkt   pannenkoeken   worden   geserveerd.   Onder   invloed   van   de   Fristi  verkeerde   iedereen   in   de   roes   van   zijn   jeugd   en   dacht   men   dat   dit   een  supergoed   idee   was.   Eenmaal   thuisgekomen   vonden   we   het   alleen   niet  helemaal gepast om met een grote internationale spreker en volwassen leden  en alumni pannenkoeken te schransen. Daarbij kwam nog dat het ontzettend  duur was. Dit idee werd dus afgeschoten.  Toen   de   maand   december   op   de   kalender   verscheen,   lag   alles   goed   op  schema: de sprekers waren geïnstrueerd en hadden hun lezingen zo goed als  af,   de   financiering   was   zo   goed   als   rond,   de   Doopsgezinde   Kerk   en  Het  8

Geveltje wisten dat we kwamen en de mensen konden zich aanmelden. Maar  na   het   afschieten   van   de   pannenkoekenboot   was   er   alleen   nog   geen  dinerlocatie.   Toen   de   voorzitter   van   de   avondcommissie   in   december   een  maand naar Thailand vertrok, kwam er paniek in de tent. Tot op dat moment  was   alles   opvallend   vlekkeloos   gegaan,   maar   met   nog   drie   weken   tot   het  lustrum was het broodnodig dat de dinerlocatie snel gereserveerd werd. Een  snelle  coup   van   een  van  de   lustrumcommissarissen  in   de   avondcommissie  zorgde voor nieuwe energie: binnen drie dagen was restaurant Humphrey’s  geregeld en dat met korting. Zelf gaven ze aan dat het geen probleem was als  we met zeventig man kwamen, die dag. ‘Er is plek zat,’ zei de ober. Toen  daarna   ook   nog   met   de   uiterst   aimabele   eigenares   van   Het   Geveltje   was  onderhandeld over de voorwaarden voor ons bezoek – ‘alles mag, maar jullie  mogen geen confettibommen laten ontploffen’ (tot zover ons ingenieuze plan  om het feest spetterend te maken) – was de avondcommissie weer helemaal  gerust. Langzamerhand   begon   een   gevoel   van   blijdschap   de   overkoepelende  lustrumcommissarissen te bekruipen. Alles liep op rolletjes en men was al  aan de laatste vergadering voor het lustrum toe. Een week van tevoren was  bijna   alles   klaar.   Alleen   details   moesten   nog   geregeld   worden:   ‘Zullen   we  walkietalkies   gebruiken?   Op   welke   kleur   papier   printen   we   de  toegangskaartjes?’ Toen zelfs deze dingen geen reden tot zorg meer waren,  kon het feest eigenlijk al beginnen. Omdat de lustrumcommissie eigenlijk niet  meer kon wachten, begon het feest woensdag al met een ‘blijdschapsavond’,  een neologisme door Laura bedacht om ons euforische gevoel tot uiting te  kunnen brengen. We zouden een avond vullen met blijdschap om de grote  prestatie die was neergezet, te vieren. We begonnen deze blijdschapsavond  door een tragedie te bezoeken waarin Laura’s vriend de hoofdrol speelde. Dit  vormde een groot contrast met onze eigen blijdschap dat daardoor dus tot  grote hoogte groeide. Na heel veel biertjes en een bezoek aan de ‘Nachtcafé  De Biecht’ was het de dag erna tijd voor de grote pre­lustrumdag. Op deze   dag zouden Aniek van den Eersten en ik de grote Alan Sommerstein ophalen  van Schiphol. Wij, die nauwelijks onze zenuwen konden bedwingen, bleken  voor de verkeerde uitgang te staan. Toen wij echter uit de andere uitgang een  wat schuchtere bebaarde, typisch Britse classicus zagen komen, wisten we  dat we hem gevonden hadden. Die avond was er een diner met een aantal  leden uit de commissies en Alan Sommerstein zelf. Na een heerlijk diner en  nog een paar afzakkertjes in een café in de buurt, werd het toch echt tijd om  te gaan slapen totdat de Dageraad de volgende dag zou brengen. Deze 18de  januari staat velen nog in het geheugen gegrift en behoeft dan ook niet veel  woorden. De lezingen van Piet  Gerbrandy, Irene  de Jong, Diederik en Alan  9

waren een hommage aan twintig jaar Laverna. Het diner was heel gezellig en  het bacchanaal dat het feest was, was een eerbetoon aan een godin die ons al  jaren   beschermt.   Laverniones   van   alle   jaren   mengden   en   er   werd   genoeg  gedronken om nog vijf jaar op te teren. Tot het volgende lustrum. Riemer van der Veen

10

‘EEN DISPUUT TOT BLOEIEN GEDOEMD’ Bij het vierde lustrum van Pulchra Laverna Diederik Burgersdijk Geachte aanwezigen, Dames en heren, Prof. Sommerstein, Leden van Laverna,

H

et is mij een grote eer en een evenzogroot genoegen de eerste woorden  van deze lustrumdag tot u te richten. 1 Voor zover mij bekend ben ik de  enige  spreker van vandaag  aan wie een titel is  toebedeeld,  te weten ‘Een   dispuut tot bloeien gedoemd’, een citaat dat afkomstig zou zijn uit de notulen  van   de   oprichtingsvergadering   van   de   vereniging.   Daarbij   wordt   in   de  begeleidende tekst die mij als spreker inleidt, gewag gemaakt van “expertise  op het gebied van de Latijnse historiografie”, die in zou moeten staan “voor  de kwaliteit van het historische overzicht”. Daartegen maak ik bezwaar. Als je  een overzicht van bijvoorbeeld de Romeinse geschiedenis wilt horen, is de  laatste   die   je   als   spreker   uit   moet   nodigen   koning   Romulus.   Beter   kun   je  terecht bij keizer Theodosius, en dan nog liever de Tweede dan de Grote.  Maar zij lijken me helemaal geen aardige sprekers, dat zijn eerder mensen tót  wie   je   een  redevoering   houdt.   Kortom,  alles  wat   ik   kan  vertellen  over  de  geschiedenis van Laverna zal meer lijken op poëtische brabbeltjes dan op de  onbedorvenheid van historische verslagen. Daarbij   heb   ik   geen   bronnen   tot   mijn   beschikking.   Er   schijnt   een  Albert­Heijnzak in omloop te zijn, of geweest te zijn, en één van Dirk van den  Broek, en één daarvan is ooit in een portiek blijven staan, zoals kameraad  Van der Steenhoven mij nog onlangs wist te bevestigen. Maar wat er in beide  zakken aan archiefmateriaal zat, is mij hoegenaamd nooit bekend geweest,  zoals   Romulus   geen   idee   heeft   gehad   van   de  Fasti   consulares,   de  Annales  Maximi of de tabulae pontificum.  Bovendien lijkt me de Dirk van de Broekzak  een   geminatie   van   verhaalmotief   die   de   geloofwaardigheid   van   deze  1

Dit is de licht bewerkte en geannoteerde tekst van de rede die ik hield bij de viering  van het twintigjarig bestaan van het Collegium Classicum Amstelodamense cui nomen  Pulchra Laverna in de Singelkerk op 18 januari 2012. 11

geschiedenis   geweld   aandoet. 2  Nu  goed,  laat   ik   niet   flauw  doen,  want  de  historische wetenschap heeft een prachtige manier gevonden om de historia  te   omzeilen   zonder   aan   wetenschappelijkheid   in   te   boeten,   namelijk   de  memoria.   Het   gaat   er   niet   om   ‘wie   es   eigentlich   gewesen’,   maar   hoe   de  mensen zich het al dan niet gebeurde herinneren. Daar gaan we. De idee van een studievereniging is ontstaan  op  een avond in cultureel  studentencafé CREA, dat zich toen, ergens in 1992, bevond op de plaats waar  het tot vorig jaar zat, Turfdraagsterpad 17. Velen van u stonden op het punt  geboren te worden, of wachten daar nog even mee, maar de studievereniging  was reeds ‘tot bloeien gedoemd’.   Zij werd geboren uit een gesprek tussen  Marcela van Niekerk en mijzelf, en onze enige wens was dat de vereniging  nog lang zou leven, en dat zij gelukkig zou worden, verder niets. Er was geen  noodzaak,   geen   doel,   en   aan   inhoud   en   vorm   zou   gewerkt   worden.   We  hebben daarbij enkele studiegenoten betrokken: Eline Tuijn, Marijke Ottink  en, zij het voor korte tijd, Juliette Groenland. De eerste vergadering hield in: het bepalen van de naam. 3  Dat deden we  door de methode van rabdomantie: het laten vallen van een schrijfstift op  een opengevallen pagina van de Oxford Latin Dictionary. De eerste naam die  bovenkwam was: Livia (p.1037). Dat vonden we te weinig, maar ik herinner  mij   dat   we   daaraan   zonder   duidelijke   reden  improba  hebben   toegevoegd.  Tevergeefs,   de   naam   beviel   niet.   Een   nieuwe   poging   leverde   de   naam   op  waaronder wij nu vergaard zijn: Laverna (p.1009). In dezelfde kolom en op  ongeveer dezelfde hoogte als Livia – Sherlock Holmes zou een rechtshandige  potloodgooier   vermoeden.   Zowel   op   het   eerste   gezicht   als   bij   nadere  onderzoekingen bleek dit de perfecte naam: deze godin, met een enigszins  studentikoze functie, kon dienen als schutspatrones. Zij droeg het epitheton  pulchra met zich, wat in tegenstelling tot het pleonastische Livia improba een  prachtige oxymoron opleverde; zij had een beeldmerk in de vorm van een  zogenaamde pocolom Lavernae, een potje met een Erosje erop. Ze bracht een  devies met zich mee, namelijk  da mihi fallere. Ze had een cultusplaats, een  bos   op   de   Aventijn,   aan   de   huidige   ‘Via   di   porta   Lavernale’,   waar   haar  volgelingen de Laverniones de buit verdeelden (zie Paulus Diaconus Epitoma   Festi  p.117M). En verder, afgezien van wat verspreide vermeldingen in de  2

3

Inmiddels is er verder bewijs voor verdichting, daar er tevens sprake is van een  zwartgoud gestreept Bijenkorftasje waarin het borrelarchief gezeten heeft en dat in  een portiek is blijven staan, zoals blijkt – onderbouwd met documentatie ­ uit Terburg  2013, 31­2.  Er blijkt toch ook een doel vastgesteld te zijn. Bij onderzoekingen ter gelegenheid van  het vierde lustrum is er een formulering van een doelstelling opgedoken, die ik mij  inderdaad herinner. Een oprichtingsdocument is er wel geweest, maar is nooit officiëel  geregistreerd (cf. Hunsucker & Van der Veen 2013, 89­90). 12

literatuur, weinig tot niets. Dat kwam goed uit: een schutspatroon die allen  maar bekend zou zijn door de naam van een vereniging, en niet, zoals Livia,  als   beruchte   keizerin,   met   alle   associaties   en   historische   complicaties   van  dien. Er kwamen drie beschermheren van het toch voornamelijk vrouwelijk  gezelschap:   de   hooggeleerde   Bremer,   en   de   zeergeleerden   (later  hooggeleerden) Den Hengst en Meijer. Het constituerend beraad vond plaats  op   18   januari   1993,   vandaag   precies   twintig   jaar   geleden.   Er   werden  aanvankelijk alleen jongerejaars lid, pas later volgden de gevorderden. De eerste activiteiten bestonden voornamelijk uit lezingen, vooral bij leden  thuis. Ik herinner mij de traditie van de jaarlezingen, die achtereenvolgens  werden   gehouden,   bij   de   oprichtingsvergadering   in   juni,   in   CREA,   door  Bremer (1993), wijlen Tabe Bas in de bovenzaal van De Beiaard aan het Spui  (januari   1994),   Ronald   Blankenborg   (december   1994),   Dirk   van   Miert  (1995) en Alexander Smarius (1996), en de zesde door mijzelf onder de titel  De Sluipwesp en de Leliën (Laverna lustrumlezing, vrijdag 12 december 1997).  De eerste excursie werd georganiseerd door Mathieu de Bakker en voerde  naar Maastricht. Nadat Marcela en ik praesides waren geweest, nam Mathieu  samen   met   Antoinette   Doekes   het   roer   over.   Dit   was   een   constitutionele  revolutie, waarbij het praesidium over twee bekleders verdeeld werd, maar  daarom   niet   minder   succesvol.   Na   hen   werd   het   eenhoofdig   praesidium  hersteld onder Laura Rietveld. De   daarna   volgende   praeses   was   Matthias   Haentjens,   met   Jacqueline  Klooster   als   abactis.   Zij   voegden   enkele   opvallende   elementen   toe,   zoals  ereleden, en bovenal: puntjes in de naam van Laverna: L.A.V.E.R.N.A. Er was  in die dagen een wedstrijd uitgeschreven omtrent wie de mooiste afkorting,  of   eigenlijk   acrostichon,   kon   verzinnen;   voorzitter   van   de   jury   was   de  hooggeleerde   Van   Erp   Taalman   Kip.   De   eerste   helft   van   de   winnende  inzending is mij ontschoten, maar de tweede helft luidde: Et Repleantur Nunc   Amphorae, en ongetwijfeld stond de V van Laverna voor Vinum.4 Van Erp was  hiermee matig ingenomen. Het had moeten betekenen: ‘en laat de glazen nu  weer gevuld worden’, maar Van Erp wees er terecht op dat amphorae bedoeld  waren   voor   goederenvervoer   en   massaopslag   en   zodoende   onmogelijk   als  drinkbekers   gebruikt   konden   worden.   Een   bijkomend   nadeel   was   dat  toentertijd   de   officiële   naam   van   de   vereniging   luidde:  c.c.a.c.n.   pulchra   4

