WAU JAARGANG 27 NUMMER 2 ZOMER

WAU JAARGANG 27 NUMMER 2 ZOMER 2012

         Perlegere oculis

            Biriki biriki ses control  Klassieke SOG           

WAU Blad van de studie Klassieke talen Universiteit van Amsterdam  jaargang 27 nummer 2 – zomer 2012

COLOFON Hoofdredacteur Richard Calis 

Redactie

David Omar Cohen Guus Eelink Thomas Hart  Maurits de Leeuw  Marko van der Wal 

Postadres 

Klassiek Seminarium  tav. Redactie Wau Spuistraat 134    1012 VB Amsterdam 

E­mail & internet

[email protected]  http://student.uva.nl/glt facebook.com/redactiewau

Vormgeving

Marko van der Wal

Met dank aan 

Leerstoelgroepen Grieks en Latijn

3

INHOUD Voorwoord........................................................................5 Richard Calis

Nieuws & Mededelingen....................................................6 door Maurits de Leeuw

De TV­gids van de moderne classicus.................................8 David Omar Cohen & Todd de Romph

Biriki biriki ses control...................................................10 Riemer van der Veen

Een vertaalkwestie..........................................................13 Harm Pinkster

Een vertaalkwestie..........................................................14 Guus Eelink

De Zomerschool Klassieken 2012....................................16 Evelien Roels

Wienna Australium metropolis.......................................17 Maurits de Leeuw

Klassieke SOG.................................................................22 Thomas Hart

Boekrecensie...................................................................24 Niels Koopman

De scriptie van… ............................................................26 Marko van der Wal

Uniek Klassiek................................................................29 David Omar Cohen

Juvenalis in Amsterdam..................................................32 Guus Eelink

M. Tulli Ciceronis in Catilinam Oratio I..........................34 transtulit David Omar Cohen

De classici in De Tamboer...............................................36 Richard Calis

Perlegere oculis...............................................................38 Marko van der Wal

Marco van der Schuur over… ........................................42 Marco van der Schuur

4

VOORWOORD Richard Calis

V

an zwanenzangen wordt vaak veel verwacht. De laatste melodie die de  zwaan   voortbrengt,   is   volgens   de   literaire   traditie   van  onweerstaanbare   schoonheid.   Hoewel   ik   niet   van   plan   ben   binnen  afzienbare   tijd   te   sterven,   zal   dit   wel   de   laatste   Wau   zijn   met   mij   als  hoofdredacteur.   In   plaats   van   een   hoogdravend   voorwoord   over   de  hoopvolle tijden die zullen aanbreken nu de burgeroorlog is overwonnen,  wil ik het hier iets prozaïscher houden.  Na twee jaar lang deze kar te hebben mogen trekken, is het tijd voor   nieuw bloed en een nieuw trekpaard. Ik ben dan ook verheugd te mogen   aankondigen dat  Maurits de Leeuw  mij zal opvolgen als hoofdredacteur.  Daarnaast   verwelkomen   we  David   Omar   Cohen  als   nieuw   redactielid.  Mocht je het zelf leuk vinden om bezig te zijn met het schrijven van stukken  en   het  maken  van  een  tijdschrift,   neem  dan   contact   op   met   de  redactie  ([email protected]).   We   zijn   namelijk   nog   steeds   op   zoek   naar  nieuwe redactieleden!  Toen ik mij bij de Wau aansloot, werd de voorkant nog gesierd door een  afbeelding van een feniks. Net als de feniks was ook de Wau zojuist uit haar  as herrezen. Inmiddels zijn we dit nest absoluut ontgroeid en hebben we   onze vleugels breder uitgeslagen (de helft van de redactie studeert bij een  andere   opleiding).   De   feniks   heeft   dan   ook   plaats   gemaakt   voor  paulo  maiora: Augustus, een maenade, Hella Haasse en Janus Secundus. Dit komt  allemaal door het onbeteugelde enthousiasme dat de redactie kenmerkt en  dat spreekwoordelijk is (binnen de redactie). Ik wil iedereen bedanken die  op één of andere manier heeft bijgedragen aan de Wau en vooral aan het  plezier bij het maken van dit studentenblad.

5

NIEUWS & MEDEDELINGEN door Maurits de Leeuw

❦

Jacqueline Klooster heeft op 26 maart de ABG­VN­essayprijs 2012 in  ontvangst genomen. Voor haar essay over Odysseus en zijn receptie in  de kunsten kreeg zij van de Academische Boekengids en Vrij Nederland de  prijs van 2500 euro uitgereikt. De redactie feliciteert Jacqueline van harte  met het ontvangen van deze prijs. ❦  De afdeling Taal­ en Letterkunde heeft na een jarenlange periode van   tijdelijke   oplossingen   en   onduidelijkheid   besloten   tot   de   aanstelling   van  David Rijser en Piet Gerbrandy als universitair docent (UD). Voor Piet en  David betekent dit dat ze beiden een vaste aanstelling krijgen. Namens de  Wau willen we hen feliciteren met deze baan. Daarnaast is besloten tot de  aanstelling   van   een   universitair   hoofddocent   (UHD),   die   binnen   het  samenwerkingsverband ACASA half aan de UvA en half aan de VU wordt  aangesteld.   Tot   onze   vreugde   is   Mark   Heerink   voorgedragen   voor   deze  functie. ❦   De   ‘Ken­Uw­Klassieken­Pubquiz’,   die   vorig   jaar   voor   het   eerst   werd   gehouden in het Rijksmuseum der Oudheden te Leiden, was ook dit jaar  weer een succes. Onder leiding van quizmaster Fik Meijer en juryvoorzitter  Ineke Sluiter namen maar liefst 165 mensen in 39 teams deel. Uiteindelijk  behaalde het Amsterdamse dream­team ‘ACASA’ het beste resultaat: Bas van  der Meij, Evert van Emde Boas, Gerard Boter, Rodie Risselada en Steve van  Beek namen het prijzenpakket en de eeuwige roem in ontvangst. ❦ Prof. dr. Ineke Sluiter, hoogleraar Grieks in Leiden, is benoemd tot lid van   de   Koninklijke   Nederlandse   Academie   van   Wetenschappen   (KNAW).   De  redactie feliciteert haar van harte met deze benoeming. ❦  Dezelfde Ineke Sluiter heeft tevens een subsidie in de wacht gesleept.   Ditmaal gaat het om een bedrag van 70.000 euro dat gebruikt moet worden  voor   de   digitalisering   van   het   woordenboek   Grieks­Nederlands   onder  leiding van Albert Rijksbaron en Ineke Sluiter zelf. ❦  Voor een breed publiek zal op 11 juni tevens in Leiden een symposium   plaatsvinden   over   Herakles,   getiteld   ‘Herakles.   Niets   menselijks   is   hem  vreemd’.   Er   zullen   lezingen   worden   gehouden   door   specialisten   uit  6

verschillende   vakgebieden   als   kunstgeschiedenis,   muziek   en   filosofie.  Kosten voor deelname aan het symposium bedragen 20 euro (5 euro voor  studenten). ❦  Zaterdag   3   november   2012   zal   voor   de   zesde   maal   het   jaarlijkse  Zenobiacongres worden gehouden met de klinkende titel "Troje ­ De stad.  De   oorlog.   De   legende."   Studenten   die   op   het   congres   willen   assisteren,  kunnen een mail sturen naar [email protected].  ❦   Bij   de  aanleg  van   een  weg  in   de   buurt  van   de  stad   Lamia,   ongeveer   tweehonderd   kilometer   ten   noorden   van   Athene,   hebben   Griekse  archeologen overblijfselen gevonden van een heiligdom voor Asklepios. De  vondsten wijzen erop dat het gaat om een heiligdom uit de vijfde eeuw  voor Chr. De identificatie van het heiligdom is gebaseerd op de vondst van   slangvormige offergaven, juwelen en scherven met de naam Asklepios erop.  Omdat de weg echter nog steeds aangelegd zal moeten worden, zullen de  archeologen haast moeten maken bij het opgraven. ❦ Het stadsbestuur van Bath heeft de vondst van een muntschat, bestaande   uit ongeveer 30.000 Romeinse munten, wereldkundig gemaakt. De zilveren  munten,   die   van   ongeveer   270   na   Christus   dateren,   zijn   inmiddels   voor  onderzoek naar het British Museum gestuurd. ❦  De bezuinigingen in Griekenland hebben ook het ministerie van cultuur   aldaar getroffen. Het ministerie moest tweeduizend werknemers ontslaan.  Musea zien zich door de bezuinigingen gedwongen openingstijden aan te  passen   of   helemaal   te   sluiten.   De   Vereniging   van   Griekse   Archeologen  waarschuwt voor mogelijke toename van plunderingen van archeologische  locaties en roept Grieken en andere Europeanen op zich solidair te tonen  met hun actie getiteld ‘Monuments have no voice. They must have yours’.

7

DE TV-GIDS VAN DE MODERNE CLASSICUS David Omar Cohen & Todd de Romph partners in destructie sedert 1809 Met (al dan niet vrijwillige) bijdragen van: Nick Borger, Quirien Euwe, Ivo  Wolsing en Louise Werrij. Woensdag 15 maart Nederland 1

Nederland 2

18.30 Te land, Thersites in de lucht

18.00   Het   schaep   met   de   vijf  mesopotamiërs

19.30 Het ἐνόησ' Journaal

18.30 Damokles in de dop

20.00 Pertinax Secundus Wijzer

19.15 Hera, mijn man is klusser

21.00 Pausanias & Witteman

20.00 Het Klokheuripides

22.00 Zonde van de Zeno

21.45 Married with Childeric

22.25 Spuiten en Sisyphus

22.20 Het Homerovisie­songfestival

22.45 Tussen kunst en kithairen

23.20 Daddy Dayκήρυξ

Nederland 3

RTL 4

18.00 Draadstatius

18.30 Goede teichoskopieën, slechte  teichoskopieën 

18.30 Nick tegen Sinon

19.30 RTL Travelleius

20.45 Alkestis J. Kwak

20.00 Sapphokemon

21.15 Jiskevitruvius

20.45 Thesmophoriazhousewives

21.35 De Wereld Draait Dorisch

21.15   Theseus   en   Phaidra:   odd  parents

22.00 Alkman bijt hond

22.00 The deadliest Cato

23.30 Domino Dei

23.00 Met Messalina op tafel 8

RTL 5

RTL 7

18.00 Echte Maenaden in de jungle

18.30 Voetbalbus insidiae

18.45 Damokles in de dop

19.30 Solon, think you can dance?

19.40 Bij ons in de P.C. Scipio

20.00 The beauty and the Nerva

20.30 RTL βούλομαι

20.45 Are you being Severus?

21.30 Hellespont! Mijn kind is te dik 21.30 The weakest Lysias 22.30 My little Pontus

22.30 Ik hou van Halikarnassos

22.50 The A­Timotheus

23.15 Hellas Kitchen

Net 5

SBS 6

18.30 Dr. Philoktetes

18.00 Wie is de μολὼν λαβέ?

19.15 Without a Thracian

18.45 εἶδος

20.15 KastorChef

19.45 Wegmisbrutus

21.00 Achillespees­anatomie

20.30 Circe's Gone Wild

22.00 Britain's Got Talents

21.30 Oh Oh Chryses

22.45 Oh Oh Tyro

22.00 Odi et AmotoGP

23.30 Blik op de vecordiae

23.15 TopGermanicus

Comedy Central 18.00 South Parmenides 18.45 The Fresh Prince of  Bellisarius 19.15 How I Met Your  Mithras 20.00 That Seneca Show 20.45 Spindarus City 21.15 Scrupsilon 22.00 3rd Rock from the Sulla 9

