jaargang 27 nummer 82

jaargang 27 nummer 82

INHOUD: Voorwoord Jaarverslag 2014 Notulen Jaarvergadering Uitnodiging jaarvergadering en excursie Financieel jaaroverzicht 2014 & begroting 2015 Toelichting exploitatierekening 2014 en de begroting over 2015 Jaarverslag 2014 Werkgroep Archeologie Hulst Jaarverslag 2014 Dijkenproject De getuigen van acht eeuwen kerkgang Verslag opgraving Reynaertshof Hulst Apostelen in de modder Nieuwtjes Graafwerkzaamheden riool Zierikzee Agenda 2015 Colofon

03 04 08 10 12 16 20 21 23 34 36 38 39 43 44

Foto omslag: Niek Beeke en hieronder: Gerda Kap op Oud-Rilland; foto: Leo den Heijer.

V

oorwoord

In de laatste Zuidwesterheem werd aangekondigd dat vanaf heden de Zuidwesterheem in digitale vorm wordt aangeboden. Voor de leden, die de voorkeur geven aan een papieren versie, blijft deze beschikbaar. Tot op heden heeft ongeveer 10% van de abonnees aangegeven de papieren versie te willen ontvangen. De leden, die achteraf toch de voorkeur geven aan de papieren versie, kunnen dat alsnog kenbaar maken. Duidelijk is wel dat de digitale versie een aanzienlijke kostenbesparing zal opleveren. Mede op instigatie van het afdelingsbestuur Zeeland is door het Hoofdbestuur van de AWN een concept privacyreglement opgesteld. Hierin wordt geregeld wat wel of niet met de gegevens van de ledenadministratie mag worden gedaan. De afdelingen kunnen dit privacyreglement overnemen, eventueel aangevuld met extra regelgeving. Zodra het privacyreglement door de ledenvergadering van de landelijke AWN is vastgesteld, zullen wij op dit onderwerp terugkomen.

Op zaterdag 14 maart aanstaande vindt de Zeeuwse Amateur Archeologen Dag, beter bekend als de ZAAD, plaats. Alle leden van de afdeling Zeeland krijgen digitaal een uitnodiging. Ook de organiserende Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland (SCEZ) moet bezuinigen. De AWN-leden, die niet de mogelijkheid hebben om de uitnodiging digitaal te ontvangen, zijn bij dezen uitgenodigd. Zij kunnen hun deelname aan de SCEZ telefonisch doorgeven. Het belooft een spannende dag te worden, met interessante lezingen. Op zaterdag 18 april wordt de jaarvergadering van de afdeling Zeeland gehouden. In deze Zuidwesterheem vindt u de bijbehorende documenten. De vergadering wordt belegd in het gerenoveerde streekmuseum “Het Land van Axel”. Na de lunch wordt het nieuw ingerichte museum bezocht onder leiding van een gids. Als er voldoende animo is wordt in de namiddag nog de Axelse stadsmolen bezocht. Bij elkaar wordt het een dag met een gevarieerd programma. Graag wil ik de leden oproepen om deel te nemen aan deze dag. Tijdens de ledenvergadering kunt u uw stem laten horen. Het bestuur van de afdeling nodigt alle leden van harte uit.

Ron Wielinga

Kijkt u ook eens op: www.awnzeeland.nl

03

J

aarverslag 2014

donck in zijn hoedanigheid als archeologisch adviseur binnen de SCEZ. Met hem werden lopende zaken van AWN en SCEZ besproken en, indien mogelijk, op elkaar afgestemd. Ook had het bestuur in 2014 regelmatig contact met Nathalie de Visser, adviseur archeologie voor de drie Zeeuws-Vlaamse gemeenten. Het nieuwe archeologiebeleid, inclusief de vrijstellingsnormen, werd uitgebreid besproken in Terneuzen. Ook kwam Nathalie regelmatig de Werkgroep Archeologie Hulst bijpraten over de graaf- en bouwactiviteiten. Eventueel konden vrijwilligers die werkzaamheden volgen.