Dat laatste blijkt onjuist: uit een vergeeld document, waarop een stuk of acht  inzendingen staan vermeld, staat bij de winnende vertaling: Litterarum Ardor Vigeat.  Getuige Jurylid Den Hengst heeft, procedureel enigszins dubieus, voorgesteld van de  laatste twee woorden Amor Vivat te maken. De winnende inzending was afkomstig van  de bestuurders; Ardor was afkomstig uit het lied van studentendispuut H.O.M.E.R.V.S.  van het Amsterdamse Studenten Corps, waarvan de praeses deel uitmaakte. 13

L.A.V.E.R.N.A.5  Het   acrostichon   is   dan   ook   snel   met   de   puntjes   uit   het  collectief geheugen verdwenen.  Na   die   tijd,   inmiddels   1998,   ging   het   enige   tijd   matig   met   Laverna,  ondanks   de   verwoedde   pogingen   van   Matthias,   Jacqueline   en   Yigal   D.  Duppen (sic) om de vereniging bloeiende te houden. Maar een collectief van  dames, onder wie ook Frans Alders, zag in de schuld van ca. 20 euro op de  bank het bestaansrecht van de vereniging en een aanleiding om de failliete  boedel   weer   te   redden,   en   Laverna   werd   van   dood   paard   een   lopende  stoomlocomotief.6  Het   Haarlemmermeerstation   werd   de   basis,   alsmede  verschillende   café’s   waarvan   onze   vriend   Edgar   Pasma   de   namen   heeft  genoteerd   in   het   lustrumboek. 7  Nadien   zagen   wij   als   praesides   Huitink,  Soerink, Van Den Broek. Over Soerink valt nog wel wat te zeggen. Onder zijn  bewind werd een Lavernalied ingesteld, waarvan de tekst luidde: ‘Laverna  hoog / Laverna laag’, met een navenant iconische melodie. Soerink is verder  tot   vandaag   de   enige   geweest   die   een   studie   over   de   vereniging   en   haar  schutspatrones heeft gepubliceerd.8 We komen reeds in het nabije verleden. De praesides zijn geweest Raphael  Hunsucker, Joëlle Terburg, Thalia Lysen, Laura de Glopper en  hoc tempore  Riemer van der Veen. Men moet het mij maar vergeven dat ik van hen en hun  besturen   de  res   gestae  niet   individueel   weet   te   noemen,   maar   wel   heb   ik  begrepen dat de vereniging een zeer belangrijke rol heeft gekregen in het  bijeenhouden   van   het   klassieke   leven   na   de   verhuizing   van   de   Oude  Turfmarkt 129 naar het PC Hoofthuis, bij het nomineren van docenten voor  de titel ‘docent van het jaar’ (ter), bij het behouden van docenten voor hun  opleiding, en dat de boekenkorting een fantastisch middel tot ledenwerving  en –behoud is. Ook hebben de genoemde leden een zeer belangrijke rol in de  organisatie van deze feestdag. Laverna komt men op de opvallendste plaatsen tegen, niet alleen op de  Aventijn of op de Via Salaria. Enige maanden geleden las ik het verhaal ‘The  murders   in  the   Rue  Morgue’   van   Edgar   Allan   Poe  (niet   te  verwarren   met  Winnie Ille Pu, en ook niet met Edgar Pasma of Rutger Allan). Daarin komt   de   naam   van   Laverna   na   zo’n   35   bladzijden   als   een   duvel   uit   een   doos  tevoorschijn.   Het   verhaal   handelt   over   de   analytische   geest   tegenover   de  vernuftige,   de   dammer   tegenover   de   schaker.   De   dammer   beschikt   in  tegenstelling   tot   de   schaker   over   een   beperkt   aantal   mogelijkheden   en  5 6 7 8

Ik constateer dat ook de p menigmaal wordt afgekort. Een goed getroffen beschrijving van de onschatbare waarde van Frans vindt men in  Kaandorp 2013. Zie Pasma 2013. Soerink 2004. 14

analyseert de geest van zijn tegenstander met intuitie en intelligentie, terwijl  de   schaker   met   zijn   eindeloze   mogelijkheden   het   alleen   van   concentratie  moet  hebben.   De  vernuftige  geest  van  de  schaker   veronderstelt  niet  altijd  analyse, terwijl de analytische geest altijd vernuft met zich meedraagt; ofwel  vernuft   is   slechts   een   deel   van   analyse   –   zo   Allan   Poe,   als   ik   hem   goed  begrijp. Het verhaal gaat over de oplossing van een moordpartij in de Rue  Morgue te Parijs, waarbij een moeder en een dochter op gruwelijke wijze zijn  omgebracht: de moeder wordt uit het raam naar beneden geslingerd en de  dochter   opengereten   op   haar   kop   in   de   schoorsteen   gedouwd.   Geopende  geldkistjes en bloedige scheermessen met losgerukte grijze haren maken het  allemaal berespannend. De held van het verhaal, monsieur Dupin, komt er –  tegen de vernuftige werkwijze van de gendarme in – achter dat de moeder en  dochter  niet  door een  mens, maar  door een  ontsnapte Orang  Oetang  zijn  vermoord. Daarvoor, zoals eenieder zal begrijpen, is verbeeldingsvermogen  nodig. Waarom vertel ik dit? Bijna op het einde van het verhaal is een beschrijving  van de geest van de politieman (in eigen vertaling): “Zijn verstand heeft geen  stamen.  Het is   geheel  hoofd  en  geen  lichaam,  als  de  afbeeldingen  van  de  godin   Laverna,   of,   op   zijn   best,   alleen   maar   schouders   en   kop,   als   een  kabeljauw.”9 Hier sta ik voor een raadsel: Laverna een godin zonder lichaam?  Daar   weet   ik   niets   van.   Wel   weet   ik   na   onderzoek   dat   ditzelfde   beeld  voorkomt   bij   Poes   tijdgenoot   Edward   Bulwer   Lytton,   de   auteur   van   ‘De  Laatste dagen van Pompeii’, in zijn ‘Devereux’ (1829), terwijl ‘The Murders’  uit 1841 stamt. Directe ontlening zonder historische basis? Ik weet het niet;  ik zeg het uit intuïtie; heeft u er iets aan, schrijf het bij als winst van deze  dag. Ter verdediging van Laverna wil ik tegen Poe inbrengen dat het dispuut  op   hetzelfde   principe   gestoeld   als   het   denken   van   Dupin:   de   intuïtieve  eenvoud van de godin Laverna won het van de complexiteit van de keizerin  Livia. En verder kan gesteld worden dat er nog veel onderzoek noodzakelijk  is naar de iconografie en de receptie van de godin Laverna. Ik sluit af. Het ‘dispuut tot bloeien gedoemd’ is thans door inspanning van  velen bloeiende. Het Collegium Classicum Amstelodamense cui nomen Pulchra   Laverna  is   een   geliefd   instituut   geworden,   waarvan   de   opeenvolgende  generaties elkaar niet meer kennen, maar die toch verenigd zijn onder  één  naam – als ware het een hoofd zonder lichaam. Ik wil u feliciteren met onze  verjaardag en met de vele, vele jaren die nog komen gaan. Laverna hoog.

9

Stamen, vanwege de pracht van het woord onvertaald, kan het best – beknopt – begrepen worden als ‘essentie’; zie voor een uitleg J.A. Leo Lemay (1982, 165) in een behartenswaardig maar soms nogal gezocht essay. 15

Bibliografie Glare, P.G.W. (ed.), Oxford Latin Dictionary, Oxford 1982 Hunsucker, R. & R. van der Veen ‘Fasti Lavernales.  Voorlopige versie’, in: De  Leeuw (ed.) 2013, 84­96. Kaandorp,   J.   ‘Wie   is   toch   die   man   die   de   museumtram   bestuurt?’,   in:   De  Leeuw (ed.) 2013, 26­8. Leeuw, M. de et al. (ed.) Almanak ter ere van het IVE lustrum van C.C.A.C.N.P.  Laverna, studievereniging Klassieke Talen en Latinistiek aan de Universiteit van   Amsterdam, 18 januari MMXIII, Amsterdam 2013. Leo   Lemay,   J.A.   ‘The   Psychology   of   “The   Murders   in   the   Rue   Morgue”’,  American Literature 54.2 (1982) 165­88. Pasma, E. ‘Laverna aan de drank’, in: De Leeuw (ed.) 2013, 15­8. Poe, Edgar A. ‘The Murders in the Rue Morgue’, in: The Fall of the House of   Usher and Other Writings. Poems, Tales, Essays and Reviews (Penguin Classics,  ed. D. Galloway), London 2003, 141­76.  Soerink, J. ‘Pulchra Laverna’, in: WAU 22­2 (april 2004), 22­6. Terburg, J. ‘Kusjes en krijg de tering. Uit het e­mailarchief’, in: De Leeuw  (ed.) 2013, 31­2.

16

Foto: D. Burgersdijk, Rome, Aventijn, mei 2012.

17

LAVERNA’S VIERDE LUSTRUM Daan van Diemen

I

k   zal  het  eerlijk   toegeven:  toen  ik   zag  dat  het  dagprogramma  van  het  grote Lavernalustrum bestond uit bijna vier uur aan lezingen (van 1 tot 10  over half 5), moest ik wel even slikken. Niet dat ik twijfelde om te gaan, want  Onze   Lieve   Vrouwe   wordt   immers   maar   één   keer   twintig,   en   bovendien  stonden   de   onderwerpen   v   toan   de   lezingen   me   allerminst   tegen.   Ik   heb  echter   tot   mijn   schande   persoonlijk   een   beetje   een   moeilijke   houding  tegenover lezingen. Dit is waarschijnlijk ontstaan uit het feit dat ik meer dan  eens aan het eind van een lezing, hoe interessant ik het ook vond, uit mijn  (gebrek aan) gedachten wakker schrok om tot de conclusie te komen dat ik   van de strekking van het verhaal weinig tot niets had meegekregen. Meestal  met een flink gevoel van schaamte als gevolg. Ik was mij echter bewust dat ik  dat   gevoel   ook   zou   hebben   als   ik   me   niet   voor   het   dagprogramma   zou  inschrijven,   dus   besloot   ik   gewoon   te   gaan,   en   als   het   mij   echt   niet   zou  lukken mijn aandacht erbij te houden kon ik desnoods besluiten een van de  lezingen over te slaan. Dit   bleek   niet   nodig.   Nadat   ik   mij   in   een   oncomfortabele   stoel   had  geïnstaleerd (wat alvast een goed begin was om niet weg te zakken) in het  aparte   maar   niet   oncharmante   gebouw   van   de   Singelkerk,   nam   de   eerste  spreker, Diederik Burgersdijk, al gauw het woord. Aan de hand van leuke  anekdotes wist hij met veel humor een korte geschiedenis van Laverna (dat  nog bijna Livia had geheten!) te schetsen, met al haar pieken en dalen. De  spits was er af, en mijn aandacht was er nog bij. Vervolgens was het de beurt  aan onze eigen Piet Gerbrandy. Hoewel onze beschermvrouwe niet bepaald  oververtegenwoordigd is in de Latijnse literatuur, wist Piet aan de hand van  die paar keer dat ze genoemd wordt een erg interessant en samenhangend  verhaal te geven. Als derde spreker gaf Irene de Jong, volledig in het thema  van ‘list en bedrog’ dat ons vierde lustrum droeg, een lezing over het niet  bepaald   eerlijke   bodeverhaal   uit   Sophokles’   Elektra,   waar   ik   gefascineerd  naar heb zitten luisteren, ondanks het feit dat ik het stuk zelf niet goed ken.  Om de middag af te sluiten was er tot slot nog onze overzeese gast, de enige  echte Alan Sommerstein. Na afloop van zijn eveneens interessante en dankzij  het   schema   op   de   handout   tevens   zeer   overzichtelijke   lezing   over   het  wisselen   van   kleren   in   de   komedies   van   Aristophanes,   werd   onze   gast  gebombardeerd   met   een   aantal   pittige   vragen   van   de   kant   van   onze  18

Laverniones die zich speciaal voor het lustrum in de Kikkers hadden verdiept.  Ik moet eerlijk toegeven dat ik onder de indruk was van de kwaliteit van alle   lezingen, wat ongetwijfeld de oorzaak was van het feit dat ik constant op het  puntje van m’n stoel heb gezeten (hoewel dat deels ook met de stoel zelf te  maken had). Na afloop wist Raphael Hunsucker nog op zeer succesvolle wijze de tijd vol  te lullen tot het moment daar was om de champignonborstels uit te delen, en  vervolgens was er een gezellige borrel in de kerk met bier en zelfgebakken  koekjes   en   een   Athenaeum­boekverkoop­tafel­dinges.   Rond   een   uur   of   6  verzamelden wij ons in restaurant Humphrey’s aan de Spuistraat om met z’n  allen te eten, en om een geslaagde dag geslaagd af te sluiten bleven wij nog  tot laat (tenminste, dat geloof ik, ik kan me niet meer herinneren hoe laat het  dicht ging) in café het Geveltje, waar men danste, dronk en aan de hand van  foto’s die daar op de muur werden geprojecteerd herinneringen ophaalde aan  de eerste twintig jaar onze vereniging. Een aantal mensen ging na afloop nog  door, maar voor de details zult u hen persoonlijk moeten aanspreken. Het  was een geslaagde, gezellige, leerzame dag. Ik vraag me af hoe ze dat over  vijf jaar zullen overtreffen.