BIRIKI BIRIKI SES CONTROL Classici in Turkije Riemer van der Veen

I

edereen   is   het   erover   eens:   de   excursie   naar   Turkije   was   een   groot  succes. Maar hoe kon het ook anders? We hebben prachtige opgravingen  gezien,   het   weer   werkte   mee   en   het   was   dikke   pret   met   onze  geestesverwanten uit Groningen en van de VU, die allen stevig gebouwd  hebben aan interuniversitaire relaties. Al in het vliegtuig op de heenweg zat de sfeer er goed in. De classici van  de verschillende universiteiten mengden onderling perfect en kletsten op  het vliegveld met elkaar alsof ze elkaar al jaren kenden. Gelukkig speelde  een groot deel van hen meteen het beroemde spelletje back­up mee, dat de  hele reis lang continu werd gespeeld aangezien we zo lang in de bus zaten. Eenmaal aangekomen in Istanbul maakten we kennis met onze Vlaams­ Turks­Eindhovense reisgids, Hakan, die ons de hele reis lang alle ins en outs  van Turkije bijbracht. Met een stevige Vlaamse tongval sprak hij over de  blauwe   moskee,   de   Hagia   Sophia   en   zijn   favoriete   voetbalclub   Besiktas.  Samen met de beste chauffeur ter wereld, Huyel, bracht hij ons op plekken  waar je anders nooit zou komen en vertelde hij dingen die je anders nooit  te weten was gekomen. Elke keer als hij het woord voerde, sprak hij met  zijn prachtige uitspraak, om de microfoon in de bus te testen, de woorden  biriki biriki ses control, wat Turks is voor: ‘attentie attentie geluidscontrole’. De eerste dag, met de Hagia Sophia en de blauwe moskee, was direct  verbluffend.   In   deze   enorme   bouwwerken   met   een   indrukwekkende  geschiedenis vielen we van de ene verbazing in de andere. En dit was nog  maar de eerste dag! Nauwelijks bijgekomen vertrokken we een dag later  alweer uit Istanbul om naar Troje te gaan. Deze reis duurde vijf uur, maar,  dankzij de vele back­up­potjes leek het in een oogwenk voorbij. Zeker toen  Charles nog Homerus met ons ging behandelen, wilde ik niet meer weg. Eenmaal in Troje bleek je echter een grote verbeeldingskracht te moeten  gebruiken om je voor te stellen dat Achilles daar ooit heeft gestaan, dat  Dolon   hier   is   gepakt   en   dat   het   Trojaanse   paard   over   deze   drempel   is  getrokken (dat was eigenlijk niet heel moeilijk omdat je een drempel zag  waar inderdaad drie groeven inzaten voor de drie keer dat het paard bleef  steken). Je zag voornamelijk rotsen waar bijen en mieren een groot deel  van verorberden. Al die bijen­ en miervergelijkingen zijn nu opeens wel een  stuk logischer. 10

Gelukkig   waren   er   de   dagen   erna   meer   resten   over,   zodat   we   onze  verbeeldingskracht voor andere dingen konden gebruiken. In Pergamon liep  je over een grote geplaveide weg die vrijwel intact was en er was dan ook   maar weinig verbeeldingskracht voor nodig om je hier tussen de Grieken te  wanen. Het daar gelegen Asklepieion en de burcht met het theater zijn enorme  aanraders.   Een  waanzinnig  theater   ligt   daar   met  een   hoek   van  bijna   45  graden   en   het   beroemde   Pergamon­altaar   natuurlijk   waar   alleen   de  fundamenten   van   liggen,   zodat   de   classici   in   2011   slechts   naar   Berlijn  hoefden   te   reizen   om   dat   te   zien.   Bovenop   de   burcht   heb   je   ook   een  prachtig uitzicht op de vallei, maar zelf kon ik daar niet lang van genieten   omdat Charles mij telkens op de klampen op de grond wees.  Ephese lijkt ook een van de best geheimgehouden sites. Iedereen gaat op   vakantie   graag   naar   Athene,   Olympia   of   Pylos   om   opgravingen   te   zien,  maar in Ephese is écht wat te zien. Hier heb je niet eens verbeeldingskracht  nodig om je te midden van de oude Grieken te wanen als je in het theater  of bouleuterion zit. Dankzij de bijdrages van de UvA­studenten begon deze  stad echt te leven en kreeg het een verhaal.  Maar in deze reis zat gelukkig het venijn in de staart. Op een van de  laatste dagen was het Didymaion aan de beurt, de tempel voor Apollo in  Didyma. Wat een tempel is dat! Geen enkel woord kan de pracht van die  tempel beschrijven. Hoe er in die tempel gespeeld wordt met conventies,  hoe elke steen een verhaal vertelt en wat een mysterie die oproept als je   binnenwandelt, is met geen pen te beschrijven. Maar ook het absolute eind was niet verkeerd: Hierapolis en Afrodisias,  twee steden die al zelf al fenomenen waren en zijn, maar toch nog op zeer  vermakelijke en leerzame wijze door Alban, Toon, Esther en Zita toegelicht  werden, zodat we helemaal versteld stonden van deze gekke steden. Al   met   al   was   het   een   onvergetelijke   reis.   Niet   in   de   laatste   plaats  vanwege   de   meeslepende   en   kundige   begeleiders.   Mathieu   bijvoorbeeld  wist   werkelijk   alles.   Van   gekke   epichorische   alfabetten   tot  meetverhoudingen in tempels, Mathieu kon er altijd nog iets extra’s over  vertellen.   En   zoals   altijd   was   ook   het   enthousiasme   van   Rodie   niet   te  temmen. Het was immers haar idee om tegen half zeven het ijskoude water  in Assos in te springen en zoals dat gaat kreeg ze genoeg studenten mee in  haar enthousiasme, zodat er om half zeven ’s morgens tien excursisten met  de rillingen over hun lijf in hetzelfde water lagen als waarin de stoïsche  filosoof Kleanthes altijd zwom.

11

Hoewel Charles ook in dit water rondzwom voelde hij zich juist tussen de  opgravingen   een   vis   in   het   water.   Altijd   had   hij   wel   een   aanvulling   op  iemands praatje, al dan niet verzonnen, en sleurde hij iedereen mee in zijn  fascinatie voor klampen, stylobaten, abaci, zuiltrommels en architraven. Ja,  zelfs scheuren op stenen waren machtig interessant en binnen de kortste  keren stonden vijf studenten er foto’s van te maken omdat Charles zei dat  het interessant was. Ook toen hij zei dat bepaalde gaten in de zitplaatsen in  het theater plasgaatjes waren, slikte eenieder dat voor zoete koek en nam  snel foto’s. We hebben ons ook zeker vermaakt met de classici uit Groningen en van  de VU. Terwijl een groot deel elkaar via de back­up­spelletjes beter leerde  kennen, bouwde een ander, niet onaanzienlijk deel, aan amoureuze relaties.  Zo kunnen we sinds de reis inmiddels spreken van meerdere ACASA­relaties  en   zijn   ook   de   Groningse   dames   geen   onbekenden   meer   voor   de  Amsterdamse   classicus.   Dat   daarvoor   enkele   oude   relaties   moesten  sneuvelen, is geen probleem. Ja, een dame uit Groningen had maar liefst  drie vrijers achter zich aan en verdiende terecht de bijnaam ‘Penelope’. De reis was duidelijk een  groot  succes en dat is  de verdienste van de   uiterst   nauwkeurige   begeleiding   en   de   gemotiveerde   studenten.   En   voor  iedereen die nog geen reisplannen heeft voor deze zomer: Ephese.

12

EEN VERTAALKWESTIE Plautus’ Amphitruo 610 Harm Pinkster

I

n  Wau  27.1  (2012),  13­4  heeft  Guus  Eelink  een  passage  van  Plautus  besproken   waarvoor   vertalers   en   commentatoren   uiteenlopende  oplossingen bieden. Een paar aanvullende opmerkingen. De   combinatie  te   uno  of  uno   te  kan   niets   anders   betekenen   dan   ‘jou  alleen’, ‘jou als enige’, ‘jou in je eentje’. Deze combinatie komt een aantal  malen voor, in verschillende syntactische posities. In (a) is de combinatie  een argument bij fretus. In (b) de basis van vergelijking bij peritiorem, in (c)  en (d) een satelliet, ook wel ablativus absolutus genoemd, te vergelijken  met  te   vivo.   In   deze   beide   gevallen   kan   de   combinatie   geen   basis   van  vergelijking zijn, want er staat al quam ego volo.  (a) (b) (c) (d)

Tantam enim spem oti ostendisti quam ego semper omnibus  te uno fretus pollicebar. (Cic. Fam. 5.7.1) Constat enim inter omnis neminem te uno Samarobrivae iuris  peritiorem esse. (Cic. Fam. 7.16.3) Te uno adest plus quam ego volo. (Pl. Cas. 359) Mihi quidem uno te plus etiam est quam volo ... (Pl. Am. 610)

Gaat   het   om   één   constituent   of   om   twee?   Om   twee.  Unus  in   deze  betekenis kan voorkomen als subject complement, als in (e). Daarmee zijn  (c) en (d) vergelijkbaar. In (a) en (b) is uno praedicativum. (e)

Qua re, mi Cicero, quod mea tuaque patitur aetas, persuade tibi te  unum esse in quo ego colendo patriam mihi constituerim  sanctitatem. (Cic. Fam. 10.4.2)

De oude Hemelrijk heeft dus gelijk.

13

EEN VERTAALKWESTIE Plautus’ Amphitruo 610 (aanvulling) Guus Eelink

I

n   de   vorige   Wau   (27.1)   heb   ik   iets   geschreven   over   mogelijke  analyses/vertalingen van Plautus’  Amphitruo  610. Eén daarvan was die  van   David   Christenson   uit   zijn   Green   and   Yellow   uit   2000.   Ik   heb  Christenson  hierover  later  nog  een mail  met  een  verzoek  om  toelichting  gestuurd. Zijn antwoord wil ik hier kort uiteenzetten.  Het ging om het volgende stukje Latijn, waarin Amphitruo aan het woord  is (volgens Christensons tekst, zie vorige Wau voor de context): mihi quidem uno te plus etiam est quam volo, neque, postquam  sum natus, habui nisi te seruom Sosiam. Christenson  gaf bij deze zin in zijn  commentaar  als vertaalsuggestie  ‘Yes  indeed, I’ve actually got one more of you than I want.’ Verder geeft hij op:  ‘mihi:   dative   of   possession’   en   ‘uno   te:   ablative   of   degree   of   difference’.  Christenson schrijft in zijn mail als toelichting op zijn vertaling ‘yes indeed’:  Yes, it's meant to convey A.'s sarcasm, and De Melo's interpretation  and mine are the same. When Sosia (absurdly to A.) asserts that the  other  Sosia is  also  A.'s slave, A.  sarcastically replies along  these   lines, "Oh, great, another one! If this is true, I'd have two of you,   when one is already one too many!". I think "Yes, indeed" attempts  to capture the tone, whereas "actually" translates quidem. Verder noemt hij ‘yes indeed’ een ‘artificial phrase to convey A.’s sarcasm’.  Het ‘yes indeed’ markeert dus het sarcasme van Amphitruo, en niet (zoals ik  eerder dacht) een (ironisch) gelijk geven, waarbij Amphitruo Sosia gelijk  geeft in de zin van ‘ja inderdaad, het klopt dat er een slaaf Sosia is die er  niet moet zijn, maar dat is niet die andere Sosia, dat ben jij al’. Dit zou   uiteindelijk op hetzelfde neerkomen als Christensons parafrase, maar is niet  helemaal hetzelfde en erg lastig. Verder lijkt het er toch op dat Christenson  in   de   vertaling   in   zijn   commentaar   ‘etiam’   heeft   weggelaten,   waardoor  ‘when one is already one too many’ niet duidelijk naar voren komt. 

14

Christenson wijst verder op zijn (in zijn ogen betere) vertaling uit 2007  in Plautus: Four Plays (Focus Classical Library). Deze luidt: I’ve got one more of you than I want as it is!  In my entire life I’ve never had a slave named Sosia except you. In deze vrije vertaling komt ‘etiam’ wel tot zijn recht door de woorden ‘as it   is’. Grammaticaal staat ze daarmee volgens mij wat ver van het Latijn af.  De   vraagt   blijft   ook   of   in   deze   vertaling   de  neque,   postquam­zin   goed  aansluit   op   het   voorgaande   (‘Zolang   ik   leef,   heb   ik   geen   Sosia   als   slaaf   gehad dan jou’ in de vertaling van Hemelrijk sr.). De belangrijkste grammaticale kwestie is volgens mij tenslotte de  analyse van uno en te. Mogelijkheden hiervoor zijn: •

• •

bij elkaar nemen en met plus verbinden als ablativus van ‘degree of  difference’:   ‘ik   heb   (nog)   één   jou   meer   dan   ik   wil’   (Christenson  2000) los van elkaar zien en alleen uno met plus verbinden: ‘aan jou heb ik  al één meer dan ik wil’ (De Melo) bij elkaar nemen en niet met plus verbinden: ‘aan jou alleen heb ik  al meer dan ik wil‘ (Hemelrijk, Pinkster)

Alleen in het eerste geval verwijst te naar de onechte Sosia/Mercurius. (Zie  elders in deze Wau het stuk van Harm Pinkster, volgens wiens analyse het  om een ablativus absolutus gaat.)  Wat grammaticaal de meest waarschijnlijke optie is, laat ik maar over aan  de geleerden. De mooiste interpretatie/vertaling vind ik in ieder geval die  van De Melo: ‘In you I have one more than I want already, and ever since I  was born I haven’t had a slave Sosia other than you.’ Ben je nog ergens zo’n  filologische hersenkraker tegengekomen? Laat het me weten, dan kan ik het  uitzoeken voor de volgende Wau. Of je kunt er natuurlijk ook zelf iets over  schrijven! 

