WAU COLOFON. Blad van de studie Klassieke talen Universiteit van Amsterdam jaargang 29 nummer 2 lente 2014

WAU Blad van de studie Klassieke talen Universiteit van Amsterdam  jaargang 29 nummer 2 lente 2014

COLOFON Hoofdredacteur Maurits de Leeuw

Redactie

Baukje van den Berg David Omar Cohen Thomas Hart  Alex Philippa Marko van der Wal 

Vormgeving

Postadres 

Klassiek Seminarium  tav. Redactie Wau Spuistraat 134    1012 VB Amsterdam 

E­mail & internet

[email protected]  student.uva.nl/glt facebook.com/redactiewau

Marko van der Wal

Met dank aan 

Leerstoelgroepen Grieks en Latijn

1

INHOUD Voorwoord..........................................................................3 Maurits de Leeuw

Nieuws & Mededelingen......................................................4 door Maurits de Leeuw

Laverna Lisboa...................................................................6 Hugo Brieffies

Een spectaculaire ontdekking.............................................9 David Omar Cohen

Het begin van het einde....................................................13 Maurits de Leeuw

Schubert en de ouden.......................................................17 Maurits Lesmeister

Classici met een tweede opleiding.....................................19 David Omar Cohen

Van leerling naar student.................................................26 Baukje van den Berg

Wie het fout heeft moet drinken.......................................30 Daan van Diemen

Attisch spreken op het Murmellius....................................33 door David Omar Cohen

De andere classicus...........................................................37 Anna Duijsings

Aan het begin van je Latijn...............................................39 door Thomas Hart

Spookverhalen uit de oudheid..........................................42 vertaald door David Omar Cohen

Ingezonden brief...............................................................44 Love and let love...............................................................46 Thomas Hart

Nawoord...........................................................................48 Marko van der Wal

2

VOORWOORD Maurits de Leeuw

N

a een seizoen dat we nauwelijks winter konden noemen, worden we nu in dit Augustusjaar   verblijd door de “grata vice veris et Favoni”. De winter heeft zo zijn vruchten afgeworpen – geen suikerbieten of winteruien, maar twee gedichten van Sappho heeft het Egyptische zand voortgebracht. In het moederland van Medea werd in een kunstmatige winter furore gemaakt door   de   Bataafse   schaatscohorten,   hetgeen   resulteerde   in   een   rijke medailleoogst.   De  ijzers   waren   echter   nog   nauwelijk   van  de   voeten   of  de onrust in Oekraïne leidde tot een ingrijpen van Skythenchef Poetin, waardoor de politieke situatie nog altijd gespannen is. Laverna koos dus maar wijselijk haar bestemming aan de andere kant van Europa, waar ze het komen van de lente al even kon proeven. Dit jaar werd weer eens een bestemming binnen de  limes  bezocht: Lissabon, een stad op zeven heuvels, die door Odysseus gesticht zou zijn.  Uiteraard staat in dit nummer van de  Wau  een verslag te lezen van deze reis   naar   Lissabon,   geschreven   door   ooggetuige   Hugo   Brieffies.   Ook   de gedichten   van   Sappho   krijgen   aandacht   in   dit   nummer:   David   bespreekt enkele reacties van classici op de ontdekking. Mauritsen recenseren dit keer een   college,   een   toneelstuk   en   een   lezing­/muziekavond   uit   de   voorbije periode. Verder   bevat   deze  Wau  een   aantal   reportages:   David   vroeg   een   aantal studenten die naast hun studie (G)LTC aan de UvA nog een tweede studie volgen   naar   hun   ervaringen.   Ook   heeft   hij   met   Christiaan   Caspers,   leraar klassieke talen aan het Murmellius Gymnasium te Alkmaar, gesproken over de   cursus   ‘gesproken   Attisch’   die   Caspers   zijn   leerlingen   aanbiedt.   Baukje putte uit haar eigen ervaringen om eens een vergelijking te maken tussen het lesgeven aan leerlingen en het doceren aan studenten. Als andere classicus spreekt Anna Duysings over haar ervaringen in een bedrijfstak die ver van de studie der klassieken af ligt. Ten slotte vroeg Thomas een student elementair Latijn naar zijn beweegredenen om het Latijn bij te spijkeren. Ook  zijn er in dit nummer twee  opiniestukken te  lezen. Thomas zet de discussie over de liefde voort en reageert op het stuk van Jacob Kaandorp in de vorige  Wau. Daarnaast verheugen we ons ook een felle brief te hebben ontvangen van niet­classicus, een geval dat zich zelden voordoet. De auteur richt zich tot de Amsterdamse classici, of eigenlijk “studenten Grieks”. Wij 3

vonden dat dit schrijven zeker verdiende gelezen te worden en hebben dus besloten het in de Wau op te nemen. Wat rest zijn raadsels. Uiteraard is er weer een raadselachtig spookverhaal uit de oudheid, vertaald door David, en zijn we op zoek naar de naam van een oud­docent aan de UvA. Daarnaast hebben we een bijzonder stuk over antieke   raadsels   in   de  Anthologia   Palatina  van   Daan   van   Diemen.   We bedanken alle gastauteurs hartelijk voor hun bijdragen aan dit nummer van de Wau in de “cruellest month.”

NIEUWS & MEDEDELINGEN door Maurits de Leeuw

❦

Bij de ‘Ken­uw­klassieken’ pubquiz, gehouden op donderdag 13 maart in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden, is het ACASA­team er voor het derde jaar op rij met de winst vandoor gegaan. Het team bestaat uit Gerard Boter, Rodie Risselada, Steve van Beek, Michiel van der Keur en Bas van der Mije; zij waren met een voorsprong van maar liefst vijf punten (over een totaal van ongeveer tachtig) de 38 andere deelnemende teams de baas. Er deden ongeveer tweehonderd classici mee aan de pubquiz. De redactie van de Wau feliciteert het ACASA­team van harte met de overwinning. ❦  Op 24 april zal de muziekavond van de opleidingen Griekse en Latijnse taal en cultuur en Latijnse taal en cultuur plaatsvinden in de Tamboer aan de Overtoom. ❦  Naar aanleiding van de ontdekking van papyrusfragmenten van een tot dusverre onbekend gedicht van Sappho (zie het stuk van David Cohen in dit nummer) zal  de  hoogleraar  Grieks  van  de Radboud  Universiteit  Nijmegen André   Lardinois   op   29   april   een   lezing   over   het   gedicht   verzorgen,   van 15.00­16.30 uur in de Doelenzaal. ❦ Bij het Noord­Griekse dorpje Vergina zijn vijf nieuwe tomben aangetroffen. Vergina had al eerder bekendheid verworven vanwege de vondst van andere graftombes, waaronder, volgens sommigen, het graf van Philippus II. Volgens de Griekse archeologe Angeliki Kottaridi zou het om koninklijke tombes gaan uit de periode van de Macedonische koning Cassander (305­297). 4

❦ Afgelopen zomer heeft een visser voor de kust van Gaza in de Middelandse Zee een bronzen beeld van Apollo aangetroffen. De omstandigheden van de vondst zijn onduidelijk: de visser vertelde de afgelopen maanden steeds een ander verhaal aan de diverse media. Hierdoor wordt de authenticiteit van het beeld betwijfeld. In ieder geval is het beeld op een zeker moment zonder succes   voor   500.000   dollar   op   eBay   aangeboden   en   heeft   het   Louvre geprobeerd   het   beeld   in   bezit   te   krijgen.   Waarschijnlijk   is   het   momenteel echter in handen van de Palestijnse beweging Hamas. ❦  In een kelder  van  het  Luther College  in de Amerikaanse stad  Decorah, Iowa, is een doos met papyri gevonden. Waarschijnlijk zijn ze in de jaren ‘20 door een docent klassieke talen uit Egypte naar Amerika gebracht, waar ze vervolgens zo’n negentig jaar in een doos hebben gelegen. De papyri zijn in bijzonder goede staat.

5

LAVERNA LISBOA Hugo Brieffies

O

p   6   maart   vertrok   in   alle   vroegte   een   select   gezelschap   classici   (in wording) naar het mooie Lissabon. Alhoewel een duf gevoel het begin inluidde van deze Lavernareis 2014, bleek dit achteraf gezien het moeilijkste moment   van   de   reis.   Want   mede   door   het   weer   overtrof   deze   reis   onze stoutste verwachtingen. Nadat sommigen van ons nog de benodigde slaap tot zich genomen hadden in het vliegtuig, landden we op het mistige vliegveld van Lissabon. Weliswaar een mistig begin, maar tot ieders geluk klaarde het in de loop van de ochtend op en kon het middagprogramma zonnig van start gaan. In het Lisb’on Hostel was hetdrie nachten goed toeven, want het hostel was van   alle   gemakken   voorzien.   Zo   beschikten   we   over   een   dakterras   met uitzicht op de Taag en een op het zuiden gerichte tuin, waarin we een heel aantal   uren   hebben   doorgebracht.   Onze   eerste   activiteit   bestond   uit   een rondleiding door de binnenstad, waarin de vijf begeleiders ons een aantal mooie plekken hebben laten zien. Zo heb ik het Rossioplein en de kathedraal Sé mogen aanschouwen. Het Castelo São Jorge was echter iets moeilijker te vinden…Het was erg leuk om zo’n eerste impressie van de stad op te doen door   middel   van   een   stadswandeling.   De   vriendelijkheid   die   Lissabon   zo eigen is, wordt daardoor meteen zichtbaar.  Lissabon is bovengronds mooi, maar ook onder de grond valt er van alles te bekijken.  De rondleiding onder een oud bankgebouw diezelfde middag schetste ons een   beeld   van   het   Romeinse   Lissabon.   Deze   oude   delen   van   Olissippo besloegen   verbazingwekkend   genoeg   een   vrij   groot   oppervlakte,   waardoor wij ook een rondleiding  onder  Lissabon hebben mogen meemaken. De dag werd afgesloten met een muzikaal diner, waar we onder het genot van een hapje en een drankje naar een Portugese fadozangeres luisterden. Hierna was er voor de doorzetters onder ons nog een kans om zich in het uitgaansleven te storten. Dag   twee   was   er   wederom   geen   gebrek   aan   zonneschijn:   de   hele   dag hebben we ervan mogen genieten. De wijk Belém stond voor vandaag op het programma,   welbekend   om   haar   oude   verdedigingstoren   en Hiëronymietenklooster. De Torre de Belém is aan het begin van de 16 e eeuw gebouwd om de koloniale uitbreidingen van de Portugezen eer aan te doen. 6

Lange tijd sierde hij de oever van de Taag, maar na de grote aardbeving van 1755   verloor   de   toren   zijn   belangrijkste   functie,   omdat   de   rivierloop   zich verlegde.   Naast   de   toren   bezochten   we   het   Hiëronymietenklooster.   Een immens   complex,   waarin   naast   het   museum   over   het   klooster   zelf,   een archeologisch en een maritiem museum gehuisvest zijn. Samen met de toren heeft het kloostercomplex de grote aardbeving redelijk goed doorstaan en is daarom een van de mooiste overgebleven gebouwen in de Manuelstijl.  Na   de  middag   werd  er   nog   een  bezoek   gebracht   aan   het  archeologisch museum, waarin heel wat Romeinse overblijfselen te bezichtigen waren (o.a. grafschriften). Vanwege het mooie weer stond de meerderheid van de groep echter   al   snel   weer   buiten   om   er   volop   van   te   kunnen   genieten.   De slotactiviteit van het officiële programma voor deze vrijdag bestond uit een tweede stadswandeling met als het beoogde eindpunt de botanische tuin van Lissabon.  Desafortunadamente –de tuin bleek al gesloten. Dit mocht de pret niet   drukken,   want   na   het   avondeten   had   de   Magistra   Librorum   een traditionele kroegentocht door de binnenstad voor ons in petto. Een  mooie afsluiting van een geslaagde dag! Dag drie begon met het besef dat er nog maar twee dagen restten, een ietwat   teleurstellend   gevoel,   maar   gelukkig   bood   de   verrassingsactiviteit voldoende   afleiding.   Een   dergelijke   naam   stond   voor   mij   (althans   op   de middelbare school) jarenlang gelijk aan een vreeswekkende survivaltocht of een ongewilde skiles, maar het bestuur heeft mij ook met de positieve kant van   het   woord   bekend   gemaakt.   De   verrassing   bestond   namelijk   uit   een excursie naar het pittoreske plaatsje Sintra aan de rand van de metropool. Hoog torent daar een oud Moors fort boven de bossen uit, dat je bereikt na een stevige klim. De activiteit besloeg ongeveer de hele ochtend en middag, zodat we vermoeid maar opgetogen over het stadje zelf en het uitzicht aldaar ons terug naar Lissabon begaven. Het ‘laatste avondmaal’ nuttigden wij in een oud paleis, dat is opgetrokken in Moorse stijl. Al viel er over de kwaliteit van   het   eten   te   twisten,   gezellig   was   het   daar   wel.   Tijdens   het   diner bedankten we ook de leiding, die alles in goede banen had geleid en ons van het mooie Lissabon heeft laten genieten.  Toen   de   laatste   dag   aanbrak,   verhinderden   wolken   de   zon   Lissabon   te bereiken.   Zodoende   deed   de   terugreis   naar  Países   Baixos  misschien   iets minder zeer. Gelukkig duurde het nog heel wat uren voordat het vliegtuig vertrok, waarin we het Museu Nacional de Arte Antiga  bezocht hebben. Een tentoonstelling   met   werken   van   o.a.   Rubens   en   Brueghel   was   daar   te bezichtigen. Het weer stond er dus naar om een museum te bezoeken, maar dat betekende niet dat het goot. Ook de laatste dag bleef de temperatuur zeer aangenaam. De laatste paar uurtjes voor vertrek was er de mogelijkheid 7

om van alles en nog wat te doen: souvenirs kopen, een wandeling maken of gewoonweg   doelloos   op   een   pleintje   zitten   om   voor   de   laatste   keer   te genieten van het mooie  Lisboa. Zondagavond laat arriveerden we weer op Schiphol en ging iedereen zijn eigen weg. Conclusão: een goed georganiseerde reis naar een mooie stad en ook nog eens prachtig weer. Hadden we het beter kunnen treffen? Graag bedank ik hier dan ook het bestuur, dat dit alles voor bijna geen geld mogelijk gemaakt heeft. Muito obrigado! 

