Zomer e jaargang nummer 2

Zomer 2009 25e jaargang nummer 2

Uw landschapsfoto op de streekbus? IJsvogel terug in Groningen Meer samenhang op landgoed Ennemaborgh Jaarverslag 2008

Het Groninger Landschap kwartaalblad van Het Groninger Landschap

1

Actueel

Seizoen in beeld

© Silvan Puijman

Fietsen voor Het Groninger Landschap

De boerenzwaluwen hebben het druk de komende maanden. Gauw een nest bouwen en daarna gedurende de gehele zomer zoveel mogelijk legsels produceren, als het even kan wel drie nesten. Voor de nestbouw geldt een strakke taakverdeling. Het mannetje voert modderkluitjes aan, het vrouwtje is de metselaar en plakt met speeksel de modder aan elkaar. De boerenzwaluw nestelt het liefst in oude stallen, waar de koeien voor voldoende warmte zorgen. Maar andere gebouwen met donkere hoekjes zijn ook goed. Ieder jaar zijn er zwaluwnesten in de werkschuur bij Buitenplaats Reidehoeve, vogelkijkhut De Kiekkaaste en de kijkhut in Polder Breebaart.

Ooievaars bij Coendersborch Het nest bij de Coendersborch staat er al bijna tien jaar maar nu is het eindelijk door de ooievaars ontdekt. Een paartje heeft het nest sinds dit voorjaar in gebruik en het vrouwtje is bij het ter perse gaan van dit nummer aan het broeden. Als u dit blad leest zijn de eieren naar verwachting al uitgekomen en zijn de ouders hun jongen aan het voeren. Waarschijnlijk zijn de jonge ooievaars nu al zo groot dat ze met hun kop boven de nestrand uitkomen. Zeker een bezoekje waard.

Het Groninger Landschap heeft van de Service Apotheken uit Pekela, Veendam en Winschoten een gift van duizend euro ontvangen. De apotheken hadden op zondag 19 april een fietstocht georganiseerd als onderdeel van de landelijke campagne “Beweeg Actief”. 193 mensen deden mee en zij fietsten een 55 kilometer lange route langs diverse mooie plekjes in het Veenkoloniale gebied. Iedere deelnemer betaalde vijf euro inschrijfgeld. De opbrengst is overgemaakt aan Het Groninger Landschap, waarvoor onze hartelijke dank!

Afgelopen voorjaar was er een paartje roodhalsganzen op de Dollard-kwelders. De sierlijk getekende ganzen waren hier voor een tussenstop en zijn rond deze tijd al weer op de Siberische toendra’s, hun broedgebied.

Op zoek naar muizen en kleine vogels, scheerde dit voorjaar een rode wouw over Landgoed Ennemaborgh. De roofvogel lijkt op een buizerd, maar is, zoals de naam al doet vermoeden, rood van kleur. Ook de vorkstaart is kenmerkend voor de rode wouw.

© Silvan Puijman

© Silvan Puijman

© Silvan Puijman

Uw foto 2 weken lang op de streekbussen?

Er zijn in de voorbije maanden veel eekhoorns gezien in het Zuidelijk Westerkwartier. We hebben de boomacrobaat waargenomen in het Harensche Bosch, het Nanninga’s Bosch en het Coendersbosch. Eekhoorns zijn razendsnel. Om belagers in verwarring te brengen, klimmen ze spiraalsgewijs naar de top van een boom.

Doe mee met de fotowedstrijd. Winnende foto komt op streekbussen.

Fotografie: Omke Oudeman Op de voorzijde: IJsvogels © KINA

2

Golden Raand Zomer 2009

Lees meer op pagina 21

Boerderij Harssensbosch feestelijk geopend Op vrijdag 13 maart is de kleine boerderij op Harssensbosch feestelijk geopend door burgemeester Michels van de gemeente Winsum en directeur Rita Jansen van Het Groninger Landschap. Zij deden dat samen met leerlingen van de Openbare Basisschool De Wierde uit Adorp. De kinderen gaven een muzikale voorstelling onder leiding van verhalenverteller Erik van Dort De boerderij bij het voormalige borgterrein staat op de plek van het oude koetshuis. Het afgelopen jaar is de boerderij volledig gerestaureerd en weer herbouwd in de stijl van rond 1900. In die periode werden hier veel goudplevieren gevangen, het wilsterflappen. Meer daarover vindt u in de expositie in het achterste deel van de boerderij. U kunt deze tentoonstelling bezoeken buiten het broedseizoen. De verbouw van het boerderijtje is financieel mogelijk gemaakt door het Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling “Europa investeert in zijn platteland”, het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, de provincie Groningen en de Nationale Postcode Loterij De verbouwing is onderdeel van het project Laat het Reitdiep weer kronkelen!

Het Groninger Landschap

Logeren op Harssensbosch U kunt overnachten op de herbouwde boerderij op Harssensbosch en zelf de stilte en magie van het Rietdiepgebied beleven, het oudste cultuurhistorische landschap van West-Europa. Buiten het broedseizoen kunt u kiezen voor een Weekend 200 euro (nietBeschermers 250 euro) Midweek 200 Euro (nietBeschermers 250 Euro) Er is ruimte voor in principe 2 personen.Bel voor meer informatie en reserveren met Het Groninger Landschap, telefoon (050) 313 59 01 of mail naar [email protected].

3

René Oosterhuis inspecteert een slootwal op nesten van IJsvogels. Veelal worden de nesten uitgegraven in steile kanten langs watergangen. Zo’n steile wand hoeft niet eens heel hoog te zijn, een stuk van een meter breed en 75 centimeter hoog is al voldoende.

Door René Oosterhuis, rayonbeheerder West bij Het Groninger Landschap. Fotografie: Omke Oudeman, Silvan Puijman, René Oosterhuis, KINA

Bladerend in mijn oude waarnemingboekjes kom ik maar weinig waarnemingen tegen van ijsvogels. Dat is tegenwoordig wel anders. Bijna ieder bezoek dat ik breng aan onze terreinen in het Westerkwartier levert wel een waarneming op van een luid piepende blauwe flits vlak boven het water.

Het gaat goed met de ijsvogel. De afgelopen jaren hebben er naar schatting tussen de dertig en vijftig paren gebroed in de provincie Groningen. Dit komt door de reeks zachte winters die we hebben gehad. Anders dan de naam doet vermoeden kunnen ijsvogels slecht tegen vorst. Ze leven van vis en waterdiertjes en zodra het water bevriest, kunnen ze niet meer vissen. Tijdens strenge winters kan wel driekwart van de populatie sterven door gebrek aan voedsel. Duiken en bidden IJsvogels zijn vaak te vinden op een vaste uitkijkpost in de schaduw van overhangende takken boven het water. Vanaf de tak jagen ze voornamelijk op kleine vissen en ook op salamanders, kikkers en libellen. Deze vangen ze door vanaf hun zitplek het water in te duiken. Is er geen geschikte zitplek, dan hangt de ijsvogel stil in de lucht door

4


snel met zijn vleugels te slaan (bidden) net als bijvoorbeeld een torenvalk doet. Met de prooi in de snavel vliegt de ijsvogel terug naar de tak. Daar worden de grotere prooien met een paar krachtige slagen gedood en vervolgens in hun geheel opgegeten. De onverteerbare delen zoals graten en schubben worden later weer uitgebraakt in de vorm van kleine braakballen. Snel tevreden Mensen denken bij ijsvogels vaak aan snelstromende beken met afgekalfde oevers waarin ze nesten maken. Deze biotoop komt in Groningen niet voor. Toch kan de ijsvogel hier prima uit de voeten; als er maar water aanwezig is met veel overhangende takken en voldoende voedsel. Getuige de nestlocaties in Groningen is de vogel snel tevreden. Bij het Iwema Steenhuis in Niebert neemt een paartje al enkele jaren genoegen met een smalle sloot van nog geen