19

BREKEKEKEK! Laverna Toneel speelde Kikkers Riemer van der Veen

T

egenwoordig   worden   in   Amsterdam   nog   maar   weinig   klassieke  komedies  opgevoerd.  De  eigentijdse  humor  van de  stukken  kan  vaak  moeilijk   voor   een   modern   publiek   begrijpelijk   worden   gemaakt.   Toen   het  Lavernatoneel zijn plannen dus ontvouwde om de komedie  De Kikkers  van  Aristophanes   op   te   voeren,   zetten   de   producenten   zichzelf   voor   een   heel  lastige taak. Hoe ontzettend knap is het dus dat de vertalers, de acteurs en de  regisseur een stuk op de planken hebben gezet dat misschien wel grappiger  was dan het door Aristophanes was bedoeld? De komedie gaat over de god Dionysus die, uit onvrede met het aanbod  van   nog   levende   tragediedichters,   afdaalt   naar   de   onderwereld   om   zijn  geliefde   dichter   Euripides   mee   naar   boven   te   nemen.   Tijdens   deze   tocht  ontpopt Dionysus zich tot een domme sukkel en een lafbek. Wie niet beter   zou weten, zou denken dat Ignace Schoot, die de rol van Dionysus speelt, net  zo   laf   en   dom   is   als   deze   charlatan,   zo   overtuigend   speelt   hij   Dionysus.  Wanneer   je   hem   in   de   eerste   scène   ziet   en   hoort   praten,   verdwijnt   de  glimlach niet meer van je gezicht. De grappen en grollen die hij met zijn slaaf  Xanthias uitwisselt, voorspellen veel goeds voor de rest van het stuk en ze  doen in hilariteit dan ook niet onder voor die van hun volgende scène: bij  Heracles op bezoek. Wanneer Heracles als een logge, vraatzieke oerman naar  buiten komt om Dionysus tips te geven over hoe je in de Onderwereld komt,  weten   we   al   dat   het   tijd   wordt   voor   een   boel   schunnige   grapjes.   De  combinatie van het geweldige acteerspel van Nina van der Steenhoven, haar  jarenlange fascinatie voor de figuur Heracles en de sublieme vertaling maken  deze scène tot een hoogtepunt in Laverna’s toneelgeschiedenis. En wanneer  Heracles mensen die in de Onderwereld verkeren, beschrijft als ‘mensen die  stapelgekke   onderzoeksresultaten   verzonnen   hebben’,   weet   je   meteen   dat  sommige problemen er altijd zijn geweest. En dat is de grote verdienste van  de vertalers. Zij hebben perfect aangevoeld hoe een grap bedoeld wordt en  wisten   dat   met   hun   zeer   kundige   geest   scherp   in   het   Nederlands   te  verwoorden. Grappen die echt niet te vertalen waren, werden gelukkig door  Jacob   de   grappenuitlegger   verklaard.   We   hebben   dus   geen   enkel   grapje  moeten missen. 20

Het stuk racet van hoogtepunt naar hoogtepunt en, omdat de acteurs onze  lachspieren nauwelijks rust schonken, staat het uitbundige Kikkerlied meteen  erna   voor   de   deur.   Dit   vrolijke   gekwaak,   vergezeld   van   al   even   vrolijke  muziek, vormt een heerlijke overgang naar de Hades zelf.  Na wat tegenslagen en verkleedpartijen in de Onderwereld treft Dionysus  dan eindelijk zijn Euripides, die hij ziet strijden met Aeschylus over wie de  troon   voor   de   beste   tragediedichter   mag   bestijgen.   Maar   niet   voordat   de  grappenuitlegger   ons   de   ietwat   gedwongen  parabasis  heeft   verteld.   Vurig  stapt   hij   uit   het   verhaal   en   legt   hij   een   link   met   de   ondergang   van   de  Atheense   tragedie,   die   staat   voor   het   verval   van   Athene   zelf   in   de  Peloponnesische oorlog, en met de misstanden in onze huidige maatschappij.  Het   klinkt   vergezocht   en   gemaakt   om   middels   dezelfde   mythologische  vertelling over goden en de Onderwereld als Aristophanes in De Kikkers heeft  gebruikt,   meteen   zulke   prozaïsche   misstanden   in   deze   maatschappij   te  bekritiseren, zoals het SNS­debacle en de Noord/Zuidlijn. Bovendien wordt  er   zo   voorbijgegaan   aan   de   andere   functie   die   komedie   in   de   moderne  maatschappij heeft gekregen. Maar alweer snel daarna zien we een felle agon  tussen Euripides en Aeschylus, die op het scherpst van de snede gestreden  wordt. De twee hebben een hekel aan elkaar en laten dat goed blijken. Door  de   snelle   sprekerswisselingen   wordt   de   ruzie   flink   opgevoerd   en   door   de  lange   monologen   wordt   het   oor   van   de   classicus   gestreeld   met   prachtige  poëtische   dictie.   En   ook   hier   blijkt   één   en   één   drie.   De   vurige  persoonlijkheden   van   Euripides   en   Aeschylus   worden   tot   grote   hoogte  gestuwd door de messcherpe vertaling.  De teleurstelling bij het  publiek is vervolgens groot: Dionysus moet een  keuze maken en dat betekent dat er ook een eind komt aan dit hilarische  toneelstuk.   Uiteindelijk   wordt   Aeschylus   gekozen   als   beste   dichter   en  verdwijnen ze van het toneel. Ongetwijfeld had iedereen nog wel uren willen  kijken naar deze komische show. Gelukkig gaan we met een uitgelaten gevoel  weg   als   de   Kikkers   nog   eenmaal   hun   trucje   doen.   Springend,   dansend,  feestend en zingend leiden ze het stuk uit. Een stuk waar het Lavernatoneel  trots op mag zijn.  

21

BLOEDMOOI EN ZIELSONGELUKKIG Maurits de Leeuw

W

oensdag 30 januari werd het klassieke theaterseizoen van Laverna in  2013   geopend   met   een   bezoek   aan   het   stuk  Bloedmooi   en   zielsongelukkig, een bewerking van de beroemde Amor en Psyche­passage uit  de Metamorfosen van Apuleius. Het stuk, waarvan de tekst geheel in moderne  bewoordingen   herschreven   was   door   Jeroen   Olyslaegers,   werd   op   deze  datum door Theater Artemis uit Den Bosch opgevoerd in Theater Bellevue te  Amsterdam;   de   regie   was   in   handen   van   Mirjam   Koen.   Het   gebruikelijke  wantrouwen   dat   van   nature   bij   classici   vaak   aanwezig   is   tegen   al   te  drastische herschrijvingen (“Ben ik benieuwd, hoe ze  van Apuleius nou een  goed toneelstuk  kunnen maken…”) werd  door de spetterende voorstelling  volledig weggespoeld. Bij binnenkomst waren de meeste acteurs al snel te identificeren, daar alle  personages vanaf het begin voortdurend op het toneel aanwezig waren. Er  was  duidelijk een Eros (een geheel  in wit geklede jongeman),  een Psyche  (een jonge vrouw die een verwarde indruk maakt met een wild opgestoken  kapsel)   en   een   Venus   (een   oudere   dame   met   een   grote   bruiloftsjurk).  Daarnaast   bleek   een   groepje   als   negentiende­eeuwse   dienstmeiden  aangeklede meisjes al snel de zussen van Psyche voor te stellen. Mysterieus  bleef echter lange tijd de zwijgende aanwezigheid van een donkere dame,  gekleed   in   opvallend   groen.   Het   decor   bestond   uit   een   draaibare,  ijsberg­achtige   stellage   in   het   midden,   waar   Amor   en   Venus   bovenop  vertoefden, een tafel met geluidsinstallatie aan de rechterzijde en een aantal  krukken waar de zussen van Psyche zetelden aan de linkerzijde. In de eerste minuten lijkt het stuk zich in dialogen tussen Psyché (Jamie  Grant)   en   haar   zusters   te   ontwikkelen   als   een   stuk   zoals   dat   vaak   voor  adolescenten   wordt   opgevoerd   over   puberale   problemen   als   relaties   en  “anderszijn”:   Psyché   is   anders,   buitengewoon   veel   mooier   dan   andere  meisjes, maar wordt daardoor juist ongelukkig. Wanneer de aandacht zich  echter verplaatst naar de dialoog tussen Eros (Mattias van de Vijver) en zijn  moeder   Venus   (Marlies   Heuer),   komt   er   vlug   een   einde   aan   deze  verwachting.  Eros  voldoet  weliswaar  nog   aan  de  verwachtingen  door  zich  stierlijk te vervelen, maar Venus wordt in een onverwachte toestand vertolkt:  ze is een oudere vrouw die haar vervlogen jeugdige schoonheid en macht  wanhopig   probeert   te   behouden,   en   daarbij   uitgelachen   wordt   door   de  22

andere goden (en het publiek). Het bekende verhaal ontwikkelt zich, waarin  de   donkere   dame   zich   op   magistrale   wijze   bekendmaakt   als   Pan   op   het  moment dat Psyché op haar wanhopigst is. Pan (Romana Vrede (sic)) zorgt  voor ontregeling van en binnen het stuk, Venus wordt steeds hilarischer in  haar   nonchalance   en   naïviteit   en   Psyché   ontwikkelt   zich   na   veel  jammerklachten tot een personage dat de sympathie van het publiek voor  zich wint. Met name de rollen van Venus en Pan maken Bloedmooi en zielsongelukkig   tot een zeer geslaagd theaterstuk. Venus is op haar best wanneer ze dronken  thuiskomt van een feestje bij Jupiter waar ze niet voor was uitgenodigd en  vervolgens thuis geen enkel oog heeft voor Eros die zojuist zichzelf verliefd  heeft gemaakt op Psyché. Vanaf het moment dat Pan zich met het verhaal  gaat bemoeien, is ieder van haar ingrepen heerlijk en zorgt ze voor welkome  relatievering   van   Psyché’s   jammerklachten.   Psyché,   tenslotte,   per   slot   van  rekening toch in naam de mooiste vrouw op aarde, zorgt gedurende het hele  stuk   wel   voor   een   verdenking   van   schoonheid,   maar   door   de   verwarde  toestand   waarin   ze   verkeert,   is   het   moeilijk   deze   ook   daadwerkelijk   te  bespeuren. Maar aan het einde, wanneer ze tot rust komt en haar haar vrij  loslaat,   vervult   ze   deze   verdenking   inderdaad   met   haar   prachtige  verschijning. Dat het geheel eindigt met een pose van Eros en Psyche die wat  clichématig  die  van  de  sculptuur  van Canova  nabootst,  mag  geen afbreuk  doen   aan   de   geslaagde   herschrijving   en   het   uitmundende   spel   van   (met  name) de actrices.