8

EEN SPECTACULAIRE ONTDEKKING Twee nieuwe gedichten van Sappho David Omar Cohen

N

egen jaar na de ontdekking van een vorig fragment uit Sappho’s oeuvre presenteerde de Oxfordse papyroloog Dirk Obbink eind januari nieuws dat de wereld op zijn grondvesten deed daveren: twee nieuwe gedichten van de dichteres zouden zijn gevonden, waarvan één zelfs belangrijke informatie over   Sappho’s   grotendeels   in   nevelen   gehulde   biografie   zou   kunnen bevestigen. In een van tevoren gepubliceerde versie van een in de lente van 2014 te verschijnen   artikel   schreef   professor   Obbink   dat   hij   de   gedichten   op   een papyrus uit de derde eeuw na Christus had gevonden. Transcriptie, tekst en verdere   informatie   over   de   twee   gedichten   waren   bijgevoegd,   maar   de omstandigheden   omtrent   deze   vondst   zijn   buitengewoon   schimmig.   Niet alleen kon de  papyroloog  over  de herkomst  van  de papyrus  niets  zeggen, daar de eigenaar (een particulier uit Londen) anoniem wilde blijven, maar ook is de officiële link naar de voorpublicatie van Obbink inmiddels offline gehaald. Uiteraard   is   het   voltallige   klassieke   vakgebied   direct   op   deze   nieuwe gedichten   gesprongen.   Niet   alleen   de   oudheidkundigen   hadden belangstelling,   ook   media   als   NOS,   Nu.nl,   The   Guardian   en   Welt.de besteedden aandacht aan de vondst. Wat maakt deze gedichten, los van het feit dat ze van Sappho lijken te zijn, zo interessant? Het tweede gedicht is in de vorm waarin professor Obbink het publiceerde slecht leesbaar, maar lijkt gericht aan Aphrodite. Intrigerender is het eerste gedicht, inmiddels bekend als het ‘Broers­gedicht’ daar het over Sappho’s broers lijkt te gaan. Over de familie van de Muze van Lesbos weten we uit haar eigen gedichten weinig.   De   meeste   woorden   hebben   latere   antieke   auteurs   gewijd   aan Sappho’s   tragische   dood   ­   ze   zou,   zoals   in   Ovidius’  Heroides  wordt beschreven, ongelukkig verliefd zijn geworden op de veerman Phaon en, toen die haar liefde niet beantwoordde, van een rots zijn gesprongen. Van haar ouders, haar man en haar dochtertje Kleïs is niets dan hun namen bekend. De dichteres   zou   daarnaast   drie   broers   hebben   gehad,   Charaxos,   Erigyos   en Larichos. Over haar oudste broer Charaxos schrijft Herodotos in de Historiën het volgende: 9

Rhodopis kwam naar Egypte op bevel van de Samiër Xanthes, en   werd,   eenmaal   daar   te   werk   gesteld,   voor   een   immens geldbedrag   vrijgekocht   door   een   man   uit   Mytilene, Skamandronyos’   zoon   Charaxos,   de   broer   van   de   dichteres Sappho.   (…)   Charaxos   ging,   toen   hij   Rhodopis   had vrijgekocht, terug naar Mytilene en werd door Sappho in een gedicht fel bekritiseerd. (II 135) Een   flink   gehavend   fragment   van   Sappho   (fr.   5   ed.   Campbell)   lijkt   deze affaire te behandelen en spreekt over een broer, maar diens naam wordt niet genoemd. In fr. 15b ageert de dichteres tegen een zekere Doricha: volgens Strabo   (17.808)   zou   zij   dezelfde   zijn   als   de   door   Charaxos   vrijgekochte Rhodopis,  maar Athenaios ontkent die identificatie in  Het Geleerdenbanket (13.59c).  Over Sappho’s tweede broer Erigyos is niets bekend. Haar jongste broer Larichos wordt onder andere door Athenaios genoemd (10.24): “En de mooie Sappho prijst geregeld haar broer Larichos als wijnschenker in het Prytaneion van de Mytileners.” Wat heeft dit nu met het ‘Broers­gedicht’ te maken? In het door professor Obbink gepubliceerde lied wordt melding gemaakt van zowel Charaxos, die kennelijk   op   reis   is,   als   van   een   jonge   Larichos.   Het   gedicht   zou,   als   het werkelijk van Sappho is, bevestigen dat dit inderdaad twee broers van haar waren. Genoeg   reden   tot   enthousiasme   dus.   Maar   er   kwamen   ook   kritischere stemmen naar voren: is niet juist het blote feit dat het gedicht biografische informatie   over   één   van   ’s   werelds   meest   bewonderde,   maar   ook   meest mysterieuze dichteressen bevestigt, reden genoeg om aan een vervalsing te denken? Hoewel de schimmige omstandigheden omtrent de ontdekking van de gedichten en hun publicatie bepaald niet meehelpen, hoeft er allerminst sprake te zijn van een vervalsing. De versvorm en het Lesbische dialect lijken authentiek, en daarbij is het handschrift op de papyrus al bekend van een ander fragment van Sappho dat niet eerder voor onecht is aangezien. Dat hoeft natuurlijk niet te betekenen dat we echt met een gedicht van Sappho   te   maken   hebben.   Onder   andere   oudhistoricus   Jona   Lendering betoogde   (zie   ook   zijn   weblog   Sargasso.nl)   dat   het   net   zo   goed   om   een vervalsing uit de oudheid zou kunnen gaan, van een dichter die teleurgesteld was zo weinig informatie over het leven van de ‘Tiende Muze’   te kunnen vinden, en zelf met de gegevens die hij wel tot zijn beschikking had, aan de slag   ging.   Verschillende   vervalsingen   uit   de   oudheid   zijn   immers   zo onaangenaam goed gelukt dat het geleerden de grootste moeite kost om over 10

de betwiste authenticiteit van bepaalde werken overeenstemming te bereiken ­   Aischylos’  Vastgebonden   Prometheus,   een   aantal   dialogen   van   Plato,   de poëzie van Sulpicia, ga zo maar door.  Ook over Sappho’s ‘Broers­gedicht’ is de academische wereld het voorlopig nog   niet   eens.   Een   intrigerend   punt   is,   naast   de   broers   waar   over   wordt gesproken, de opvallende rol van   δαίμονες  in de tekst. Meerdere geleerden hebben   tevens   gewezen   op   een   mogelijke   parallelplaats   in   Horatius’ Soracte­ode: men vergelijke  τὰδ' ἄλλαπάνταδαιμόνεσσινἐπιτρόπωμεν  (“maar laten we geheel de rest aan de Goden (?) overlaten” vv. 9­10) met “permitte divis cetera” (Hor.  Oden  I.9.9). Commentaar Vincent Hunink op Facebook: “De   dingen   overlaten   aan   de   Goden,   dat   kan   een   Romein   ook   zelf opschrijven.  Door na te denken.” Hunink  publiceerde tevens een vertaling van het ‘Broers­gedicht’ op zijn website. Er   blijven,   kortom,   nog   genoeg   vragen   onbeantwoord.   Het   wachten   is voorlopig op de uiteindelijke publicatie door Dirk Obbink in het lentenummer van   het  Zeitschrift   für   Papyrologie   und   Epigraphik  189   (2014).   Wie   de voorpublicatie   alvast   lezen   wil,   kan   hem   vinden   op http://www.pannonbooks.hu/wp­content/uploads/Obbink­tanulmC3%A1ny. pdf. Een vertaling van het ‘Broers­gedicht’ is hieronder bijgevoegd.

ἀλλ' ἄϊθρύλησθαΧάραξονἔλθην νᾶϊσὺμπλέαι·τὰμέν, οἴομαι, Ζεῦς οἶδεσύμπαντέςτεθέοι·σὲδ' οὐχρῆ ταῦτανόεισθαι, ἀλλὰκαὶπέμπηνἔμεκαὶκέλεσθαι πόλλαλίσσεσθαιβασίληανἬραν ἐξίκεσθαιτυῖδεσάανἄγοντα νᾶαΧάραξον, κἄμμ' ἐπεύρηνἀρτέμεας·τὰδ' ἄλλα πάνταδαιμόνεσσινἐπιτρόπωμεν· εὐδίαιγὰρἐκμεγάλανἀήταν αἶψαπέλονται· τῶνκεβόλληταιβασίλευςὈλύμπω δαίμον' ἐκπόνωνἐπάρωγονἤδη περτρόπην, κῆνοιμάκαρεςπέλονται καὶπολύολβοι. 11

κἄμμες, αἴκετὰνκεφάλανἀέρρῃ Λάριχοςκαὶδήποτ' ἄνηργένηται, καὶμάλ' ἐκπόλλανβαρυθύμιάνκεν αἶψα λύθειμεν. maar jij herhaalt alsmaar hoe je hoopt dat Charaxos met een vol schip terugkomt. Ik denk dat Zeus en de Goden weten, of dat gebeuren zal: maak jij je geen zorgen, maar laat me naar de tempel van Vorstin Hera gaan en vragen om een behouden thuiskomst voor Charaxos’ schip. Ik zal bidden dat hij ons in gezondheid aan mag treffen. Laat verder alles aan de Goden over: hoe vaak verschijnt er immers niet vanuit vervaarlijke stormen plots een heldere hemel? Ach, gelukkig zijn van de stervelingen zij, die Zeus vanaf de Olympos met een Godheid bijstaat in hun gezwoeg: die mensen leven gezegend! En wat ons betreft: wanneer Larichos zijn hoofd rechtop houdt en op een dag een man wordt, dan zal ons gezin inderdaad van zware zorgen bevrijd zijn.

12

HET BEGIN VAN HET EINDE Maurits de Leeuw

H

et is alweer enige tijd geleden dat in de Wau een college is besproken.* Het college van Piet Schrijvers, die dit semester vanuit zijn emeritaat tijdelijk   was   teruggekeerd   aan   de   universiteit   voor   een   college   aan   de masterstudenten van ACASA,   mag echter niet onvermeld voorbij gaan. Op zijn eigen sneeuwbalmethode associërend kon ik het echter niet laten bij een bespreking van dit college alleen. Daarom heb ik de vrijheid genomen om nog een aantal andere zaken ter sprake te brengen waar ik mij mee bezig hield   aan   het   begin   van   dit   semester.   Hopelijk   zal   een   klassiek   drieluik voldoende rode draad bieden. De   afgelopen   twee   maanden   gaf   emeritus   hoogleraar   Latijnse literatuur(voorheen  aan de  Universiteit   Leiden) Piet  Schrijvers  een  college over de  Agamemnon  van Seneca. Schrijvers heeft in de afgelopen jaren de smaak  van  het  vertalen  goed  te  pakken gekregen.  Schitterende tweetalige edities van het werk van Horatius, Lucretius en van de Aeneïs verschenen de afgelopen jaren bij de Historische Uitgeverij. Recentelijk heeft Schrijvers zich op  het   vertalen  van   Neroniaanse  poëzie   gericht   met   een  vertaling  van   de Pharsalia van Lucanus en vertalingen van de tragedies van Seneca. Het eerste deel, dat de ‘vrouwentragedies’ Medea, Phaedra en Trojaanse vrouwen omvat (met   een   kaftvullende   foto   van   Halina   Reijn),   beleefde   afgelopen   maand reeds zijn tweede druk. De vertalingen zijn steeds van uitstekende kwaliteit; daarnaast   bewijst   Schrijvers   zijn   lezers   een   zeer   welkome   dienst   met   zijn beknopte maar uiterst waardevolle inleidende essays per boek of tragedie. Het   volgen   van   een   college   van   deze  éminence   grise  was   dus   niet   te versmaden, al had ik mijn punten wel binnen en moest ik eigenlijk een begin maken   met   mijn   scriptie.   Dan   maar   wat   langer   doorwerken   in   de   zomer. Allerminst   werd   ik   in   mijn   verwachting   van   het   college   teleurgesteld.   De eerste zeven colleges gaf Schrijvers zelf, daarna pas werden er vier colleges genomen voor  presentaties  van de  studenten.  Waar  bij  veel  mastervakken een soort ‘zelfwerkzaamheids’­ideaal aawezig lijkt te zijn, waardoor vrijwel alle   colleges   bestaan   uit   presentaties   van   studenten,   was   dit   nu   eens   een aangename afwisseling waarbij de docent, per slot van rekening de expert op *