15

DE ZOMERSCHOOL KLASSIEKEN 2012 Een zomers bad in de literatuur van de oudheid Evelien Roels

K

omende zomer is het weer zover. Voor de zesde keer organiseren de  VU   en   UvA   de   Zomerschool   Klassieken,   dit   jaar   van   13   t/m   18  augustus.   Tijdens   deze   week   kun   je   twee   leescolleges   Grieks   of   Latijn  volgen, elk in een sessie van drie dagen. Bovendien worden er grammatica­  en   syntaxiscolleges   aangeboden   die   facultatief   naast   de   leescolleges   te  volgen zijn. De eerste helft van de week vindt plaats in het PC Hoofthuis en  in de tweede helft worden de colleges in het gebouw van de VU gegeven. Voor   de   studenten   staan   dit   jaar   weer   interessante   colleges   op   het  programma. Jo Heirman komt speciaal over uit Gent voor een nieuwe greep  uit   de   archaïsche   lyriek,   Piet   Schrijvers   behandelt   Horatius’  Ars   Poetica,  Rutger   Allan   biedt   Thucydides   aan   voor   gevorderde   studenten,   Piet  Gerbrandy   keert   terug   bij   zijn   oude   liefde   Claudianus,   Jörn   Soerink  ontsluiert de zelden gelezen  Achilleis  van Statius, Christiaan Caspers stort  zich   op   de  Hymnen  van   Kallimachos   en   Verena   Demoed   leest   een  apocalyptische   tragedie   uit   de   Renaissance,   de  Pammachius  van  Naogeorgus.   Zie   voor   het   gehele   programma   (en   de   aangeboden  scholierencolleges) de site van de zomerschool. Het   blijft   natuurlijk   wel   zomer   en   daarom   mag   het   sociale   en  ontspannende aspect niet vergeten worden. Tussen de colleges door zullen  koffie, thee en lunch verzorgd worden en aan het einde van de week vindt  er   op   vrijdag   en   zaterdag   respectievelijk   een   picknick   en   borrel   plaats  waarbij er altijd de gelegenheid is voor een spontaan volleybaltoernooi. De  week zal ingeluid worden met een pubquiz, er komt een filmavond, en op  de woensdag sluiten we de dagen in het PC Hoofthuis af met een lezing van  een beroemde classicus.  Deelname aan de zomerschool kost  €60,­ voor studenten en aanmelden   kan   tot   en   met   1   juli.   Check   www.zomerschoolklassieken.nl   voor  uitgebreide informatie. Je kunt je hier registreren voor de zomerschool, en  vervolgens een keuze maken voor de colleges die je wilt volgen. Ook kun je  via de site contact opnemen met de organisatie. Tot slot is de zomerschool  gewoon te vinden op Facebook.

16

WIENNA AUSTRALIUM METROPOLIS Wenen en de klassieken Maurits de Leeuw

D

e titel van dit stuk is ontleend aan de beschrijving van Oostenrijk (en  Wenen   in   het   bijzonder)   door   de   Sienese   humanist   Enea   Silvio  Piccolomini (1405­1464), ook wel bekend als paus Pius II (vanaf 1458).  Piccolomini was van 1442 tot 1450 (met een onderbreking van één jaar om  de taak als bisschop van Triëst aldaar op zich te nemen) als diplomaat actief  aan het Habsburgse hof in Wenen. Naar aanleiding van dit verblijf schreef  hij   de  Historia   Australis  (ook   bekend   als  Historia   rerum   Frederici   III   Imperatoris),   waarvan   hij   de   derde   en   laatste   editie   in   1458   uitgaf.  Piccolomini heeft  aanvankelijk  alleen maar goede  woorden  over voor de  stad:   “[Danubius]   multas[que]   et   memorabilis   ad   utranque   ripam   alluit  urbes, inter quas mea quidem sententia nulla ditior, nulla populosior, nulla  venustior est quam Wienna Australium metropolis.”1 Wat rijkdom en schoonheid (in beide betekenissen van het woord) betreft  zou   deze   beschrijving   nog   steeds   wel   van   toepassing   kunnen   zijn.   In  bevolkingsaantal (ca. 1,7 miljoen) wordt Wenen tegenwoordig geëvenaard  door Budapest en Belgrado, hoewel het in 1910 met meer dan twee miljoen  inwoners wereldwijd slechts voor Londen, Parijs en New York onderdeed.  Het huidige uiterlijk van de stad is met name in die tijd tot stand gekomen  onder   het   lange   keizerschap   van   Franz   Josef   I   (1848­1916).   Vooral   de  Ringstraße,   die   toentertijd   langs   de   west­   en   zuidzijde   van   het   oude  centrum werd aangelegd op de plaats waar de versterkingen van de stad  gestaan hadden, doet met haar vele neogothische, ­renaissancistische en – barokke   gebouwen   nog   altijd   dienst   als   belangrijkste   pronklaan   van   de  Donaumetropool.

1

“[De Donau] bespoelt vele noemenswaardige steden op beide oevers, onder welke  echter naar mijn inschatting geen enkele rijker, volkrijker en schoner is dan Wenen,  hoofdstad der Oostenrijkers.” De Latijnse tekst is afkomstig uit K. Voigt, Italienische  Berichte   aus   dem   spätmittelalterlichen   Deutschland.   Von   Fransesco   Petrarca   zu  Andrea de’ Franceschi (1333­1492) (Stuttgart 1973). De vertaling is van de hand  van ondergetekende. 17

Aan   de  Ringstraße   komt   steeds   maar   weer   de  canon   van  de   Westerse  cultuur terug. Zo vind je er in de architectuur een kerk in de stijl van een  Franse   gothische   kathedraal,   de   universiteit   als   een   Italiaans  renaissancepalazzo, het Rathaus doet denken aan een Vlaams middeleeuws  stadhuis, de architectuur van het parlement verwijst naar het Parthenon,  met de twee  gespiegelde  musea voor kunst­ en natuurgeschiedenis is de  barok   aanwezig.   Bovendien   zijn   op   of   bij   sommige   gebouwen   bekende  personen uit  de canon te zien: bij  het  parlement zitten achter het grote  beeld van Athena vier Griekse en  vier  Romeinse historici om de huidige  politici van raad te voorzien. De beste kunstenaars aller landen zijn op het  Kunsthistorisches   Museum   vermeld   en   de   wetenschappers   op   het  universiteitsgebouw.  Alleen  aan de theaters kan je wellicht enige voorkeur  voor het Duitse  taalgebied ontdekken. Standbeelden van Goethe en Schiller nemen daar net  iets prominentere plaatsen in dan Shakespeare of Molière; gek genoeg treft  men er geen Griekse tragici aan. Caesar vinden we daarentegen twee keer:  als   historicus   bij   Sallustius,   Livius   en   Tacitus,   maar   ook   op   het  Naturhistorisches Museum. Of zijn aanwezigheid daar voortgekomen is uit  een   gebrek   aan   natuurwetenschappers   van   naam   of   een   persoonlijke  voorkeur van de uiteindelijke opdrachtgever van de gebouwen, der Kaiser,  is mij niet bekend, al lijken beide redenen me nogal onwaarschijnlijk. In sommige gebouwen treft men de Weense toevoegingen aan de canon,  de   Weense   klassieken:   Mozart,   Haydn   en   Beethoven   domineren   de  muziekgebouwen.  Het  Wenen   uit  het  fin  de  siècle  wordt   gerepresenteerd  door de muziek van Mahler en Schönberg en de schilderkunst van Kimt en  Schiele. Op de Weense klassieken in deze zin zal ik me in de rest van dit  stuk echter minder richten. Over de inwoners van Wenen was Piccolomini destijds minder te spreken:  de   zedeloosheid   van   de   Weners   kon   ongebreideld   bestaan   door   het  ontbreken   van   een   daadkrachtige   politie.   Vooral   de   studenten   kon  Piccolomini   weinig   waarderen:   “Caeterum   studentes   ipsi   voluptati  inservientes   vini   cybique   avidi.   Pauci   emergunt   docti.   Die   noctuque  vagantur magnasque civibus molestias inferunt …” 2 Natuurlijk is dit nog steeds gedeeltelijk waar (voor welke studentenstad  niet?). Maar dat weinigen iets leren aan de universiteit, is voor de classici in  Wenen echter niet (meer) waar. Toen Oostenrijk in 2008  deo volente  toch  maar op het Angelsaksische BAMA­systeem overstapte, heeft men in ieder  2

“De studenten zelf bedienen hun lust onverzadigbaar door wijn en voedsel. Weinigen  komen geleerd bovendrijven. Dag en nacht hangen ze rond en zorgen ze voor veel  overlast voor de burgers…” 18

geval voor de klassieke filologie een degelijk studieprogramma behouden. 3  Studenten krijgen een grondige (filologische) opleiding, waarbij een apart  vak voor metriek en thema­oefeningen Duits­(Ciceroniaans) Latijn/Attisch  tot het vaste programma behoren. Een lijst met canonieke werken die men  gelezen moet hebben zorgt er bovendien voor dat men de bachelor breder  belezen   afsluit   dan   in   Amsterdam.   Uiteraard   zijn   in   het   katholieke  Oostenrijk   minstens   twee   evangeliën   verplichte,   maar   niet   altijd   even  geliefde onderdelen van het pensum. Men   zal   nu   wel   denken:   “Als   men   daar   tijd/geld   voor   heeft   zal   de  opleiding daar wel groter zijn dan die aan de UvA.” Geheel tegenspreken  kan ik dat niet, maar aanzienlijk veel groter is het Institut für klassische  Philologie   zeker   niet   (al   heeft   het   wel   een   geweldig   plekje   in   het  hoofdgebouw   met   eigen   bibliotheek   in   het   instituut).   Het   aantal   vaste  docenten   is   op   twee   handen   te   tellen,   waarbij   aangetekend   dat  emeritihoogleraren hier ook nog altijd een niet verwaarloosbaar deel van  het   onderwijs   voor   hun   rekening   nemen.   Het   totaal   aantal   studenten   is  wellicht iets groter, maar is ook moeilijker vast te stellen. Grieks en Latijn  bestaat namelijk niet als studie op zich; men kan ook alleen één van beide  talen studeren en dan wel drie jaar als bachelor of meteen vier­en­een­half  jaar als zogenaamd Lehramt, wanneer je al bij aanvang van de studie weet  dat je in het onderwijs wilt werken. Voor   sommigen   (in   Amsterdam   waarschijnlijk   eerder   graeci,   daar  latinisten   ook   over   deze   mogelijkheid   beschikken)   klinkt   dit   model   met  afzonderlijke   studies   misschien   als   een   zegen,   maar   ik   geef   toch   de  voorkeur   aan   onze   opleiding   van   Griekse   en   Latijnse   taal   en   cultuur.  Veelzeggend is de benaming van de studenten: waar in Nederland classicus  de algemene term is voor een student van de klassieke talen, worden graeci  en  latinisten  in  Wenen  Philologen  genoemd.  In  Amsterdam   was  ik   altijd  eerder een voorstander van grondige filologische scholing (waartoe metriek  en   historische   grammatica   behoren),   maar   hier   heb   ik   ook   de   gevaren  daarvan leren kennen. Het lezen van klassieke teksten met als enige doel  om de regels van de metriek en grammatica te leren of te tonen hoe goed  men die kent, heeft wellicht als gevolg dat je een enorme woordenschat  opbouwt en uiteindelijk teksten uit het hoofd kent. 