5

meter breed. Bij de Coendersborch in Nuis heb ik twee broedplekken gevonden op slechts een paar meter afstand van wandelpaden waarover dagelijks wandelaars, fietsers en honden gaan. Gangen graven IJsvogels broeden in een zelf gegraven gang in een steile oever. De gang loopt licht op en heeft een lengte van 40 tot 100 centimeter. De gang eindigt in een grotere nestkom, waarin de eieren worden gelegd, gewoon op de grond. Veelal worden de nesten uitgegraven in steile kanten langs watergangen. Zo’n steile wand hoeft niet eens heel hoog te zijn, een stuk van een meter breed en 75 centimeter hoog is al voldoende. Een verzakking in een slootkant is al goed. Bij voorkeur zoekt de ijsvogel een plek met water onder de nestingang maar ook een droge sloot is prima. Zelfs de kluit van een omgevallen boom voldoet, ook al ligt deze op enkele honderden meters van het water, bijvoorbeeld midden in een bos. Twee broedsels In februari zoeken mannetje en vrouwtje elkaar weer op in hun territorium, nadat ze de gehele winter alleen hebben rondgezworven. Vanaf begin april worden de eerste eieren gelegd. Een legsel bestaat gemiddeld uit vier tot acht eieren. Het broeden begint nadat het laatste ei is gelegd, zodat de eieren ongeveer gelijktijdig uitkomen en er geen leeftijdsverschil is tussen de jongen. Beide partners nemen een deel van het broeden voor hun rekening. Na drie weken komen de eieren uit en breekt er voor de ouders

Bevroren water betekent geen voedsel.

6


een drukke tijd aan. Ze zijn de hele dag bezig met voeren. De jongen groeien snel; na drie weken zijn ze volgroeid en verlaten ze het nest. Ook daarna voeren de ouders de jongen nog enkele dagen, maar dan moeten ze echt op eigen benen staan. Terwijl de ouders de uitgevlogen jongen voeren, beginnen ze alweer aan een nieuwe ronde. Soms wordt het bestaande nest schoongemaakt en verder uitgegraven, maar meestal wordt op korte afstand (minder dan een meter) een nieuw nest gemaakt. Zodra het klaar is, worden er weer eieren gelegd. Volgens de literatuur zouden ijsvogels nog in staat zijn om een derde broedsel te produceren. Dit heb ik nog nooit waargenomen in Groningen. Tien tot vijftien jongen Doordat de ijsvogels twee keer per jaar broeden, kunnen ze ieder jaar maar liefst tien tot vijftien jongen groot brengen. Dit hoge aantal is nodig om de populatie in stand te houden want tijdens een strenge winter sterven er veel. Andere doodsoorzaken zijn botsingen met auto’s en ramen. Natuurlijke vijanden zijn er ook. De bunzing en de wezel willen wel eens een nestholte bezoeken, maar dat lukt ze niet zo vaak omdat de ingang van het nest doorgaans boven het water ligt. Doordat ijsvogels vaak laag boven het water vliegen zijn ze zelden een prooi voor roofvogels. De ijsvogels in Groningen zijn overwegend standvogels, ze blijven hier het hele jaar. In de winter houden paartjes hun territorium bezet. Het mannetje en het vrouwtje leven elk

De ijsvogel eet kleine visjes zoals stekelbaars.

in een deel van het terrein. Daarnaast zwerven er nog meer ijsvogels door het gebied. Dit zijn jonge vogels die nog op zoek zijn naar een eigen territorium en trekvogels die vanuit Noord- en Oost-Europa ons land bezoeken. Daar is in de winter geen open water te vinden en daarom trekken de vogels naar warmere oorden. Schaatsen betekent niet eten Afgelopen winter kon er voor het eerst sinds lange tijd weer geschaatst worden en dat was voor de ijsvogel geen plezierige periode. Bevroren water betekent geen voedsel. Landelijk heeft de winter flink huisgehouden onder de ijsvogels. Volgens vogelorganisatie SOVON is de ijsvogelstand gehalveerd. De grootste klappen vielen in Gelderland, Brabant en Limburg, waar het kwik plaatselijk tot twintig graden onder nul zakte. Bij het Leekstermeer en de Coendersborch zijn enkele stuwtjes op een kier gezet. Het stromende water hield de wakken open en daarvan hebben minimaal zes ijsvogels geprofiteerd. Ook op andere plekken zijn direct na het invallen van de dooi ijsvogels waargenomen. Ik hoop dat we ook deze zomer nog op veel plaatsen in Groningen ijsvogels kunnen waarnemen.

Deze omgevallen boom ligt langs een slootkant ergens in het Westerkwartier. In de wortelkluit zijn drie gaten gegraven door ijsvogels. Tijdens het graven van de eerste gang stuitten de ijsvogels al snel op een wortel. Omdat ze daardoor niet dieper konden graven, hebben ze een nieuwe gang gegraven. Daarin hebben ze met succes gebroed om vervolgens een derde gang te graven. Ook hier hebben de vogels succesvol gebroed.

Door Addo van der Eijk. Fotografie: Omke Oudeman, Silvan Puijman, KINA

A7

Nieuw: broedend paartje grauwe klauwieren

old

Oostw Ennemaborgh

A7

In het voorjaar van 2008 broedde op het landgoed voor het eerst een paartje grauwe klauwieren. ‘Ze hebben zes eieren gelegd’, vertelt rayonbeheerder Puijman tevreden. De vogels zijn volgens hem afgekomen op het struweel, dat de laatste jaren aan het oprukken is. ‘Grauwe klauwieren houden van struweel omdat ze daar grote insecten vinden als kevers, bijen en hommels. De vogels spietsen hun voorraad prooien op de stekelige struiken.’ Puijman verwacht dat door alle werkzaamheden in de Westweide het aantal broedparen snel gaat stijgen.

old

Oostw

xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

Ennemaborgh Westweide

xxxx

nieuw aan te planten bos te dempen sloot

Midwolderbos

Westweide

nieuwe slenken vleermuisonderkomen

bebouwing/camping nieuw aan te planten bos xxxx

Westweide Ennemaborgh op de schop

te dempen sloot nieuwe slenken vleermuisonderkomen

‘Het zijn allemaal losse elementen’, zegt Puijman, ‘die samen geen geheel vormen.’