Om precies te zijn: een bespreking van David Rijsers college over de Ars poetica door  Raphael Hunsucker, ‘Een ode aan poëtische vaardigheden’ in Wau 26.3 (2011), p.  45­9. 13

het   gebied   dat   hij   onderwijst,   eerst   eens   liet   zien   hoe   hij   zijn   onderzoek uitvoert. De   opzet   van   het   college   was   om   de   tragedies   van   Seneca,   en   in   het bijzonder   de  Agamemnon,   in   een   receptie­historisch   perspectief   te bestuderen. Dat wil zeggen dat we zowel aandacht moesten hebben voor de traditie die voorafgaat aan Seneca’s tragedies, als ook voor het Nachleben van Seneca tragicus tot op de dag van vandaag. Schrijvers besprak in zijn eerste hoorcolleges thema’s als (het ontbreken van) Seneca’s poëtica, de relatie van de tragedies tot de Poëtica van Aristoteles en de Ars poëtica van Horatius, en de houding van het stoïcisme ten opzichte van poëzie/literatuur. Vervolgens toonde   hij   ons   aan   de   hand   van   twee   andere   tragedies   van   Seneca,   de Oedipus  en   de  Thyestes,   hoe   hij   te   werk   gaat   wanneer   hij   een   onderzoek uitvoert naar de voorgeschiedenis en receptie van een tragedie van Seneca.  Op   deze   colleges   was   het   Horatiaanse  utile   dulci  sterk   van   toepassing: terwijl Schrijvers ons met zijn sneeuwbalmethode een lawine van prikkelende parallellen voorlegde als Brecht’s poëtica van het  episches Theater, Artaud’s théâtre de la cruauté en stukken van Racine en Claus, leerde hij ons ook hoe je nu eigenlijk  zo’n onderzoek aan  kan pakken. Zijn colleges  en handouts waren altijd gestructureerd naar de volgorde van zijn gedachtegangen (de sneeuwbalmethode): beginnend bij een aantal sleutelpublicaties liet hij ons zien hoe hij naar aanleiding van die teksten al associërend zijn onderzoek uitvoert   en   welke   zoekmiddelen   hij   daarbij   gebruikt.   Ook   benadrukte   hij hierbij   meermaals   dat   we   geen   interdisciplinaire   teams   nodig   hebben   om receptieonderzoek uit te voeren: met een gezond verstand en respect voor andere disciplines hoef je niet te vrezen om in je eentje receptieonderzoek te doen.   Het   omgaan   met   secundaire   literatuur   is   daarbij   een   grote verworvenheid   van   classici:   de   secundaire   literatuur   bij   de   meeste   andere letterkundige disciplines is vele malen kleiner dan die op het gebied van de klassieke   auteurs,   waardoor   je   als   classicus,   gewend   aan   de   enorme hoeveelheid literatuur over auteurs als Homerus of Vergilius, al snel op de hoogte kan zijn van de belangrijkste wetenschappelijke discussiepunten over auteurs  als Vondel, Racine of Brecht. Vervolgens   was   het   woord   aan   de   studenten,   die   nu   gelijksoortige onderzoekjes moesten verrichten over de  Agamemnon. Er werden allereerst presentaties gegeven over bodeverhalen, koorliederen en karakterisering van hoofdpersonages. Mijn eigen presentatie ging over de zogenaamde  Orestis tragoedia  van Dracontius, een auteur die leefde in Vandaals Africa aan het einde van de vijfde eeuw. In dit merkwaardige werk vertelt Dracontius de gehele Oresteia zoals die bekend is uit de tragedies van Aeschylus in duizend hexameters, die doorspekt zijn van retorische wendingen (de proloog bestaat 14

uit   een   aaneenschakeling   van  oxymora,   waarvan   de   meest   sprekende “impietate pius”is, gebruikt voor Orestes, die natuurlijk pius is aan zijn vader door zijn moeder te vermoorden). Ik was hiermee de eerste die een referaat hield over een receptieonderwerp; er volgden nog referaten over de tragedies van Seneca in het zeventiende eeuwse Nederlandse drama, over de receptie van Seneca  tragicus  in de achttiende en negentiende eeuw in Nederland en over een Oresteia (en het ontbreken van Seneca­receptie) in Nazi­Duitsland.  Het college is inmiddels alweer een tijdje afgelopen; ik dien alleen nog een definitief paper te schrijven over Dracontius. De Orestie­activiteiten bleken echter niet ten einde: vrijdag 28 maart zat ik in het Compagnietheater bij een Elektra, gespeeld door het Nationaal Toneel. Het script was niet een klassieke Elektra  in stricte zin (van Sophokles of Euripides), maar de  Elektra  van de Oostenrijkse auteur Hugo von Hofmannsthal (1874­1929), die grotendeels gebaseerd  is   op   de  Elektra  van  Sophokles.  Deze  versie  vormde  tevens  het libretto   voor   de   gelijknamige   opera   van   Strauss,   die   ik   een   aantal   jaar geleden met Laverna in de opera in Amsterdam heb gezien. Hofmannsthals Elektra is bepaald niet ongeroerd gebleven door de onwtikkelingen in Europa en   Wenen   specifiek   rond   1900:   Nietzsches   appolinische   en   dionysische krachten   staan   er   tegenover   elkaar   in   de   personen   van   Chrysothemis   en Elektra, terwijl Klytaimnestra wordt gekweld door Freudiaanse dromen.  Het spel van de acteurs van het Nationaal Toneel was theatraal, niet in het minst dat van Mariana Aparicio Torres, wier mediterrane uiterlijk bijdroeg aan   Elektra’s   felle   temperament.   Deze  Elektra  week   daarmee   af   van   een doorsnee   Nederlandse  Elektra­uitvoering,   waarbij   de   rol   van   Elektra   vaak veel onderkoelder wordt gespeeld. Wat mij betreft was dit een aangename afwisseling. Hoe dit bij de  Oresteia  van het Noord Nederlands Toneel op 9 april zal worden ingevuld, zal waarschijnlijk in de volgende  Wau  verslagen worden. Nog   is   het   niet   afgelopen   met   de  Oresteia  dit   voorjaar:   ik   breng   mijn zaterdagen   door   met   het   lezen   van   de  Choephoroi  van   Aeschylus   in groepsverband,  waarbij   we  ons  met een  aantal  studenten  door het  lastige Grieks   vol   tekstproblemen   worstelen.   We   maken   regelmatig   dankbaar gebruik van het werk van twee eminente Nederlandse classici: P.C. Boutens’ vertaling en Groenebooms commentaar. Met een mengsel van bewondering en afkeur vergapen we ons aan het Nederlands uit de beroemde en beruchte vertaling van Boutens; we maken dankbaar gebruik van de commentaar van Groeneboom, die stelt dat men nooit helemaal tevreden kan zijn met  een tekst en commentaar op de Choephoroi, want “de overlevering is zóó corrupt, dat men herhaaldelijk – in het bijzonder in de koorliederen – het goud van het dichterwoord ziet stralen zonder dit te kunnen grijpen.” 15

Zo stond het begin van mijn laatste semester van mijn studie in Amsterdam in het teken van de  Oresteia. Dat was allerminst van tevoren de bedoeling geweest, maar mijn activiteiten van de afgelopen twee maanden overziend, kan ik niet anders concluderen. De titel die boven dit stuk staat is dan ook in zoverre toepasselijk dat het wat dramatisch klinkt en daarmee aansluit bij de inhoud van dit stuk. Ik heb in ieder geval niet een dramatische teneur voor dit stuk beoogd. Dat komt later wel, als het einde zich echt aan zal dienen.

PRIJSVRAAG Wie is deze meneer ook alweer? Stuur je antwoord naar [email protected] en  win Het feest van Saturnus door Piet Gerbrandy. Met dank aan Laverna.

16

SCHUBERT EN DE OUDEN NKV­lezing Casper de Jonge en Wieneke Jansen Maurits Lesmeister

N

a   heel   Nederland   al   rondgereisd   te   zijn,   deden   Casper   de   Jonge   en Wieneke Jansen (Universiteit Leiden), eindelijk de hoofdstad aan met hun   muzikale   lezing.   In   de   sfeervolle,   Laverna   welbekende   en   behoorlijk volle zaal Tamboer aan de Overtoom vertelde De Jonge op donderdag 27 maart   over   Winckelmanns   wetenschappelijke   belangstelling   voor Griekenland, de Duitse Romantische dichters en bovendien het gebruik van hun teksten door twee van de grote liedschrijvers uit de Romantiek: Franz Schubert aan het begin, Hugo Wolf aan het eind van de negentiende eeuw.  In   zijn   kenmerkende   bedaarde,   heldere   stijl,   bestreek   De   Jonge   de verschillende   aspecten   die   de   relatie   van   de   componisten   tot   de   Oudheid bepalen. Hij begon met wijzen op de gelaagdheid van het onderzoek, waarin je, zoals altijd bij receptie, te maken hebt met een oude en een nieuwe tekst, maar   nu   ook   nog   met   hoe   de   componist   daarmee   omgaat:   de   beide behandelde toonzetters zijn beroemd om de virtuoze manier waarop ze de betekenis   van   hun   teksten   kunnen   benadrukken   in   de   muziek.   Daarnaast besprak   hij,   na   een   vogelvluchtbespreking   van   de   Duitse laat­achttiende­eeuwse literatuur, een aantal van de voornaamste dichters en thema’s die aan bod kwamen. Goethe (die correspondentie met Schubert tot diens teleurstelling weigerde), Schiller (die ook de maker van de tekst van Beethovens laatste symfonie was) en Müller (vooral bekend van de cyclus Winterreise) waren hofleveranciers van de Duitse Romantische lieddichters. Aan de hand van een aantal liedteksten liet De Jonge vervolgens zien dat de voornaamste thema’s die verband houden met de Oudheid, met de Griekse literatuur   of   mythologie   te   maken   hebben.   De   eerste   tekst   bezong   een nostalgisch verlangen naar Griekenland (O schöne Welt, wo bist du?), een andere was een naar het Duits vertaald anakreontisch lied. Op   zichzelf   natuurlijk   al   interessant   genoeg,   maar   het   wordt   pas   echt begrijpelijk, en bovendien nog aangenamer, als je de liederen ook echt hoort. Daar kwam Wieneke Jansen, de zangeres, in het spel. De Jonge kroop achter het klavier en samen gaven ze een mooie, ingetogen uitvoering van ongeveer acht liederen, merendeels van Schubert, verdeeld over de avond. Soms werd er een passage of zelfs een lied herhaald, als De Jonge op bepaalde zaken wilde wijzen, en zonder al te technisch te worden, maakte hij op een aantal 17

plekken   treffend   duidelijk   op   welke   manier   de   toonzettingen   bij   de   tekst aansloten, en dat het geen rechttoe rechtaan begeleidingspartijtjes zijn. In An die   Leier  wees   hij   op   de  harmonische   en  melodische   contrasten  tussen  de epische en lyrische poëzie die tegenover elkaar worden gezet in de tekst, en bij het enige lied van Wolf dat gespeeld werd liet hij, voor het helemaal te spelen, de maten horen die een krekel en een nachtegaal uitbeeldden. Omdat je op een avond Schubert toch amper om de Winterreise heen kan, greep hij tot slot de gelegenheid aan om er fijntjes op te wijzen dat niet achter alles per se de invloeden van de Oudheid hoeven zitten: zijn stelling dat de drie zonnen   uit  Die   Nebensonne  waarschijnlijk   niet   gebaseerd   waren   op   een passage  bij   Euripides  waarin   Orestes  alles   dubbel  ziet,   vormde   een  goede aanleiding   om het lied ten gehore te brengen. Terecht werd er uitbundig geapplaudisseerd voor het duo, dat als echte sterren door een (beschaafd) scanderend publiek werd gemaand om als toegift een lied te herhalen.

18

CLASSICI MET EEN TWEEDE OPLEIDING Reportage David Omar Cohen

W

ie Grieks en Latijn studeert, wil natuurlijk uiteindelijk gediplomeerd classicus worden. Wil je je kennis op dat vakgebied buiten de door de studie verplicht gestelde kaders willen verbreden, dan zijn heb je als student de UvA veel in meer of mindere mate ‘klassieke’ vakken tot je beschikking: papyrologie, antieke wijsbegeerte, historische grammatica van het Latijn, enz. enz. bieden de nodige verdieping. Maar een student GLTC kan ook kiezen voor   een   zelf   samengesteld   pakket   samenhangende   vakken   oftewel   een minor,   variërend   van   sterrenkunde   tot   geschiedenis,   of   van muziekwetenschap tot rechtsfilosofie. Er   zijn   echter   ook   studenten   die   zich   niet   alleen   naast   hun   klassieke opleiding   in   een   ander   deelgebied   willen   bekwamen,   maar   er   zelfs   een complete bacheloropleiding naast volgen. Waarom doen ze dat? Hoe ziet het leven   van   iemand   met   twee   studies   eruit,   zowel   qua   college­   en tentamenrooster als ’s avonds in de kroeg? Kunnen ze classici die overwegen een   tweede   opleiding   te   volgen   advies   meegeven?   De  Wau  vroeg   in   deze reportage vijf studenten met een tweede studie naar hun ervaringen. 1. Koosje Hageraats 1e jaar BA Engelse taal en cultuur (voltijd) 1e jaar BA Latijnse taal en cultuur (deeltijd) “Waarom Latijn en Engels? Het komt  erop neer dat  ik  allebei fascinerend vond en niet kon kiezen. Ik begon dit jaar dan ook met de voltijdpropedeuse Engels en studeerde Latijn er in deeltijd naast. Dat klinkt als een heleboel en dat is het ook: vooral in het eerste semester had ik veel contacturen. Meestal zat ik twee halve dagen en drie dagen van negen tot vijf plus twee halve dagen   in   de   collegezaal,   en   daarnaast   moet   je   natuurlijk   het   nodige voorbereiden. In de propedeusefase heb je nog geen algemene vakken die je tegen elkaar weg kunt strepen, maar doordat ik twee talenstudies doe, zijn er wel flink wat overeenkomsten in de behandelde stof – Engelse en Latijnse syntaxis   zijn   natuurlijk   verschillend,   maar   de   theoretische   basis   hoef   je 19

natuurlijk maar één keer te leren.  Wat me heel erg mee is gevallen, is de mate waarin de docenten die ik heb leren   kennen,   niet   alleen   bij   de   kleine   vakgroep   Latijn   maar   ook   bij   de grootschaligere studie Engels, gedreven worden door enthousiasme en hun studenten heel graag willen helpen. Bij die laatste opleiding ben je wel meer op   jezelf   aangewezen:   je   moet   altijd   op   eigen   initiatief   op   een   docent afstappen   wanneer   je   wat   moeite   hebt   met   het   bijhouden   van   de   stof,   of bijvoorbeeld een tentamen wilt verzetten of als er twee colleges overlappen.  Op het inhoudelijke vlak komen mijn twee studies natuurlijk vaak samen; als het over de Middeleeuwen of over het toneel van Shakespeare gaat heb je aan Latijn en kennis van de Oudheid überhaupt ontzettend veel. Maar het meeste plezier had ik dit jaar bij het vak  Proficiency: Rhetoric and Writing, waar we ons bezighielden met antieke retoricaen die theorieën toepasten op moderne   redevoeringen.   Het   was   waanzinnig   om   vanuit   de   Latinistiek bekende stijlfiguren uit toespraken van Obama of speeches bij de Oscars te moeten halen. Vooral bij Laverna heb ik dit jaar veel aansluiting gevonden, daar ben ik erg blij mee.Bij de studievereniging Engels zul je me minder vinden – naast het   studeren   doordeweeks   en   het   Lavernabestuur   doe   ik   vooral   dingen waarbij ik me kan ontspannen en mijn hoofd leeg kan maken. Ik merk ook wel dat je, wanneer je gemotiveerd bent en plezier hebt in je opleiding, een heleboel kunt doen en kunt leren, maar ook doordat je bij je hoofdvakstudie een minimum van 48 punten moet halen om door te mogen gaan was de combinatie Engels – Latijn voor mij toch net iets te veel. Spijt heb ik er geen moment van, want ik weet nu dat ik in ieder geval voorlopig in de Latinistiek verder wil. Sowieso is het een enorme verrijking om tijdens je studietijd ook buiten je eigen vakgebied te kijken: de Klassieken vormen een erg gesloten gemeenschap,   en   de   onderwijsvorm   is   bij   andere   opleidingen   vaak   wat anders. Bij Engels kijk je veel globaler naar teksten en gaat het eerder om de algemene   inhoud   of   het   effect   van   die   tekst   dan   de   talige   en   historische aspecten.   Als   je   met   beide   benaderingen   leert   werken,   verbreed   je   jezelf enorm.   Ik   kan   het   iedereen   dan   ook   van   harte   aanbevelen   om   zich   eerst alleen op de propedeuse Klassieken toe te leggen, maar daarna absoluut een tweede studie te gaan volgen.” 2. Tristan Kuen 3e jaar BA wis­ en natuurkunde 2e jaar BA Griekse en Latijnse taal en cultuur