3

Dit is een voorbeeld van de voordelen van de Oostenrijkse conservatieve volksaard,  zoals ik het een Duitser heb horen beschrijven. In Oostenrijk kijkt men eerst wat er  in Duitsland voor nieuwe ontwikkelingen zijn en wat er daarbij mis gaat. Enige tijd  later voert men dat dan ook in Oostenrijk in, maar dan houdt men rekening met de   zaken die in Duitsland verkeerd zijn gegaan en doet het vervolgens beter. 19

Dat is prijzenswaardig, maar moet geen doel op zich zijn. Bij de meest  rigoureuze Weense graecus leidt dat namelijk tot een verwerping van alle  literatuur   na   Plato,   want   dan   is   er   toch   niets   meer   geproduceerd   dat  origineel   is   en   (dus)   van   esthetische   waarde   is.   Dat   is   misschien   een  onschuldig uniek geval, maar een kwalijker gevolg is dat niemand in Wenen  zich serieus voor hellenistische auteurs interesseert. En dat ik een vak bij  het internationaal vermaarde Weense Institut für Byzantinistik volg, begrijpt  eigenlijk geen enkele Philologe. Dat wij in Amsterdam beide talen of ook Middeleeuws­ en Neolatijn leren  heeft   dus   wellicht   tot   gevolg   dat   we   niet   zoveel   tijd   aan   filologische  taalbeheersing   kunnen   besteden,   maar   in   plaats   daarvan   leren   we   veel  essentiëlere   vaardigheden.   Daarmee   doel   ik   niet   op   kennis   van  literatuurwetenschappelijke theorieën of taalkundige  discourse models, die  door Weense filologen (voor zover ik gemerkt heb) nauwelijks besproken  worden. Hoe modern die ook ten opzichte van de klassieke filologie mogen  schijnen, ze doen in essentie hetzelfde: ze proberen idealiter te verklaren  waarom  er  in  de teksten  staat  wat  er  staat,  of  dat  nu  respectievelijk  op  woordelijk niveau is of op zinsniveau of het niveau van langere stukken   tekst. Nee,   de   onderscheidende   vaardigheid   die   in   Amsterdam   onderwezen  wordt, is het belang van een tekst in te kunnen zien. En dat leer je niet door  steeds   maar   weer   een   bepaald   systeem   op   een   tekst   toe   te   passen,   hoe  verhelderend dat ook kan zijn voor de tekst zelf: in principe maakt het voor  de theorie niet uit of je ze op een klassieke tekst toepast of op welke andere  ook. Het belang van de klassieken leer je daarentegen door oog te hebben   voor de manier waarop anderen met onze klassieke teksten om zijn gegaan.  Het   maakt   daarbij   geen   verschil   of   dat   andere   klassieke   auteurs   zijn   of  hellenistische   koningen,   Romeinse   keizers,   middeleeuwse   monniken,  Byzantijnse   historici,   humanistische   geleerden,   Italiaanse   kunstenaars,  modernistische auteurs of Amerikaanse regisseurs. En alleen al omdat wij  ook   Latijn   “moeten”   leren   en   daarbij   aandacht   besteden   aan   de   manier  waarop de Romeinse literatoren omgingen met hun Griekse voorgangers,  ontwikkelen wij deze vaardigheid.  Zeker in deze tijd is het van essentieel belang dat we het belang van de  klassieken   kunnen   blijven   tonen:   hoe   degelijk   de   bacheloropleidingen  Grieks en Latijn in Wenen ook mogen zijn, in aparte masters ziet de Weense  universiteitsleiding   geen   been.   Dus   vertrekt   de   meest   talentvolle   Weense  student die verder wil leren en niet aangewezen wil zijn op een aanbod van  veredelde bachelorvakken als master, naar Berlijn.

20

Maar mij bevalt het voorlopig nog uitstekend dag en nacht in de mooiste  stad   aan   de   Donau   rond   te   hangen   en   me   te   goed   te   doen   aan   een  Einspänner,4 een grüner Veltliner, Kaiserschmarrn en Tafelspitz. De Weense  Philologen  bieden   daarbij   overigens   uitstekend   gezelschap,   zo   lastig   en  agressief als in de vijftiende eeuw zijn ze niet meer. En mocht u zich bij het  lezen van dit stuk van een student uit Wenen op enig moment het hoofd  hebben geschud, stel je dan gerust: “pauci emergunt docti.”

De knettergekke Karlskirche nabij de voormalige Ringstraße.

4

Tip   voor   bezoekers   aan   Wenen:   bestel   nooit   een   Káffee   (paroxytoon)   bij   een  Kaffeehaus.   Ten   eerste   wordt   Kaffée   met   de   klemtoon   op   de   laatste   lettergreep  uitgesproken   (zoals   veel   Duitse   woorden   een   andere   klemtoom   kennen   in   het  Oostenrijks) en ten tweede is Kaffée alleen maar een verzamelterm. Elk type koffie  heeft een eigen naam, een espresso is bijvoorbeeld een “kleiner Schwarzer”. 21

KLASSIEKE SOG 9gag, onze stijl Thomas Hart

V

ooral in tijden van tentamens wordt het steeds pijnlijk duidelijk: het  verschijnsel   SOG   (Studie­ontwijkend   gedrag)   is   iets   waar   ook   wij,  serieuze   studenten   Klassieken,   niet   ongevoelig   voor   zijn.   Een   populaire  bestemming is de website www.9gag.com, een website die – voor de paar  mensen   die   het   niet   kennen   –   feitelijk   een   verzameling   is   van   korte,  grappige plaatjes, met vaak vaste vormen en afbeeldingen (‘memes’). Dit is  een   poging   om   de   SOG,   hoe   onmogelijk   dat   ook   lijkt,   met   studie   te  combineren.

22

23

BOEKRECENSIE Madeleine Miller – The Song of Achilles Niels Koopman

V

oor mijn verjaardag kreeg ik bovenstaand boek, en zo’n cadeau brengt  zekere   verplichtingen   met   zich   mee.   Ik   heb   het   boek   gelezen  –  overigens met plezier  –  maar ik weet toch niet goed wat ik er van moet  vinden. Het betreft weliswaar de liefdesrelatie tussen Achilles en Patroclus –  homo’s!  –  maar   grondige   kennis   van   de  Ilias  of   de   epische   cyclus   staat  waardering van dit boek in de weg – een classicus is duidelijk niet de ideale  lezer. Dat   heeft   niet   zozeer   te   maken   met   de   verhaallijn,   want   de  gebeurtenissen   zijn   niet   verzonnen   (haha)   en   volgen   in   grote   lijnen   de  epische cyclus en de Ilias. De auteur heeft echter besloten om de relatie  tussen Patroclus en Achilles als een soort homohuwelijk avant la lettre af te  schilderen, en dat komt niet overeen met de werkelijkheid zoals ik die ken.  Het beeld dat de auteur schetst van de heroïsche wereld is bij tijd en wijle  zo onrealistisch, dat het hele verhaal daardoor ernstig aan kracht inboet.  The  recensent   van  The   Guardian,   Natalie   Haynes,  roemt  Millers  proza  (“more   poetic   than   almost   any   translation   of   Homer”)   en   spreekt   haar  bewondering uit voor het beeld van Achilles dat geschetst wordt (“a fully  three­dimensional man – a son, a father, husband and lover – now exists  where a superhero previously stood and fought”). De recensent van  The   New   York   Times,   Daniel   Mendelsohn,   is   minder   positief.   Hij   stoort   zich  vooral aan de toon van het werk  –  “one made disastrously worse by the  author’s decision to metamorphose an ancient story of heroes into a modern  tale of hormones”. Millers proza wordt gekarakteriseerd door korte zinnen.  Dat past goed bij de verteller, Patroclus. Maar het boek telt 352 pagina’s, en  dan gaat het soms vervelen.  Op  pagina  één vertelt  Patroclus hoe hij geboren werd. Op pagina 352  vindt Patroclus’ ziel eindelijk rust, omdat zijn naam naast die van Achilles  op   hun   graftombe   staat.  Sweet.   Er   gebeurt   veel   tussenin:   Patroclus  (exclusief   homoseksueel)   doodt   (per   ongeluk,   gelukkig)   een   jongen,  waardoor   hij   verbannen   wordt   naar   Peleus’   paleis,   die   zijn   geld   lijkt   te  verdienen met het opvoeden van ballingen (wat moet je anders in Phthia?).  Daar wordt hij verliefd op Achilles (een lekker ding). Achilles ziet Patroclus  ook   wel   zitten,   en   niets   staat   een  relatie   in   de   weg.   Toch   wel:   Achilles’  moeder,   Thetis.   Lekker,   zo’n   boze   schoonmoeder­to­be.   Ondanks   deze  24

hobbel wordt het toch wat tussen die twee. Ze gaan ook met elkaar naar   bed,   maar   voor   de   seksscènes   hoef   je   het   boek   niet   te   kopen   — tenenkrommend slecht en zeer preuts (de schrijfster is Amerikaans).  De heren gaan naar Cheiron, in training  –  alhoewel   Thetis   natuurlijk   heeft  geprobeerd Patroclus tegen te houden (zo  gaat het steeds). Hier is de auteur op haar  best:   twee   jonge   jongens   die   onderwezen  worden   door   de   wijze   centaur,   beeldend  verteld. Dan breekt de Trojaanse oorlog uit,  en   Achilles   moet   meedoen   (oh   wat   erg).  Hij   wordt   verstopt   op   Scyros   (Patroclus  blijft   achter),   en   bezwangert   daar  Deidamia, zoals iedereen weet. Probleem:  ook   Achilles   was   tot   nu   toe   exclusief   op  Patroclus,   alhoewel   hij   zijn   lusten  gemakkelijk op een slavinnetje had kunnen  botvieren – al op 13­jarige leeftijd, maar zo  was/is Achilles niet (zie p. 56). Oplossing:  als   Achilles   met   Deidamia   het   bed   zou  delen, zou Thetis (zij weer!) Patroclus naar Scyros brengen. Om het nog  erger te maken gaat Patroclus later ook nog met Deidamia naar bed. Ik ben  echt te dom om dit te begrijpen.  Gelukkig hebben beide heren er niet van genoten, en kunnen ze samen   een tent delen in Aulis. Ook dit is een mooi stuk: de lezer huivert bij het  offer van Iphigineia en geniet van de karakterisering van de Griekse helden.  Uiteindelijk komen onze jongens aan in Troje. Hier komt natuurlijk weer  een   vrouw   in   hun   leven:   Briseis.   Ons   duo   neemt   haar  –  maar   niet   zo.  Patroclus   vindt   het   helemaal   niet   aangenaam   dat   al   die   slavinnen   als  beddenwarmers moeten dienen, en zo kunnen ze er eentje redden van dit  gruwelijke   lot.   Briseis   en   Patroclus   worden   hartsvriendinnen,   terwijl  Achilles Trojanen bij bosjes over de kling jaagt. Briseis wil natuurlijk wel   een   kind   van   zo’n   leuke   knul   als   Patroclus,   maar   waarschijnlijk   heeft  Deidamia hem genezen. Und so weiter, und so fort. De rest van het verhaal  laat   ik   hier   onvermeld  –  uiteindelijk   komen   ze   toch   samen   in   één   graf  terecht, en dat is de hoofdzaak. Het boek brengt de Griekse helden op bewonderenswaardige wijze tot  leven.   Millers   proza   is   zeer   ἐναργής.   Maar   bepaalde   dingen   zijn  onbegrijpelijk. De (tragische?) liefde tussen Achilles en Patroclus verdient  een waardigere uitwerking. 25