Na de zomer wordt op het landgoed de Ennemaborgh flink gewerkt. Vooral de Westweide gaat op de schop. ‘Het is een rommelig stuk’, vertelt Silvan Puijman, rayonbeheerder van Het Groninger Landschap. Een geleidelijke bosrand en een nieuwe brede slenk gaan de Westweide meer bij het landschap betrekken. Ook elders op het landgoed wordt gebouwd. Vroeger, toen er nog jonkers in de Ennemaborgh woonden, bestond het landgoed uit een smal en langgerekt bos. Inmiddels behoren ook de landbouwgronden links en rechts van het bos tot het Landgoed Ennemaborgh. Staat u voor de borg, dan is het weiland aan de linkerzijde de Oostweide, een groot stuk landbouwgrond dat in 2005 aan het landgoed is toegevoegd. Aan de andere kant, tussen

8


xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

bebouwing/camping

Oostweide

de borg en camping De Bouwte, ligt een strook van meer Oostweide dan een halve kilometer breed, genaamd de Westweide. Dit weiland kwam al in 1981 bij Het Groninger Landschap in het kader van de ruilverkaveling. ‘De Westweide oogt nog wat rommelig’, vertelt Puijman, rayonbeheerder van Het Groninger Landschap. Wie in het terrein op de hoge bult Midwolderb gaat staan – daar waarosvolgens Puijman vaak een macho hengst naar zijn merries loert – ziet inderdaad her en der bulten grond liggen. Dwars door het terrein slingert een sloot, die ‘s winters de ijsbaan tegenover de borg van water voorziet, de oude ijsbaansloot. Brede slenk Dat gaat veranderen. Na de bouwvak laat Puijman de Westweide stevig onder handen nemen. Als eerste gaat de ijsbaansloot dicht. ‘We dempen de sloot met de grond van de bulten. Zo slaan we twee vliegen in één klap. Waar geen klei aan de oppervlakte komt, gaan we de bovenste laag grond verwijderen. Daarmee verschralen en vernatten we het terrein. Ideaal voor planten die van schrale grond houden, zoals muizenoor en biggenkruid.’ In de Westweide komt een nieuwe brede slenk, die van oost naar west wordt gegraven. Aan de westzijde staat de slenk in directe verbinding met het kanaal naast de camping, aan de andere kant staat de slenk in verbinding met de ijsbaan. Puijman: ‘De slenk neemt de rol van de gedempte ijsbaansloot over om de ijsbaan te voeden. Er komt het gehele jaar door water in te staan. De slenk zal libellen en amfibieën aantrekken en dient als paaiplaats voor vissen.’ De kikkers moeten uitkijken, want sinds kort staat in de Westweide een ooievaarsnest. ‘Ooievaars zijn dol op kikkers’, aldus Puijman. Het nest is geplaatst op verzoek van de omwonenden en financieel mogelijk gemaakt door Aannemingsbedrijf R.J. Vegter B.V. uit Veendam.


9

Op Pad

fietsroute | 30 kilometer

bosrand Westweide

De Oostweide gaat pas na 2013 op de schop. Het gemaal Hunninga aan de zuidzijde van de Oostweide wordt binnenkort verplaatst. ‘In de natuurplas ontstaan op termijn dan nog bredere oevers, waarvan plantensoorten als ronde zonnedauw – een plant die vliegjes eet – en moeraswolfsklauw zullen profiteren.’ Bosrand De grens tussen de Westweide en het Midwolderbos bestaat nu nog uit een kaarsrechte bosrand. Puijman laat deze bosrand zodanig aanpakken, dat een geleidelijke overgang ontstaat tussen bos en weide. ‘We gaan jonge eiken en stekelige struiken aanplanten, zoals meidoorn en sleedoorn. Konikpaarden houden immers niet van stekels. Als extra bescherming plaatsen we in het begin rasters om de jonge eiken, anders eten de paarden, reeën en hazen ze alsnog op. Struweel trekt veel vlinders en vogels aan, zoals braamsluipers en paapjes. Vogels als lijsters en merels eten de bessen van de meidoorn en poepen ze verderop weer uit, zodat ook elders in de Westweide struweel opkomt.’ Door de Westweide liggen geen wandelpaden, maar desondanks zijn wandelaars welkom. Het is zogeheten ‘struinnatuur’, wat betekent dat bezoekers vrij mogen rondlopen. Honden moeten aan de lijn en ruiters mogen er zeker niet komen. “Onze konikpaarden stellen andere paarden bepaald niet op prijs’, zegt Puijman.

Paardentunnel onder Hora Siccamaweg De wens is om onder de Hora Siccamaweg in Midwolda een tunnel aan te leggen. Door deze verbinding kunnen straks de konikpaarden van Het Groninger Landschap, maar ook de dassen, reeën en muizen, de zuidoevers van het Oldambtmeer bereiken. Afgelopen voorjaar liet Het Groninger Landschap al ruim tweeduizend vierkante meter struiken aanplanten om het voor de dieren aantrekkelijker te maken om de ingang van de tunnel te vinden.

gewone grootoorvleermuis

Vleermuizenbedrijf Nieuw op het landgoed wordt het vleermuizenbedrijf, dat komt in het voormalige paardenviaduct dichtbij het Nieuwe Kanaal. Het vervallen betonnen viaduct ondergaat een metamorfose. Puijman: ‘We hebben een ontwerp laten maken op basis van de wensen van vleermuizen. Dwars op het viaduct komt een lange gang en onderin het viaduct staat continu water. Daar houden vleermuizen van. De gangen en wanden worden ruw gemetseld en er hangen speciale tegels, waarin de vleermuizen kunnen overwinteren. Over het viaduct komt grond, zodat het verblijf beter geïsoleerd is en het gebouw mooier in het landschap past.’ Het vleermuizenbedrijf is mogelijk gemaakt dankzij giften van de Bredius-Stichting uit Bloemendaal en Stork GLT. Namens de medewerkers deed Stork GLT een gift ter waarde van € 27.121,26. Dankzij het bouwwerk verblijven de vleermuizen straks het gehele jaar op het landgoed. ‘De rest van het jaar zaten ze al in onze oude bomen, vooral die langs de Lindenlaan, waar ze jongen krijgen. ’s Winters trokken ze weg naar gebouwen of naar het zuiden, maar nu kunnen ze op het landgoed overwinteren.’ De eerste jaren verwacht Puijman geen topdrukte. ‘Het duurt vaak twee tot drie jaar voordat vleermuizen de ingang ontdekken. De gewone grootoorvleermuis wordt vast de eerste bewoner. Ze staat bekend als pionier. Later zullen wellicht de watervleermuis, de baardvleermuis en de gewone dwergvleermuis volgen.’

Zandruggen, petten en houtsingels ten noorden van de A7

In het Zuidelijk Westerkwartier ligt ten noorden van de A7 het stroomdal van het Oude Riet. De kronkelige gemeentegrens tussen Leek en Grootegast verraadt de oude loop van de inmiddels grotendeels gekanaliseerde rivier. Eens was deze rivier het uiteinde van een zeearm. De latere turfwinners waren niet altijd even blij met het zeewater. Zij zaten met de zoute turf

opgescheept. Deze fietsroute van 30 kilometer voert door het brede stroomdal van het Oude Riet. We starten hoog en droog; op de zandrug, waarop dorpen als Grootegast, Niekerk en Oldekerk verrezen. Bij de kerk van Niekerk beginnen we. Vervolgens fietsen we langs besloten houtwallen, begroeide petgaten en jammer genoeg ook een stukje langs de A7.