23

Venus (Marlies Heuer) en Eros (Mattias van de Vijver) bij Bloedmooi en Zielsongelukkig

24

SUSANNE BOROWSKI OVER DE NIEUWE PROMOVENDA Susanne Borowski

G

eboren   en   getogen   in   Duitsland   kwam   het   Nederlandse  onderwijssysteem voor mij als een schok toen ik in 1998 Berlijn voor  Amsterdam verruilde en meteen ook in Utrecht als docente aan de slag kon.  De   grootste   schok   was   trouwens   niet   dat   rare   systeem   van   cijfers,   ook   al  duurde het best wel lang voor ik de emotionele waarde van een 8 doorhad,  gewend zijnde dat een ‘1’ jubelklanken uitlokte. De grootste schok was dat ik  mijn geliefde vak Latijn alleen maar ‘onbevoegd’ kon onderwijzen. Ik voelde  me toch wel een beetje op mijn teentjes getrapt om na een jarenlange studie,  twee jaar docentenopleiding en de publicatie van een methode Latijn door  collega’s te worden gevraagd “Hebben jullie daar ook wel Tacitus gelezen?”  Gelukkig is er nu wel de opleiding Latijnse taal en cultuur, maar toen was de  keuze   snel   gemaakt:   in   Nederland   moet   je   als   classicus   Latijn   EN   Grieks  hebben gestudeerd, dus ik ging Grieks aan de UvA doen en heb er nooit spijt  van gehad. Ook al had ik met het leren van Griekse woordjes in het begin wel  enige moeite. Stel je voor, je hebt net vier maanden een nieuwe taal geleerd  (Nederlands dus) en moet dan  ψέγω,  gispen  en  laken, leren. Alleen uit het  Grieks kon ik afleiden dat gispen en laken werkwoorden moesten zijn… (Voor  de liefhebber: ik houd sindsdien een soort telling bij:  gispen  ben ik buiten  mijn eigen Griekse vertalingen twee keer in het NRC tegen gekomen,  laken  iets   vaker   en   ook   in   de   Volkskrant,   allebei   alleen   maar   als   voltooid  deelwoorden.) Grieks,   na   Duits,   Latijn   en   Engels   mijn   vierde   studie,   bleek   ontzettend  boeiend en ook de verbanden tussen de Griekse en Latijnse literatuur kregen  andere contouren, nu ik meer van de Griekse literatuur afwist. Er valt dus  wel   iets   te   zeggen   voor   het   Nederlandse   systeem   van   ‘Klassieke   Talen’  studeren, ook al vind ik het persoonlijk niet te verklaren dat er voor die twee  talen niet meer tijd staat dan voor één willekeurige andere taal. Na mijn afstuderen in 2006 heb ik me met veel enthousiasme en een echte  bevoegdheid   volledig   op   het   lesgeven   gestort,   eerst   op   het   Christelijk  Gymnasium Utrecht, daarna op het 4e gymnasium in Amsterdam. Een van  mijn favoriete bezigheden was altijd het begeleiden van de klassieke reizen  naar   Griekenland,   West­Turkije   of   Rome.   Maar   de   affiniteit   met   de  25

literatuurwetenschap bleef er ook nog steeds, dus toen ik twee jaar geleden  de   flyer   van   de   ‘promotiebeurs   voor   leraren’   van   de   NWO   [Nederlandse  Organisatie   voor   Wetenschappelijk   Onderzoek,   red.]   in   de   docentenkamer  zag liggen, dacht dit: dit is mijn kans! En zo is het gekomen: nu zit ik een deel van de week enthousiast in een  kamertje   op   de  UvA   en   houd   me  bezig   met  ‘Krijgshaftige  vrouwen   in  het  heldenepos’.   Ik   onderzoek   welke   functie   het   motief   van   vrouwen   die   de  wapens grijpen in het Griekse en het Latijnse epos heeft, van Homerus tot  Valerius Flaccus. Het andere deel van de week geef ik les, nog steeds op het  4e  gymnasium.   De   combinatie   bevalt   me   uitstekend,   ook   al   moet   ik   de  Rome­reizen wel even laten zitten. Met de beurs van NWO kan ik vier jaar  met mijn project bezig zijn en ik ben nu al benieuwd welke mogelijkheden  zich dan weer voordoen.

26

MUMMIES, KABOUTERS, BOEKEN EN BIER Laverna’s avonturen in Dublin Louise Werrij

W

e schrijven woensdag 6 maart, op een ietwat bewolkt en fris terras  aan het (?) Amsterdamse Singel. Onder het genot van een biertje en  (natuurlijk)   de   verhalen   en   herinneringen   aan   voorgaande   Lavernareizen,  drinken we met een klein groepje wat extra zin in de reis van morgen in.  Misschien ben ik van tevoren wat zenuwachtig, misschien besef ik nog niet  helemaal   dat   ik   de   volgende   dag   in   het   vliegtuig   zal   zitten,   maar   na   dit  gezellig samenkomen ben ik vol goede moed dat het een geweldige reis zal  worden.   Als   we   dan   op   donderdagavond   aankomen   op   het   vliegveld   van  Dublin, maakt mijn hart een sprongetje van geluk: we zijn in Ierland! Wanneer we de volgende ochtend opstaan ­ na wat voor velen toch een te   warme en vooral ook korte nacht was (het feestje was voor de mensen die  met de eerste vlucht waren gekomen al geruime tijd aan de gang) ­ gaan we  vanuit het  met vrolijke vlaggetjes  behangen Isaac’s Hostel in  stevige maar  relaxte pas naar de bibliotheek van het Trinity College. Hier verwachten we,  naast de prachtige Long Room, die in een van de Star Wars­prequels heeft  gefigureerd  en  wel  zo’n  tweehonderdduizend  oude   boeken  bevat,   ook  het  Book of Kells te mogen aanschouwen. Helaas mag dit laatste niet zo zijn: het  negende­eeuwse Latijnse bijbelmanuscript blijkt nét tijdens ons bezoek niet  ‘on   display’   te   zijn,   waardoor   we   het   maar   moeten   doen   met   een   nogal  bescheiden opgestelde facsimile. Gelukkig is de begeleidende tentoonstelling  ‘Turning Darkness into Light’ wel geopend (en bovendien zeer interessant) en  krijgen we in de Long Room de tijd gemakkelijk gevuld met een expositie   over Ierse boekillustratie, de enorme rijen bustes, Ierlands oudste harp (ook  te vinden op de Ierse euromunten!) en de Proclamatie van de Ierse Republiek  uit 1916. Na een pauze waarin er ruimte is voor een stevige lunch, het halen van   postzegels   en   een   intensieve   zoektocht   op   een   boekenmarkt   op   de  universiteitscampus, is het tijd voor de verrassingsactiviteit, die het bestuur  (volgens mij) toch wel goed geheim heeft weten te houden. Ondanks een  vragenvuur over de locatie (“Is het ver hier vandaan?”) en de aard van de  activiteit (“We dachten al aan Iers dansen, is dat het misschien?”), wordt er  27

niets   verraden  tot   onze  tocht   stilhoudt  bij  een   bronzen   koe   op   een  oude,  geasfalteerde   begraafplaats   in   het   centrum   van   de   stad.   Daar   wordt  bekendgemaakt dat we het National Leprechaun Museum zullen bezoeken,  waar we alles zullen leren over kabouters en de Ierse mythologie. Omdat de  groep te groot is om in zijn geheel in het kleine museum te passen, worden  we opgesplitst in twee groepen, waarvan de eerste begeleid wordt door Sean,  een vrolijke Ier die er grote vreugde in schept gruwelijke verhalen over de  ware aard van de zogenaamd eerste bewoners van Ierland te vertellen. Hij  houdt   een   inleidend   praatje   in   de   eerste   hal   van   het   museum,   waar   een  verzameling aan kabouterprullaria te vinden is en leidt ons vervolgens naar  de   verschillende   ‘magische'   vertrekken,   waar   hij   ons   met   bijna   kinderlijk  enthousiasme vertelt over kabouters en faeries (of ‘shee­folk’) en over hoe ze  het dagelijks leven in Ierland tot zelfs in moderne tijden beïnvloed hebben,  wat een indrukwekkend en vaak zeer grappig verhaal oplevert. Nadat   we   het   museum   en   het   bijbehorende   souvenirwinkeltje   verlaten  hebben, waar door sommigen de mogelijkheid benut wordt een tekening te  maken van een leprechaun, door anderen veelvuldig foto’s worden gemaakt  in   kabouterornaat,   is   er   de   mogelijkheid   om   de   stadswandeling,   die   ’s  ochtends  afgelast   was  vanwege  het  weer,  opnieuw  op   te  pakken,   maar   in  plaats hiervan wordt ervoor gekozen om tot de kroegentocht de komende  avond onze eigen weg te gaan. Een klein groepje trekt alsnog door Dublin en  bezoekt enkele van de vele grote kerken die de Ierse hoofdstad rijk is, zoals  Christ Church Cathedral en Saint Patrick’s Cathedral; ook komen we langs  Temple   Bar,   waar   door   sommigen   (nu   pas!)   het   eerste   glas   Guinness  dankbaar genuttigd wordt. ’s   Avonds,   wanneer   iedereen   gegeten   heeft   en   klaar   is   voor   wat  gezelligheid, begint Laverna’s kroegentocht, die van start gaat bij Mulligan’s,  een redelijk grote, maar zeer gevulde kroeg. Als hoogtepunt van deze avond  moet zeker The Vat House Bar genoemd worden, een enorme bar waar door  een band van drie mannen live muziek wordt gespeeld, waarop de over het  algemeen minstens enigszins beschonken Laverniones vrijelijk met de andere  bezoekers uit hun dak gaan op de volkse deuntjes en opzwepende liederen.  Aan het eind van de avond heeft Laverna ieders voetjes van de vloer weten te  krijgen en keert de groep langzaamaan moe en voldaan terug naar het hostel  om daar wat welverdiende rust te nemen. Helaas   blijkt   ook   deze   nacht   weer   te   kort   en  maken   we   ons   (enigszins  slaapdronken) gereed voor St. Michan’s Church. Hier maken we kennis met  een nogal vreemde gids: nadat hij nonchalant binnen komt wandelen met  een kopje koffie houdt hij in zeer korte bewoordingen, maar met zeer grote  handgebaren   een   geanimeerde   inleiding   over   de   kerk,   haar   crypte   en   de  28

mummies die daar op ons wachten. Hij stelt ons voor aan de bewoners van   de grafkelder (een non, een crimineel en een onbekende) raadt hij ons van  harte aan een van de mummies, een kruisvaarder, een hand (of vinger) te  geven voor een beetje geluk, en beveelt ons verder de teennagels van de non   te bekijken.  Na deze verrassende ontmoeting, die volgens sommigen zeer komisch was,  volgens anderen juist niet, is iedereen weer vrij om te gaan waar hij of zij wil.  Sommigen   begeven   zich   op   weg   om   alcoholisch   Dublin   verkennen  (kortingskaartjes naar de Jameson Distillery en de brouwerij van Guinness  vinden   dan   ook   gretig   aftrek)   anderen   gaan   op   zoek   naar   Dublins  Vikingverleden en weer anderen banen zich een weg door prachtige parken  en  brengen   een  bezoekje  aan   de   National   Gallery,   waar   een  uiterst   fraaie  tentoonstelling   van   Europese   meesters   te   zien   is.   Om   zes   uur   ’s   avonds  verzamelt iedereen voor 101 Talbot, waar we ons te goed kunnen doen aan  een   laatste   Iers   avondmaal,   het   bestuur   na   afloop   met   allerlei   leuke  kleinigheden wordt verwend en waar er tijd is voor een fotomoment met de  hele groep. Dan volgt de vrije avond: een aantal fanatiekelingen slaat aan het  weerwolven,  maar  anderen   zien   deze  laatste  nachtelijke  uurtjes  als  ideale  kans om nog eens keihard op zijn Iers te feesten door nog een bezoek aan  The Vat House en een misschien zelfs memorabeler bezoek aan de kroeg The   Celt,   waar   men   wederom   mag   genieten   van   livemuziek,   ditmaal   door  folkband Shenanigans. Helaas loopt ook deze Lavernareis langzaam ten einde. Voor de mensen die  donderdag met de late vlucht gekomen zijn, zijn de avonturen in Ierland op  zondagmorgen nog een paar uur eerder afgelopen. We nemen afscheid van  de rest van de groep voor Isaac’s en gaan op weg naar het vliegveld. Tijdens  de vlucht vermaakt de een zich nog met wat Ierse sprookjes, de ander door  het   inhalen   van   verloren   slaap,   maar   dan   komen   we   toch   weer   aan   op  Schiphol, waar we allen onze weg gaan door een kil Nederland, dat dan toch  net iets minder warm aanvoelt dan het druilerige Dublin.