DE SCRIPTIE VAN… Marko van der Wal

H

et   is   al   weer   meer   dan   een   half   jaar   geleden   dat   ik   mijn   scriptie  afrondde,   en   mijn   diploma­aanvraag   kon   voltooien   inclusief   alle  moordneigingen,  bloedzuigerij  en administratieve incompetentie  die daar  bij komen kijken. Inmiddels zit ik zelf wederom in de wonderlijke wereld  van   scriptieland,   zij   het   voor   een   andere   opleiding.   Tips   en   anekdotes  genoeg dus. Zo hoorde ik laatst de suggestie om de conclusie, zoals bij een  proefschrift, in stellingen te formuleren. Zoiets: 1a.   Schrijf   niet   in   dezelfde   stijl   als   die   van   de   Wau.   Ik   heb   wel   eens  geprobeerd om een paper net zo te schrijven als een artikeltje voor de Wau,  maar dat bleek geen succes. Met de aantekening “slecht geschreven” werd  ik weer het bos ingestuurd. Schrijf die scriptie gerust in een oersaaie stijl,  het   is   tenslotte   academisch   bedoeld.   Dus  niet:  “Geen   hond   die  iets   over  Pindarus   weet   behalve  de   gebruikelijke  roddel  en  achterklap,   maar   daar  houdt het wel mee op.” Maar gortdroog: “Over Pindarus is niet bijzonder  veel bekend[voetnoot]. Er doen sinds de oudheid diverse anekdotes over  hem de ronde[voetnoot], maar dit soort verhalen moet uiteraard kritisch  worden benaderd[voetnoot].” 1b. Maak voetnoten met overwegend zinnige informatie, liefst zo lang  mogelijke. Probeer af en toe meer voetnoten dan hoofdtekst op een pagina  te krijgen. 1c. Taalkunde: gebruik genummerde paragrafen in de trant van 6.23.4a.  Letterkunde: houd het bij cursief gezette tussenkopjes. 2a.   Zoek   een   scriptiebegeleider   die   bij   je   past.   Altijd   handig   om   van  tevoren te weten hoe een begeleider  ongeveer  te  werk  gaat, zodat  je  er  bijvoorbeeld   niet   midden   in   het   proces   achter   komt   dat   de   begeleiding  alleen bestaat uit een eindbespreking. Of dat hij/zij niet tegen uitlokkerig  gedrag kan. (Als een begeleider dit aankan zit het wel goed: “Uit je e­mails  kan   ik   niet   opmaken   of   die   gestuurd   zijn   uit   oprechte   bezorgdheid   of  vanwege machinale routine. Ik heb in ieder geval niet de indruk gekregen  dat je veel vertouwen hebt in mijn werkzaamheden of kundigheid. Wanneer  ik besluit nog niets in te leveren, is dat een bewuste keuze. Ik ben niet van  plan me klakkeloos te conformeren aan arbitraire deadlines en volgordes.”) 2b.   Zoek   een   onderwerp   dat   bij   je   past.   Kies   als   classicus   nooit   een  onderzoek met nog levende onderzoeksobjecten. Dat is dodelijk. 3a. (Met dank aan de moeder van Alma.) Slaap niet. Het begrip deadline  heeft niet voor niets het woord 'dood' in zich. Stel dat je iets  écht moet  26

afleveren op een bepaalde dag en de middag ervoor heb je nog niets op  papier. Dan zit er maar een ding op: een pot koffie en bruine boterhammen   met kaas tot het ochtendgloren. Tikken maar. De volgende dag zie je er  waarschijnlijk   uit   als   een   corporale   rioolstudent   met   een   kop   als   een  afgekloven kaassoufflé, maar over het algemeen zeggen scriptiebegeleiders  daar   niets  van.  Bovendien  is   menig  hoogleraar  zelf  groot  geworden  met  deze strategie. 3b. Werk ook overdag, anders word je een zappende zitzak. 4. Ga niet uit elkaar. Ja, je kunt breken met een begeleider als de situatie  onwerkbaar   blijkt,   maar   dat   bedoel   ik   niet.   Mocht   je   in   een   amoureuze  verstandhouding verwikkeld zijn (een relatie) maak het dan preventief uit.  Het is net als met de krant: die hoef je ook niet te hebben als je op vakantie  bent. Wat je na de scriptie doet, zie je dan wel weer. Wat je zeker niet wilt is  dat de hele flikkerse bende in elkaar stort als je eindelijk goed aan de slag   bent. Ik spreek uit ervaring. 5. Verdoe geen tijd met het lezen van tips en trucs voor het schrijven,  want die slaan per definitie als een pik op een drumstel.

Z

oals bovenstaande al verraadt, gaat de voorkeur doorgaans naar een  conclusie met een gewone lopende tekst. Bij mijn onderzoek naar de  Muze in de odes van Pindarus ziet die er (samengevat) zo uit: Dat   er   in   prijzende   overwinningsgedichten   (epinikia)   voor   sporters  Muzen   voorkomen   klinkt   misschien   vreemd,   maar   omdat   de   harde  voorwaarde voor een waarlijk pindarische ode is dat die bol moet staan van  de mythologie, dan heeft de Muze als vanzelfsprekend een rol. Bovendien  zou Pindarus voor zijn tijd (ca. 520­440) extreem experimenteel zijn als hij  de Muze helemaal buiten beschouwing liet. Door de religieuze implicatie en  autoriteit die ze met zich meedraagt, kan hij niet zonder haar. Wat doet Pindarus dan met de Muze? Zolang het maar binnen de perken  blijft van wat aanvaardbaar is voor het publiek, kan Pindarus met haar bijna  alle kanten op. Er zijn tenminste drie niveaus te onderscheiden waarop de  Muze   een   rol   of   functie   heeft,   namelijk   op   het   vlak   van   de   structuur,  presentatie en relatie tot de dichter. Pindarus zet de Muze in om (delen van) de structuur van zijn gedichten  op poten te zetten. Daarmee is de Muze ook een belangrijk onderdeel van   de   poëtische   stijl   van   zijn   werk,   dat   over   het   algemeen   bestaat   uit   in  juxtapositie   geordende   elementen.   Die   elementen   hebben   ogenschijnlijk  weinig met elkaar te maken, maar door de Muze te gebruiken om nieuwe  thema's   aan   te   snijden,   verbindingen   te   leggen   tussen   elementen,  onderwerpen af te ronden of juist te illustreren ontstaat er wel degelijk een  eenheid in de gedichten. 27

Geheel   in   dezelfde   lijn   zorgt   Pindarus   voor   een   steeds   verschillende  presentatie   van   wie   of   wat   de   Muze   is.   In   overeenstemming   met   de  thematiek van de ode in kwestie (of deel daarvan) legt hij de nadruk op  bepaalde   facetten,   eigenschappen   of   vaardigheden   van   de   Muze.   Beter  gezegd:   de   dichter   schrijft   van   alles   en   nog   wat   aan   haar   toe.   Uit   de   Pindarus'   werk   blijkt   immers   niet   wat   de   Muze   van   zichzelf   aan  eigenschappen heeft. Het is dan ook niet vreemd dat zij in de ode wordt  voorgesteld als gewelddadig, terwijl in andere gedichten naar voren komt  dat zij juist vredelievend is. Een goed voorbeeld is het  prooemium  van de  eerste Pythische ode. De karakterisering van de Muze als mededichter, coauteur, ghostwriter  van Pindarus is bijzonder. Dat suggereert dat de Muze meer is dan alleen  een   krachtig   poëtisch   middel.   Stel   dat   op   elke   plaats   waar   'Muze'   staat  ineens 'poëzie' zou staan, dan boeten Pindarus' gedichten volgens mij niets  aan kracht in. Dat betekent dat de Muze ook op een metapoëticaal niveau  fungeert. Via haar kan Pindarus uitspraken doen over wat poëzie is, kan,  moet zijn of wat hijzelf doet met zijn odes, genres, metra, strofes. Uit de verschillende passages waarin Pindarus de Muze aanroept, komt  naar   voren   dat   de   relatie   tussen   dichter   en   Muze   er   één   van  gelijkwaardigheid   is.   Dat   er   qua   presentatie   soms   sprake   is   van   een  ondergeschikte wil niet zeggen dat de gelijkwaardige verhouding tussen de  twee   dan   wordt   opgeheven;   zowel   de   Muze   als   Pindarus   kan   een  ondergeschikte rol hebben ten opzichte van de ander. De combinatie van bovenstaande niveaus maakt de Muze voor Pindarus  vergelijkbaar is met De slapende Muze, een beeldhouwwerk van Constantin  Brancusi. Het marmeren ei dat het hoofd van de slapende Muze voorstelt,  heeft geen lichaam. Pindarus' Muze heeft ook geen lichaam, maar kan dat  wel krijgen via het werk van de dichter. In zijn handen verandert zij van een  lege huls in alles wat de gelegenheid van zijn poëzie vraagt. De Muze is een  vehikel   om   de   thema's   van   een   ode   voor   publiek   over   het   voetlicht   te  brengen. Ze is nagenoeg altijd een verlengstuk van de thematiek van het  gedicht   waarin   ze   opduikt,   en   Pindarus   is   daar   hoogstpersoonlijk  verantwoordelijk voor.

28

UNIEK KLASSIEK Latin isn’t dead yet, Jack David Omar Cohen

s

alve, ut vales? ave! vale!   οὐκ εἰς ὄλεθρον;  quid ergo? nescio. nunc est   bibendum. Af en toe tref je ze nog wel, die studenten die met een hoopvolle glimlach  één van bovenstaande kreten in de richting van hun collega's toewerpen,  maar   bijna   altijd   kan   dit   slechts   rekenen   op   moeizaam   gesteun   en   een  gepijnigde, medelijdende blik.  Het Klassiek Latijn is dood. Na een periode van bloei, in de buurt van het  begin van onze jaartelling, gebeurde het pas in ongeveer de vijftiende eeuw  dat   humanisten   het   weer   invoerden   en   erin   begonnen   te   schrijven.   Een  nieuwe  traditie,  waarin  wetenschappers  zich   voor  hun  traktaten  van  het  Klassiek   Latijn   bedienden  –  Huygens,   Newton   en   Erasmus   om   niet   de  minsten te noemen – vond hierin haar begin. Ook aan deze cultuur is een einde gekomen. Latijn spreken is not done – om over het Grieks nog maar te zwijgen, hoewel er andere argumenten zijn  die daartegen pleiten. (Welk dialect, welk stijlregister, welk idioom etc. etc.  etc.) Enkele reacties van docenten op de vraag hoe zij hier tegenaan keken: Rodie: ,,Ja, ik heb dat wel eens geprobeerd, maar ik krijg het niet  uit mijn strot." David: ,,Ik ben oprecht benieuwd hoe ver ik ermee zou komen." Piet: ,,Onzin. Ik vind dat een beetje een gimmick, dat Latijn praten." Iemand die zich hier op fenomenale wijze niets van aan heeft getrokken,  is Camilo Schutte. Na te zijn ingegaan op een uitnodiging van hem omtrent  verbetering   van   de   actieve   beheersing   van   de   Latijnse   taal   in   woord   en  geschrift   (sic),   bevond   ik   me   op   31   maart   voor   zijn   woning.   Eenmaal  binnen werd ik hartelijk ontvangen door zijn vrouw en —naar later bleek—  de Mexicaanse cursusleider, Aldo Toledo, die mij met ave, satin salve? in zijn  door een Spaans accent omfloerst Latijn begroette. Deelnemers aan de eerste bijeenkomst waren Camillo, zijn zoon, Thomas  den Haan, een docent Hebreeuws en ondergetekende. Aldo begon, toen we ons verzameld hadden, met een uitleg over hoe we   te werk zouden gaan. Voertaal tijdens alle sessies zou het Latijn zijn. Na een  exegese   over   zijn   carrière   in   de   klassieken,   moesten   wij   allen   onszelf  voorstellen. Het niveauverschil bleek al gauw te overzien. Iedereen vertelde  29

iets   over   zichzelf   en   zijn   voorliefde   voor   het   Latijn,   we   kregen   een  smakelijke   croissant   aangeboden   en   spraken   gezellig   met   elkaar   over  allerhande   onderwerpen,   waarop   we   na   de   pauze   we   Ovidius'  Metamorphosen  (editie  ad  usum Delphini) ter  hand  namen.  Opzet hierbij  was dat wij allemaal vier à vijf verzen zouden pakken, om vervolgens in het  Latijn   aan   elkaar   uit   te   leggen   wat   er   nou   eigenlijk   stond.   Ikzelf   moest  helaas eerder weg, maar verliet het huis in geïntrigeerde stemming. Het bovenstaande lijkt natuurlijk, als men het zo leest, te balanceren op  de   grens   van   waanzin.   Gezegd   moet   dan   ook   worden   dat   het  vervreemdingseffect zeer zeker aanwezig was: om een taal, die je enkel uit  schrift   kent,   zo   gesproken   te   horen   worden,   is   in   het   begin   volkomen  absurd. Dit   gevoel   verdwijnt.   Bij   Camilo   en   Aldo   bleek   de   motivatie   voor   de  bijeenkomsten als volgt. Dat het actief beheersen van een taal de passieve  beheersing van diezelfde taal enorm verbetert, behoeft weinig uitleg; dit  wordt   dan   ook   in   het   middelbaar   onderwijs  ab   ovo  toegepast   bij   de  moderne vreemde talen. De logische vraag is: waarom niet bij het Latijn? Ik merkte ook dat ik, na  een half uurtje in de groove te hebben gezeten, steeds makkelijker begon te  praten en goed lopende zinnen wist te formuleren. (Even schrikken was wel  dat op een gegeven moment de gedachte ,,mehercle, quomodo dicitur  μετ' ἀλληλῶν?" in mijn hoofd kwam.) Het   lezen   van   Ovidius   ging   dan   ook   verbazingwekkend   makkelijk.  Volgens   Aldo   kon   hij   door   zijn   actieve   kennis   van   het   Latijn   de   meeste  literatuur zonder enige moeite lezen. Tot zover alles goed, en in dit opzicht  vond   ik   de   bijeenkomsten   zeer   nuttig;   het   absurde   van   de   hele   situatie  nam/neem ik graag voor lief. Het gevaar van Latijn spreken is echter dat het beeld op de loer ligt van  een   doorgeslagen   classicus   die,   terwijl   hij   gekleed   in   een   imitatie­ carnavalstoga   aanligt   en   zich   te   goed   doet   aan   in  garum  gebraden  schapenhersenen, om de paar minuten in extase ontbrandt en een aantal  verzen Theocritus en Vergilius scandeert. Dit schrikbeeld werd op pijnlijke  wijze  gerealiseerd,   toen  na  de  lunch  het  volgende   onderwerp  ter  sprake  kwam: het zogenaamde Vivarium Novum. Deze academie in Rome biedt onderwijs aan in de klassieke wereld en  cultuur, maar de voertaal hierbij is het Latijn. De leerlingen spreken Latijn  met hun docenten en onder elkaar. Men organiseert er ook zomercursussen;  de belangstellenden kunnen kijken op www.vivariumnovum.net.