Hieronder volgt een beknopt verslag van de werkzaamheden en activiteiten van de AWN-afdeling Zeeland in 2014. Het bestuur hoopt dat de doelstellingen van de AWN-afdeling ook voor dit jaar (deels) verwezenlijkt zijn. Deze doelstellingen betreffen: het vergroten van archeologische kennis door onderzoek en het zoveel mogelijk voorkomen van vernietiging van archeologisch waardevolle sites en archeologisch waardevol materiaal; het vervullen van een behoefte aan archeologische en vaak ook historische kennisverrijking bij leden en het aanwakkeren van archeologische interesse bij zowel leden als nietleden. De nadruk lag daarbij uiteraard op de lokale en regionale archeologie van Zeeland, terwijl sommige excursies juist de aandacht vestigden op een stad of gebied buiten Zeeland.

EXCURSIES Tijdens de jaarvergadering in Yerseke waren zestien leden, inclusief vier bestuursleden, aanwezig, wat een mooi aantal is voor een jaarvergadering. Ook het bezoek aan het OosterscheldeMuseum en de rondleiding door Yerseke na afloop van deze jaarvergadering waren geslaagd. In mei volgde een excursie naar Sint Anna-ter-Muiden en Sluis, met een rondleiding door de eerstgenoemde stad en een bezoek aan het Belfort in de laatste. Terneuzen en Hulst vormden de bestemming van de AWNexcursie in september. Tijdens die excursie werden de AWN-leden rondgeleid door het streekmuseum van Hulst, waarna een lezing over de vestingwerken van Terneuzen en een

BESTUUR Ook in 2014 kwam het bestuur over het algemeen maandelijks bij elkaar. Het informatiebulletin Zuidwesterheem werd gevuld en verspreid, excursies werden georganiseerd en lopende zaken werden besproken. Ron en Dicky voerden als vertegenwoordigers van het AWN-bestuur vijf maal overleg met Robert van Dieren-

04

WERK IN UITVOERING:  

rondleiding door Terneuzen volgden. In oktober waren het Archeon en het Archeologiehuis in Alphen aan de Rijn aan de beurt. Alle excursies zijn goed bezocht en de lectoren en rondleiders deden uitermate boeiend hun verhaal. Daarnaast waren deze excursies natuurlijk ook goed voor de onderlinge contacten.

ARCHEOLOGISCHE ONDERZOEKSPROJECTEN, WERKGROEPEN EN HAND- EN SPANDIENSTEN

Binnendijkenproject In het kader van de Provinciale Onderzoeksagenda Archeologie Zeeland (POAZ) wordt onderzoek naar binnendijken uitgevoerd in overleg met de SCEZ. Het afgelopen jaar werd zes maal assistentie verleend aan de SCEZ bij doorgravingen van dijken. Ook het bijbehorende bureauonderzoek werd uitgevoerd. Daarnaast werden adviezen opgesteld t.b.v. gemeenten.

WORKSHOPS In tegenstelling tot het jaar 2013 werden er in 2014 geen workshops georganiseerd door de AWN. Wel hield de Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland (SCEZ) voor onder andere AWN-leden een workshop over vuursteen o.l.v. Hans Jongepier.

Monitoring en rondleidingen op Oud-Rilland Leo den Heijer en Gerda Kap leidden negen maal een excursie of monitoring op de slikken van het verdronken Oud-Rilland. Door erosie spoelen nog steeds aardewerkscherven en ander vondstmateriaal bloot. Eind 2013 werd een vreemde achthoekige houten paal met schuine houten pennen, balkjes en een tonbodem gevonden. Er werden verschillende oproepen gedaan om dit voorwerp te duiden, maar ook in het jaar 2014 bleef de functie ervan een raadsel. De aardewerkvondsten van Oud-Rilland worden door AWN-lid Arno van den Dorpel opnieuw beschreven en het is de bedoeling dat er in 2015 een rapport verschijnt.

ZAAD De Zeeuwse Amateur Archeologen Dag was ook in 2014 weer een succes. Er was zelfs een wachtlijst. Verschillende sprekers, vrijwilligers en vakmensen, hebben een presentatie gehouden. In de pauze waren er tijdschriften en boeken te koop. Met ingang van 2015 zullen de uitnodigingen voor de ZAAD per e-mail worden gestuurd.

05

Werkgroep Archeologie Hulst Deze werkgroep heeft ook in 2014 weer diverse werkzaamheden verricht. Daarover is te lezen in hun eigen verslag. De werkgroep wordt vanuit de AWN ondersteund door veldwerkcoördinator Dicky de Koning.