20

“Mijn   eigenlijk   studie   is   een   dubbelbachelor   wis­   en   natuurkunde.   Die opleidingen  liggen op bepaalde gebieden zo dicht bij elkaar  dat je er een combinatiestudie à 240 EC van kunt maken, waarbij je bijvoorbeeld bepaalde wiskundige natuurkundevakken niet volgt. In mijn eerste jaar merkte ik dat het vrij goed ging en besloot ik een oude liefde van school, Klassieke Talen, ook maar weer eens op te pakken. Ik heb vervolgens met veel plezier een aantal vakken uit het eerste jaar gedaan. Het is een heel andere onderwijsvorm waar je bij Klassieken mee te maken krijgt: een taal leren, die kennis vervolgens toepassen op een tekst, en daarna geïnspireerd reflecteren op wat je gelezen hebt – dat vormde een hele verademing ten opzichte van colleges algebra waar je constant moet opletten en   iedere   stap   moet   kunnen   volgen   én   reproduceren.   Wel   viel   me   een onverwacht verschil tussen classici en wis­ en natuurkundigen op: er is bij de bèta’s die ik ken namelijk niemand die op school Grieks en Latijn had en er niet  goed   in   was.   Mensen   zijn   in   de   Oudheid   geïnteresseerd   en   hebben belangstelling voor literatuur en kunst. De klassieken vormen bij de colleges vaak   genoeg   een   gespreksonderwerp.   Omgekeerd   was   dat,   uitzonderingen daargelaten, veel minder het geval. Wanneer je overweegt vakken buiten je eigen faculteit te gaan volgen, zijn studieadviseurs een groot struikelblok. Bij geesteswetenschappen zei men dat ik òf alleen de taalverwervingsvakken mocht volgen, òf me dan maar voor de hele studie moest inschrijven – dat laatste was me juist door de bèta­faculteit met klem afgeraden. Studieadviseurs denken al gauw dat iets te moeilijk is en   zijn   niet   enthousiast   over   studenten   die   meer   willen   doen   dan   wat   er wordt voorgeschreven. De docenten van Grieks en Latijn gingen daarentegen bijzonder prettig met me om als ik eens een tentamen moest verzetten. Je wordt   als   student   van   een   kleine   opleiding   niet   alleen   behandeld   als   een individu, maar ook als iemand die te vertrouwen is en geen medestudenten over   de   tentamenvragen   gaat   uithoren.   Wiskundigen   die   hun   tentamen mondeling hebben afgelegd bij de docent thuis zijn er wel, bij natuurkunde is zoiets absoluut ondenkbaar. Bij het volgen van vakken Grieks en Latijn heb ik nooit het gevoel gehad dat ik vrije tijd in moest leveren. Doordeweeks had ik genoeg tijd over om piano   te   spelen,   concerten   te   bezoeken   of  naar  de   bioscoop  te  gaan.  Wel merkte ik dat het collegerooster niet alleen vij vol is als je twee studies volgt, maar   ook   het   beklijven   van   de   stof   ondermijnt:   het   is   prettig   om  na   een college je aantekeningen nog een keer door te kunnen nemen en te kunnen nadenken over wat je hebt geleerd. Dan blijft het je beter bij, maar als je zo veel wilt volgen schuift een boel werk naar de tentamenweek op. Omdat ik geen professionele ambities heb met de Klassieken en ik bij het 21

studeren op een gegeven moment merkte dat ik steeds minder met wis­ en natuurkunde bezig was, heb ik uit zelfbescherming Grieks en Latijn op een lager pitje gezet. Voor mezelf heb ik er veel plezier van dat ik een aantal vakken heb gedaan, en af en toe komt het bij mijn studie ook om de hoek kijken: op reis door Edinburgh kon ik bijvoorbeeld erg genieten van het Latijn van   Newton.   Euclides   zou   ik   ook   nog   eens   willen   lezen.   Of   ik   me   ooit intensief met de Oudgriekse wiskunde bezig zou willen houden, weet ik niet, maar in ieder geval staat er straks een prachtige minor op mijn diploma.” 3. Inger Bults 5e jaar BA Griekse en Latijnse taal en cultuur 4e jaar BA rechten (deeltijd) “Al vanaf de brugklas vind ik Latijn heel erg leuk en ook Grieks behoorde in het   eindexamenjaar   tot   mijn   favoriete   vakken.  Ik   begon   in   2009   dan   ook eerst alleen met Grieks en Latijn, maar ik wist toen al dat ik ook graag iets met rechten wilde doen en hoorde al snel dat  het  mogelijk  was om je in deeltijd in te schrijven voor een tweede studie. De rechtenstudie ben ik gaan volgen omdat ik graag wilde weten hoe het hele juridische systeem in elkaar zit en wat men daarmee kan en moet. Het leek me goed om van alles te weten te komen over deze grote wereld en wellicht daarmee verder te gaan. Toen   ik   bij   Mathieu   over   deze   mogelijkheid   ging   praten,   prees   hij weliswaar   mijn   teugelloze   nieuwsgierigheid,   maar   moest   hij   me   wel waarschuwen   dat   het   erg   zwaar   zou   worden   als   ik   daadwerkelijk   twee opleidingen ging volgen. Het collegerooster kan inderdaad schrikbarend vol zitten, maar gelukkig is rechten een studie waarbij je veel zelfstandig kunt werken. Hoe zwaar het werk doordeweeks is, hangt dan ook vooral af van de mate waarin je je werk zelf in kunt plannen. Wel is het met tentamens af en toe lastig: ik prijs me dan ook gelukkig om onze docenten, die heel aardig voor ons zijn. In het begin hebben zij me ook wat op weg geholpen, maar voor   de   rest   heb   ik   veel   over   het   universitaire   systeem   zelf   moeten uitvogelen: waar je wat bij wie moet invullen, inleveren, aanvragen,etc. Rechten en klassieke talen zijn in de bachelorfase niet echt studies die zich vaak laten combineren. Wij moeten natuurlijk wel eens papers schrijven en daarbij zelf onderwerpen aandragen: een keer heb ik voor klassieken dan ook een essay geschreven over Romeins recht. Bij enkele vakken van rechten kom ik wel eens, zeer tot mijn vreugde, termen tegen uit het Latijn. (Maar als de docenten die weten te verhaspelen, word ik natuurlijk iets minder gelukkig.) Als mensen me vragen wat ik hiermee nou wil doen, en of ik mijn beide 22

studies wil gaan combineren, dan begin ik soms een mooi verhaal over dat ik van mening ben dat zo ongeveer alles begon bij de Grieken en de Romeinen, of vertel eerlijk dat ik simpelweg niet kon kiezen. Of en hoe ik verder wil gaan   met   allebei,   weet   ik   nog   niet.   In   ieder   geval   wil   ik   in   mijn   leven doorgaan  met  Grieks   en  Latijn,   omdat   beide  talen  deel   van  mijn   grootste liefdes zijn. Maar hoe het ook loopt, ik ben nu in ieder geval erg blij dat ik de studies naast elkaar kan volgen. Grieks en Latijn heb ik inmiddels zo goed als afgerond, met rechten ben ik nog aan het stoeien. Het bestaan van een dubbelstudent is pittig, maar af en toe blijft er zelfs voor een heus studentenleven tijd over… Niettemin moet je vaak je φρένες volgen, een borrel laten schieten en ’s avonds gewoon aan de studie.” 4. David Cohen 3e jaar Griekse en Latijnse Taal en Cultuur 1e jaar Duitse Taal en Cultuur “Tijdens mijn eerste jaar bij de Klassieken groeide geleidelijk het besef dat ik literair   vertaler   wilde   worden.   Met   die   ambitie   en   met   het   inspirerende onderwijs   van   mijn   leraar   Duits   in   gedachten,   die   zijn   leerlingen   zonder pardon tachtig gedichten voor een mondeling liet voorbereiden, besloot ik me in mijn tweede jaar voor één vak bij Duits aan te melden bij wijze van proef.  Duitse Taal en Cultuur voor 1648  bleek een schot in de roos, zozeer zelfs dat ik besloot de hele opleiding te volgen. Wie zich pas in zijn derde studiejaar klassieken aan een tweede opleiding inschrijft, heeft ervaring met het studeren en weet goed waar hij of zij aan begint.   Aan   de   andere   kant   moet   je   een   studiejaar   vol   zelfstandig   werk combineren met een propedeusefase vol contacturen, wekelijks in te leveren opdrachten en aanwezigheidsplicht. Met vijf dagen college op de universiteit en   de   nodige   voorbereiding   blijft   er   dan   ook   weinig   tijd   over   om doordeweeks   naast   je   studies   leuke   dingen   te   doen.   Ik   probeer   in   mijn werkschema iedere week één dag helemaal vrij te houden zodat het werk te overzien blijft en dat lukt goed. Doordat je de keuzeruimtes van beide bachelorprogramma’s tegen elkaar kunt   wegstrepen,   is   de   studielast   te   overzien.   Bij   een   tweede   taalstudie komen daar ook nog eens algemene vakken bij, die je maar één keer hoeft te volgen. Met het rooster heb ik waarschijnlijk ongelooflijke mazzel: het hele jaar   overlapt   geen   enkel   college.   Studenten   die   een   tweede   studie   naast Grieks en Latijn willen doen, zou ik dan ook aanraden al zoveel mogelijk hogerejaarsvakken   in   hun   tweede   jaar   te   volgen,   bijvoorbeeld 23

wetenschapsfilosofie en Homeros/Vergilius. Tot dusver vind ik het volgen van twee studies niet alleen een uitdaging, maar bovenal een immense verbreding en een te gek avontuur. De werkwijze is   zo   anders:   actief   een   taal   spreken,   tekstanalyse   op   films   toepassen   en literatuurwetenschap bedrijven vanuit een maatschappelijke invalshoek zijn dingen die je bij GLTC niet snel leert. Maar wat mij het beste bevalt, zijn de mogelijkheden   om   de   stof   van   twee   taal­   en   literatuuropleidingen   te combineren.  Zo  kon  ik  het  seminar  onderzoeksvaardigheden  afsluiten  met een presentatie over Vergiliusreceptie in Heinrich von Veldekes Eneasroman. Nu   in   het   tweede   semester   schrijf   ik   bijvoorbeeld   voor   een   essay   over Friedrich Hölderlin en zijn vertalingen van Pindaros’ overwinningsliederen. Ik verheug me vooral op een paper voor Duitse Taalverwerving III, over het einde   van   Christian   Krachts   poproman  Faserland  (1995).   Daarin   wil   de hoofdpersoon ’s nachts, na een mislukte speurtocht naar het graf van Thomas Mann, het meer van Zürich oversteken en betaalt hij een oude man in een bootje   om   hem   over   te   zetten.  De   slotzin   luidt:   “[D]er   Mann   schiebt   die Ruder durch diese Metalldinger und rudert los. Bald sind wir in der Mitte des Sees.   Schon   bald.”  De   norse   veerman   Charon   in   een   Zwitserse   gedaante, hand in hand met Goethes Wanderers Nachtlied II… dat is prachtig.” 5. Michèle Meijer BA Kunstgeschiedenis (afgerond) BA Griekse en Latijnse taal en cultuur (afgerond) momenteel MA Ancient Studies aan de VU “Op school dacht ik altijd dat ik in een bèta­hoek terecht zou komen. Vakken als natuurkunde vond ik geweldig, maar ik moest er heel hard voor werken en besloot uiteindelijk iets te gaan doen waar ik plezier in had en waarbij ik niet tegen genieën op zou hoeven boksen. Mijn leraar klassieke talen raadde me aan op de VU te gaan kijken, en zowel klassieken als kunstgeschiedenis bevielen daar op mijn meeloopdagen zo goed dat ik besloot in mijn eerste jaar,   2009   was   dat,   aan   beide   studies   te   beginnen.   Ik   zag   mezelf   op   dat moment nog niet voor de klas staan en voelde me veel meer aangetrokken tot het restaurateursvak, of tot het werk als conservator. Twee bachelorprogramma’s naast elkaar te volgen houdt, in tegenstelling tot wat ik verwachtte, helemaal niet in dat je een kluizenaarsbestaan betrekt. Ik heb zelden ’s avonds gestudeerd, was buiten de colleges zelfs lid van een roeiclub   en   zat   in   de   regel   gewoon   overdag   van   negen   tot   vijf   aan   mijn bureau, en plakte daar meestal in het weekend twee halve dagen aan vast. Je moet absoluut hard werken, maar daar ontkom je bij klassieken ook niet aan, 24