29

30

PARTIKELS EN PARTICIPIA IN DE VULGAATVERTALING VAN HET EVANGELIE VAN MATTHAEUS Romanitasprijs 2013 Thomas den Haan

O

p 9 januari kreeg ik van Rodie een e­mail dat zij mijn scriptie zonder  dat ik het wist genomineerd had voor de Romanitasscriptieprijs 2013;  een week later was de uitreiking en of ik daarbij kon zijn. De Romanitasprijs  wordt eens in de twee jaar uitgereikt aan de beste Nederlandse masterscriptie  met   een  onderwerp   uit   de   Latijnse   taal­   en   letterkunde   tot   600   n.C.   Elke  Nederlandse universiteit met een afdeling Klassieke Talen kan één inzending  doen. Ik had nog nooit van de prijs gehoord, maar was natuurlijk erg vereerd  met de nominatie. Een week later maakte juryvoorzitter Daan den Hengst  tijdens de Latinistendag op de VU het kritische oordeel van de jury bekend,  en werden mij ineens een getuigschrift, een bos bloemen en duizend euro  overhandigd. Een leukere verrassing heb ik niet vaak meegemaakt, en ik kan  Rodie dan ook niet genoeg bedanken! Mijn   scriptie   heet   ‘Partikels   en  participia   in  de   Vulgaatvertaling   van  het  evangelie van Matthaeus’ en ik zal er hieronder een samenvatting van geven.  De Bijbel is het meest vertaalde en verkochte boek ter wereld. Niet alleen  tegenwoordig wordt het veel vertaald, dat gebeurde in de Oudheid ook al. De  vertalingen naar het Latijn verschenen aanvankelijk in stukjes: verschillende  vertalers vertaalden verschillende delen van de Bijbel en niemand vertaalde  alle boeken. Deze verzameling van oude Latijnse vertalingen wordt de Vetus  Latina  genoemd. De vertalingen van de  Vetus Latina  konden onderling veel  verschillen, maar allemaal waren ze over het algemeen heel letterlijk, omdat  men zo min mogelijk wilde afwijken van de heilige tekst. Dit leidde ertoe dat   er   veel   Griekse   en   Hebreeuwse   woorden   opdoken   in   het   Latijn   (pascha,   amen,   apostolus,   baptisma)   en   zelfs   Griekse   constructies,   zoals   het  terugtreden van de AcI ten behoeve van  quod­, quia­  en  quoniam­bijzinnen,  het gebruik van  si  in indirecte vragen en het gebruik van de infinitivus om  een doel uit te drukken.  Op   een   gegeven   moment   gaf   paus   Damasus   (366­384)   opdracht   aan  Hiëronymus van Stridon (ca. 347­420) om één Latijnse versie van de gehele  31

Bijbel te maken. Hij hoefde niet opnieuw te vertalen; hij hoefde slechts één  betrouwbare Latijnse versie samen te stellen door de oude Latijnse versies te  reviseren op basis van de Griekse teksten. Dit maakte zijn taak er echter niet  gemakkelijker   op,   zoals   Hiëronymus   zelf   ook   zegt   in   de   inleiding   tot   zijn  werk: ‘tot sunt [exemplaria] paene quot codices’. Toen het werk na vijftien jaar  af was, verdrong deze zogenaamde  Vulgata  al snel de losse versies van de  Vetus Latina. Hiëronymus   maakte   dus   geen   nieuwe   vertaling;   hij   reviseerde   oude  vertalingen,   en   die   waren   zoals   gezegd   meestal   erg   letterlijk.   Hiëronymus  meende   dat   het   bij   heilige   teksten   belangrijk   was   om   de   vrijheid   van   de  vertaler   beperkt   te   houden.   De   Vulgaatvertaling   volgt   dan   ook   heel  nauwkeurig   het   Griekse   origineel.   Dit   is   de   zogenaamde  verbum   de   verbo­manier van  vertalen. Het  letterlijk  vertalen van  een tekst  wordt   een  probleem als de brontaal over eigenschappen beschikt die de doeltaal niet  heeft. Dit is op verschillende punten het geval tussen het Grieks en het Latijn.  In mijn scriptie heb ik twee van deze moeilijkheden onderzocht: de vertaling  van enkele partikels en de vertaling van de participia. Op beide punten is het  Grieks veel rijker dan het Latijn. De vraag die in mijn onderzoek centraal  heeft gestaan is dan ook welke oplossingen Hiëronymus heeft gekozen voor  deze   problemen.   Wat   heeft   Hiëronymus   gedaan   als   (het   ontbreken   van)  bepaalde   eigenschappen   van   de   doeltaal,   het   Latijn,   een  verbum   de   verbo­vertaling   verhinderden?   De   al   te   grote   letterlijkheid   was   de   directe  aanleiding   tot   het   vervaardigen   van   een   nieuwe,   betere   vertaling.   Men  verwacht dus dat Hiëronymus de eis tot letterlijkheid heeft laten vallen op  punten waar eigenschappen van het Latijn een letterlijke vertaling in de weg  stonden. Maar welke punten waren dat en wat waren de oplossingen? Wat is,  anders gezegd, Hiëronymus’ aanpak van vertalen geweest? Ik heb van alle Griekse partikels in het evangelie van Matthaeus bekeken   hoe   ze   vertaald   zijn   in   de   Vulgaat.   Uiteindelijk   heb   ik   de   drie   meest  voorkomende partikels behandeld:  δέ,  οὖν en γάρ. Daarbij heb ik steeds de  twee of drie meest gebruikte of in het oog springende Latijnse vertalingen  besproken. Verder heb ik ook van alle participia bekeken hoe ze zijn vertaald.

Δέ  (479 gevallen) Δέ is 355 keer met autem vertaald, 35 keer met at en 21 keer met vero. Ik zal hier niet ingaan op de precieze betekenis van de partikels, maar als  we de definitie van het Griekse δέ vergelijken met die van het Latijnse autem,  blijkt dat autem bijzonder geschikt is als vertaling voor δέ. Het enige punt is  de frequentie van  beide partikels:   δέ  wordt normaal gesproken veel vaker  32

gebruikt  dan  autem. Het hoge aantal gevallen van  autem  in  het evangelie  Matthaeus kunnen we dus bestempelen als stilistisch ongebruikelijk, maar ze  vallen   wel   allemaal   binnen   de   marges   van   de   betekenis   van  autem.   Het  Griekse  δέ  heeft ook raakvlakken met de Latijnse partikels  vero  en  at,  maar  deze dekken de lading minder goed en hebben eigenlijk meer betekenis dan  δέ. Het gebruik van  vero  en  at  is dus niet meer te zien als een  verbum de   verbo­vertaling,  maar  als een interpreterende vertaling van een auteur die  zijn eigen accenten legt. De redenen voor deze afwijkende vertalingen zijn  moeilijk   te   bepalen,   maar   zouden   te   maken   kunnen   hebben   met   de  stilistische ongebruikelijkheid van het telkens weer gebruiken van autem.

Οὖν  (57 gevallen) Οὖν is 46 keer met ergo vertaald, en 1 keer met igitur. Als we kijken naar de betekenis van de Latijnse partikels ergo en igitur in  het   klassiek   Latijn,   lijkt  igitur  een   uitstekende   vertaling   te   zijn   voor   het  Griekse  οὖν.   Dit   wordt   ondersteund   door   het   feit   dat   klassiek   Latijnse  vertalingen van Griekse teksten igitur ook daadwerkelijk als vertaling kiezen.  In Matthaeus wordt igitur echter verdrongen door ergo. Er lijkt dus sprake te  zijn van een betekenisverschuiving in deze partikels: waar  ergo  eerst vooral  ondergeschikte teksteenheden inleidde en vooral in reacties van de adressaat  op de spreker voorkwam, lijkt het ten tijde van Matthaeus ‘gekaapt’ te zijn  door de spreker om de reactie van de adressaat te sturen. We kunnen ook  zeggen dat ergo op deze punten een neutralere positie heeft ingenomen. De  betekenis van igitur lijkt een minder grote verandering te hebben ondergaan,  maar net genoeg om zijn voorkeurspositie als vertaling voor  οὖν te verliezen.  Het inferentiële effect dat het eerst had lijkt te zijn verdwenen, en de nadruk  is vooral komen te liggen op het aangeven dat de voorbereidende informatie  is afgerond en dat er een nieuwe stap in de  discourse  aankomt. Door deze  combinatie   van   betekenisveranderingen   is  ergo  de   geprefereerde   vertaling  voor οὖν geworden.

Γάρ  (124 gevallen) Γάρ wordt 109 maal met enim vertaald, en 6 maal met nam. De betekenis van  nam  komt vrijwel geheel overeen met die van  γάρ  en  nam lijkt dan ook perfect als vertaling ervan. Zeker als er een keuze gemaakt  moet   worden   tussen  nam  en  enim  lijkt  nam  de   onbetwiste   winnaar.  Het  gebruik   van  nam  en  enim  in   Matthaeus   roept   dus   veel   vragen   op.   De  33

betekenis van nam lijkt niet veranderd te zijn sinds de klassieke tijd, maar die  van  enim  wel.  Enim  lijkt   zijn   interactionele   betekenis   te   hebben   verloren.  Maar deze verandering is niet voldoende om te verklaren waarom  enim  in  Matthaeus zo overweldigend veel vaker gebruikt wordt dan  nam. Dit wordt  des te meer duidelijk als we kijken naar het gebruik van beide partikels in  andere auteurs, of zelfs in andere werken van Hiëronymus, waar  nam  wel  vaker wordt gebruikt dan  enim  (hoewel het aantal gevallen daar te klein is  om als stevige basis te dienen voor conclusies). Het is me niet gelukt om dit  te verklaren.

Participia (868 gevallen) Het Grieks heeft veel meer participia dan het Latijn: voor bijna elke tijd en  diathese.   Het   Latijn   heeft   slechts   participia   voor   het   actieve   praesens,   het  passieve   perfectum   en   het   actieve   futurum.   Het   is   dus   interessant   om   te  bekijken hoe er in de Latijnse Matthaeustekst is omgegaan met de Griekse  overvloed aan participia. Op basis van mijn onderzoek heb ik de volgende conclusies getrokken over  Hiëronymus’ aanpak. De Latijnse vertaling probeert het Griekse origineel zo  veel   mogelijk   te   volgen.   Dat   betekent   dat   het   Latijn   probeert   om   Griekse  participia te vertalen met Latijnse. Waar dit niet kan omdat er in het Latijn  geen corresponderend participium bestaat heeft het Latijn in het geval van   het predicatieve participium de keuze uit drie mogelijkheden (in aflopende  frequentie): • het gebruik  van  een  participium dat  niet precies correspondeert.  In dit  geval   gaat   hetzij   de   relatieve   tijd   hetzij   de   diathese   verloren.   De  syntactische structuur en de woordvolgorde blijven echter in hoge mate  behouden. Hieronder valt ook de ablativus absolutus. • coördinatie   (twee   hoofdwerkwoorden).   In   dit   geval   blijft   de   diathese  behouden   en   verandert   men   weinig   aan   de   syntactische   structuur.   De  relatieve tijd gaat verloren, hoewel die wellicht tot uitdrukking gebracht  kan worden in de woordvolgorde. • het gebruik van een cum­bijzin. Hierbij kunnen zowel de relatieve tijd als  de   diathese   behouden   blijven,   maar   verandert   men   de   syntactische  structuur. Hieruit komt naar voren dat het leidende principe in de vertaaltechniek van  Hiëronymus het behoud van de syntactische structuur en de woordvolgorde  is, boven het behoud van de relatieve tijd en diathese. Ik heb geprobeerd te  onderzoeken   in   welke   gevallen   de   vertaler   ervoor   gekozen   heeft   van  mogelijkheid   1   af   te   wijken,   en   ik   heb   enkele   factoren   gevonden  34

(bijvoorbeeld in geval van meerdere participia bij hetzelfde hoofd of bij een  imperativus). Bij   de   attributieve   participia   zien   we   hetzelfde:   het   liefst   wordt   een  participium   vertaald   met   een   participium.   Dit   behoudt   immers   de  syntactische   structuur.   Desalniettemin   zijn   er   ook   veel   gevallen   waarin   er  corresponderende   participia   voorhanden   waren,   maar   die   toch   niet   zijn  gebruikt. De gebruikte constructies zijn dan anders dan bij de predicatieve  participia. Verschillende factoren spelen daar een rol bij, en ik heb daarvoor  het volgende schema opgesteld (taalkunde op zijn leukst!): Input: Grieks participium • Is er een corresponderend Latijns participium voorhanden? o ja → ga naar stap 2 o nee → relatieve bijzin • Heeft het Griekse participium andere complementen dan een direct  object? o ja → relatieve bijzin o nee → ga naar stap 3 • Is het Griekse participium substantivisch? o ja → participium of relatieve bijzin o nee → participium Wat   kunnen   we   nu   op   een   hoger   niveau   zeggen   over   Hiëronymus’  vertaalaanpak? Hiëronymus moest een balans vinden tussen letterlijkheid en  zorgvuldigheid. Wat letterlijk vertaald kon worden is letterlijk vertaald, en  anders is met minimale wijzigingen zoveel mogelijk behouden gebleven. Met  die minimale wijzigingen toont hij ons de grote flexibiliteit van het Latijn.  Maar hij is ook niet te ver gegaan. Hij heeft, kortom, het Latijn ten volste  benut zonder het geweld aan te doen. Zijn bekwaamheid op dit gebied blijkt  ook als we kijken naar de inzet de ablativus absolutus: soms niet de meest  letterlijke vertaling, maar wel de meeste ‘Latijnse’ manier van vertalen, de  meest gebruikelijke en populaire manier van uitdrukken voor een Romein, en  bovendien bleven  ook  nog  de syntactische  structuur  en  de woordvolgorde  erdoor behouden. Bij het in kaart brengen van de vertaaltechniek van Hiëronymus bleek het  Latijn tot meer in staat te zijn dan ik had gedacht. De spanning tussen de  mogelijkheden van het Grieks en het Latijn liet Hiëronymus het onderste uit  de Latijnse kan halen, en maakte dat hij zich soms los moest breken van al te  strakke   richtlijnen   en   klassieke   voorbeelden   en   stijlvoorschriften.   Onder  invloed   van   het   Grieks   haalde   het   Latijn   ook   zijn   meer   ongebruikelijke  35

mogelijkheden tevoorschijn, en het kon zo laten zien waar het toe in staat  was. Tot slot wil ik mij nog één keer verweren tegen een van de kritiekpunten  die ik heb gekregen: mijn terughoudendheid in het trekken van conclusies.  Op basis van weinig gevallen is het altijd onverstandig om stevige uitspraken   te doen. In mijn scriptie had ik lang niet altijd zo veel gevallen voorhanden  als   ik   gewild   zou   hebben.   Ik   heb   me   daarbij   niet   laten   verleiden   tot   het  trekken   van   ongefundeerde   conclusies.   Deze   les   heb   ik   geleerd   uit   mijn  bachelorscriptie,   waarin   ik   tien   theorieën   over   de   betekenis   van   de  verschillende vormen van de Latijnse prohibitivus heb getest: slechts twee  daarvan kon ik bevestigen (beide van dezelfde auteur). Maar de theorieën uit  onder andere Kühner­Stegmann, Hofmann­Szantyr en Touratier waren in het  ergste   geval   ontoetsbaar   en   in   het   beste   geval   onwaarschijnlijk.   Telkens  baseerde   men   zich   op   een   handvol   gevallen   en   ook   iedereen   die   daarop  voortgebouwd heeft, zit nu met een waardeloze theorie. En dat terwijl de  bronnen allemaal ‘gezaghebbend’ waren. Men zwicht voor de verleiding om  een mooi klinkend verhaal te hebben, in plaats van het minder mooie maar  veel accuratere ‘ik weet het niet’. Je kunt beter zwijgen tot je zeker bent dan  praten tot je het gelooft.