Door Addo van der Eijk Fotografie: Omke Oudeman

10



11

start: bij de kerk, Hoofdstraat 12

N980

Op Pad

Den Horn

7

1

N388

8

Niekerk

Sebaldeburen

N980

6

Oldekerk Enumatil

Wolddiep

2

ot

tslo

Ma N388

Oostwolde

A7

2. Bakkerom In het natuurgebied Bakkerom is te zien hoe het veen vroeger werd afgegraven. Het is een petgatencomplex. Petten zijn langwerpige, rechthoekige waterplassen, die zijn ontstaan door de veenwinning. De bagelaars, zoals de turfstekers werden genoemd, staken er met hun schop brokken veen los, die ze een paar dagen te drogen legden. De turf was vaak nog zout, omdat in deze zeearm bij vloed het zoute zeewater het veen overspoelde. Het zoute turf stonk en rookte. Vlak voor het Wolddiep ligt rechts van de weg een nieuw uitgegraven petgat. Volg het fietspad naar de fietspont die u met de hand moet bedienen. 3. Oude Riet Voor het eerst deze fietsroute passeren we het Oude Riet, ook wel Oude Diepje genoemd. De waterloop heet hier het Dwarsdiep. Even verderop bij Boerakker splitst het zich in het Wolddiep en de Matsloot, die bij Enumatil uitkomt in het Hoendiep. Het gehele stroomgebied vanaf Marum maakt onderdeel uit van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS). Wat het natuurreservaat Polder Oude Riet, waar we nu staan, waardevol maakt, is het kwelwater dat hier aan de oppervlakte komt. ‘Het regent er van onderen even hard als van boven’, laat de boswachter van Staatsbosbeheer weten. Het kwelwater,

12


4. Ravijn van Boerakker Een ravijn, zoals het hier genoemd wordt, is een groot woord, maar lager ligt deze kronkelige sloot die doodloopt op de A7 wel. Het stroomdal is opvallend smal, het diepje heeft zijn eigen bedding diep ingesneden in de ondergrond. Een officiële naam heeft het oeroude riviertje nooit gehad. Op oude topografische kaarten wordt het als Stroompje of Bruggen aangeduid. Het diepje is een zijtak van het Oude Riet. Op de zandkoppen langs het ravijntje zijn veel archeologische vondsten aangetroffen, zoals krabbers, bijlen, pijlpunten en verkoolde hazelnootdoppen. Bewijzen dat rendierjagers al 10.000 jaar voor Christus hier hun kampement hadden opgeslagen. 5. Tolberter Petten Van de petten in de Tolberter Petten is niets meer over. Eens lagen hier duizenden petgaten. Al die petgaten zijn in de 30-er jaren van de vorige eeuw drooggelegd en gedempt, om er graslandpercelen van te maken. Het droogleggen gebeurde in het kader van de werkverschaffing. Er kwamen zelfs werklozen voor over uit de Randstad. Toch bleef het hier nat, mede door het ‘regenen van onderen’. Aan de noordzijde van de Tolberter Petten – tegen de Matsloot aan – zijn onlangs veertien nieuwe kleine petgaten uitgegraven. 6. Enumatil Het dorp Enumatil is ontstaan bij de bouw van een brug; de til van Eme of Enema. De stad Groningen

Boerakker

GEN

GRONIN

Lettelbert

A7

p

3

Midwolde

4

die

wilde de brug bouwen, mits de herbergen aan weerszijden van de brug bier zouden tappen dat in de stad Groningen gebrouwen was. Over deze gedwongen verkoop van stadsbier is later lange tijd geprocedeerd. Enumatil ligt strategisch belangrijk, zo op een kruispunt van een rivier en een weg. Dat was al tijdens de 80-jarige oorlog zo, toen op de plaats van het dorp een grote schans lag. De schans moest de vaarroute naar de stad Groningen beschermen.

ars

dat voedselarm is en rijk aan kalk en mineralen, levert prachtig bloeiende orchideeën op, en velden vol met dotterbloemen, grote ratelaars en kale jonkers. Neem vooral een kijkje in de uitkijktoren bij de fietsbrug over het Dwarsdiep en maak kans op slobeend, zomertaling, kwartelkoning en wulp.

Dw

1. Klokkenstoel Oldekerk Vroeger, vóór de veenontginning, lag in de wijde omgeving een veenpakket. Sporen van het veen zijn her en der terug te vinden. Ook hier, bij de klokkenstoel van Oldekerk. De heuvel waarop de klokkenstoel staat, ligt hoger omdat het omliggende veengebied is afgegraven en ingeklonken. Op de plaats van de klokkenstoel stond vroeger een kerk met een kerkhof. De kerk is aan het einde van de 18e eeuw afgebroken, waarna de oude klok uit 1630 in een klokkenstoel is gehangen. De klok wordt nog dagelijks geluid.

5

Leek A7

N

N372

HTE

C DRA

7. Beruchte Rudolf de Mepsche Wie hier vroeger liep, zag in het noorden de borg Bijma liggen, ook wel bekend als ‘Huis te Faan’. In deze borg woonde rond 1731 de beruchte Rudolf de Mepsche, die als rechter verantwoordelijk was voor de dood van 24 jongens en mannen uit deze streek. Ze werden beschuldigd van ‘sodomie’, oftwel homoseksuele contacten, in die tijd ten strengste verboden. Het optreden van De Mepsche leidde tot veel protest. Nog steeds veroorzaakt de naam ‘De Mepsche van Faan’ menig Groninger koude rillingen. De borg en de kerk die erbij stond zijn inmiddels gesloopt. De monumentale boerderij ‘Bijma’ staat op de plaats waar vroeger het schathuis stond. 8. Maarsdijk Om dit verhaal niet in mineur te laten eindigen, kijken we ook even aan de andere zijde van de Maarsdijk, waar een klein natuurgebied ligt, genaamd ’t Faan. De naam Faan wijst op het veen en zien we terug in de Fanerweg, de Fanerpolder en het buurtschap Faan. In het natuurgebied liggen de petgaten er verlaten bij. De natuur heeft het heft overgenomen. De waterplanten nemen de waterplassen in beslag. In de petgaten groeien bomen die van water houden, zoals wilgen en elzen.


eer

term

ks Lee

13

Uitgelicht

Het krioelt van de weidevogels in de Koningslaagte In de Koningslaagte, onderdeel van het Reitdiepgebied, krioelt het van de weidevogels. Honderden grutto’s, tureluurs en kieviten zoeken in de natte graslanden naar wormen én naar een goede plek om te broeden. ‘Wat we eerder al in de Koningslaagte gedaan hebben, willen we straks ook in het zuidelijk deel van het Reitdiepgebied doen: het waterpeil verhogen’, zegt Herwin Prins, projectleider bij Het Groninger Landschap. ‘Door de graslanden natter te maken bieden we kansen aan de weidevogels. De grond wordt zachter en de wormen en ander bodemleven zijn beter bereikbaar.’ Met het verhogen van het waterpeil keert een oud landschapsbeeld terug. De oude meanders van het Reitdiep zijn straks weer gevuld met water en daarmee weer tot leven gewekt. De oude rivier gaat weer kronkelen. Vanaf volgend voorjaar kan het publiek vanuit het nieuwe bezoekerscentrum zien hoe de Koningslaagte de laatste jaren veranderd is in een weidevogelparadijs. Naar verwachting is dan de Buitenplaats Reitdiep gereed en het uitkijkpunt op de eerste verdieping biedt de bezoekers prachtig zicht op de natte graslanden en een oude meander van het Reitdiep.

De haringeters Bij de Hervormde kerk in Niekerk staat een monument. Het monument werd opgericht ter ere van Menno Jeltema, inwoner van Niekerk, die in 1476 zijn grond en goederen naliet aan het Pepergasthuis in Groningen. Onder één voorwaarde: elk jaar op de woensdag na Pasen moet onder de armen een ton pekelharing worden verdeeld. Tot op de dag van vandaag wordt aan deze traditie vastgehouden. Afgelopen april vond de

Fotografie: Omke Oudeman

14


Tekst Siep Huizinga Fotografie: Klaas Huizenga

Prins meldt dat in de plannen voor het nieuwe bezoekerscentrum ook in de bouw van een kleine potstal is voorzien. ‘Hier kunnen de bezoekers met eigen ogen zien hoe een potstal werkt en hoe belangrijk het is om vaste stalmest op het land te brengen.’ De vaste mest is goed voor de ontwikkeling van het bodemleven (insecten en wormen) en zorgt dus voor meer voedsel voor de weidevogels. Het Groninger Landschap onderzoekt nog hoe er voldoende vaste mest voor het gehele natuurreservaat aangevoerd kan worden. De voorbereidingen voor het vernatten van het gebied zijn al getroffen.