dat weet iedere student die Griekse syntaxis heeft gehad maar al te goed… Bij   kunstgeschiedenis   gingen   de   vele   uren   echter   voornamelijk   in   puur stampwerk zitten: naast een flinke voorraad schilderijen die je moest kennen kregen we stapels artikelen om te lezen en uit je hoofd te leren. Doordat het zulke andere manieren van kennisverwerving zijn kun je prima op een avond een aantal kunstwerken uit je hoofd leren en een tekst van Cicero vertalen. Toch   was,   hoe   verschillend   mijn   studies   ook   waren,   met   allebei   in   het eerste jaar beginnen wel erg heftig. Na de propedeuses heb ik de vakken dan ook verspreid en ben ik uiteindelijk in vier jaar afgestudeerd. In het begin wist ik nog niet zeker of het zou gaan lukken en daarom heb ik klassieken altijd vooropgesteld, zodat die studie in ieder geval goed zou gaan. Dat zou ik   iedereen  die   iets  naast  zijn   eigenlijke   bachelor   wil  doen  wel  aanraden, denk ik. Het lastigste vond ik de werkdruk, en het gevoel dat die continu is: wanneer   je   één   tentamen   niet   haalt,   moet   je   dat   later   herkansen   en   dan wordt het in een tentamenweek al snel echt te veel. Of ik de opleidingen goed kon combineren? Inhoudelijk heb ik aan mijn kunststudie bij Grieks en Latijn weinig gehad, maar dat is vooral omdat de VU   minder   met   oudheidsreceptie   bezig   is   dan   de   UvA.   Ik   was   wel   bij   de kunsthistorici tot het meisje gebombardeerd dat met haar antieke kennis alle afgebeelde mythen wel zou herkennen. Roostertechnisch ging het vaak goed, maar af en toe was het veel gestress met overlappende colleges, die ik dan om de week bezocht, en tentamens die samenvielen. Bij kunstgeschiedenis, toch   een   vrij   grote   studie   waar   je   minder   contact   hebt   met   je   docenten, waren ze al snel van mening dat ik ‘eigenlijk’ klassieke talen studeerde en het zelf maar uit moest zoeken. Op dat soort momenten merk je hoe prettig het is om bij Grieks en Latijn te zitten: de docenten klassieken vonden het alleen maar heel leuk dat iemand hun opleiding volgde en waren altijd bereid iets voor me te regelen. Mede daardoor heb ik er geen moment spijt van dat ik twee studies heb gedaan.  Uiteindelijk besloot ik dat ik restaureerwerk eigenlijk vandalisme vond en te  veel van oude dingen hield om ooit een goede  restauratrice te  kunnen worden.   Toch   geniet   ik   in   mijn   leven   nog   heel   erg   van   mijn   studie Kunstgeschiedenis.   Iedereen   die   zijn   kennis   graag   wil   verbreden   en   er   de toewijding voor heeft kan ik een tweede studie van harte aanraden.”

25

VAN LEERLING NAAR STUDENT Een wereld van verschil (?) Baukje van den Berg Rondom   de   school   staan   bomen   waaraan   kleine   appeltjes   groeien. Een aantal vijfdeklassers vond het dinsdag het zevende uur leuk om hiermee door de klas te gaan gooien. Vanzelfsprekend deden zij dit wanneer   ik   het   niet   zag,   wanneer   ik   iets   op   het   bord   schreef bijvoorbeeld of net de andere kant op keek.

D

it citaat is afkomstig uit een van de vele ‘blogs’ over mijn ervaringen in de klas die ik tijdens de lerarenopleiding bij wijze van reflectieverslag diende te schrijven. Het voorval vond plaats in een van de eerste weken dat ik op het Sorghvliet Gymnasium in Den Haag werkte. Mijn vijfde klas Latijn vond het interessant bij zo’n nieuwe, onervaren docent als ik was, eens te kijken wat voor vlees ze in de kuip hadden. Om u gerust te stellen: mijn leercurve was mede door dit soort voorvallen met name in het begin van het jaar erg steil – ik leerde snel waar mijn grenzen lagen en hoe ik leerlingen zover kon krijgen dat ze deden wat ik wilde. Na deze bewuste les heb ik geen appeltjes meer door de klas zien vliegen (wel nog een keer een boterham, geloof ik). Het   leeftijdsverschil   tussen   een   eerstejaars   GLTC­student   en   een gymnasiumleerling uit de vijfde mag in de meeste gevallen dan klein zijn, het mag door dit voorbeeld duidelijk zijn dat onderwijs geven aan studenten of leerlingen een wereld van verschil is. Of valt dat eigenlijk best mee? Voor dit artikel   heb   ik   voornamelijk   uit   mijn   eigen   ervaringen   op   het   Sorghvliet Gymnasium en op de RuG (Latijnse grammatica) en UvA (Griekse syntaxis) geput,   aangevuld   met   ervaringen   van   collega’s.   De   beschreven   ervaringen met   studenten   zijn   fictief;   elke   overeenkomst   met   bestaande   personen, gebeurtenissen, plaatsen of entiteiten berust op louter toeval.  Studenten vs. leerlingen: gedrag tijdens de les  Het eerste dat je bij de lerarenopleiding leert, is hoe je orde moet houden. Op de eerste dag van de opleiding maakten we onze eigen ‘ordeladder’: een lijst met manieren waarop je ordeverstorend gedrag kunt corrigeren, beginnend bij iemand geïrriteerd dan wel verontwaardigd aankijken en eindigend bij de betreffende leerling eruit sturen en straf geven. Het is hierbij de kunst de 26

ordeverstoring ‘zo laag mogelijk op de ladder’ te laten stoppen. Opmerkelijk hierbij   is   dat   men   er  a   priori  vanuit   gaat   dat   er   ordeverstoringen   zullen plaatsvinden   (niet   geheel   onterecht,   zoals   al   gauw   bleek;   zie   eerder aangehaald   incident).   Terwijl   ik   op   school   veel   energie   heb   gestoken   in ervoor zorgen dat leerlingen niet door me heen praatten, niet aten in de les, niet met de boterham die ze dan toch niet mochten eten gingen gooien etc., kan   de   ordeladder   bij   het   doceren   aan   GLTC­studenten  linea   recta  de prullenbak in. In het enkele geval dat een student tegelijkertijd met mij aan het   woord   was,   werd   er   bovendien   gesproken   over   een   aan   het   vak gerelateerd   onderwerp   (het   participium   bijvoorbeeld,   of   de   conditionele bijzin). Om een iets genuanceerder beeld van leerlingen te schetsen: het is ook  regelmatig   gebeurd   dat   leerlingen   door  hun   enthousiasme   niet  stil   te krijgen waren. Zo heb ik in de tweedeklaseens een les over de Griekse goden gegeven.   Mijn   verhaal   werd   constant   onderbroken   omdat   iedere   leerling graag, en het liefst eerder dan de rest, wilde vertellen wat hij of zij al over de goden wist. ‘Ordeproblemen’ van een heel andere orde dus.  Studenten vs. leerlingen: motivatie voor het vak  Algemeen   bekend   is   dat   waarschijnlijk   het   grootste   verschil   tussen GLTC­studenten en gymnasiumleerlingen hun motivatie is. GLTC­studenten zijn intrinsiek gemotiveerd: ze hebben er zelf voor gekozen klassieke talen te gaan   studeren.   Voor   de   meeste   leerlingen   zijn   Grieks   en   Latijn   een noodzakelijk kwaad – is school in het algemeen een noodzakelijk kwaad. Er zijn   zoveel   dingen   die   veel   belangrijker   zijn   in   het   leven   van   een   puber (sporten, uitgaan, vrienden). En waarom begint school eigenlijk zo vroeg? De meeste   leerlingen   begrepen   dan   ook   erg   goed   dat   ik   ging   stoppen   met lesgeven op school: wie wil dat nou, vrijwillig het grootste deel van de tijd op school   doorbrengen   en   dan   ook   nog   eens   lesgeven   aan   ongemotiveerde leerlingen (het ontbrak hen niet aan zelfkennis). Aan de andere kant leken ze ook niet echt te  begrijpen dat ik liever vrijwillig al m’n tijd aan een of andere Byzantijnse geleerde wilde besteden en ernaar uitkeek wekenlang met m’n neus in de boeken te zitten. Lesgeven aan studenten leek ze dan wel leuk – die hadden tenminste zin in klassieke talen.   Maar laten we ook dit punt nuanceren: dit schijnbare gebrek aan motivatie geldt   niet   voor   iedere   leerling   en   is   vaak   eerder   een   houding   dan   echte desinteresse.  Mijn  brugklassers vonden  Latijn juist  leuk! En  makkelijk! (Ik hoop dat ze dat nog steeds denken.) Bovendien heb ik ook van de vaak wat onwillige vierde­ en vijfdeklassers positieve geluiden gehoord. Zo herinner ik me dat mijn vierdeklassers eens op vrijdagmiddag het laatste uur aandachtig 27

naar   een   half   uur   durend   verhaal   over   Griekse   geschiedenis   hebben geluisterd. Ik quote wederom uit mijn blog: Toen ik hen hier achteraf mee complimenteerde, antwoordden zij dat de lengte zo net te doen was; veel langer had het niet moeten duren. Daarnaast   luisterden   zij   goed   omdat   zij   wisten   waarover   ze aantekeningen   moesten   maken   en   omdat   ze   het   een   leuk   verhaal vonden. De   meeste   leerlingen   zijn   in   principe   leergierig   en   geïnteresseerd.   Met  de juiste benadering krijg je een hoop gedaan. Het is meer dat het binnen de meeste groepen pubers not done is te laten merken dat je Latijn eigenlijk best leuk vindt.   Studenten vs. leerlingen: ‘huiswerk’ Tot slot een eeuwig punt van discussie: huiswerk. Misschien hangt dit samen met motivatie,  maar ook de meest gemotiveerde leerlingen maakten er een sport van zo min mogelijk huiswerk op te krijgen (dat ze vervolgens dan wel maakten). En ook studenten heb ik er wel eens op kunnen betrappen niet helemaal voorbereid naar college gekomen te zijn (ervan uitgaande dat dit niet   aan   een   gebrek   aan   motivatie   voor   de   Griekse   syntaxis   of   Latijnse grammatica lag). De mooiste smoes die ik heb gehoord is afkomstig van een leerling uit de vierde klas: “Mevrouw, het spijt me zeer, maar ik kon m’n huiswerk echt niet maken. Ons huis is zó groot dat ik m’n tas niet meer terug kon vinden.” Hoewel hier duidelijk een bepaalde mate van onwil in het spel was, is dat niet altijd het geval. Soms ligt het aan een gebrek aan overzicht, organisatie   en   planning.   Zo   heb   ik   eens   een   brugklasser   aan   het   huilen gemaakt   door   een   (allang   geplande)   SO   te   geven.   Het   was   hem   volledig ontgaan – het stond niet in z’n agenda. Nadat ik hem had beloofd dat hij het over mocht doen als het niet goed ging – wat moest ik anders? hij brak m’n hart, die snotterende twaalfjarige – kwam hij weer een beetje tot bedaren. Hierin   ligt   vanzelfsprekend   een   groot   verschil   met   studenten,   die   beter kunnen plannen en een groter verantwoordelijkheidsgevoel hebben. Althans, daar   ga   ik,   op   dit   moment   nog   onwetend   van   de   tentamenuitslagen, vooralsnog vanuit. (Op het moment van schrijven ligt aan mijn rechterhand een stapeltje syntaxistentamens te wachten nagekeken te worden). 

28

Conclusie  Natuurlijk is er een groot verschil tussen studenten die echt geïnteresseerd zijn in je vak en leerlingen die liever met heel andere dingen bezig zijn. De ene   groep   wil   precies   weten   hoe   het   zit   met   die   coniunctivus   in   deze hoofdzin.   En   waarom   is   daar   een   aoristus   gebruikt?   De   andere   groep   wil vooral weten wat je in het weekend hebt gedaan en hoe je vriendje heet. Het een   is   vooral   een   inhoudelijke   uitdaging,   het   ander   een   uitdaging   in motiveren   en   betekenis   geven.   Uiteindelijk   blijft   de   kern   van   doceren hetzelfde: met enthousiasme kennis over je vak overdragen. En dat is gewoon heel leuk.    Piet verklaarde zelf dat hij, voor zijn gevoel, altijd net niet buiten de boot valt binnen de academie: op het moment dat hij net iets beter begint te leren kennen, gaat zijn interesse weer naar iets anders uit. Zo zal het ook nu gaan, in ieder geval wat de vertaalpraktijk betreft: de volgende vertaling die van Piets hand zal verschijnen, is die van de Poetica van Aristoteles. We kijken nu al uit naar het verschijnen ervan, dat hopelijk dan ook weer gepaard zal gaan met zo’n mooi symposium.