36

VAN MYTHOS NAAR LOGOS Palaephatus over ongeloofwaardige zaken vertaald door de redactie

V

an de immense verzameling klassieke werken waarvan ieder mens met  hersens zich afvraagt waarom een ploeterende monnik het ooit heeft  willen overschrijven, behoort het werk Peri apiston ‘Over ongeloofwaardige  zaken’ tot de meest hilarische. In het in 45 hoofdstukken opgedeelde boekje  vertelt de auteur telkens een bekende mythe na, om vervolgens te openbaren  waarom het vertelde onmogelijk waar kan zijn en uit de doeken te doen hoe  het   dan   wèl   is   gebeurd.   Het   geheel   staat   op   naam   van   een   zekere  Palaephatus, maar wie dat was weet niemand. Het  Nachleben  van zijn werk kende zijn eerste hoogtepunt toen Cornelius  Tollius,   hoogleraar   aan   de   Universiteit   van   Harderwijk,   in   1649   de  editio  princeps  uitbracht met een Latijnse vertaling, die twaalf jaar later naar het  Nederlands   vertaald   werd   door   Nicolaas   Borremans.   Palaephatus’   werk  mocht   echter   pas   in   2013   weer   fatsoenlijke   aandacht   genieten,   toen   een  student   aan   de   VU   een   onderzoeksvoorstel   indiende   over   de   receptie   van  Palaephatus door de eeuwen heen.  Voor   deze   en   de   volgende   editie   van   de   Wau   heeft   de   redactie   zes  hoofdstukken   uit   de   ‘Over   ongeloofwaardige   zaken’   vertaald.   Om   met  Apuleius te spreken: Lector intende: palaetaberis.

Over Pasiphaë

O

ver Pasiphaë gaat  het verhaal dat zij verliefd werd  op  een grazende  stier   en   dat   Daidalos   een   houten   koe   maakte   en   Pasiphaë   hierin  opgesloten heeft, dat de stier de vrouw zo besprong en seks met haar had. Zij  zou vervolgens zwanger geworden zijn en een kind gebaard hebben, dat het  lichaam had van een man, maar de kop van een stier.  Ik ontken dat dit is gebeurd, omdat het in de eerste plaats onmogelijk is  dat het ene dier verliefd wordt op het andere, terwijl het een baarmoeder  heeft die niet gelijk is aan de geslachtsdelen van dat andere dier: want een  hond kan niet met een aap paren en een wolf niet met een hyena, noch een  gazel met een hert (want er is een verschil in soort), en hun soorten worden  niet   met   elkaar   vermengd.   De   stier   lijkt   me   ook   geen   omgang   gehad   te  37

hebben   met   een   houten   koe:   want   alle   viervoeters   besnuffelen   de  geslachtsdelen van het dier voor hun gemeenschap, en pas daarna bespringt  hij het. Verder had de vrouw de stier, die haar besprong, niet omhoog kunnen  houden, evenmin kan een vrouw een jong met hoorns dragen. De waarheid zit als volgt. Men vertelt dat Minos, toen hij pijn had aan zijn  geslachtsdelen,   behandeld   is   door   Prokridos,   de   zoon   van   Pandion,   naar  aanleiding van het hondje en de speer ……………. Kephalos (gedeelte van de   tekst   ontbreekt,   ER).   Minos   had   toendertijd   als   dienaar   een   jongeman   die  opviel door  zijn schoonheid, met  de naam Tauros.  Pasiphaë, die door een  verlangen naar hem gegrepen was en hem had verleid, had seks met deze  jongeman en baarde van hem een kind. Toen Minos de periode van de pijn in  zijn geslachtsdelen berekend had en had begrepen dat het kind niet van hem  was, omdat hij geen seks had gehad, kwam hij, nauwkeurig tellend, tot de  ontdekking dat het kind van Tauros was. Hij besloot hem niet te doden, daar  hij   bedacht   dat   het   kind   de   broer   van   zijn   eigen   kinderen   was.   Maar   hij   stuurde hem weg naar het gebergte om, wanneer hij eenmaal groot zou zijn  geworden, de herders ten dienste te staan als bediende. Maar toen hij een  man geworden was, gehoorzaamde hij de koeherders niet. Toen Minos dit  hoorde, beval hij hem naar de stad te komen, waar hij hem zou arresteren;  en als hij niet vrijwillig zou komen, moest hij krachteloos gemaakt komen, en  anders   geboeid.   Toen   de   jongeman   dit   bemerkte,   heeft   hij   zich  teruggetrokken in de bergen en hield hij zich in leven door het roven van   vee. Toen  Minos  een  zeer  grote  groep stuurde  om hem gevangen te  nemen,  maakte de jongeman een onderaardse gang en sloot zichzelf hierin op. In die  gang dreven ze soms schapen en geiten, waarmee hij zichzelf in leven wist te  houden. En telkens wanneer Minos niet wilde dat een man zich zou wreken,  zond   hij   het   kind   van   Tauros   naar   hem   toe,   die   zichzelf   in   zijn   huis   had  opgesloten, en zo kwam die man om het leven. En   toen   Minos   Theseus,   een   vijandige   man,   gevangen   had   genomen,  voerde hij hem naar die plek, opdat hij zou sterven. Maar Ariadne zond van   tevoren   een   dolk   naar   de   gevangenis,   waarmee   Theseus   de   Minotauros  ombracht.   Dat   was   dus   de   samenloop   van   alle   omstandigheden   waar   de  dichters een fabeltje uit hebben verzonnen. Evelien Roels

38

Pelops en de gevleugelde paarden

Z

e zeggen dat Pelops met gevleugelde paarden naar Pisa kwam. Hij wilde  dingen   naar   de   hand   van   Hippodameia,   de   dochter   van   Oinomaos.  Daarover heb ik hetzelfde te zeggen als over Pegasos. Want als Oinomaos had  geweten   dat   de   paarden   van   Pelops   gevleugeld   waren,   dan   had   hij   zijn  dochter nooit gegeven om diens wagen te bestijgen. Wat we moeten zeggen is dat Pelops met een schip kwam, en dat er op de  stuurhut was geschreven ‘gevleugelde paarden’. Hij heeft het meisje geroofd  en is daarna op de vlucht geslagen.  De mensen zeiden dan dat hij de dochter  van   Oinomaos   geroofd   had   en   er   daarna   ‘op   gevleugelde   paarden’   op   de  vlucht was geslagen. En het verhaal is er vervolgens omheen verzonnen.  Guus Eelink

De hydra van Lerna

O

ver de Hydra van Lerna wordt verteld dat zij een slang was met een  lichaam waaraan vijftig koppen groeiden, waarbij op het moment dat  Herakles   één   kop   afsloeg,   er   twee   voor   in   de   plaats   groeiden.   Er   kwam  bovendien nog een kreeft om de slang te helpen, waarbij Iolaos Herakles te  hulp schoot daar de slang assistentie kreeg van de kreeft. Als er iemand is die hier een woord van gelooft, is hij achterlijk. Zie je het  al voor je? Hoe kan het bovendien zijn geweest dat Herakles wanneer hij één  kop afhakte niet werd opgegeten door de rest? Het   zit   als   volgt.   Er   was   een   koning   genaamd   Lernos,   aan   wie   de  landstreek ook zijn naam dankte. Iedereen woonde toen nog in dorpen, en de  betreffende streek wordt nu door Argeiers bewoond. De steden die er toen  stonden waren Argos, Mycene, Tyrene en Lerna, met elk een koning aan het  hoofd ervan. De andere koningen werden bestuurd door Eurystheus, zoon  van   Sthenelos,   zoon   van   Perseus,   die   immers   het   grootste   en   dapperste  gebied – Mycene – onder zijn zeggenschap had, maar Lernos weigerde zich  aan   hem   te   onderwerpen.   Hierom   verkeerden   zij   met   elkaar   in   staat   van  oorlog.

39

Lernos nu had op de grens van zijn gebied een sterk stadje waar vijftig  boogschutters in woonden, die dag en nacht onvermoeibaar waakten op de  burcht. Op dit stadje, dat de naam Hydra droeg, besloot Eurystheus Herakles af te  sturen   om   het   met   de   grond   gelijk   te   maken.   Herakles’   soldaten   schoten  vuurpijlen af op de boogschutters op de burcht, en wanneer er één van hen  werd   getroffen,   was   die   waarlijk   dappere   man   nog   niet   op   de   grond  terechtgekomen of er doken alweer twee op in zijn plaats. Terwijl Herakles op deze manier Lernos belegerde, besloot deze Karische  bondgenoten in te huren, die met een leger kwamen dat werd aangevoerd  door een grote woesteling genaamd Karkinos (Kreeft). Met hen trok hij tegen  Herakles ten strijde. Daarop  kwam Iolaos,  zoon  van Iphikles  en  neef  van Herakles,  met  een  leger uit Thebe en stak hij de burcht bij Hydra in brand. Met deze strijdmacht  wist  Herakles hen  te  overwinnen,  Hydra   te  verwoesten en het  leger af  te  slachten. Dit was de ware toedracht, waarbij men uit de naam van het stadje een  slang heeft verzonnen en zo het verhaal de wereld in het gebracht. David Omar Cohen

40

EPISCHE GAMES Voor de gamende classicus Alex Philippa

I

n deze rubriek zal ik games beschouwen waarin de classicus die op zoek is  naar een fijne vrijetijdsbesteding zich kan verliezen zonder zijn roots uit  het oog  te verliezen. Immers, de klassieken, zowel de geschiedenis als de   mythologie,   spreken   al   eeuwen   mensen   aan   en   ook   nu,   in   dit   digitale  tijdperk, blijft de oudheid iedereen fascineren, gameontwikkelaars incluis. Er  is  daarom inmiddels een rijk  scala aan games met een klassiek  tintje,  die  bovendien vaak zeer vermakelijk zijn.  Nu ben ik ook op de hoogte dat classici nog wel eens niet zo wegwijs zijn  in de wereld der digitale spellen en juist voor diegenen – maar ook iedereen  die   al   bekend   is   met   de   digitale   toverdozen   waaruit   zulke   verrukkelijke  games voortvloeien – zal ik een paar aardige spellen uitgebreid behandelen,  opdat   jullie   beslagen   ten   ijs   komen   in   de   elektronicazaak.   Er   zal   zowel  worden ingegaan op de verhaallijn van het spel, het speelvermaak dat het  levert   en   ook   op   de   historische   al   dan   mythologische   accuratesse   in   het  verhaal en de gameplay. In  deze  derde  uiteenzetting  over  het  fenomeen  van de  klassieken in  de  wereld der games zal ik het strategie­spel Age of Mythology behandelen. Age  of Mythology is een zogenaamde RTS, real time strategy­game, waarin de  speler zijn beschaving opbouwt en tegelijkertijd die van de tegenstander zo  kort en klein als hij maar kan probeert te slaan. Wellicht kennen sommigen  dit concept al van de strategy­klassieker Age of Empires, dat – zoals de naam  al   doet   vermoeden   –   door   dezelfde   makers   is   gemaakt   als   het   hier  betreffende spel.   Age of Mythology dateert uit het jaar 2002 en zijn uitbreiding, The Titans  Expansion, zag een jaar later het levenslicht. De spellen zijn nu veelal voor  een prikkie in een bundel te koop, maar zullen een waardevolle investering  blijken te zijn voor diegenen die het willen.