Het officiële groene licht voor het verhogen van de waterstand moet overigens nog komen. ‘Waterschap Noorderzijlvest neemt daarvoor naar verwachting eind dit jaar of begin volgend jaar een peilbesluit’, aldus Prins. ‘Vanaf dat moment kunnen we de waterstand in het zuidelijk deel van het natuurreservaat fors verhogen.’ Dat gebied is inmiddels iets groter geworden. Aan de zuidgrens, bij de Paddepoelsterweg, heeft Het Groninger Landschap onlangs enkele percelen kunnen aankopen. Deze gronden maken nu deel uit van het natuurreservaat en worden meegenomen bij de inrichting van het gebied.

traditionele haringuitreiking voor de 533e keer plaats. Op een oude boerenwagen wordt de ton met haring door het dorp gereden en bij de kerk bezorgd. Dus bent u een haringliefhebber? Volgend jaar maakt u weer een kans. Arm hoeft u er niet meer voor te zijn. U betaalt een geringe vergoeding voor het schoonmaken ter plaatse. De haringen zijn gratis als u ze zelf schoonmaakt. Smakelijk eten alvast. Met dank aan Menno Jeltema.

Op Pad Het Groninger Landschap

Postcode Loterij laat het Reitdiep weer kronkelen! De Nationale Postcode Loterij ondersteunt het ambitieuze project ‘Laat het Reitdiep weer kronkelen’ van Het Groninger Landschap. De loterij vindt dat het oudste cultuurlandschap van West-Europa behouden moet blijven en geeft met haar steun een krachtige impuls aan recreatie en natuurherstel in het Reitdiepgebied. De Postcode Loterij steunt Het Groninger Landschap met een bijdrage van ruim 2,5 miljoen euro.

Tekst Ineke Wapsenkamp Fotografie Omke Oudeman

De Vier Winden is iedere zondag in de oneven weken van 10.00 tot 17.00 uur geopend voor publiek. In de molen worden rondleidingen gegeven. Kijk op onze site onder ‘Er op uit’ voor actuele excursies. Een groepsexcursie op aanvraag is ook mogelijk. Neemt u dan contact op met Het Groninger Landschap (050-5892714).

Kwetsbare molens ´Met vrijwilligers uitpluizen hoe het allemaal gezeten heeft.´

zijn het waard om behouden te blijven U zou opkijken als er morgen duizend molens in de provincie zouden staan. En toch was dat het aantal molens dat Groningen zo halverwege de 19e eeuw rijk was. Elk dorp had wel een molen voor de plaatselijke voedselvoorziening en daarnaast zorgden vele poldermolens ervoor dat de bewoners droge voeten hielden. Het waren goede tijden voor de gortpellende Groninger molenaars. De concurrentie in Zaandam en omstreken was overgestapt op het pellen van rijst, want dat leverde meer geld op. In een tijd dat – mede door de aardappelziekte – gort het belangrijkste volksvoedsel in Nederland was, was Groningen dé pelprovincie. Groningen kent nu nog maar drieëntachtig molens, waarvan er zes in bezit zijn van Het Groninger Landschap. In haar streven om cultuurhistorie te behouden, onderzoekt de stichting of er mogelijk nog meer molens overgenomen kunnen worden. Douwe van der Zee, bouwkundig medewerker van Het Groninger Landschap, legt uit waarom men het oog juist op molens heeft laten vallen. ‘Het Groninger Landschap draagt het cultureel erfgoed een warm hart toe en boerderijen en molens zijn de meest kwetsbare objecten. We vinden het belangrijk dat die bewaard blijven voor het nageslacht.’ Niettemin geeft Van der Zee aan dat Het Groninger Landschap duidelijke criteria hanteert voordat een molen aan het bezit wordt toegevoegd.

Een belangrijke voorwaarde is dat er draagvlak moet zijn Een belangrijke voorwaarde is dat er draagvlak moet zijn in de (lokale) gemeenschap. ‘Denk aan vrijwillig medewerkers. Ook moeten er middelen zijn voor een gezonde exploitatie.’ Van der Zee vertelt dat bij restauraties zoveel mogelijk geprobeerd wordt de oude waarden intact te houden. ‘We halen oude foto’s erbij en aan de hand daarvan probeer je samen met vrijwilligers uit te pluizen hoe het allemaal gezeten heeft. Wat authentiek is, probeer je te behouden.’ Af en toe moet men praktisch zijn en concessies doen. Van der Zee: ‘Dan moet je kiezen tussen duurzaamheid en authenticiteit. Je hebt soms heel oude trappen, maar daar kun je

16


geen bezoekers op laten lopen; die moeten we dan aanpassen.’ Lesmolen De Vier Winden Een van de reeds gerestaureerde molens is De Vier Winden in Pieterburen. De molen dateert van 1846 en is uitgerust met twee pelstenen – om gort te pellen – en een koppel maalstenen. In 2008 is de molen volledig gerestaureerd. De kap is vernieuwd, waarbij zoveel mogelijk gebruik gemaakt is van het oude materiaal. Behalve de kap is ook de pelinrichting met de waaierij hersteld, waardoor de bezoeker weer een beeld krijgt van het oude ambacht. Een team van vrijwillig molenaars zorgt dat de molen draait en verzorgt rondleidingen voor het publiek. De Vier Winden is een lesmolen. Onder leiding van molenaar en instructeur Derk Jan Tinga worden hier nieuwe vrijwillig molenaars opgeleid. Dit jaar zijn dat er negen. Eens per veertien dagen wordt er les gegeven. Acht de instructeur een molenaar in spé rijp genoeg, dan mag hij of zij een proefexamen afleggen voor een regionale commissie. Een half jaar later kan het landelijk examen worden afgelegd. De aankomend molenaar heeft er dan al minimaal honderdvijftig molenuren opzitten, waarvan dertig uren op een andere molen. ‘Want de aandrijving is grofweg wel overal hetzelfde, maar de inrichting van molens kan verschillen,’ legt Tinga uit. Met het molenaarsdiploma op zak mag een vrijwillig molenaar met elke molen in Nederland draaien.

Voor verwerving van molens en andere monumenten maakt Het Groninger Landschap een afweging op basis van duidelijke criteria: - Het monument maakt als element deel uit van het landschap en draagt bij aan de samenhang. - Er is draagvlak voor behoud en er zijn vrijwilligers voor de exploitatie. Of de exploitatie kan door herbestemming zeker worden gesteld. - Het voortbestaan is bedreigd. - Monumentenstatus is verkregen of wordt verwacht. - Voldoende financiële middelen voor exploitatie.

Uit de hand gelopen hobby Tinga is dit jaar precies dertig jaar vrijwillig molenaar. Iedere veertien dagen is hij op De Vier Winden te vinden, net als op de bijzondere dagen zoals Monumentendag en Molendag. Vaak wordt hij vergezeld door enkele van de andere vrijwilligers. ‘Het is erg lastig om de boel in je eentje te runnen als er bezoek is. Je moet aandacht voor de molen hebben en voor het bezoek. En als je dan ook nog echt aan het malen bent… dat gaat niet als je alleen bent. Vroeger was dat precies zo. Daarom had de molenaar er meestal een knecht bij. Die kon dan beneden de klanten bedienen terwijl de molenaar boven met de molen bezig was, of andersom. Was er niemand beneden, dan trok de klant aan een bel. De bel van De Vier Winden hangt hier nu nog steeds.’