29

WIE HET FOUT HEEFT MOET DRINKEN Raadselgedichten in de Anthologia Palatina Daan van Diemen

R

aadsels zijn tegenwoordig moeilijk serieus te nemen. Als je gedrochten als “Wat is het verschil tussen een dood vogeltje?’’ (Antwoord: “Zijn ene pootje is even lang.”) niet meerekent, zijn de meeste raadsels van deze tijd nog steeds te vinden in Oom Donalds moppentrommel die om de zoveel tijd in een Vrolijk Weekblad verschijnt. Bijvoorbeeld: “Het loopt door de woestijn en het praat veel.” Antwoord: “Ali Blabla.” Ze zijn bijna niet te raden als je ze niet eerder hebt gehoord, en het antwoord/de clou is altijd absurd en dus verrassend.   Met   het   intellect   van   de   beraadselde   of   raadselaar   heeft   het weinig meer te maken. Enkele van de mooiste raadsels die ik ken las ik toch al weer een jaartje of tien geleden in  De hobbit  van Tolkien. De wedstrijd tussen Gollum en Bilbo zorgde voor een mooie reeks raadsels die bijna allemaal metrisch en rijmend waren geschreven. Natuurlijk voegde het feit dat het een strijd op leven en dood was veel toe aan de sfeer en spanning. Ik neem aan dat deze prachtige scène is gebaseerd op de strijd tussen Oedipus en de Sfinx, waar een van de beroemdste  raadsels   ooit  uit   kwam   rollen   –  wat   het  ook  tot   het  slechtste raadsel   ooit   maakt,   want   iedereen   kent   het   antwoord   al.   Gelukkig   zijn raadselwedstrijden meestal minder dodelijk als ze tussen vrienden worden gehouden, iets wat op de Griekse symposia een geliefd tijdverdrijf was. Men vertelde omstebeurt een raadsel aan zijn buurman, en als hij het antwoord niet wist te raden moest hij een beker wijn achterover slaan, of een slok wijn met zout nemen. Kortom, het vertellen van raadsels was een drankspel. Nu is er een mooi aantal van deze  griphoi  of ainigmata,  zoals ze werden genoemd,   tot   ons   gekomen   in   het   veertiende   boek   van   de  Anthologia Palatina.   Dit   boek   is   behalve   met   raadselgedichten   ook   gevuld   met wiskundesommen   in   dichtvorm.   Vanwege   de   moeizame   combinatie   van wiskunde en alcohol neem ik aan dat die laatste niet op symposia werden voorgedragen,   maar   het   zijn   natuurlijk   ook   gedichten   die   een   antwoord verwachten dat uit ‘s lezers intellect moet voorkomen. Ook bestaat het boek uit orakels, die in zekere zin vanwege hun veelal ambigue karakter ook als raadsels beschouwd kunnen worden, en een handjevol andere gedichten dat 30

nergens anders een plaats kon vinden: 150 gedichten in totaal. De meeste van de raadselgedichten zijn nu nog steeds leuk om te lezen, omdat ze gaan over alledaagse dingen die wij nu nog kennen. Een enkele keer is wat extra kennis   vereist.   Zo   moet   je   toch   weten   dat   klysma’s   vroeger   van   ivoor   en geitenhuid werden gemaakt om de laatste hint van gedicht 55 te begrijpen. Voor enkele andere gedichten heb je een goede kennis van mythologie of de Griekse taal nodig, maar gelukkig weet ik dat dat voor de Wau­lezer niet het grootste probleem zal zijn. Hieronder is mijn (helaas wat minder poëtische) vertaling van een aantal van mijn favoriete raadsels, en een wiskundige som die ik stiekem ook erg leuk vind. De vertaler van de Loeb­editie was zo behulpzaam de antwoorden in het Engels bij de gedichten te geven (bij één gedicht wordt het antwoord echter in het Latijn gegeven: est scrotum), maar omdat daardoor het plezier toch  wel  aanzienlijk   minder   is,  zullen  de  antwoorden  elders  in  deze  Wau vermeld staan. Succes! We beginnen makkelijk: een aantal rare paradoxen die toch een herkenbaar ding beschrijven. A.P. XIV. 56 Als je me ziet, zie ik jou. Je kijkt met je ogen, Maar ik kijk niet met m’n ogen, want ik heb geen ogen. Als je wil, spreek ik zonder stem, want jij hebt Wel een stem, maar ik heb lippen die tevergeefs openen. Iets moeilijker: dit is een mooi raadsel, omdat dezelfde metafoor de hele tijd wordt   volgehouden.   Andere   raadsels   willen   nog   wel   eens   wat   beelden afwisselen. A.P. XIV.14 Eén wind, twee schepen, tien matrozen roeien, Eén stuurman bestuurt hen beiden. Het volgende raadsel gaat niet over een alledaags verschijnsel of voorwerp, maar over een specifiek personage uit de mythologie. Ik hoop dat er geen tweede persoon is met eenzelfde soort familie. A.P. XIV.9 Mijn man doodde mijn schoonvader, mijn schoonvader doodde mijn  man, 31

En mijn zwager mijn schoonvader, en mijn schoonvader mijn vader. Deze waren hopelijk niet al te moeilijk. Het volgende raadsel is dat wel. Het is   helaas   ook   niet   te   vertalen   in   het   Nederlands   zonder   een   deel   te verklappen, dus dat doe ik dan ook niet, excuses. Een kleine hint: er wordt in het tweede deel verwezen naar een minder bekende mythe, en dan ook nog eens naar een minder bekende versie daarvan. En o ja, blijf in het Grieks denken. A.P. XIV.31 οἴνου τὴν ἑτέρην γράφε μητέρα καὶ θὲς ἐπ᾽ ἄρθρῳ ἄρθρον, καὶ πάτρην πατρὸς ἄκοιτιν ὁρᾷς. Zo, eens kijken of jullie die kunnen oplossen. Maar ik wil ter afsluiting toch nog een wiskundig gedichtje geven, waarvan er toch maar mooi 45 van in de Anthologia staan. Sommige zijn wat moeilijker dan andere, of wat leuker dan andere,   maar   deze   hier   geeft   een   goed   beeld   hoe   de   meeste   er   ongeveer uitzien. Hoeveel  nootjes had dit arme meisje voordat ze zo bruut  beroofd werd? En vergeet niet: de Grieken deden het ook zonder rekenmachine. A.P. XIV.116 Waarom toch achtervolg je mij met klappen vanwege nootjes, Moeder? Mooie meisjes hebben ze allemaal Verdeeld. Want Melission heeft twee­zevende van mij Afgenomen, en Titanè één­twaalfde; en één­zesde en één­derde Hebben de vrolijke Astuochè en Filinna; Twintig nam Thetis er mee, na ze weggegrist te hebben, en Thisbe  twaalf; En, kijk, daar lacht Glaukè tevreden, terwijl ze er in haar hand  Elf heeft; voor mij is alleen dit ene nootje over.

32

ATTISCH SPREKEN OP HET MURMELLIUS intervie met Christiaan Caspers door David Omar Cohen De  Wau  sprak   met   Christiaan   Caspers,   docent   Klassieke   Talen   op   het Murmellius   Gymnasium   in   Alkmaar.   Bij   het   grotere   klassieke   publiek   is   hij bekend   van   talloze   lezingen,   colleges   op   de   Zomerschool   en   een   tijdelijk docentschap aan de UvA in het jaar 2010­2011. Deze kerst begon hij met het samenstellen van een cursus gesproken Oudgrieks voor zesdeklassers. “Het waren leerlingen uit het eindexamenjaar die me in de herfst van 2013 vroegen   waarom   je   eigenlijk   op   het   gymnasiumgeen   Grieks   leert   spreken. Mijn standaard antwoord is dat het nutteloos is: ik leg ze dan uit dat het Attisch Grieks, zoals je dat op school leert, al met het opkomen van de koinè een ‘klassieke’ status kreeg en eigenlijk alleen nog als literaire taal bestond. Auteurs   uit   de   tweede   sofistiek   beheersten   het   Attisch   weliswaar   perfect, maar ook voor hen en hun publiek was het geen levende taal meer. Het leren van gesproken Attisch Grieks als omgangstaal zou dus,  a fortiori  voor ons, een nogal gekunstelde exercitie zijn. Er bestaat dan ook geen traditie van gesproken Oudgrieks, in tegenstelling tot het Latijn, dat werd gebruikt door humanisten om over wetenschap te discussiëren en dat door dichters levend gehouden werd. Voor het Latijn zijn er   ten   behoeve   van   aspirant­geleerden   dan   ook   door   de   eeuwen   heen handboekjes   te   over,   allemaal   toegespitst   op   taalverwerving   middels instructie   in   de   gesproken   taal.   Die   luxe   is   er   voor   het   Grieks   niet:   een beperkt rondspeuren leverde eigenlijk alleen het  onvolprezen  Sprechen Sie Attisch?   Moderne   Konversation   in   altgriechischer   Umgangssprache,   nach   den besten   attischen   Autoren  op,   dat   eind   19e  eeuw   is   samengesteld   door   een Engelse   schoolmeester   maar   vooral   op   Duitse   scholen   furore   maakte.   Het bevat tal van zinswendingen en uitdrukkingen, maar is geheel opgebouwd uit voorbeelddialoogjes,  die nu  zacht gezegd gedateerd  aandoen.  Ik heb  geen methode kunnen vinden die gericht en onderbouwd antwoord geeft op de vraag: ‘Hoe zeg ik …?’. Dat voelde toch wel als een lacune. Attisch Grieks spreken   moge   dan   geen   aards   nut   dienen,   maar   actief   weten   wat   een 33

tijdgenoot van Sokrátes* gezegd zou hebben als een voorbijganger hem op de tenen   trapte   –   laat   staan   hoe   hij   een   gesprek   over   het   weer   of   over   zijn recente   marktaankopen   opgebouwd   zou   hebben   –   dat   zou   toch   een wezenlijke aanvulling op je graecitas vormen.  Gebrek aan kennis over het gesproken Grieks uit de klassieke periode is geen obstakel. In de afgelopen decennia is er uitstekend werk verricht, door bijvoorbeeld  Laura  MacClure,  Alan  Sommerstein  en  Andreas  Willi,  aan  de verschillende   taalregisters  in   de   oude  komedie,   een  bij   uitstek  heterogeen genre; en dankzij het werk van Helma Dik heeft de Griekse woordvolgorde, ook in het quasi­gesproken Grieks van de tragedie, weinig echte geheimen meer.   Eleanor   Dickey’s   studie   over   de   Griekse  forms   of   address  is,   ook   in didactisch   opzicht,   een   ware   schatkist.   Hoe   spreek   je,   onder   gegeven omstandigheden, iemand aan? Voor een Griekse vrouw is het bijvoorbeeld absoluut not done om een man bij zijn naam aan te spreken – tenzij de man in kwestie, zoals Kleisthénesin Aristophánes’Ekklesiazousai, een uitgesproken nicht   is.   De   uitdrukkingen  ὦ φίλ' ἄνερ  en  ὦ φίλτατε worden   uitsluitend worden gebruikt door vrouwen tegen mannen, nooit door mannen onderling, maar wél door Sokrátes tegen andere mannen.  Zulke  informatie leert ons niet   alleen   iets   over   conventies   binnen   de   spreektaal,   maar   ook   over   de karakterisering van Sokrátesdoor Plato.  Het probleem met deze rijke secundaire literatuur is dat zij het materiaal overwegend   descriptief   presenteert:   classici   zijn   immers   met   name geïnteresseerd   in   het   categoriseren,   en   in   iets   mindere   mate   het kwantificeren, van talige verschijnselen. De grondgedachte van mijn cursus is dan   ook   om   ditzelfde   materiaal   niet   descriptief   maar   prescriptief   te presenteren. Als ik bijvoorbeeld iemand tot de orde wil roepen, wat moet ik dan zeggen? Mijn syllabus geeft dan een zo volledig mogelijk repertorium, gebaseerd op werkelijk voorkomende zinswendingen bij Aristophánes en de komediedichters,   de   tragici,   Plato   en   (in   mindere   mate)   de   redenaars   en Lucianus. We komen nu eens in de week met leerlingen uit de zesde klas bijeen om dit   materiaal   te   verkennen:   het   is   dus   nog   niet   werkelijk   een   cursus gesproken Grieks, hoewel dat wel de uiteindelijke bedoeling is.  Maar het is al heel leuk om na te denken over de verschillende omstandigheden, die je als   spreker   van   het   Attisch   nopen   te   kiezen   tussen   de   volgende uitdrukkingen:

* De schrijfwijze van Griekse namen in dit stuk is zoals de auteur het stuk heeft  aangeleverd; de redactie heeft besloten deze niet te standaardiseren. 34

ἐπίσχες οὗτος. προσμεῖναι μόνον. ὦ τᾶν, λαβὲ καὶ μὴ παῖζε. ἀγ' εἶα δὴ τουτὶ λαβέ.

Jij daar, laat dat! Wacht nou eens! Vent, pak aan en klier niet!  Hup dan, actie, pak aan!

Daar zit natuurlijk van alles aan vast: zo komt het eerste voorbeeld uit de Kikkers, wanneer  Dionysos tegen een in woede  uitgebarsten tragicus zegt: ἐπίσχες οὗτος, ὦ πολυτίμητ' Αἰσχύλε .   De   registervariatie   springt   door   het grove οὗτος en het verheven epitheton πολυτίμητος direct in het oog en zorgt voor een komisch­parodiërend effect, dat je zou kunnen vertalen met: “Jij daar, hou je eens even rustig, weledelhooggeëerde Aíschylos.” Inmiddels   hebben   we   het   repertoire   aan   standaard   uitdrukkingen   zo’n beetje   doorgesproken   en   zijn   we   aanbeland   bij   rudimentaire conversatie­opdrachten:   “begroet   een   medeleerling,   geef   hem   een aansporing,   incasseer   zijn   reactie   en   rond   het   gesprek   af”;   of,   “trek   de aandacht van twee medeleerlingen, vertel hen over iets dat je onderweg naar school   gezien   hebt,   en   geef   een   antwoord   op   hun   afzonderlijke   reacties”. Deze   eenvoudige   structuren   kun   je   enigszins   voorbereiden   door   het memoriseren van een deel van het repertoire, maar laten tegelijkertijd ruimte voor   spontane   opwellingen   en   onverwachte   wendingen.   Een   vervolgstap, waar   we   echter   nog   niet   aan   toe   zijn,   is   het   actief   construeren   van omvangrijkere mededelingen, zodat je het niet alleen over het weer maar ook over je recente lectuur van Aristotéles’ Metaphysica kan hebben.  Naast het didactische aspect en de vertierswaarde heeft de cursus voor mij ook   een   verborgen   wetenschappelijke   agenda.   Het   uitgangspunt   van verreweg de meeste taalbeschrijvingen van het Grieks is een retorisch model dat   in   feite   teruggaat   op   Aristotéles,   waarbij   een   spreker   een   boodschap uitzendt aan een ontvanger, en de ontvanger deze boodschap recipieert. In zo’n   beschrijving   wordt   de   keuze   tussen   alternatieve uitdrukkingsmogelijkheden   overwegend   bepaald   door   het   effect   dat   de spreker   met   (de   vormgeving   van)   zijn   boodschap   bij   de   ontvanger   wil bewerkstelligen.   Zo’n   retorische   beschrijving   past   natuurlijk   uitstekend   op allerlei  literaire  genres;  net  zoals  een  ervan  afgeleid  narratologisch   model uitstekend past op narratieve genres. Bij de voorbereiding van mijn cursus ben ik me echter af gaan vragen of bepaalde aspecten van het Grieks zich niet alternatievelijk laten beschrijven als je niet het Aristotelische ‘overtuigen’ of het ‘vertellen’ als uitgangspunt neemt, maar het ‘gesprek’. In tegenstelling tot een ‘boodschap’ of een ‘verhaal’ is een gesprek iets, dat je noodzakelijkerwijs samen opbouwt. Stel, jij en ik zitten op het Spui en ik wil het hebben over een collega van ons die in de bibliotheek aan het werk is. 35

Zou het mogelijk zijn om notoir moeilijke kwesties als de keuze tussen ‘wel of geen   lidwoord’,   of   de   keuze   tussen  οὗτος  en  ἐκεῖνος,   niet   te   beschrijven binnen het éénrichtingsverkeer van een ‘boodschap’ of een ‘verhaal’, maar in het kader van de eendrachtige constructie van een gesprek op een terras?  Ik kan mij bijvoorbeeld voorstellen – maar meer dan een hypothese is het niet   –   dat   je   het   lidwoord   nodig   hebt   om   een   aspect   van   de wereld­buiten­het­gesprek in het gesprek te betrekken, en weg kunt laten zolang dit aspect vanzelfsprekend deel uitmaakt van het gesprek; en dat de keuze tussen οὗτος en ἐκεῖνος bepaald wordt door de overweging of de referent zich binnen de ruimte van het gesprek  of daarbuiten bevindt. Een toetsing, laat staan een waardering,   van   zulke   hypothesen   vergt   natuurlijk   een   gedetailleerde bestudering   van   een   grote   hoeveelheid   Grieks   en   van   een   nog   grotere hoeveelheid   algemeen   taalkundige   literatuur.   Die   opgave   laat   zich helaas slecht   combineren   met het   takenpakket   van   een  full   time  docent   in   het middelbaar onderwijs. Aan de andere kant: de vragen die eraan ten grondslag liggen   komen,   met   dank   aan   voornoemde   zesdeklassers,   direct   uit   de lespraktijk!”