30

Denk je eens in: twee jongens zijn aan het vechten op het terrein van de  Academie,   en   eromheen   scanderen   mensen   in   alle   oprechtheid:  habet!   habet! iugula! iugula! Na de ruzie zullen de jongens echter grinnikend hun  geschil bijleggen, misschien zelfs een paar pindarische epinikia voor elkaar  schrijven. Nee,   dank   je.   Wat   pragmatisch   ingestelde   overburen,   familieleden   en  politici ook mogen beweren: wij nuchtere classici zijn toch zo gek nog niet.  Goed, Latijn spreken is één ding, onder het mom van actieve taalbeheersing  en meer van dat leuks, en ook bijzonder leerzaam; dat moedig ik dan ook  van harte aan —maar uiteindelijk is een linguïstieke reïncarnatie van de  Oudheid in ieder geval voor mij een aquaduct te ver.

31

JUVENALIS IN AMSTERDAM Guus Eelink

I

n   de   avond   van   dinsdag   24   april   vulde   het   Ostadetheater   zich   met  classici. Peter Marichael van het Nederlands Toneel Gent stond daar als  enige acteur op de planken met de voorstelling  Weg met de stad, Weg met   het huwelijk. Het stuk is een bewerking van Juvenalis’ satiren door docent  klassieke   talen   te   Gent   Peter­Jan   Marichael   en   is   geregisseerd   door   Jo  Decaluwe.  Het publiek zat voor een donker en op een verhoging na leeg toneel. Een  bebrilde   man   van   middelbare   leeftijd   kwam   binnen   in   pak,   met   oranje  stropdas, oranje pochet en een koffertje, waaruit hij een fles drank en een  glas   haalde.   Hij   sprak   meteen   het   publiek   aan.   Dit   zou   wellicht   graag  luisteren   naar   grootse   tragedies   met   klassieke   helden,   naar   de   reeds   zo  bekende verhalen. Die zouden vanavond  niet aan bod komen.  Vanavond  wilde hij zijn eigen gal spuwen, hij wilde de verrotte maatschappij aan de  kaak   stellen,   waarin   het   woord   ‘deugd’   geen   betekenis   meer   heeft.   Zo  opende zijn alleenspraak.  Vele   maatschappelijke   groeperingen   zijn   volledig   ontspoord:   vrouwen,  parvenu’s, allochtonen en homoseksuelen (zowel exclusieve als ‘occasionele  aarsbezoekers’) zijn belangrijke voorbeelden. Voor de vrouw bijvoorbeeld is  in het huwelijksbootje elke golf te hoog, maar op de woelige baren buiten  het echtelijke schuitje doet zij het met elke matroos. Lees de zesde satire  van   Juvenalis   er   maar   op   na.   De   allochtoon   heeft   ook   een   verderfelijke   karakteristiek:   van   geduchte   verslinder   van   vaderlandse   meisjes  degenereert hij tot een op sloffen schuifelende onverstaanbare bazelaar.  Wat   de   parvenu’s   en   échte   elite   betreft:   toen   de   spreker   de  verhoging  beklom   en   nadeed   hoe  de   pretentieuze,   cultureel  angehauchte  dames en heren na een voorstelling in de schouwburg in de foyer het stuk  pedant de hemel in prijzen, moest het publiek hier hard om lachen. Wellicht  dat grote delen van het publiek dit gedrag maar al te goed kenden.  Het stuk eindigde met een klacht over het stadsleven: hoe kwam het toch  dat mensen zich steeds weer omhoog weten te werken in de ellende van die  vuile,  krakkemikkige metropool  met haar  kloppende zweren? De spreker  droomde ervan de stad  te ontvluchten, de rust te vinden voor poëtische  inspiratie in de natuur, tussen klaterende beekjes. Toch vroeg hij zich af of  hij wel zonder zou kunnen. Zou hij zijn positie als spreker niet missen? Als  vertolker van ellende? Of geniet hij er eigenlijk ook wel van? 32

De   acteur   hield   de   spanningsboog   goed   vast   en   ontving   uiteindelijk  bezweet zijn welverdiende applaus.   Aan   het   begin   van   het   stuk   voelde   ik   me   op   de   tribune   enigszins  ongemakkelijk. Zou er gelachen worden, en hoeveel? De spreker leverde  namelijk   enerzijds   Youp   van   ’t   Hek­achtige   maatschappijkritiek   (en   die  laatste is duidelijk wél op een lach uit), maar anderzijds keken we wel naar  een  bewerking  van  Juvenalis,   weliswaar   ontdaan  van  zijn  ruimtelijke   en  temporele context. Niet naar een cabaretier, maar naar een acteur die een  zwaar   ontgoochelde   man   speelde.   Door   de   werkelijkheid   genadeloos   te  beschrijven, buiten de kaders van politieke correctheid, komen de in ons  verborgen rauwe  sentimenten  even tot hun recht. Dat  werkt  verfrissend.  Toch werkte de voorstelling uiteindelijk ook behoorlijk op de lachspieren,  en bleek het beklag van Juvenalis ook herkenbaar in de grote stad anno  2012. 

33

M. TULLI CICERONIS IN CATILINAM ORATIO I transtulit David Omar Cohen quo usque tandem abutere, Catilina, patientia nostra? quam diu etiam furor  iste tuus nos eludet? quem ad finem sese effrenata iactabit audacia? nihilne  te nocturnum praesidium Palati, nihil urbis vigiliae, nihil timor populi, nihil  concursus bonorum omnium, nihil hic munitissimus habendi senatus locus,  nihil   horum   ora   voltusque   moverunt?   patere   tua   consilia   non   sentis,  constrictam  iam   horum   omnium   scientia   teneri  coniurationem   tuam  non  vides?   quid   proxima,   quid   superiore   nocte   egeris,   ubi   fueris,   quos  convocaveris, quid consili ceperis quem nostrum ignorare arbitraris? [2] O  tempora,   o  mores!   senatus   haec   intellegit,   consul   videt;   hic   tamen   vivit.  vivit? immo vero etiam in senatum venit, fit publici consili particeps, notat   et designat oculis ad caedem unum quemque nostrum. nos autem fortes viri  satis   facere   rei   publicae   videmur,   si   istius   furorem   ac   tela   vitamus.   ad  mortem te, Catilina, duci iussu consulis iam pridem oportebat, in te conferri  pestem quam tu in nos omnis iam diu machinaris.

34

Μάρκου Τυλλίου Κικέρωνος κατὰ Λουκίου Κατιλίνου λόγος α'

εἰς τὴν ἑλληνικὴν μεθηρμήνευσεν Οὔμαρ ὁ Οὐλοκόμης μέχρι τοῦ, ὦ Κατιλίνα, τῆι τλημοσύνηι τῆι ἡμετερᾶι παραχρήσει; ὅσον δ' ἔτι χρόνον ἡ μανία σου παίξεται ἡμᾶς; εἰς τί τέλος ἀδάματος ἡ ὕβρις σέθεν περιπετήσεται; οὐδὲν δή σοι τὸ νύκτερον ἀμυντικὸν ἐπὶ τοῦ Παλατίου, οὐδὲν δ' ἡ φυλακὴ τῆς πόλε\ως, οὐδεν δέ σοι τοῦ δήμου φόβος, οὐδὲν δὲ πάντ\ων τῶν πρώτ\ων σύλλογος, οὐδὲν δ' ἥδε ἡ δομή ἡ τῆι βουλῆι μάλιστα ἐπιτηδεία διὰ τῆς φυλάξε\ως, οὐδὲν δέ σοι τὰ τῶνδε πρόσωπά τε καὶ ὄμματα μέλει; οὐδ' ἆρ' αἰσθάνει τὰς βουλὰς τὰς σὰς οὔσας φανερωτάτας; οὐδ' ἆρ' ὁρᾶις διὰ τῶνδ' ἁπάντ\ων ἐπιστήμης ἀδυνατὸν γεγονυῖαν τὴν συν\ωμοσίαν τὴν σήν; τί γὰρ μὲν τῆσδε, τί δὲ τῆς χθιζῆς νυκτὸς ἐποίησας, πόθι δ' ἦσθα, τίνας δὲ συνέκαλεσας, τίνα δὲ βουλὴν ἐν τῶι νῶι σέθεν ναιετό\ωσαν ἡμᾶς οὐκ ἐγν\ωκέναι νοεῖς; [2] αἶ, οἱ χρόνοι, αἰαῖ, οἱ νόμοι. ξυνίησι μὲν ταῦθ' ἡ βουλή, ὁρᾶι δὲ ταῦθ' ὁ ὕπατος, ἀλλ' ἐκεῖνος ὡνὴρ ἔτι ζῆι. ἆρα ζῆι; πῶς γὰρ οὔ; ἥκει μὲν εἰς τὴν βουλήν, τῆς δὲ πολιτικῆς τέχνης μετέχει, τοῖς δ' ὄμμασιν ἂν ἡμῶν ἅπαντας Ἄϊδι προϊάπτοι. ἡμεῖς δ' ἄνδρες ἀγαθοὶ ὄντες τῆι πόλεϊ εὖ δόξαιμεν ἂν θεράπευσαι, ἐὰν τὴν μανίαν τε καὶ βεβλημένα ἐκείνου ἀμύν\ωμεν. εἰς ὄλεθρον γάρ σε, Κατιλίνα, τοῦ ὑπάτου κελεύσαντος ἀχθῆναι ἤδη ἐξ ἀρχῆς βούλημα ἄριστον ἦν, καὶ τῷ αὐτῷ λοίμῳ ἀπόλλυναι σε, ὧι σὺ ἤδη πολὺν χρόνον ἐν νῶι ἔχεις ἡμᾶς κατάπεμψαι.