Verhaal Zoals   dat   wel   vaker   gaat   in   RTS­games,   heeft   ook   Age   of   Mythology   een  spelmodus met een verhaallijn, te weten een campagne. Met de komst van de  uitbreiding Titans is er een tweede campagne bijgekomen, die het verhaal  41

min of meer oppikt waar het eerste deel was gebleven. De campagnes zijn  opgedeeld in missies, waarin de speler opdrachten krijgt opgelegd om zijn  weg door de verhaallijn te banen.  In de eerste campagne volgt men de Atlantische held Arkantos, die door  Athene in zijn droom bezocht wordt en door deze opgedragen krijgt om zich  te  begeven  naar  het slagveld rondom Troje.  Daar aangekomen  worden de  befaamde muren in een aantal missies beslecht en begint de ware plot zich te  ontvouwen. Een reis volgt, die Arkantos langs de vruchtbare oevers van de   Nijl,   de   koude   bergpassen   van   Scandinavië   en   –   uiteraard   –   langs   de  onderwereld voert. Tijdens deze reis wordt duidelijk dat er een kwaad bezig is een zo mogelijk  nog groter kwaad te ontketenen – de titaan Kronos. Dit mag natuurlijk niet  gebeuren en de Atlantische held steekt na 32 missies gelukkig toch een stokje  voor het hele kwaadaardige masterplan. Doch is daar de uitbreiding die, zoals zijn naam doet vermoeden, wederom  de terugkeer van de Titanen inluidt. Ditmaal is het de taak aan de zoon van  Arkantos, Kastor, om de wereld te behoeden van dit antieke kwaad. In de  kortere   campagne   van   tien   missies   start   Kastor   zonder   thuisland,   daar  Atlantis geheel verwoest is, en leidt de speler wederom de held langs allerlei  gebieden, maar deze keer met de opdracht om losgeslagen titaneske beesten  een   flinke   schop   onder   de   kont   te   verkopen.   Zo   moet   hij   in   Egypte   de  hellehond Kerberos terugsturen naar zijn hok der wanhoop en komt hij in het  koude Scandinavië de gigantische ijsreus Ymir tegen, een bekend figuur uit  de Noorse mythologie, die volgens de Scandinaviërs aan het begin zou staan  van de wereldschepping. Met behulp van een paar andere Titanen krijgen de  Atlantiërs tenslotte de kwaadaardige Kronos en trawanten onder de duim en  kunnen ze eindelijk een nieuw Atlantis stichten.

Gameplay Zoals gezegd, Age of Mythology is een strategiespel. Als speler begin je met  een   kleine   nederzetting   en   een   paar   dorpelingen.   Die   dorpelingen   kun   je  inzetten om grondstoffen te verzamelen, waar je weer gebouwen en militaire  eenheden   van   kunt   bouwen.   Je   kunt   je   beschaving   laten   groeien   in  verschillende   fases,   waarbij   elke   fase   nieuwe   en   sterkere   eenheden   en  gebouwen vrijspeelt. Het is de kunst om zo snel mogelijk zowel een sterke   militaire eenheid op te bouwen, als je beschaving zo snel mogelijk te laten  uitdijen.  Als   speler   heb   je   ook   de   keuze   uit   verschillende   facties:   je   bouwt   een  beschaving op rondom één 'hoofd'­godheid, zoals Zeus, Hades of Poseidon, of  42

één van de Egyptische, Noorse of Atlantische goden (die in dit spel worden  gerepresenteerd door de Titanen), en kiest vervolgens bij het evolueren van  je beschaving zogenaamde 'minor gods', die allemaal hun eigen  voordelen  bieden.   Sommige   goden   zijn   gefocust   op   een   speciale   militaire   eenheid,  anderen op mythologische wezens, weer anderen op je dorpelingen of op je  gebouwen.   Als   je   bijvoorbeeld   Zeus   als   je   hoofdgod   kiest,   zul   je   sterkere  hoplieten kunnen trainen en sneller aan favor komen, de valuta waarmee je  mythische wezens en upgrades koopt. Elke beschaving biedt zijn eigen voor­  en nadelen en het is aan de speler daar het maximale uit te halen.

Graphics Aangezien het spel alweer enigszins gedateerd is, zijn de graphics een beetje  achterhaald.   De   soldaatjes   zijn   blokkerig,   de   bewegingen   houterig   en   de  gedetailleerdheid laat ook wel een beetje te wensen over. Toch staat dit het  speelplezier geenszins in  de weg,  aangezien alles ondanks het verouderde  uiterlijk nog steeds leuk is om te zien. De cyclopen smijten op lompe manier   de   soldaten   door   de   lucht,   de   krakens   kraken   schepen   in   kleine   stukken,  dorpelingen   bouwen   gracieuze   tempels   en   de   door   jou   losgelaten  blikseminslagen verschroeien zowel aarde als toevallige passanten.

Mythologische accuratesse Het  mooie van dit spel  is dat  het naast het  vertonen van een uitgebreide  mythologische  catalogus,  ook   nog  eens   veel  informatie   verschaft  over   alle  onderwerpen. Zowel de Noorse, als Egyptische, als Griekse mythologieën zijn  uitgebreid  gerepresenteerd   in  allerlei   eenheden,   helden  en  monsters  en  je  kunt over al deze dingen ook een klein informatief tekstje lezen. Een mooie   kans om eens wat meer te weten te komen over de Noorse Nidhogg of het   Egyptische   godenapparaat.   Zo   worden   de   rijkdommen   die   verschillende  mythologieën en geschiedenissen bieden, optimaal gebruikt. Uiteraard is het  mythologisch absoluut inaccuraat dat er hele hordes Chimerae op Kentaurs  afrennen, maar dat neem je maar al te graag voor lief onder het spelen van  dit aangename spelletje.

43

44

DE GORILLA’S VAN HANNO Evelien Roels

T

hree  days  sailing from  there,  having  bypassed  some streams  of  fire,  we   arrived at a bay called Horn of the South. And in this bay was an island,   which looked like the first, having a lake and in it another island filled with   savages. The biggest number of them were females, with hairy bodies, which our   [Lixitae] interpreters called “Gorillas”.  Hanno Navigator, Periplus 87­931 Hanno Navigator, koning van Carthago, maakte aan het begin van de vijfde  eeuw v. Chr. een zeereis vanaf Carthago langs de noord­ en westkust  van  Afrika. Dit  deed  hij  in opdracht van de Carthagers, die de kolonisatie­ en  expansiedrang   van   de   Grieken   vreesden   en   hun   kolonies   in   Afrika   veilig  wilden   stellen.   Hanno   schreef   over   deze   expeditie   de  Periplus,   waarin   hij  verslag deed van de reis en zijn ontdekkingen. Eén van die ontdekkingen was het harige vrouwenvolk op een eilandje dat  volgens   modern   onderzoek   in   de   Sherbororivier   onder   Freetown   in   Sierra  Leone moet liggen. Hanno noemt dit harige vrouwenvolk op gezag van zijn  gidsen  gorillas  en   vertelt   hoe   de   Carthagers   een   aantal  gorillas  gevangen  namen,   zij   hen   doodden   toen   de   vrouwen   onhandelbaar   bleken,   en   hun  huiden   vervolgens   mee   terug   naar   huis   namen.   De   grote   en   intrigerende  vraag   is   wat   Hanno’s  gorrilas  nou   eigenlijk   precies   waren:   harige,   woeste  vrouwen, gorilla’s zoals wij ze nu kennen of een andere apensoort?  De associatie met ‘onze’ gorilla wordt door commentatoren en zoölogen  voornamelijk vermeden, omdat  gorilla’s momenteel niet  voorkomen in  het  door Hanno genoemde gebied in Sierra Leone. Dat  gorillas  echter wél naar  een apensoort verwijst en niet naar mensen, concludeert Al. N. Oikonomides  uit   Hanno’s   opmerking   dat   de   Carthagers   de   huid   van   de  gorillas  eraf  stroopten en mee naar huis namen. Hoe barbaars de Carthagers volgens de  traditie   ook   geweest   zouden   zijn,   aldus   Oikonomides,   als   de   behaarde  woestelingen ménsen waren geweest en niet slechts mensachtig, hadden ze  dit nooit gedaan. Laat staan dat Hanno dit in zijn reisverslag vermeld zou  1

Zie voor de teksteditie, vertaling én commentaar op de Hanno’s gorilla­passage: Al. N.  Oikonomides, Hanno the Carthagian, Periplus or Circumnavgation [of Africa], Greek text   with facing English translation, commentary, notes, and facsimile of Codex Palatinus Gr.  398, Ares Publishers, Chicago, 1977. 45

46

hebben.   Andere   suggesties   voor   de   aapsoorten   die   Hanno   dan   wel   kan  hebben gezien, lopen uiteen van een orang­oetan tot een chimpansee. De naam ‘gorilla’ voor het aanduiden van de Bokito­familie werd na Hanno  pas in 1847 weer gebruikt, ditmaal in volume 5 van de  Boston Journal of   Natural History. Binnen enkele jaren was het woord ingeburgerd en werd het  voortaan gebruikt om het grootste geslacht van de mensenapen mee aan te  duiden.  Wat voor  gorilla’s Hanno is  tegengekomen op zijn reis, zullen we  nooit precies weten. Maar een tot verbeelding sprekende hapax blijft het. 

47

SPOOKVERHALEN UIT DE OUDHEID Aflevering 3 ­ Plinius Minor vertaald door David Omar Cohen

Curtius Rufus in Libië Toen Curtius Rufus nog onbekend was en zijn positie onbeduidend, verkeerde  hij   in   de  kringen  rondom   de  gouverneur   van  Libië.   Op  een   zekere  avond  wandelde hij wat rond in een zuilengalerij, toen hij opeens de gedaante zag  van een vrouw, die menselijk was en van exquise charme en schoonheid. Zij  was Libië, zei ze tegen de doodsbange Curtius, en kwam als bode van wat  komen ging. Hij zou, zo sprak zij, naar Rome gaan, roem en eer vergaren en  later in de hoogste positie weer naar dezelfde provincie terugkeren om daar  te sterven. Dit alles gebeurde. Verder zegt men dat hij, toen zijn schip bij Carthago aan was gekomen en  hij van boord gegaan was, diezelfde gedaante ontmoet heeft, ditmaal op het  strand. Wat vaststaat is dat hij ziek werd, uit het aflopen van zijn voorspoed de  komst van tegenspoed afleidde en de hoop op verder leven liet varen, zonder  dat iemand in zijn omgeving ten prooi viel aan wanhoop.

Het Atheense spookhuis In Athene stond een huis, dat groot en ruim was, maar een slechte naam had  en vervloekt was. Door de stilte van de nacht heen hoorde men er geluid  vandaan komen. Wie zijn oren spitste, kon het gerinkel horen van boeien,  eerst van verre en vervolgens van dichterbij. Al snel verscheen er dan een  spook:   een   oude   man,   vuil   en   vel   over   been,   met   een   lange   baard   en  verwilderde   haren.   Aan   zijn   voeten   droeg   hij   boeien   en   ketenen   aan   zijn  handen die hij liet rammelen. Daardoor   kwam   het,   dat   de   inwoners   moeizame   en   kwellende   nachten  moesten doorstaan in slapeloosheid. Slapeloosheid werd gevolgd door ziekte,  en door de steeds groeiende angst uiteindelijk door de dood. Want ook op het  moment   dat   de   schim   heen   was   gegaan   dwaalde   de   herinnering   aan   die  schim voor hun ogen en was de angst langer van duur dan datgene wat haar   had veroorzaakt. Daar   stond   toen   het   huis   verlaten   en   tot   eenzaamheid   gedoemd,  48

achtergelaten voor het verschijnsel dat er heerste. Men probeerde het wel  aan te prijzen, voor het geval iemand die van het hele geval niets af wist, het   wilde kopen of huren. Later kwam de filosoof Athenodoros naar Athene. Hij las de aanbieding  maar werd, na de prijs gehoord te hebben, wantrouwig doordat die zo laag  was. Daarop deed hij verdere navraag, vernam zo de situatie en huurde het  huis toch met niet minder maar juist met des te meer vastbeslotenheid. Toen vervolgens de avond inviel, beval hij het voorste deel van het huis  voor hem in orde te maken, vroeg daarbij een schrijftafeltje, schrijfgerei en   licht en stuurde allen verder naar binnen. Zelf zette hij zijn geest, ogen en  hand   aan   het   schrijven,   om   te   voorkomen   dat   zijn   anders   ongeoccupeerd  verstand zichzelf in zou beelden iets te horen en ongefundeerde angsten zou  verzinnen. In het begin van de nacht, zoals overal, heerste er stilte, maar toen werd er  ijzer op ijzer geslagen en met ketenen gerammeld. Athenodoros keek niet op,  legde zijn pen niet neer, maar zette zijn verstand op scherp en spitste zijn   oren. Gekraak werd harder, kwam naderbij en leek al vanaf de drempel te  horen te zijn. De filosoof keek op, zag de verschijning en herkende hem als  degene waar men hem over had verteld. Het spook stond daar, en wenkte hem met zijn vinger alsof hij hem riep.  Athenodoros gebaarde hem nog even te wachten en boog zich weer over zijn  schrijftafel en pen.  Het spook begon rond  te  zweven boven zijn hoofd  en  rammelde met zijn kettingen. Hij keek daarop omhoog, zag hem opnieuw  wenken en pakte ditmaal zonder uitstel een lamp om hem te volgen. Het   spook   liep   langzaam,   alsof   de   boeien   hem   vertraagden.   Op   een  gegeven  moment  sloeg hij af naar  de binnenplaats  van het  huis, waar  hij  plotseling oploste en zijn metgezel achterliet, die, eenmaal alleen, wat loof  en bladeren bijeenraapte om de plek te markeren. De volgende dag ging hij naar het stadsbestuur en verzocht hij hen die plek  te laten uitgraven. Er werden botten gevonden, samengebonden en verstrikt  door   ketenen:   een   lichaam   had   die   door   de   tand   des   tijds   en   door   de  uitwerking   van   de   grond   achtergelaten,   om   naakt,   vergaan   en  geboeid   te  worden gevonden. Men verzamelde de botten en begroef ze op staatskosten.  Sindsdien was het huis weer gezond en vrij van boze machten.