36

DE ANDERE CLASSICUS Anna Duijsings Anna Duysings oen ik afgelopen jaar het einde van de master Griekse en Latijnse taal en cultuur naderde, begon de vraag wat ik daarna zou moeten doen zich   steeds   meer   op   te   dringen.   Na   een   aantal   sollicitaties   in   de museumwereld   bleek   dat   daar   voor   een   onervaren   kunsthistorica/classica niet   veel   kansen   waren.   Toen   ik   over   het   Tax   Traineeship   van PricewaterhouseCoopers hoorde was ik niet direct heel enthousiast, maar ik besloot toch te solliciteren. Dat was met name omdat ik graag wilde weten hoe het was om een traineeship in het bedrijfsleven te doen, en dit het enige (mij   bekende)   traineeship   was   dat   zich   expliciet   op   net   afgestudeerde geesteswetenschappers   richtte.   Na   verschillende   sollicitatieronden   werd   ik aangenomen en besloot ik, nadat ik had gehoord dat PwC me echt graag als trainee wilde hebben, om deze uitdaging aan te gaan. En   een   uitdaging   is   het   zeker.   Als   Tax   Trainee   word   je   opgeleid   tot belastingadviseur. Het gehele traject duurt drie jaar: in de eerste twee jaren combineer je werk met een studie fiscaal recht aan de Radboud Universiteit Nijmegen, in het laatste jaar werk je fulltime. Op kantoor rouleer je en kom je zo in totaal op vijf verschillende afdelingen terecht.  In het begin was alles volkomen nieuw: een nieuw vakgebied, waarvan ik toen ik de eerste keer over de drempel stapte om aan het werk te gaan nog absoluut niets wist, nieuwe mensen (zoals een collega die me vertelde dat hij op zijn vakantie in Rome liever niet al te veel aan cultuur wilde zien), een nieuwe universiteit en een nieuwe studie. Gelukkig was er een introductie van   een   maand,   waarin   we   als   groep   trainees   kennis   maakten   met verschillende afdelingen van PwC en met subgebieden van het belastingrecht. Na die maand begon het echte werk: ik kwam terecht op de afdeling Transfer Pricing,   waar   het   draait   om   de   verrekenprijzen   binnen   multinationals   (de prijzen   die   bedrijven   binnen   de   multinational   onderling   hanteren).   Daar moest   ik   aanvankelijk   vooral   teksten   reviewen   en   presentaties   formatten, maar langzamerhand werd het werk meer inhoudelijk. Ik schrijf bijvoorbeeld mee aan voorstellen waarin aan een klant wordt uitgelegd hoe een project eruit gaat zien, ik werk mee aan rapporten en ga binnenkort mee naar een klant om te helpen met interviews waaruit we een duidelijker beeld van het bedrijf   moeten   krijgen.   Hoe   meer   ik   over   ‘transfer   pricing’   leer,   hoe interessanter het wordt. Ik vind het met name interessant dat je een kijkje krijgt in heel veel verschillende bedrijven. Wat ik ook merk, is dat ik wat ik

T

37

op   de   Radboud   Universiteit   leer   steeds   meer   zie   terugkeren   in   mijn bezigheden. Het is leuk om te zien dat studie en werk langzamerhand meer in elkaar gaan grijpen.  Mijn werk staat inhoudelijk gezien mijlenver af van de meeste dingen die ik heb geleerd bij GLTC. Wat ik aan de studie heb, ligt dan ook op een ander gebied. Bij GLTC leer je om teksten zowel heel nauwkeurig als op een hoger niveau   te   bekijken.   Deze   manier   van   lezen   kan   ik   ook   bij   bijvoorbeeld wetsteksten en rapporten goed gebruiken. Verder scheelt het bij mijn studie enorm   dat   ik   weet  hoe  ik   moet  studeren.   Rechten  kom  ik   tot  nu  toe  erg makkelijk door. Ik ben benieuwd of dat ook zo wordt als ik volgend jaar van meer algemene vakken op de meer fiscale vakken overstap – bij GLTC heb ik helaas weinig ervaring opgedaan die me zal helpen bij het hogere cijferwerk.  Of ik mijn leven lang in het belastingrecht blijf werken… dat denk ik niet. Maar  het  Tax  Traineeship  geeft  me  een  geweldige  kans om met  een  heel nieuw vakgebied kennis te maken, nog een studie te kunnen doen en een nieuwe wereld van binnenuit te zien. En ik weet zeker dat er nog genoeg nieuws valt te leren binnen het traineeship en PwC om me de komende jaren bezig en enthousiast te houden.  

38

AAN HET BEGIN VAN JE LATIJN Interview met Okko Spangenberg, eerstejaars Duits  door Thomas Hart Hoe ben je als eerstejaars Duits bij elementair Latijn terecht gekomen? Het heeft me altijd leuk geleken, maar ik ben te lui geweest om het eerder aan te pakken. De universiteit is echter een stimulerende omgeving om dat in te doen. Daarbij is het hier niet erg om te falen. Bij Duits daarentegen wel.

Je hebt dus geen gymnasium gedaan? Ik   heb   geen   gymnasium   gedaan;   ik   heb   zelfs   de   middelbare   school   niet afgemaakt.   Ik   zat   op   het   Keizer   Karelcollege   in   Amstelveen,   maar   in   het vierde jaar had ik geen zin meer, zonder daar een echt goede reden voor te hebben, en ik hield op met naar school te gaan. Ik wilde snowboardleraar worden,   een   reis   naar   Nieuw­Zeeland   ondernemen,   maar   ik   belandde   op geitenboerderij Ridammerhoeve in het Amsterdamse Bos. Daar heb ik  een tijd lang gewerkt. Vervolgens ben ik met een  vriend op de bonnefooi een fietsreis   begonnen.   Daarbij   reden   we   door   Duitsland   en   eindigden   we uiteindelijk in Spanje.

39

Is op die fietsreis je liefde voor Duits ontstaan? Dat heeft er wel aan bijgedragen, maar het is niet dé reden. De Duitsers zijn een   boeiend   volk,   dat   worstelt   met   hun   geschiedenis.   Ook   op   persoonlijk niveau heb ik goede ervaringen met Duitsers: een paar exemplaren hebben zeker bijgedragen aan mijn liefde voor Duitsland. Vanwege de economische positie die Duitsland nu inneemt, treedt het steeds meer op de voorgrond, en dat doet je anders kijken naar zo’n land. Ze willen vooral zelf hun zelfbeeld anders doen overkomen, maar juist daarin komt volgens mij sterk naar voren dat   ze   nog  steeds   typisch  Duits  zijn.   Dat  Duits  zijn   zit  in   extremen  en  in discipline. Over extremen en discipline gesproken: hoe ben je van Duits bij Latijn beland? Ik dacht eerst dat het wel leuk zou zijn om te zeggen: ik wil een reis naar Latijns­Amerika maken, en niet zoals andere oppervlakkige mensen alleen de toerist uithangen, maar goed kunnen communiceren met de lokale bevolking en te infiltreren in hun diepste wezen. Maar even serieus: mijn redenen zijn zelfs   niet   voor   mijzelf   doorgrondbaar.   Daar   geloof   ik   ook   niet   in. Schopenhauer ligt daaraan ten grondslag. Hij heeft een stuk geschreven dat Von der Freiheit des menschlichen Willens  heet, waarin gesteld wordt dat de mens kan doen wat hij wil, maar niet kan willen wat hij wil. Als ik je goed begrepen heb, is één van je redenen dat Duitsland je zo trekt dat het land nu actueel is en leeft. Voor Latijn kan dat natuurlijk niet. Wat heeft het voor jou voor een toegevoegde waarde om Latijn te doen? Ten eerste is het leren van een extra taal altijd iets goeds, en al helemaal een taal als het Latijn, dat zo diep doordringt in het systeem van andere talen en dat   je   helpt   om   andere   talen   te   doorzien.   Ik   merk   bijvoorbeeld   dat   het naamvalsysteem   in   het   Duits   en   het   Latijn   het   makkelijker   maakt   om   het systeem van naamvallen in zijn geheel te doorgronden. Het is trouwens op dit moment wel zo dat mijn kennis van Duits zo groot is dat mijn begrip van de Duitse taal eerder mijn kennis van Latijn vergroot dan omgekeerd. Het is daarnaast interessant om te zien dat het Latijn nog een completere taal dan het   Duits   is,   en   dat   er   in   de   laatste   allerlei   grammaticale   verschillen weggeërodeerd zijn. Daarnaast is het interessant dat Duits verandert, maar dat Latijn ‘goud’ is en vast en gepaard gaat met een synchrone Betrachtung. Los   van   dat   alles   is   het   leuk   om   Latijn   te   studeren   omdat   elke   zin   een puzzeltje is. Het is een keuzevak, dat ik dus niet per se hoef te doen, maar qua tijd en energie die ik erin steek lijkt het eerder alsof Latijn mijn hoofdvak is. Dat komt omdat het nieuw is en me aantrekt, en ik het interessant vind om er veel mee bezig te zijn. Ik moet allerlei rijtjes in mijn hoofd stampen, 40

maar dat vind ik leuk, ook om er mensen mee lastig te vallen. Zouden meer mensen de cursus moeten doen? Nu   doen   een   stuk   of   18   mensen   de   cursus,   van   allerlei   verschillende achtergronden. Het hangt natuurlijk geheel van iemands interesse af. Als je bijvoorbeeld al twee studies doet, lijkt het me te veel moeite om het erbij te doen.  Basiskennis  van  het  Latijn  is in  elk geval erg nuttig voor  studenten Duits   die   bijvoorbeeld   Thomas   Mann   lezen.   Het   vak   elementair   Latijn verplicht stellen zou te ver gaan; dan zou eerder Duits nog verplicht gesteld moeten worden. Je zei net dat je het gevoel had dat Latijn je hoofdstudie is nu. Ligt er voor jou een tweede studie klassieke talen in het verschiet? Ik denk dat ik daar te laat mee ben, eerlijk gezegd. Nu vind ik het heel erg leuk om Latijn te doen, en een studie klassieke talen ‘erbij’ lijkt me heel erg interessant, maar ik weet niet of dat realistisch is. Vooral omdat ik, zoals ik al zei,   een   enigszins   luie   instelling   heb.   Ik   ben   daarnaast   van   plan   om   in Duitsland mijn opleiding en leven te vervolgen. Uiteindelijk wil ik natuurlijk Duitser worden en mijn naam veranderen naar Von Spangenberg. Maar zelfs in   Duitsland   kan   mijn   kennis   over   Latijn   goed   gebruikt   worden.   Op   een studiereis in Berlijn in september werkte er een meisje achter de balie van ons hostel dat geen Duits kon, en ook geen Engels – ik weet niet wat ze wel kon. Maar David (Omar Cohen, red.) sprak om de een of andere reden met haar in het Latijn over de slaapkamer, de koffie, en nog wat andere zaken. Dus, om Duitse vrouwmensen te benaderen is een mondje Latijn nooit weg.

41

SPOOKVERHALEN UIT DE OUDHEID Aflevering 7 – Philostratos van Lemnos  vertaald door David Omar Cohen

De schim van Achilles Achilles woont na de Trojaanse oorlog op het eiland Leukè in de Zwarte Zee, waar hij samen met Helena zingt over Troje en over de liefde die zij voor elkaar koesteren.