17

Jaarverslag 2008 Meer Beschermers

Het jaarverslag over 2008 is uit. Onder de titel Beestachtig mooi, dieren in het landschap, doen we verslag van wat we het afgelopen jaar gedaan hebben. Centraal in het verslag staan de dieren in de verschillende gebieden. Dieren zijn een goede graadmeter voor de natuurkwaliteit. Tellingen en waarnemingen vertellen ons of we het goed doen of dat we ons beheer wellicht moeten bijstellen. In dit artikel geven we een beknopt overzicht van 2008. Wie meer wil weten, kan het jaarverslag gratis aanvragen.

Het aantal Beschermers is in 2008 gegroeid naar 17.531, een toename van 549 donateurs ten opzichte van vorig jaar. Het Groninger Landschap telt 203 vrijwillig medewerkers, verspreid over 15 teams.

In onze gebieden voeren we al jarenlang een systeemgericht beheer. Dat wil zeggen dat we maatregelen nemen die ertoe leiden dat we het oorspronkelijke ecosysteem zo dicht mogelijk kunnen benaderen. Het beheer is erop afgestemd om dit oorspronkelijke systeem te behouden en te versterken. Dat is een kwestie van lange adem, maar door te kiezen voor een systeemgericht beheer ontstaat er natuur waar dieren en planten zich thuis voelen. Door gunstige uitgangssituaties te creëren, vergroten we de biodiversiteit en komen de planten en dieren vanzelf. Dat deze aanpak werkt, blijkt uit de aanwezigheid van kenmerkende en soms zeldzame dieren in onze gebieden. Ook het afgelopen jaar hebben we mooie waarnemingen kunnen doen.

Beestachtig mooi

Vlinders bij Bourtange

Wat was er te zien? Vlinders en planten. Waarom bijzonder? De verschraling werkt. Opmerkelijk: bij één telling 409 bruinzandoogjes gezien. Vlinderliefhebbers konden het afgelopen jaar hun hart ophalen in het natuurgebied bij Bourtange. We hebben 23 soorten vlinders waargenomen en het bruinzandoogje was koploper met maar liefst 409 exemplaren. De vlinders voelen zich thuis in het gebied en dat heeft vooral te maken met de inrichting en het beheer dat we daar voeren. Verschraling is het sleutelwoord. In 2005 hebben we voedselrijke (landbouw)grond afgegraven en sindsdien wordt het gebied begraasd door koniks en runderen. Zij houden de vegetatie kort zodat kruiden en andere schrale plantensoorten kans krijgen zich te ontwikkelen op de zandige gronden. Duits viltkruid, biggekruid, steenanjer en schapezuring zijn planten die hier (weer) voorkomen. De vlinders zijn er blij mee. Schapezuring is bijvoorbeeld een plant die belangrijk is voor de kleine vuurvlinder.

Ringslang op Landgoed Coendersborch Wat was er te zien? Ringslang. Waarom bijzonder? De slang is een doelsoort van het gebied. Wat hebben we gedaan? Broedhopen aangelegd.

Een bijzondere waarneming van het afgelopen jaar was de ringslang op Landgoed Coendersborch. Zonnend op

Jaarverslag aanvragen?

een oever werd hij waargenomen door de rayonbeheerder. De ringslang is een doelsoort van het natuurgebied bij de Coendersborch. De ecologische verbindingszone die we hier hebben aangelegd, is mede bedoeld om het gebied bereikbaar te maken voor de slang. Op het landgoed hebben we broedhopen aangelegd (hoge bulten van takken en maaisel) en hopelijk leggen de ringslangen daar binnenkort eieren in. Wellicht leeft er straks een hele populatie ringslangen op Landgoed Coendersborch. Ringslangen zijn overigens schuw, niet giftig en dus totaal ongevaarlijk voor mensen.

U kunt het jaarverslag gratis aanvragen bij het kantoor van Het Groninger Landschap,

Bevers in Zuidlaardermeergebied

Wat hebben we gedaan? Bevers uitgezet. Waarom? Ze dragen bij aan natuurlijke oevers. Bijzonder: de bevers zijn weer terug van heel lang weggeweest.

telefoon: (050) 3135901,

Het uitzetten van de bever – in samenwerking met Het Drentse Landschap – was een van de hoogtepunten van het afgelopen jaar. De bever was al honderden jaren verdwenen uit het Zuidlaardermeergebied en dat de dieren nu weer terug zijn is heel bijzonder. Bevers spelen een belangrijke rol bij de natuurontwikkeling van de oevers van het Zuidlaardermeer en de Hunze. Ze kunnen de variatie in de natuur vergroten. Ze knagen aan bomen langs de oevers en houden de begroeiing kort zodat de karakteristieke openheid van de oevers terugkeert en behouden blijft. De bevers trekken takken in het water waardoor schuilplaatsen ontstaan voor jonge vissen. Ook libellenlarven en allerlei waterinsecten vinden er een plek.

e-mail: kantoor@ groningerlandschap.nl.

Tekst Siep Huizinga Fotografie Silvan Puijman, Klaas Huizenga, © KINA

bruinzandoogje

18


jonge kluut

ringslang


19

Uw foto 2 weken lang op de streekbussen?

voor Stad en Ommeland

Reitdiepgebied

Jonge kluten op Punt van Reide

Wat hebben we gedaan? Basaltblokken verwijderd. Waarom? De stenen waren te steil voor jonge kluten en ander wadvogels. Resultaat: kuikens kunnen weer heen en weer lopen tussen de kwelder en de rand van de zee. De Punt van Reide is een restant van een oude kwelderwal en is een belangrijke rust- en broedplaats voor wadvogels als de kluut en de kokmeeuw. De rand van de Punt van Reide is met zware basaltblokken goed beschermd tegen afslag door de zee. Voor jonge wadvogels zijn de basaltblokken echter te steil en te kaal en daarom hebben we het afgelopen jaar – in overleg met Rijkswaterstaat – enkele basaltblokken verwijderd. Over een breedte van circa tien meter hebben we de zeewering verlaagd, waardoor de kreken in de kwelder weer rechtsreeks verbonden zijn met de zee. In de slikranden van deze kreken ontstaat pionierkwelder en hier vinden de jonge vogels goede bescherming tegen rovers als kraaien en meeuwen. De kuikens kunnen nu vrij heen en weer lopen tussen de kwelder en de rand van de zee. Zo hebben we de natuurlijkheid van het gebied kunnen vergroten.

Reitdiep

Wat hebben we gedaan? Voorbereidingen getroffen voor het project Laat het Reitdiep weer kronkelen. Doel: herstellen van oud cultuurlandschap en kansen bieden aan weidevogels. Bijzonder: steun van Nationale Postcode Loterij. In 2008 hebben we veel energie gestoken in het project Laat het Reitdiep weer kronkelen. Doel van dit project is om het beeld van het oudste cultuurlandschap van West-

20


Europa te herstellen en een goede leefomstandigheden voor weidevogels te creëren. Door regenwater vast te houden in oude meanders maken we ze weer zichtbaar in het landschap. Het hogere waterpeil is gunstig voor de grutto, kievit en tureluur. Door gevarieerd te maaien en vaste stalmest op het land te brengen, zullen de omstandigheden voor de weidevogels eveneens verbeteren. In 2009 kunnen we de inrichting gaan uitvoeren. Inmiddels is begonnen met de verbouw van de boerderij bij Noorderhoogebrug die straks ingericht gaat worden als bezoekerscentrum Buitenplaats Reitdiep. Het project is mogelijk gemaakt door steun van de Nationale Postcode Loterij en de Regio Groningen Assen 2030.