49

ERASMUS, CICERO EN SEAN CONNERY Thomas Hart

H

adden wij in Amsterdam maar een heuvel in het midden van de stad.  Om op al onze ansichtkaarten te zetten. Met een onvoltooide kopie van  het Pantheon erop. Een heuvel waar studenten die Classics studeren Cicero’s  Pro Murena kunnen declameren terwijl Japanse toeristen verbaasd toekijken  en foto’s kunnen maken. Wat? Ik heb het over Calton Hill, midden in Edinburgh, de stad die op basis van  precies die heuvel ook wel ‘het Athene van het Noorden’ genoemd wordt. Het  is nu ruim twee maanden geleden dat ik hier aankwam om hier een half jaar  Classics   te   studeren   aan   de   University   of   Edinburgh,   één   van   de   oudste  universiteiten van Schotland. Ik was van plan om me met zowel Grieks als  Latijn   als   Oude   Geschiedenis   bezig   te   houden,   en   dat   is   gelukt:   ik   volg  momenteel   vakken   over   de  Oresteia,   Cicero’s   verdedigingsspeeches   en   de  obscure Ctesias van Cnidus, respectievelijk. Mensen  die  ervaring hebben met  een  semester  in het  buitenland  weten  ongetwijfeld waar ik het over heb als ik zeg dat het in het begin even wennen  is aan de positie van de uitwisselingsstudent, die zich ergens tussen ‘toerist’  en  ‘student’  bevindt.   Ik  begon,  heel  begrijpelijk,   als   bijna   volbloed  toerist,  toen ik hier een week voordat het semester daadwerkelijk begon aankwam.  Dat   was   ideaal:   ik   kon   de   stad   verkennen,   bergen   beklimmen   en   alvast  bevestigen dat het weer hier heel erg lijkt op het weer in Nederland. Nu de   colleges ten einde lopen en deadlines naderen zit ik echter vrijwel aan de  andere kant van de schaal, en ben ik veel in de universiteitsbibliotheek te  vinden. Een tip: ga niet op de vijfde verdieping zitten, want het uitzicht op de   bergtoppen  leidt   af.   Na  de   maand   mei,   die   geheel  in   het  teken  staat   van   examens, ben ik hier nog in juni en de eerste week van juli. Ik ben van plan  om de Highlands in te gaan, het liefst met een tent en een fiets, maar ik moet  nog uitzoeken hoe haalbaar dat is. Behalve aan het zijn van een uitwisselingsstudent zijn er meer dingen waar  ik   even   aan   moest   wennen.   Een   tienpuntsvak   hier   heeft   maar   twee  contacturen per week, die volledig worden gebruikt om alles wat je de week  daarvoor zelf gelezen hebt te bespreken. Je wordt hier dus geacht om veel  zelfstandig te doen, en dat is prima, want daar heb je dan ook de tijd voor  50

met weinig contacturen. Of tenminste, ik heb daar tijd voor, want veel van  mijn medestudenten zijn momenteel druk met het schrijven van hun scriptie.  Een andere, meer concrete omslag die ik moest maken, heeft te maken met  het vertalen van Grieks en Latijn. Soms moet je een extra vertaalstap maken,  bijvoorbeeld van Grieks naar Nederlands naar Engels, maar soms wordt het  echter ook makkelijker: de LSJ is immers Engels. Over Latijn hoef je soms  zelfs minder na te denken. Veel Latijnse woorden kun je gewoon verengelsen:  zo wordt nefarius ‘nefarious’, abstinentia ‘abstinence’ en divulgere ‘to divulge’.  Daar staat dan wel weer tegenover dat je Grieks en Latijn hier op een totaal   andere   manier   moet   uitspreken.   Als   mijn   medestudenten   me   vreemd  aankijken is dat waarschijnlijk omdat ik weer een Grieks of Latijns woord op  z’n Nederlands heb uitgesproken. En als het dat niet is, is het wel het Sean   Connery­accent (spreek uit ‘ek­sjent’) dat ik blijkbaar heb en dat als typisch  Nederlands wordt gezien. Over   accenten   gesproken:   wie   hier   komt   om   een   authentiek,   charmant  Schots accent op te doen, komt bedrogen uit. Ik denk dat maar ongeveer  10% van de mensen die ik hier tot nu toe heb ontmoet Schots is. Zowel op de   universiteit   als   bij   de   waterpoloclub   is   het   overgrote   merendeel   Engels,  aangevuld   met   Amerikanen,   Ieren   en   een   paar   verdwaalde   Australiërs.   Ik  moet dus nog even hard op zoek naar een Schotse vriend die mij in zijn huis  wil opnemen tijdens het beroemde Fringe Festival dat jaarlijks in Edinburgh  plaatsvindt   in   de   maand   augustus.   Daarmee   heb   ik   hier   al   twee   dingen  gezegd die ik eigenlijk nog wil doen in Edinburgh: mezelf een Schots accent  aanmeten en het Fringe Festival bezoeken. Er zijn nog meer dingen die op  mijn  bucket list  staan: een kilt dragen zonder iets eronder, in de Noordzee  zwemmen (aan de Schotse kant ervan), de Highland Games bezoeken en een  passage uit Cicero’s  Pro Murena  voordragen op Calton Hill terwijl ik zoveel  mogelijk Japanse vakantiefoto’s sier. Dat laatste moet ik nog even toelichten. Net als in Amsterdam zijn er ook hier op de University of Edinburgh onder  de docenten Classics onvervalste vakidioten – in de meest positieve zin van  het   woord,   net   als   in   Amsterdam.   Neem   nu   Dr.   Berry,   Senior   Lecturer   en  expert op het gebied van Cicero’s speeches, die zijn bewondering voor Cicero  niet   onder   stoelen   of   banken   steekt.   Ik   verdenk   hem   er   zelfs   van   dat   hij  probeert om op Cicero te lijken. Maar goed, terug naar mijn verhaal. Een  aantal   weken   geleden   was   het   hier   ‘Innovative   Learning   Week’,   een  week  waarin   studenten   werden   aangemoedigd   om   aan   allerlei   vernieuwende,  educatieve activiteiten mee te doen. Één daarvan werd georganiseerd door  Dr.   Berry,   die   benieuwd   was   hoe   het   uitspreken   van   een   Romeinse  rechtstoespraak in zijn werk zou gaan als de omstandigheden ervan zo goed  mogelijk werden nagebootst: in weer en wind, met een jury en een verdachte  51

en bekeken door een publiek dat vrijelijk uiting kan geven aan hun mening.  En dat alles aan de voet van het Parthenon­achtige National Monument op  Calton Hill. Een mooi, interessant plan, maar jammer genoeg was er maar  een vijftal studenten dat zich opgaf voor deze ‘Roman oratory out­of­doors  experience’, waardoor Dr. Berry zich genoodzaakt zag de activiteit niet door  te laten gaan. Deels uit academische interesse en deels uit nieuwsgierigheid  over hoe grappig en beschamend het zou zijn geweest, besloot ik samen met  een medestudent te proberen het alsnog door te laten gaan. Momenteel zijn  we bezig met het zoeken van meer deelnemers. Als afsluiting van dit stuk richt ik het woord aan het bestuur van Laverna.  Edinburgh   is   een   geweldige   stad.   De   mensen   zijn   er   vriendelijk,   het  studentenleven bont en de lucht blauw, op geregelde regenbuien na. Er zijn  bergen die je kunt beklimmen. Er zijn goede musea, die gratis toegankelijk  zijn. Er zijn duizenden pubs waar je bij kunt komen als je, bijvoorbeeld, een  berg   hebt   beklommen.   Er   is   een   universiteit   met   goede   docenten   en   een  enthousiaste Classics Society (jullie equivalent in Edinburgh) die jullie maar  al  te   graag  zou  ondersteunen   als   jullie   – niet  meer  dan   terecht  –  zouden  besluiten om een volgende Lavernareis de bestemming Edinburgh te laten  hebben. Dat is dan meteen een excuus voor mij om terug te keren naar deze  mooie stad, waar ik me gelukkig prijs nog een paar maanden te zijn.

52

NAWOORD Marko van der Wal

E

ind   februari   verschenen   op   internet   enkele   berichten   over   ‘de   exacte  datering’ van Homerus’ Ilias en Odyssee. Brekend nieuws was het. Door  middel   van   een   taalevolutionair   model   was   het   bouwjaar   van   deze   epen  vastgesteld op 762 voor Christus. “En... de waarde?” zou ik bijna op Kunst en  Kitsch­achtige toon willen vragen. De waarde van het achterliggende onderzoek, gepubliceerd in  BioEssays   van   18   februari,   zit   niet   in   het   resultaat   maar   slechts   in   feit   dat   een  literair­cultureel   onderwerp   onderzocht   wordt   door   een   methode   uit   de  evolutiekunde in te zetten. Dat wordt wat mij betreft nog steeds te weinig   gedaan.   Het   uitgangspunt   vormt   in   dit   geval   niettemin   de   historische  taalkunde:   een   lijst   van   cognaten   in   het   Hettitisch,   Homerisch   Grieks   en  Nieuwgrieks. Maar dan haalt het artikel – om met Aristophanes te spreken – snel de  “woordmeetlinten,   woordlinialen   en   kaders”   uit   de   kast.   De   voor   mij  ondoorgrondelijke “likelihood­based Markov chain Monte Carlo procedure”  geeft   een   schatting   van   de   periode   waarin   de   epen   zijn   geschreven.   Die  procedure   gaat   blijkbaar   uit   van   de   snelheid   waarmee   cognaten   in  verschillende talen verdrongen worden door woorden die helemaal niet op  de   oorspronkelijke   woorden   lijken.   Uit   de   formule   rolt   een   interval   van  ongeveer achthonderd jaar. De stap van die schatting naar het voornoemde  jaartal is mij duister. Het   artikel   vermeldt   dat   er   geen   gebruik   is   gemaakt   van   “historical,  cultural   or   archaeological   information   about   Homer   or   his   works”;   in   de  conclusie staat dat het uiteindelijke jaartal toevallig dichtbij de traditionele  datering   van   de   beker   van   Nestor   ligt.   Het   was   inderdaad   onvoorstelbaar  geweest als de onderzoekers alle bekende niet­statistische gegevens buiten de  deur hadden weten te houden. Nota bene is alle verandering in het lexicon  immers cultureel­historisch bepaald. Is er hier niet überhaupt sprake van een denkfout? Ik kan me niet aan de  indruk onttrekken dat het merkwaardig is om een methode die gebaseerd is  op een natuurlijk algoritme, los te laten op een ten diepste kunstmatige taal.  De epische taal, en met name het idioom, is een literair construct, waarvan  niet kan worden verondersteld dat die strookt met hoe er op een gegeven  moment   daadwerkelijk   gesproken   werd.   Een   vergelijking   tussen   een  53

anachronistisch bouwwerk als een kunsttaal, zelfs al zou die ontwikkeling  kennen, en een natuurlijk taal is uiterst hypothetisch, zo niet onzinnig. De slotzin is overigens dusdanig aanmatigend dat de honden er geen brood  van lusten: “our analysis (...) shows how even fictional texts can preserve  traces   of   history.”   Ik   zou   de   schrijvers   van   het   artikel   aanraden   eens   een  roman te lezen, en het experiment voorgoed te laten waar het nu is. In de  rubriek ‘Ideas & Speculations’.

54