Ravestein AWN-lid Gerrit Groeneweg uit Bergen op Zoom, redacteur Literatuurrubrieken voor Westerheem, werkte verder aan een catalogus van alle vondsten die op de site van Ravestein gedaan zijn. De familie Van Montfrans, die op Ravestein woont, heeft een boek uitgegeven over onder meer de geschiedenis van deze buitenplaats. AWN-Zeeland leverde daar gegevens voor aan.

Hand- en spandiensten voor de SCEZ Het hele jaar door verrichtten, zoals gewoonlijk, AWN-leden Leida Goldschmitz en Dicky de Koning werkzaamheden voor de SCEZ en de AWN in de AWN-werkruimte bij de SCEZ. Leida maakte weer veel tekeningen van voorwerpen die via vondstmeldingen binnenkwamen en assisteerde de depotbeheerder met verschillende andere werkzaamheden. Dicky verwerkte stortvondsten uit Zierikzee. Gerrit Groeneweg heeft de catalogus van Ravestein gecorrigeerd. Ook maakte hij totaaloverzichten van het vondstmateriaal. AWN-lid Jan Groen werkte steeds op dinsdagen voor het depot, terwijl Céline den Engelsman, archeologiestudente en AWN-lid, in de vakanties vrijwilligerswerk voor de SCEZ verrichtte. De SCEZ hanteert intussen een contract voor de vrijwilligers, afgestemd op hun werkzaamheden. Hiernaast hebben de laatste jaren zes AWN-leden meegewerkt aan het project “Probleemloos Toegankelijk” van de SCEZ. In 2014 is dit project afgerond door middel van de presentatie

Archeologische Werkgroep Schouwen-Duiveland Er is een aantal malen contact geweest met de zoekers van de Archeologische Werkgroep SchouwenDuiveland. Zij volgden diverse grondverstorende werkzaamheden en hebben met behulp van metaaldetectors interessante voorwerpen gevonden op stortplaatsen in Zierikzee. Een verslag over en selectie van deze laatste vondsten zullen de gebroeders Van de Zande naar alle waarschijnlijkheid op de AWN-website publiceren. De werkgroep van het Stadhuismuseum van Zierikzee heeft de laatste archeologische vondsten geïnventariseerd en beschreven. Van deze collectie wordt een catalogus gemaakt, zodat archeologen en andere geïnteresseerden daar gebruik van kunnen maken. Er liggen nog dozen met educatief materiaal dat uitgezocht moet worden.

06

van het bijbehorende boekje, waarvoor Niek Beeke de foto’s maakte. Ook aan het project “Zeeuwse Ankers” en aan andere presentaties van het Cultureel Erfgoed hebben verschillende AWN-leden in 2014 meegewerkt.

De kinderen van basisschool ‘D’n Akker’ werden hier nauw bij betrokken. Zij kregen twee archeologielessen en gingen scherven zoeken aan de zeedijk. Tentoonstelling Aagtekerke In de dorpskerk van Aagtekerke werd een bescheiden tentoonstelling ingericht, waar de AWN bij geholpen heeft.

Hand- en spandiensten voor   archeologische bedrijven Archeologische bedrijven hebben de AWN naar goede gewoonte regelmatig gevraagd om aanvullende informatie te geven over onderzoekslocaties. Wanneer mogelijk heeft het AWNbestuur die informatie gegeven of verwezen naar andere bronnen.

Promotie In 2014 is de AWN gepromoot op Monumentendagen en bij lezingen. Ook is er medewerking verleend aan de promotie van het project “Veers verleden” in de gemeente Veere, met name door het beschrijven van archeologische sites.

EDUCATIE EN PUBLIEKSACTIVITEITEN VOOR EEN GROTE DOELGROEP

Demonstraties zoutzieden De AWN gaf wederom demonstraties zoutzieden bij Terra Maris, in Axel en tijdens de Vestingdagen in Hulst. Er was opvallend veel aandacht van het publiek voor deze activiteit. Verslagen van deze acties waren regelmatig te lezen in Zuidwesterheem.

Project “Gezonken dorp” Op basisschool ‘De Reigersberg’ in Rilland werd met schoolkinderen uit Gent en Brugge een grensoverschrijdend project uitgevoerd. Dit project had de mooie naam “Gezonken dorp”. De SCEZ zorgde voor de begeleiding daarvan en voor een kleine tentoonstelling in het Watersnoodmuseum en de AWN ondersteunde daarbij door contacten met de school te leggen en het programma te maken.