Restauratie Harssensbosch

Buitenplaats Reidehoeve Dallingeweersterweg 30 9947 TB Termunten t (0596) 60 18 80 Openingstijden: Dinsdag t/m zondag van 13.00 tot 17.00 uur. In de maanden juli en augustus ook op maandag geopend. Buitenplaats Noordkust Hoofdstraat 83 9968 AB Pieterburen t (0595) 52 85 22 Openingstijden: Dinsdag t/m zondag van 13.00 tot 17.00 uur. In de maanden juli en augustus ook op maandag geopend.

Wat hebben we gedaan? Herbouw oude keuterij. Waarom? Herstel en behoud cultuurhistorie. Bijzonder: expositie en logies. Direct na de zomer van 2008 zijn we begonnen met de restauratie van de keuterij op het oude borgterrein Harssenbosch, waarvan we eerder al de contouren hadden hersteld. De boerderij, die op de plek staat waar ooit het koetshuis van de borg heeft gestaan, is herbouwd in de stijl van rond 1900. Bij de herbouw is gebruik gemaakt van de oorspronkelijke materialen. In het achterste deel van de boerderij is een expositie over de cultuurhistorie en de natuurwaarden van het gebied. De keuterij wordt opgenomen in de excursies in het Reitdiepgebied. De herbouw van de keuterij op Harssensbosch maakt deel uit van Laat het Reitdiep weer kronkelen. De wederopbouw van de kleine boerderij past in onze doelstelling om cultuurhistorie in onze provincie te behouden en waar mogelijk zichtbaar te maken voor het publiek. De keuterij bieden we te huur aan voor overnachting (zie ook Actueel, pagina 3). Zo kunnen mensen het oude Reitdieplandschap optimaal beleven.

Doe mee met de fotowedstrijd. Winnende foto komt op streekbussen.

Samen met de 12 Landschappen organiseert Het Groninger Landschap een fotowedstrijd om te laten zien hoe mooi de gebieden van de 12 Landschappen zijn. Doe mee met deze bijzondere wedstrijd en maak een mooie landschapsfoto. In elke provincie zal de winnende foto gedurende twee weken te zien zijn op de streekbussen. Dus de Groningse winnaar is te zien in Groningen en de Limburgse winnaar in Limburg. Wat moet u doen?

Jan Duker uit Groningen stuurde ons onlangs een mooie foto van een roerdomp. Hij schreef erbij: "Vanmiddag in de Lettelberterpetten kwam opeens deze roerdomp uit het riet kruipen. Het was zo'n geweldige ervaring, ik wilde jullie dit niet onthouden. De foto is gemaakt vanuit de vogelkijkhut."

· Maak een foto van een van onze gebieden. Een overzicht van onze gebieden en terreinen vindt u op www.groningerlandschap.nl. · Het gaat om een landschapsfoto op liggend formaat (dus geen detailfoto). · Maak een digitale foto met zoveel mogelijk pixels. · Vermeld waar de foto genomen is. · U mag maximaal drie foto’s insturen. - Ga naar www.de12landschappen.nl/ fotowedstrijd voor alle informatie over het insturen van uw foto. Meedoen kan tot 30 augustus.

Wat kunt u winnen?

De Vier Winden

Wat hebben we gedaan? Molen gerestaureerd. Waarom? Herstel en behoud cultuurhistorie. Bijzonder: maal- en pelinrichting volledig hersteld Herstel en behoud van cultuurhistorie hebben we ook kunnen realiseren in Pieterburen waar we het afgelopen jaar de restauratie van molen De Vier Winden hebben voltooid. Op 22 mei is de kap weer op de molen gezet en in september is de molen opgeleverd. De maal- en pelinrichting van De Vier Winden is volledig hersteld (zie ook het artikel op pagina 16).

Golden Raand zomer 2009 25e jaargang nummer 2 Uitgave van Het Groninger Landschap Postbus 199, 9750 AD Haren • Rijksstraatweg 333, 9752 CG Haren. t (050) 313 5901 • [email protected] www.groningerlandschap.nl Postbanknummer: 860 000 Verschijnt eenmaal per kwartaal bij Beschermers van Het Groninger Landschap. Gedrukt op chloorvrij papier Eindredactie: Siep Huizinga Ontwerp: buro klaas huizenga bv Het Groninger Landschap is één van de 12 landschappen en wordt ondersteund door de Nationale Postcode Loterij

· 1e prijs: opdruk op een streekbus in Groningen, plus een hotelovernachting voor twee personen in een Fletcher hotel. · 2e prijs: tegoedbon ter waarde van 75,- euro voor een van de Fletcher hotels. · 3e prijs: het prachtige boek Natuurfotografie in de praktijk: Nederlandse landschappen van Ruben Smit Een deskundige jury, bestaande uit Rita G. Jansen, directeur van Het Groninger Landschap, en de fotografen Omke Oudeman en Silvan Puijman, maakt de winnaars in september bekend. Winnaars krijgen persoonlijk bericht.


21

‘Vol van leegheid’

Tekst Addo van der Eijk Fotografie Omke Oudeman

De gedichten van Jan Glas zijn diep geworteld in het Hogeland. Vooral door het Gronings, de taal van zijn familie. Glas heeft twee gedichtenbundels op zijn naam staan, zingt in het Gronings en fotografeert. We spreken hem net ten noorden van Uithuizen, waar hij is opgegroeid.

Voor mij begint het hier, zegt Jan Glas bij de Oude Dijk. Voor ons ligt de uitgestrekte Uithuizerpolder, met daarachter de Emmapolder. Glas, inmiddels de vijftig gepasseerd, kwam hier als kind vaak. Dan fietste hij met zijn vader langs de wuivende graanvelden. ‘Mijn vader wees onderweg de vogels aan. Leeuweriken, kieviten, scholeksters, noem maar op. We waren op weg naar mijn oom, die verderop op Valom woonde, het noordelijkste gehucht van Nederland.’ Glas even later: ‘Waarom dit mien laifste stee is? Hier begon de open ruimte, en kon ik het beklemmende bestaan in Uithuizen achter me laten. Opgroeien in Uithuizen viel niet altijd mee.’ Het is de leegte die hem aantrok, nog steeds. “Het is hier zo kaal, zo vlak, zo vol van leegheid. En vooral stil. Je treedt als het ware een vacuüm binnen, waardoor het landschap een bepaalde beslotenheid heeft. Heel anders dan een bos of een stad, waar je voortdurend door indrukken en geluiden wordt gestoord. Hier heerst rust.’ De waddijk trekt aan hem als een magneet. ‘Je móet hier wel naar de dijk.