35

DE CLASSICI IN DE TAMBOER Richard Calis

D

e combinatie tussen classici van de UvA en klassieke muziek is een  overdonderend   succes.   Sinds   mensenheugenis   wordt   jaarlijks   door  een aantal studenten van de opleiding 'de Muziekavond' georganiseerd en  het concept behoeft eigenlijk geen introductie. Dit jaar werden de classici  op 20 april verwacht op de Overtoom 247A te Amsterdam. Het programma  was van te voren nog niet bekend, hoewel, ik noem ze maar zo, zanggroep  Edgar Pasma op facebook een tipje van de sluier wilde oplichten. Bij dezen  een impressie. Aangekomen   op  de   Overtoom  stond   ons  een  aangename  verrassing   te  wachten: we bevonden ons in De Tamboer. En dan heb ik het niet over het  cultureel centrum van Hoogeveen. Nee, De Tamboer is een elegant mini­ concertgebouw. Het is een prachtige muziekzaal in privébezit, gelegen aan  het Vondelpark. De sfeer was adembenemend en een betere ('klassiekere'\)  setting konden we ons niet wensen. De   avond   begon   met   een   uitvoering   van   vijf   melodieën   van   Maurice  Ravel   door   Josine   Blok   (hoogleraar   Oude   Geschiedenis   UU)   en   Bas   van  Bommel   (promovendus  aan   de  UU),  die  schertsend   het   publiek   moesten  overtuigen dat zij 'klassiek' genoeg waren om deel te nemen aan de avond.  Ook bij de volgende act zat het publiek niet stil. Anne Buursema begeleide   zichzelf op de piano en bracht o.a. het nummer 'Hallelujah' van Leonard  Cohen   ten   gehore,   waarbij   de   hele   zaal   (zachtjes)   meezong   tijdens   het  refrein.  De avond werd voorgezet met een uitvoering van Op. 225 deel 1 van de  mij   onbekende   Tsjechische   componist   František   Drdla.   Gonneke   Smal  begeleidde Mike Kruijer op viool. Gijs Raeven speelde daarna een stuk van  Bach  en  samen  met  Gonneke  bracht   hij  later  'Think  of  Me'  van  Andrew  Lloyd Webber ten gehore. Het programma voor de pauze bestond verder  nog uit een aria uit de opera 'Dido en Aeneas' van Henry Purcell door Anna  Duijsings (piano) en Marije van der Vorm (zang). In   de   pauze   konden   we   genieten   van   de   heerlijke   koekjes   van   Lousie  Werrij en Aniek van den Eersten —inmiddels ook een klassieke toevoeging  aan het programma. Anna Giskes en Julius Roos vervolgden de avond door  voor het vierde jaar op rij samen op te treden. Zij speelden een stuk van  Bartók, kort maar virtuoos. Julius speelde vervolgens, in mijn ogen/oren, de  mooiste   muziek   van   de   avond:   drie   kleine   pianostukken   van   wederom  Ravel.  36

Omdat Renske Pool ziek bleek te zijn, was zij niet in staat om samen met   Bas  van  Bommel de geplande aria  van Mozert  voor te  dragen.  In  plaats  daarvan speelde Bas solo een prachtig stuk van Chopin. De organisatoren  van de avond, Anna Duijsings en Saskia Willigers, sloten het 'klassieke' deel  van de avond af met een mooi stuk van de Joodse componist Ernest Bloch.  De laatste 'act' van de avond ('zanggroep Edgar Pasma') bestond uit een  heel arsenaal aan classici: Edgar Pasma, Joëlle Terburg, Laura de Glopper,  en Quirien Euwe werden door Marko van der Wal (piano) en David Cohen  (trompet)   begeleid.   Samen   vertolkten   ze  California   Dreamin'  van   The  Mama's and the Papa's. Aanvankelijk haperde de machine enigszins, maar  eenmaal op stoom waren de zangers en musici niet meer te stoppen. Het  was een verfrissende vertolking, maar misschien had de trompetsolo iets  langer gemogen. De combinatie van klassieke en minder klassieke muziek werkte  uitstekend, ook in de oase van De Tamboer. De avond werd voortgezet in  café Simple. Ik was in geen jaren meer in zo'n hippe tent geweest en de  voetjes hadden van de vloer gekund als ik de avond niet vroegtijdig moest  beëindigen om de tram naar huis te halen. De organisatie was wederom  fantastisch en het is te hopen dat de opvolgers van Saskia en Anna de  komende jaren net zulke fijne avonden in De Tamboer zullen verzorgen.

37

PERLEGERE OCULIS Symposium Woord & Beeld Marko van der Wal

E

igenlijk   zit   het   zo:   naast   het   bekende   verschil   tussen   billen­   en  borstenmannen valt er nog een onderscheid te maken, en wel tussen  tekst­ en beeldmannen (of ­vrouwen, maar die laat ik achterwegen om het  leesbaar te houden). Zelf ben ik zondermeer een tekstman. Gelukkig is er  altijd een tweede kans en vielen mij de schellen van de ogen tijdens het  symposium   rond   David   Rijsers   boek  Raphael's   Poetics.   De   relatie   tussen  woord   en   beeld  –  literatuur   en   beeldende   kunst  –  is   wel   degelijk  interessant. Dat blijkt ook wel uit de manier waarop het thema van de middag door  de verschillende sprekers werd opgevat. Met de vraag of woord en beeld nu  een “symbiose of verstandshuwelijk” aangaan, kun je tenslotte vele kanten  op. De enige die expliciet op dat thema terugkwam was Bram Kempers, die  zijn verhaal begon met de verklaring dat het wat hem betreft om een “goed  tweede   huwelijk”   gaat.   Anderzijds   kan   de   verhouding   tussen   woord   en  beeld in de kunsten ook gezien worden als iets wat symbiotisch was, maar  op den duur verworden is tot een afspraak tussen twee uit elkaar gegroeide  echtelieden. Het   vertrekpunt  van   de  lezing  van   David   Rijser   (tekstman,   beeldman)  was   dan   ook   de   sterke   parallel   tussen   poëzie   en   schilderkunst   in   de  Renaissance. Beide hanteren een poëticaal element dat al in de Oudheid  leidend,   zo   niet   dwingend,   was   en   dat   later   door   Jan   Pieter   Guépin  benoemd is als “de kunstgreep zonder naam”. Kort door de bocht houdt dat  zo veel in als een middel om ervoor te zorgen dat de lezer zich verplaatst in  de wereld die een gedicht uitbeeldt. Waar Ovidius bijvoorbeeld dicht dat hij  “ligt   te   niksen   in   de   schaduw   van   Venus”,   omschrijft   hij   wat   hij   wil  uitbeelden   door   het   deelnemen   aan   de   activiteit   zelf:   Ovidius   schrijft  erotische poëzie. En door die formulering nodigt hij de lezer uit om ook te  participeren.   In  Raphael's   Poetics  betoogt   Rijser   dat   Raphael   in   zijn  schilderwerk op vergelijkbare wijze ervoor zorgt dat de kijker deelgenoot  wordt aan de wereld van het schilderij. De overeenkomstige basisregel voor  poëzie en schilderkunst luidt seeing is doing, en werkt in beide gevallen als  instrument om de spreekwoordelijke vierde wand te doorbreken. Tijdens zijn lezing illustreerde Rijser dat principe door te wijzen op het  schilderij  Concert   champêtre  (±1511)   van   Giorgione   óf   Titiaan,   waarop  twee   geklede   heren   al   musicerend   vergezeld   worden   door   twee   naakte  38

dames, alles tegen een achtergrond van een soort arcadisch landschap. Een  steekhoudende interpretatie is niet te geven door alleen te focussen op de  voorstelling an sich, want in dat geval is het slechts een afbeelding van twee  mannen   en   twee   naakte   vrouwen   in   een   lommerrijke   omgeving.   Het  schilderij   krijgt   pas   betekenis   wanneer   je   bedenkt   dat   de   omgeving,  inclusief de dames, waarin de mannen zich bevinden een voorstelling is van  de inhoud van hun liederen. De setting is een afspiegeling van de pastorale   gedichten die zijn voorgedragen, en de vrouwen zijn dan ook uit de kluiten  gewassen nimfen. Iets soortgelijks is ook aan de hand bij het overbekende  Le déjeuner sur l'herbe (1863) van Manet. Een uitbeelding van de activiteit waartoe het publiek wordt uitgenodigd,  komt ook naar voren in de poëzie van Giovanni Pontano (1429­1503), die  in zijn  Eridanus  (1.41­48) instructies geeft over te lezen liefdespoëzie. Hij  begint   de   passage   met   “En   na   het   eten   zal   de   leraar   der   liefde   je   niet  ontbreken...”,   waarna   hij   vervolgt   met   verwijzingen   naar   het   werk   van  Ovidius, Propertius, Tibullus en Catullus. Uit de context blijkt dat Pontano  in de eerste plaats ook zelf bezig is met het schrijven van een liefdesgedicht. Tot   zover   de   Renaissance.   Maar   in   hoeverre   zijn   woord   en   beeld   met  elkaar versmolten in de literatuur van de Oudheid? Met andere woorden:  “waarom is er geen beamer in lokaal 707 van het P.C. Hoofthuis?” Volgens  Penelope   Murray   werd   het   woord   in   de   Oudheid   boven   beeldende  kunstuitingen geplaatst, waarmee zij ook het ontbreken van de Muze der  schilderkunst wil verklaren. Rijser stelt echter dat de schilderkunst, ondanks  haar   lagere   status,   qua   conceptuele   artistieke   handeling   achter   het  eindproduct op hetzelfde niveau staat als de literatuur. In de Aeneis speelt het beeld bijvoorbeeld een nadrukkelijke rol binnen de  poëzie. Dat Vergilius aan de lopende band ekfrastische elementen inzet, is  dermate evident dat de beamer die Rijser gebruikte plots niet meer nodig  blijkt. (Waarom zou je immers kijken als je ook kunt lezen met je ogen?) Het   prominente   gebruik   van   beelden   door   Vergilius   werd   in   de  Renaissance onderkend, en heeft, zoals beschreven, grote invloed gehad op  de kunst en literatuur van die tijd. Toch is de integratie van woord en beeld  op een gegeven moment gaan disfunctioneren, wat zichtbaar wordt in de  achttiende   eeuw.   Gotthold   Lessing,   vader   van   de   kunstgeschiedenis,   is  daarvan het belangrijkste symptoom. De scheiding van woord en beeld valt  samen   met   de   scheiding   van   kunstbeschouwing   en   contemplatie:   wie  tegenwoordig   naar   een   fresco   van   Raphael   kijkt,   kijkt   er   naar   om   de  kunstenaar   te   bewonderen,   niet   om   zich   bij   de   voorstelling   te   laten  betrekken of daar diep over na te denken. Het is wellicht een goed idee om terug te keren naar een geëngageerde  vorm van kunstbeschouwing, maar wat mij nog beter in de oren klinkt is  39

Rijsers   pleidooi   voor   een   interdisciplinaire   benadering   van  kunstgeschiedenis   en   literatuurwetenschap.   Zeker   in   tijden   van  academische afbraak is het geen slecht idee om te (blijven) wijzen op een  unieke   manier   van   onderzoek   bedrijven,   in   plaats   van   de   aandacht   te  vestigen   op   de   schoonheid   van   het   object.   De   waarde   van   literatuur   en  kunst heeft tenslotte nooit in de kijf gestaan. De tweede lezing, verzorgd door Bram Kempers (beeldman), draaide om  het   goede   tweede   huwelijk   tussen   woord   en   beeld.   Zijn   achterliggende  vraag was dan ook hoe je teksten kan gebruiken om het bijbehorende beeld  te reconstrueren. In dit geval richtte Kempers zich op de Bibliotheca Secreta  van het Vaticaan, die zich ergens in de buurt van de Stanza della Segnatura  bevonden moet hebben, maar waar geen spoor meer van te bekennen is.  Althans, niet in Pauselijk Paleis zelf. Wel komt de verborgen bibliotheek aan  de orde in een aantal getuigenissen. Aan de hand van “zes helden” lokaliseerde Kempers de bibliotheek in de  Torre   Borgia,   gebouwd   door   Alexander   VI   in   1492.   De   teksten   van   De  Grassi,   Albertini,   Centolino   en   Bembo   spreken   alle   drie   van   een  hooggelegen, gedecoreerde ruimte in de buurt van de Sixtijnse Kapel en de  Stanza della Segnatura. Dat kan alleen maar in de toren van Alexander VI  zijn. Hoe   heeft   de   Bilbliotheca   Secreta   eruit   gezien?   Albertini   stelt   heel  duidelijk dat de ruimte gedecoreerd was met een aarde­ en hemelglobe en  andere   astrologische   elementen.   Pietro   Bembo   voegt   hieraan   toe   dat   de  ruimte was uitgevoerd in marmer en vele fresco's bevatte, en bovendien een  waanzinnig   uitzicht   had   (“speculas   bellisimas”).   De   tekst   van   Centolino  suggereert  dat  Raphael  verantwoordelijk   was voor  het  interieur,  maar  in  welke   mate   is   onzeker.   Degene   die   dan   in   aanmerking   komt   voor   de  uitvoering het interieur van de bibliotheek is onze eigen Johannes Ruysch.  Van  hem  is   bekend   dat   hij   in  de   periode   een  opdracht   kreeg  en  dat   hij  bekend stond als astonoom en geograaf. Logischerwijs zou hij bij uitstek de  wereldkaart   en   de   hemelglobe   in   de   bibliotheek   kunnen   hebben  geschilderd, waarbij hij zou hebben samengewerkt met Raphael. De Hollanders speelden indertijd overigens nog een minder glorieuze rol,  en   wel   bij   de   teloorgang   van   de   toren.   Uit   een   verslag   van   Vianesio  Albergati blijkt dat de hele boel is afgefikt doordat een aantal Laaglanders  met fakkels de toren beklom. Ze waren op zoek naar duiven, zo luidt het  verhaal. Laten we stiekem hopen dat het Belgen waren. De laatste lezing werd verzorgd door Ernst van de Wetering (beeldman),  Rembrandtkenner en emeritus hoogleraar kunstgeschiedenis. Hij probeerde  een  verband  te  leggen  tussen  de drie stijlen die onderscheidend  worden  geacht voor de ontwikkeling van Rembrandts werk, en drie stijlregisters in  40