‘

Ik   zal   je   er   verder   over   vertellen,   vreemdeling.   Goddelijk   en   stralend klinken de liederen en gezangen vanaf dat eiland, waar ik het zoëven over had. Op zee zijn ze zo duidelijk te horen dat de zeelui volledig van slag raken en overgaan tot eerbiedige gebeden. Mensen die bij dat eiland hebben aangelegd  zeggen  zelfs  dat   je  er   paardengetrappel  en  wapengekletter  kon horen,   en   geschreeuw,   zoals   soldaten   schreeuwen   op   het   slagveld.   En wanneer er een boot aan de noord­ of de zuidkant van het eiland voor anker probeerde te gaan en er een wind opstak die de opvarenden belette aan te leggen, verscheen Achilles op hun achtersteven, die hen beval ergens anders voor anker te gaan en plaats te maken voor de wind. Ik ontvang hier vele reizigers vanaf de Zwarte Zee, vreemdeling, en wat ze mij dan vertellen is het volgende. Als ze op volle zee vanuit de verte Leukè zien liggen, omhelzen ze elkaar en vergieten ze tranen van geluk. Ze leggen aan, begroeten het eiland en lopen naar het daar gebouwde heiligdom, waar ze tot Achilles bidden en hem offers brengen. Het offerdier in kwestie loopt uit zichzelf, gevolgd door de opvarenden, vanaf het schip naar het altaar. Geleerde mannen hebben al verteld over de gouden kruik van Chios die eens op   het   eiland   verschenen   is,   vreemdeling,   en   wie   zou   zo’n   overbekend verhaal nog eens bespreken?* Maar ik heb ook eens een verhaal gehoord over een koopman, die geregeld op   het   eiland   kwam   en   aan   wie   een   keer   zelfs   Achilles   in   eigen   persoon verschenen   is.   Die   ontving   hem   gastvrij   met   drank   en   verhalen   uit   de Trojaanse   Oorlog.   In   de   loop   van   dat   gesprek   verzocht   Achilles   deze koopman zelfs om naar Troje te varen en daar een Trojaans meisje te halen, dat daar van deze of gene de slavin was. De koopman, die zijn hart op zijn *

Het verhaal is ons niet bekend. 42

tong   droeg,   vroeg   stomverbaasd   waar   Achilles   een   Trojaanse   slavin   voor nodig had.  Die   antwoordde   daarop:   “Omdat   daar   Hektor   en   de   mannen   uit   zijn voorgeslacht geboren zijn, en dit meisje is de laatste uit het geslacht van de afstammelingen van Priamos en Dardanos.” De koopman, natuurlijk in de veronderstelling dat Achilles verliefd was, kocht   het  meisje  voor   hem   en   voer  terug   naar  het   eiland.   Daar   bedankte Achilles hem voor zijn komst en verzocht hij hem het meisje voor hem op zijn schip   te   bewaken,   naar   ik   aanneem   omdat   het   eiland   niet   voor   vrouwen toegankelijk   was.   ’s   Avonds   moest   de   koopman   zelf   naar   het   heiligdom komen om met hem en Helena te genieten van het avondmaal. De koopman kwam   daar   aan,   kreeg   van   Achilles   een   hoop   geld   –   waar   een   handelaar gevoelig   voor   is   –  en  werd   door   hem   tot  zijn  gastvriend   gemaakt;  verder zegende hij hem met winstgevende zaken en een behouden thuisvaart. De volgende morgen zei hij tegen de koopman: “Vertrek nu met al deze dingen op je schip, en laat het meisje voor mij achter op het strand.” Nog geen   honderd   meter   waren   de   koopman   en   zijn   bemanning   van   de   kust verwijderd, toen ze het meisje hoorden gillen, terwijl Achilles haar uit elkaar trok en onder ijselijke kreten aan stukken scheurde.’

43

INGEZONDEN BRIEF Beste lezers van de Wau,

M

ocht   u   vinden   dat   dit   schrijven   van   mij   niet   op   de   juiste   plek   is terechtgekomen omdat het niet aan het juiste publiek is gericht, of dat ik in de onderstaande tekst impertinente argumenten bezig, dan vraag ik u mij dat te vergeven; als volledige leek binnen de klassieke wereld heb ik dit stuk naar het blad de  Wau  gestuurd. Mocht dit stuk dus op enige manier verkeerd   bij   u   vallen,   dan   moet   u   slechts   de   redactie   verantwoordelijk houden,   aangezien   zij   dan   zo   naïef   is   geweest   dit   ook   daadwerkelijk   te publiceren. Ik wil echter wel gehoord worden! Ik zou me anders ook niet zo hebben ingespannen om dit stuk gepubliceerd te krijgen – al was het maar, met alle respect, in zo’n klein blad als de Wau. Toch heb ik enige hoop dat ik hier, bij een klein maar specifiek publiek, wel in de smaak zal vallen. De zaak die ik aan de orde wil stellen, is de volgende. Op een zekere dag ging ik met een aantal vrienden naar de bioscoop. Dat doe ik graag en vaak, moet u weten; ik ben een ware cinefiel (ik ben dan ook in het bezit van het gelijknamige abonnement). Maar goed, deze specifieke avond gingen we niet naar het filmhuis, maar naar een lekkere foute actiefilm,  Hercules. En als ik dan toch naar zo’n Pathé­film ga, ga ik natuurlijk het liefste naar Tuschinski.  Ruimschoots   voorzien   van   popcorn   en   de   welbekende   Grolsch­beugels hadden   we   ons   helemaal   geïnstalleerd   voor   een   lekker   avondje   Grieks geweld. Maar wat gebeurde er toen? Er verscheen één of andere vrouw van de UvA die eerst even een lezing kwam geven over Hercules! Wie had daar nu   om   gevraagd?   Ik   was   al   een   tijdje   niet   meer   naar   de   Pathé   geweest, inderdaad, maar hadden ze dit nu geïntroduceerd om toe te komen aan de behoeften van de ‘intellectuele’ bioscoopganger? Het was volslagen absurd; als   de   arme   vrouw   nog   een   kwartier   langer   had   gesproken,   was   ze waarschijnlijk onder een bombardement van bier, M&M’s en popcorn de zaal uitgejaagd. Niet dat zulk gedrag goed te praten is, maar zo’n reactie is wel begrijpelijk   als   je   nietsvermoedende   Pathé­gangers   met   dergelijke   onzin opzadelt.   Komen   er   ook   zulk   soort   lezingen   over   de   Griekse   mythen voorafgaand aan wedstrijden van Ajax? Alleen een volslagen wereldvreemd figuur zou zoiets voorstellen, lijkt me. Begrijp me niet verkeerd, ik richt me niet persoonlijk tegen de vrouw die deze lezing gaf, maar wel tegen dit concept. Er bleek sprake te zijn van een 44

‘akaza­filmavond’ of zoiets, waarbij mensen die Grieks studeren een lezing hadden georganiseerd voordat ze naar de film gingen. Dat is allemaal leuk en aardig, maar moet dat echt in Tuschinski? Ik hoopte dat ik aan het goede adres was bij de Wau voor mijn kritiek: kunnen jullie niet eerst ergens lekker gyros eten, daar met elkaar over Hercules praten en dan naar zo’n film gaan? Moeten jullie nou echt anderen hiermee lastigvallen? Dan weet ik nog niet eens hoe het zit met de financiën: wie draait er eigenlijk op voor dit soort onzin?   Worden   bioscoopkaartjes   duurder   omdat   bioscoopgangers   ook moeten   betalen   voor   een   lezing   waar   zij   in   het   geheel   niet   op   zitten   te wachten? Of betaalt de universiteit Tuschinski om een academicus er zo’n lezing te laten geven? Dat zou in mijn ogen echt iets voor de universiteit zijn, waar   aan   de   ene   kant   steeds   maar   wordt   bezuinigd,   aan   de   andere   kant steeds   geld   wordt   uitgegeven   aan   (dure)   projecten   waarbij   je   je   zo   kan afvragen waarom dat nou noodzakelijk is. Goed, voordat ik al te cynisch word, zal ik deze brief maar eindigen, en graag   met   een   oproep   aan   de   lezers   van   de  Wau.   Ik   had   dit   incident stilzwijgend voorbij laten gaan, als ik niet van een vriend had gehoord dat ook bij het vervolg op de  300  weer zo’n absurde lezing werd gehouden in Tuschinski. Daarom wilde ik me tot iemand van de opleiding Grieks van de UvA richten en kwam ik uit bij dit blad. Ik weet niet of jullie verantwoordelijk zijn voor deze waanzin, maar ik vraag jullie: houd ermee op! Als jullie zo graag een lezing willen organiseren ter introductie van een film, organiseer dat dan zelf!  Hans Stauderer een filmliefhebber

45

LOVE AND LET LOVE Thomas Hart

I

n   een   eerder   stuk   schreef   ik   over   relaties   tussen   classici.   Dat   relaas eindigde ik met de opmerking dat er over het verschijnsel dat ik besprak nog veel meer te zeggen is. En zo bleek. Dikgezaaid als relaties tussen classici zijn, was het onvermijdelijk dat er tenminste één helft van een klassiek stel zou reageren op mijn stuk. Wie de vorige editie van de  Wau  gelezen heeft, heeft ongetwijfeld het stuk van de heer Kaandorp opgemerkt, waarin hij op verschillende manieren aangeeft het niet eens te zijn met mijn analyse. Graag reageer ik hier op mijn beurt weer op. Laat ik beginnen met de eerste gedachte die bij mij opkwam toen ik de reactie van de heer Kaandorp onder ogen kreeg: waarom doet hij zo zijn best om mijn stuk persoonlijk op te vatten? Al mijn relativerende opmerkingen, verspreid   over   het   hele   stuk,   worden   genegeerd,   en   de   daardoor onherroepelijk   ontstane   onvolledigheid   van   Kaandorps   relaas   wordt vervolgens opgevuld door toespelingen op mijn hobby’s, vergelijkingen met uitgestorven diersoorten, of flauwe woordgrappen over mijn achternaam. De heer Kaandorp heeft om de een of andere reden het beschouwende karakter van mijn stuk uit het oog verloren en besloten dat het nodig is de relatie tussen   classici   te   zuiveren   van   alle   onflatterende   twijfels   die   ik   daarbij verwoord.   Ook plaats ik mijn vraagtekens bij de argumentatietechnische aspecten van Kaandorps discours: volgens Kaandorp “gaat de heer Hart in de alinea ervoor nog   een   stap   verder”,   maar   wie   die   opmerking   kritisch   bekijkt,   zal   zich realiseren dat er feitelijk geen sprake kan zijn van een “stap verder” als ik de betreffende opmerking juist eerder formuleerde. Zo wordt mijn opmerking in Kaandorps   weergave   als   een  negatief   crescendo   gepresenteerd,   terwijl   het voor   de   lezer   die   het   stuk   van   begin   tot   eind   leest   eerder   naar   een relativering neigt. Zo maakt een aantal kunstgrepen van een beschouwing een aanval.  Mijn onbegrip over Kaandorps houding in zijn stuk wordt vergroot doordat mijn stuk niet alleen onpersoonlijk is, maar ook doordat wat Kaandorp zo verontwaardigd   concludeert,   namelijk   dat   de   classicus   een   eeuwenoud geslacht met liefde in stand houdt, in mijn stuk al gesignaleerd werd: “Hoe het ook zij, als classici ook romantici zijn, lijkt me dat een stevige basis voor het   ontstaan   van   liefde   gevolgd   door   een  langdurige   relatie.”   Hoewel   dat positieve   vermoeden   van   mij   inderdaad   wordt   geflankeerd   –   maar   niet 46

vervangen – door meer negatieve overwegingen, druk ik mij nergens zo sterk uit als de heer Kaandorp zijn lezer wil laten geloven. Maar laat ik zelf niet in dezelfde geestestoestand vervallen, en het hierbij houden. Afsluitend: ik ben van mening dat de heer Kaandorp mijn “vluchtig geschreven stuk” dan tenminste aandachtig had moeten lezen en zich niet alleen   had   moeten   concentreren   op   die   zaken   waar   hij   aanstoot   aan   kon nemen. Daarbij trek ik voor mezelf voorzichtig de conclusie dat ik met deze classicus in elk geval geen relatie zou willen beginnen. Dat ligt niet aan zijn beroep, maar aan redenen die hierboven al wel duidelijk genoeg gemaakt zijn. Wel nodig ik hem bij dezen uit om samen met mij een lofzang op de liefde   tussen   classici   te   schrijven,   die   we   dan   in   de   laatste  Wau  van   dit collegejaar kunnen afdrukken.  Leve de liefde!

47

NAWOORD Marko van der Wal

L

ang   geleden   heb   ik   de  Wau  eens   een   lans   gebroken   voor   het   literair vertalen   van   klassieke   teksten.   Niet   omdat   dat   niet   genoeg   gebeurde maar   omdat   ik   vind   dat   studenten   klassieke   talen   op   dat   vlak   een interessante bijdrage kunnen leveren. De gelegenheid diende zich aan in de vorm van Aristophanes’ Kikkers. In dit nummer vinden we gelukkig weer een spookverhaal uit de oudheid en, tot mijn vreugde, een paar raadsels uit de Anthologia Palatina. Toen ik me laatst voorbereidde op het vertalen van een liefdesepigram uit dezelfde bloemlezing stuitte ik op een artikel van Patrick Lateur, ‘Vertalen: bijna en nabij’, waarin hij een aantal benaderingen tegen elkaar afweegt. De eerste   is   die   van   Helene   Nolthenius,   die   de   epigrammen   vertaalde   met behoud van het elegisch distichon én in het Nederlands een cesuurstreepje aanbrengt. De tweede is die van Marietje d’Haene­Scheltema, die zelf al een cesuurstreepje heeft en daarom de cesuur aangeeft door elk vers over twee regels te verdelen. Soms voegt ze wat rijm toe, het zijn immers puntdichten. Lateur   heeft   alleen   niets   op   met   hexameters   en   pentameters   in   het Nederlands.   De   derde   aanpak   die   hij   beschrijft   is   die   van   Salvatore Quasimodo. De Italiaanse dichter vertaalde zijn keuze uit de Anthologia niet in metrisch Italiaans, maar des te meer gericht op de klank en betekenis van woorden.   Zo   schepte   hij   uit   het   steenoude   basismateriaal   hedendaagse, autonome poëzie. Lateur doet dat bij zijn eigen vertaling ook: het vrije vers. Ikzelf vind dat een mooi uitgangspunt, maar het klinkt me toch in de oren als   een   vrijbrief   om   maar   wat   aan   te   klooien.   Volgens   Umberto   Eco   is vertalen: dire quasi la stessa cosa (gelijknamig boek), wat neerkomt op alles zeggen wat het origineel ook zegt. Vincent Hunink  omschreef een van de gereedschappen daartoe als ‘compensatorisch vertalen’, namelijk door andere stijlmiddelen in de strijd te gooien dan de originele tekst doet.  Na   veel   gepruts   met   de   metriek   kwam   ik   met   mijn   liefdesepigram   tot regels als: ‘en zij schortte het gewaad op tot aan haar zilverwitte dij / en kwam zo de schoonheid van Artemis nabij.’ Daarmee vertaal ik alles – het mag best rijmen, en volgens Piet Gerbrandy moet het zelfs swingen. Alleen wil   ik   geen   strakke   jamben,   want   dan   klinkt   alles   als   ‘Hij   heette   koning Godefried, zijn vrouw was Hildegaarde, / en na de griesmeelpudding kwam het meten van de baarden.’ (Annie M.G. Schmidt). En dat vertik ik. 48