Omhoog, en over het wad kijken. Daar ontkom je niet aan. Vanuit de stad, waar ik inmiddels woon, rijd ik nog geregeld naar de dijk. Om er de zon in de zee te zien zakken. Dat is geweldig. Helemaal stil, geen mens te zien, de vogels die af- en aanvliegen.’ Inspiratie Over de Uithuizerpolder schreef Glas een gedicht, zie kader. Het verscheen in zijn eerste bundel De vangers van zummer, die in 2004 uitkwam. Glas legt uit: ‘Dit land is door mensenhanden gemaakt. Heel anders dan bijvoorbeeld de overweldigende Zwitserse bergen, waar je je kan voorstellen dat er een hogere macht aan het werk is geweest. Maar dan zie ik in de polder drie reeën in de mist

staan, die even later zijn verdwenen. Misschien toch iets van een hogere macht? Dat vraag ik me in het gedicht af.’ Het is één van zijn weinige gedichten die over natuur en landschap gaan. En toch zijn de verhalen diep geworteld in deze streek, vooral door de taal. ‘Ik schrijf Hogelandsters, de taal waarin mij het leven en de wereld om me heen is uitgelegd. Het is de taal van mijn familie.’ De vraag ‘Waarom in het Gronings?’ kaatst hij terug: waarom niet? ‘Het is een prachtige beeldende taal, die goed bekt. Neem het woord daarms, dat darmen betekent. Een enorm verschil in kleur en klank.’ Door te dichten in het Gronings zet Glas de taal van zijn familie op een voetstuk. Het is een trap na, zo blijkt. Naar zijn juf, die hem vroeger vertelde dat de Groningse taal minderwaardig was. ‘Daar had je niets aan, zei ze, dan werd je niet voor vol aangezien en kreeg je minder snel een baan. Er werd je schaamte aangepraat als je Gronings praatte.’ Zijn gedichten bewijzen het tegendeel. Toen Glas vorig jaar vijftig werd, gaf zijn uitgever een boekje uit, waarin één van Glas’ gedichten is vertaald in negen andere talen. Engels, Fries, Afrikaans, Portugees: geen taal is beter of slechter dan de andere. Alleen anders. Glas is van meer kunstmarkten thuis. Hij maakt foto’s en zingt zijn eigen gedichten. ‘Het Gronings zingt verrekte goed, vooral door het schaars gebruik van lidwoorden. Niet ‘De zon schijnt op het dak’, maar ‘Zun schient op dak’. Zelfs de muziek, gespeeld door jazzpianist Boelo Klat, klinkt Gronings, met veel ruimte tussen de tonen, als de leegte van het Hogeland, met her en der een slingerende wadkreek. Los van de klei Inmiddels ligt zijn tweede dichtbundel in de winkel. Vergelijkt Glas beide uitgaven dan is vooral zijn Gronings verbeterd. ‘Mijn Gronings was vernederlandst, een wijdverbreid fenomeen bij streektalen. Ik heb de taal

gerestaureerd naar hoe mijn moeder het uitsprak.’ Dat de Groningse streektaal van het platteland komt, valt in de gedichten terug te lezen. Dat blijkt als we bladeren door ‘De 100 mooiste Groningse gedichten’, een bundel die mede door Glas is samengesteld. ‘Het was Jelte Dijkstra, die begin vorige eeuw als eerste liet zien dat je ook in het Gronings gedichten van hoge literaire kwaliteit kan schrijven. Later volgden dichters als Hans Elema, een vrij sombere man die dichtte over het Groningse landschap dat kaal, leeg en hardvochtig was, en de jonge Jan Boer. Boer schreef als de Ploegschilders: met een ruige pennestreek kwakte hij beelden van het Groningse land op papier.’ Eigenlijk vindt Glas dat Groningse gedichten te vaak over het landschap gaan. Als hoofdredacteur van het tijdschrift Krödde leest hij vele Groninger verhalen en gedichten. ‘Ze komen vaak niet los van de klei. Als Stadjer schrijf ik liever over het nu, eigentijdse teksten zonder nostalgie over taal, tijd of streek. Er liggen in de Groningse literatuur nog volop vrije kavels braak voor moderne poëzie.’

Oet zicht Laand deur mins ien troage strakke lienen oet zee trokken. Gods haand ien gain velden of wegen te zain. Genog geloof ien klaaine romoanse kathedroalen, ruggesteund deur allerhemelst mooie örgels. En din nog: God ien gain velden of wegen te bekennen. Of het mot dij keer west wezen dat ien schemern, oet dichte mist de swaarde silhouetten verschenen van drij reeën - betrapt verstaind. Toch haren wie dij noamiddag op dij akker bie Kantens minder te zuiken as dizze daaiern dij vervolgens rad weerom, oet zicht verdwenen. Uit: De vangers van zummer (Kleine Uil, 2004)

22



23

foto © Omke Oudeman

Vrienden van de Stichting Het Groninger Landschap De Stichting Het Groninger Landschap wordt gesteund door vele bedrijven en organisaties. Deze Vrienden maken het beschermingswerk mede mogelijk. Op deze pagina staat een overzicht van alle organisaties die de stichting sponsoren. En telkens lichten we er eentje uit. Deze keer is dat Koop Holding B.V.

uitgelicht ‘Koop Holding B.V. is houdstermaatschappij van een aantal bedrijven, die voornamelijk in de aannemerij actief zijn. Nacap is de grootste dochter; zij doet ondergrondse infrastructuur pijpleidingbouw van Australië tot Saoedi Arabië, van Kazachstan tot Europoort. Daarnaast is er een bouwbedrijf Geveke, bekend in Noord-Nederland, is er de succesvolle jonge loot aan de stam KDE Energy een bedrijf dat duurzame energie ontwikkelt in Nederland, Polen, Frankrijk, UK en Noorwegen, maar is er ook van oudsher het landbouwbedrijf te Usquert en te Tjuchem. Ik ben meer dan 40 jaar geleden begonnen als boer, heb er al snel nevenactiviteit bij gezocht zoals grondverzet e.d. voor de NAM die het Slochter gasveld in ontwikkeling had genomen, en zo ben ik in de pijpleidingbouw zelf terecht gekomen. En van het een kwam het ander. In de provincie Groningen ontwikkelen en bouwen wij met Geveke uiteenlopende projecten en bij alle hebben wij het oog op de natuur. Maar ook ontwikkelen wij in de provincie windmolenparken en verbouwen wij hutspot. Duurzaamheid wordt met de dag belangrijker; ook ik heb intussen kleinkinderen aan wie we onze planeet goed verzorgd moeten achterlaten. Het Groninger Landschap komen wij regelmatig tegen; dat is al begonnen bij de aanleg van de A7, waar natuurontwikkeling en zandwinning hand in hand gingen. Aan de vraag of ik als Groninger boer iets met het Groninger land heb, kan ik wel voorbij gaan. Mijn leven lang ben ik dus al bevriend met het Groninger land, wat sindsdien geconcretiseerd is als sponsor van Het Groninger Landschap.’

Henk Koop, Raad van Bestuur Koop Holding Europe Golden Raand Zomer 2009

ABN AMRO Private Banking Groningen Akzo Nobel Chemicals bv Algemeen Belang uitvaartverzorging- en verzekering Artès bureau voor architectuur en interieur AVL Concept Boelens Jorritsma Groep Coöperatieve Rabobank Stad en Midden Groningen U.A. Dagblad van het Noorden De Cateraars De Friesland Verzekeraar Dow Benelux B.V. Groningen Seaports Heiploeg BV Holland Casino Groningen Ten Kate Holding BV Kikkoman Foods Europe B.V. Koepon Holding B.V. Koninklijke Wagenborg Koop Holding BV KPMG Nationale Postcode Loterij Nederlandse Aardolie Maatschappij bv Nederlandse Bond van Garnalenkustvissers NNZ bv N.V. Nederlandse Gasunie Plas en Bossinade, Advocaten en Notarissen Seatrade Groningen B.V. Smurfit Kappa Solid Board B.V. Suikerfabriek Vierverlaten Thabasco Advertising VSBfonds Waterbedrijf Groningen Yarden Uitvaartverzekeringen & verzorging

Zomer e jaargang nummer 2

Recommend Documents