de klassieke literatuur. Volgens Van de Wetering zijn de drie verschillende  stijlen van Rembrandt niet exclusief een indicatie van het tijdvak (“vroeg of  laat?!”) waarin het desbetreffende werk tot stand is gekomen. Ook binnen  dezelfde periode beoefent Rembrandt de drie stijlen. Zo is dat bijvoorbeeld  het geval in de reeks schilderingen op kleine koperplaatjes (1629­1630),  bestaande   uit  De   lachende   soldaat,  De   biddende   oude   vrouw  en   een  zelfportret.   De   stijlen   die   daarbij   horen,   zijn   respectievelijk:  schilderachtig/krijgshaftig, plechtig/fijnzinnig en iets er tussenin. Net   zoals   Poussin   de   stijlen   van   de   oude   meesters   vergeleek   met  verschillende stijlen in de taal volgens de  genera dicendi, vergelijkt Van de  Wetering   de   stijlen   van   Rembrandt   met   die   van   Vergilius'   Aeneis.   Het  schilderijtje van de soldaat zou dan te relateren zijn aan de  stilus humilis,  dat van de oude vrouw aan de stilus gravis en het zelfportret aan de stilus  mediocris.   Vergilius   zou   de   eerstgenoemde   stijl   gebruiken   voor   het  wapengekletter in zijn epos, de hoge stijl voor plechtigheden, terwijl hij de  rest beschrijft door gebruik te maken van de middenweg. Dat maakt van  Rembrandts reeks een oefening in stijl, wat verklaart dat de schilderijtjes  wel degelijk uit dezelfde jaren stammen en afkomstig zijn van Rembrandt  zelf, hetgeen eerder geen uitgemaakte zaak was. Rembrandt zou op deze  manier   een   demonstratie   geven   van   zijn   kunnen,   waartoe   hij   zou   zijn  uitgedaagd door de hooggeleerde heren die hem volgden. Van   de   Weterings   stellingname   lokte   de   meeste   discussie   uit.   De  koppeling tussen de schilderstijl van Rembrandt en het werk van Vergilius  werd onzinnig bevonden, gezien het feit dat de genera dicendi niet slaan op  stijlverschillen binnen de Aeneis, maar op een parallel met de verschillende  werken   van   Vergilius.   Bovendien   rees   de   vraag   of   Van   de   Wetering   de  toepassing van de theorie en de nabootsing van de werkelijkheid niet door  elkaar haalde. Het   formele   gedeelte   van   het   symposium   werd   afgesloten   met   de  uitreiking van het eerste exemplaar van Raphael's Poetics aan de decaan van  de faculteit, Frank van Vree (lijkt mij een billenman), waarna het eigenlijke  symposium eindelijk kon beginnen.

41

MARCO VAN DER SCHUUR OVER… een intertekstuele literatuurgeschiedenis Marco van der Schuur

T

oen Richard Calis mij vroeg of ik een stuk over mijn onderzoek wilde  schrijven voor de Wau, was ik eerst een beetje verbaasd: kan dat wel  zomaar,  als   VU­alumnus  en  RUG­promovendus?  Maar   Richard   stelde  me  gerust,  en bovendien  realiseerde  ik   me  dat   ik   onder  meer  als  voormalig  Romeganger, oud­student bij Piets mastercolleges Horatius en Claudianus  en los­vast lid van diens “raar­Latijn­leesgroep”, die ook wel bekendstaat als  het  privatissimum,   natuurlijk   een   stevige   band   heb   met   de   UvA.   En   ten  slotte moet een mens nooit een kans  laten liggen om Seneca’s tragedies  onder de aandacht te brengen! Tijdens mijn studie klassieke talen aan de VU ging mijn voorkeur al snel  uit   naar   de   Latijnse   letterkunde,   vooral   vanwege   de   spannende,   soms  bizarre   secundaire   literatuur   –   denk   Fowler,   Hinds,   Henderson   –   en   de  exotische poëzie die Harm­Jan van Dam zijn tweedejaarsstudenten in het  vooruitzicht   stelde.   Een   combinatie   van   die   twee   leidde   tot   een  Bachelorscriptie over de intertekstuele verhouding tussen Seneca’s Thyestes  en Ovidius’ Procne. Tijdens mijn researchmaster bleven intertekstualiteit en  genre de kwesties die mij het meest interesseerden. Daarnaast ontwikkelde  ik mijn kennis van de Latijnse epiek door in Cambridge papers te schrijven  over   Ovidius,   Lucanus   en   Valerius   Flaccus   en   terug   in   Nederland   een  scriptie over Thebe bij Ovidius, Seneca en Statius. Vanaf het moment dat ik  deze masterscriptie afrondde  –  eind 2009,  begin 2010  –  ben ik  op zoek  gegaan naar een geschikte promotieplek. Na een half jaar brieven schrijven  en voorstellen bijschaven, ben ik uiteindelijk bij de RUG uitgekomen, waar  ik   in   de   soms   intimiderend   alwetende   Ruurd   Nauta   een   uitstekende  promotor heb gevonden. Mijn   promotieonderzoek   vloeit   op   natuurlijke   wijze   voort   uit   het  onderzoek   dat   ik   tijdens   mijn   studie   heb   gedaan:   de   thema’s   (genre   en  intertekstualiteit), auteurs (met name Vergilius, Ovidius,  Seneca,  Statius)  en   zelfs   de   drietrapsaanpak   (Seneca   tussen   Augusteïsche   en   Flavische  epiek) zijn hiertoe te herleiden. Dit is natuurlijk vooral omdat deze thema’s  en auteurs me goed bevallen, maar het scheelt ook tijd om je proefschrift  langs enigszins vertrouwde lijnen op te zetten. Ook dan vallen er onderweg  natuurlijk nog genoeg problemen op te lossen.

42

Wat is er nu nieuw en spannend aan dit onderzoek? Zoals velen van jullie  zullen weten, mogen veel post­Augusteïsche auteurs zich al geruime tijd in  een   warme   wetenschappelijke   belangstelling   verheugen.   Seneca   tragicus,  Lucanus,   Valerius   Flaccus,   Statius   en   Silius   Italicus:   ze   worden   allemaal  rijkelijk   van   commentaren,   artikelen,  companions  en   monografieën  voorzien. Eén van de laatste braakliggende terreinen in deze opeenvolging  van   renaissances   was   de   integratie   van   het   onderzoek   naar   deze  afzonderlijke auteurs. Hoewel op dit moment vooral het onderzoek naar de  Flavische   epici   onderling   beter   afgestemd   wordt,   bleek   er   gelukkig   nog  genoeg ruimte voor een proefschrift over de rol van Seneca’s toneel binnen  de geschiedenis van het Latijnse epos! Mijn   onderzoek   valt   te   omschrijven   als   een   soort   intertekstuele  literatuurgeschiedenis, die begint bij Vergilius en  vanuit  de blik  van  epic  successors  als   Ovidius,   Statius   en   ook   Seneca   verder   wordt   geschreven.  Seneca   vormt   hierbij   als   tragicus   een   soort   scharnierpunt   tussen   de  Augusteïsche en de Flavische epiek. Zoals bekend zit het Latijnse epos al in  de Augusteïsche tijd voor met problemen en paradoxen. Hoe verenig je in  de  Aeneis  Rome's lotsbestemming met het leed van individuen, goddelijk  perspectief met beperkt menselijk perspectief, Jupiter met Juno? Is er in de  Metamorphoses, waarin verhalen met steeds andere wereldbeelden elkaar  afwisselen, uiteindelijk wel sprake van een coherente kijk op de wereld, of  zijn er verschillende visies naast elkaar mogelijk? Vergilius en Ovidius geven  deze  thema’s  vaak vorm door het epos met de tragedie te confronteren:  denk bijvoorbeeld aan de complexe en tragische figuur van Dido, die een  aanlokkelijk   alternatief   vormt   voor   Aeneas’   lotsbestemming   (zowel   voor  Aeneas   als   de   lezer!),   maar   tegelijk   in   potentie   net   zo   destructief   is   als  Procne of Medea. Seneca reageert in zijn tragedies in compacte, radicale, vorm op dit soort  vraagstukken.   Iedere   tragedie   denkt   systematisch   één   of   meer   epische  thema’s uit, en wel tot in hun uiterste onplezierige consequenties. In de  Aeneis  vinden we bijvoorbeeld het idee dat de geschiedenis zich herhaalt,  maar al met al ten goede, zodat er iets nieuws kan ontstaan: de Trojaanse  oorlog herhaalt zich in Latium, maar met de Trojanen als winnaars, een  eerste stap in de opgang van de Romeinse natie. In Seneca’s Thebestukken,  de Oedipus en de Phoenissae, vinden we deze herhaling van de geschiedenis  ook, maar zonder de positieve draai die Vergilius zijn lezers nog voorhoudt:  Oedipus is gewoon de gruwelijkste manifestatie van Thebaanse misdaad in  het rijtje, en Eteocles en Polynices zijn een verschrikkelijke reïncarnatie van  de gezaaide mannen. Of neem de Medea: in de Metamorphoses vinden we in  Procne,   Scylla   en   de   verschillende   Medeaverhalen   een   complexe,  meerstemmige reflectie op de Medeafiguur. In zijn tragedie brengt Seneca  43

deze verschillende Medea’s tot hun essentie terug: de huiveringwekkende  moedermoordenares. Fundamenteler nog is wat er in de Hercules Furens en  de Thyestes gebeurt. Daar neemt Seneca de strijd tussen Jupiter en Juno, of  meer   algemeen   tussen   Hel   en   Hemel,   als   zijn   hoofdthema,   en  problematiseert nog verder wat in de  Aeneis  al danig kosmisch en moreel  complex was. Seneca’s toneel vormt dus een systematische reflectie op de problemen  van het Latijnse epos, maar lijkt ook een soort eindpunt te vormen. Hoe  moet   je   als   dichter   immers   nog   voorbij   zijn   Oedipus,   Atreus,   of   Medea  gaan?   Flavische   epici   lossen   dit   probleem   op   door   hun   epos   vóór   of   na  Seneca’s   tragedies   te   laten   spelen.   Zo   speelt   Valerius’  Argonautica  vóór  Seneca’s  Medea, en speelt Statius’  Thebais  na Seneca’s  Oedipus, en maakt  diens onaffe Phoenissae op zijn eigen manier af. Hierdoor weten de Flaviërs  een zekere afstand tot Seneca’s tragedies te scheppen. Dit wil echter niet  zeggen dat de problemen die Seneca aankaart daarmee verdwenen zijn, en  je ziet de Flavische dichters voortdurend reflecteren op Seneca’s uitdaging  aan het epos. Zo wordt Statius’ epische Jupiter uitgedaagd door een Furie  die wel heel sterk aan die uit Seneca’s Thyestes doet denken. Het lastigste aan dit onderzoek vind ik het feit dat het kennis van een  enorm   scala   aan   teksten   en   auteurs   vereist,   inclusief   de   secundaire  literatuur die daar bij hoort. Ook auteurs die uiteindelijk een beetje aan de  randen blijven, zoals Lucanus en Valerius Flaccus, moet je toch bestudeerd  hebben om het geheel goed te kunnen overzien. Maar tegelijkertijd is dat  natuurlijk de lol van het werken aan een proefschrift überhaupt: omdat je  toch de tijd hebt, kun je je in een heleboel interessante teksten tegelijkertijd  verdiepen, en thuis raken in complexe literaire, filologische of taalkundige  vraagstukken, al naar gelang je smaak. Voor iedereen die zich vier jaar wil  omringen met boeken dus van harte aanbevolen!

44

LAVERNALADDER  

Donderdag 21 juni Eindejaarsactiviteit: rit met het trammetje en barbecue bij het  Haarlemmermeerstation

❦ Dinsdag 26 juni Algemene ledenvergadering in P96

❦ Dinsdag 28 augustus Kroegentocht met de nieuwe eerstejaars

❦ Donderdag 6 september Eerste Lavernaborrel van het nieuwe academische jaar

❦

Houd voor aanvullingen je e­mail in de gaten!

45