VCA-cursus In het kader van educatie van de eigen leden is geregeld dat AWN-leden een VCA-cursus van een dag konden krijgen met aansluitend een examen. Achttien leden hebben hun basisVCA gehaald en mogen daarom officieel archeologische bedrijven helpen bij graafwerkzaamheden.

Tentoonstelling en project in Waarde In Waarde verzorgde de AWN de tentoonstelling “De zee neemt en de zee geeft” in het dorpshuis MeerWaarde.

07

Financieel jaarverslag Penningmeester Niek Beeke heeft een exploitatieoverzicht over 2013 gemaakt en een begroting voor 2014. Naast deze stukken is aan de aanwezigen ook een uitgebreide toelichting uitgedeeld. Niek geeft nog enige mondelinge uitleg. Wat de porto voor de Zuidwesterheem betreft, verschilt de begroting van het werkelijk uitgegeven bedrag. Dit komt door de uitgave van het jubileumnummer in 2013. Om dezelfde reden vielen de vervaardigingskosten ook hoger uit. Overigens zijn de portokosten ten opzichte van 2013 met 6,7 % gestegen. Een tegenvaller was dat de huur van de locatie van de vorige jaarvergadering in Ritthem duurder uitviel door een miscommunicatie. Daarnaast waren er meer entreekosten tijdens de excursies. Een meevaller was de hoger uitgevallen opbrengst van het boekje over Valkenisse. Die opbrengst was van tevoren moeilijk in te schatten. Voor de begroting van 2014 geldt dat er weinig grote bedragen ingepland zijn, omdat er geen grote projecten ophanden zijn. Ook plaatst Niek de opmerking dat niet-leden de Zuidwesterheem kunnen ontvangen tegen een vergoeding van 10 euro per jaar.

Studiedagen Door de landelijke AWN werden ook in 2014 weer enkele studiedagen georganiseerd, waar een aantal leden van AWN-Zeeland aan hebben deelgenomen.

N

otulen Jaarvergadering

Datum: 12-04-2014 Opening Voorzitter Ron Wielinga opent de jaarvergadering van AWN-afdeling Zeeland op zaterdag 12 april 2014 in het OosterscheldeMuseum te Yerseke. Ron heet alle zestien aanwezige AWN-leden van harte welkom. Van het bestuur is aanwezig: Ron Wielinga (voorzitter), Niek Beeke (penningmeester), Dicky de Koning (veldwerkcoördinator) en AukjeTjitske Dieleman (secretaris). Notulen vorige jaarvergadering De notulen van de vorige jaarvergadering op zaterdag 9 maart 2013 worden ongewijzigd vastgesteld. Jaarverslag 2013 AWN-afdeling Zeeland Er komen geen opmerkingen of vragen, dus wordt het jaarverslag over 2013 ongewijzigd vastgesteld.

08

tredend en heeft te kennen gegeven zich niet herkiesbaar te willen stellen. Dit wordt betreurd, maar geaccepteerd. Er zijn geen tegenkandidaten. Ron Wielinga, Niek Beeke en Dicky de Koning worden unaniem herkozen. Jan Groen heeft een jaar meegelopen met het AWN-bestuur, maar te kennen gegeven dat hij er geen zitting in wil nemen. Uiteraard wordt dit geaccepteerd. Het bestuur blijft ondertussen op zoek naar een nieuw lid.

Verslag van de kascontrolecommissie Bas Chamuleau en Hannie HartogLouisse merken als kascontrolecommissie op dat het tijdens hun controle interessant was om te zien hoe alle cijfers op een rijtje stonden en dat de uitleg zeer correct was. Bas vraagt of een digitale versie van de Zuidwesterheem het overwegen waard is. Een digitale versie zou de productie- en portokosten kunnen reduceren. Ron antwoordt dat hier binnen het bestuur al over gesproken is, maar dat verwacht wordt dat veel leden een papieren versie willen blijven ontvangen en dat relatief veel leden ofwel geen e-mailadres hebben, ofwel geen e-mailadres dat bekend is bij het bestuur. Verder merkt Ron op dat de subsidie van de Provincie tot 2015 gehandhaafd blijft, waardoor de AWN de Zuidwesterheem voorlopig kan blijven bekostigen. Bas en Hannie gaan naar eigen zeggen zeer akkoord met het financieel jaarverslag. In de volgende kascontrolecommissie nemen plaats Hannie Hartog-Louisse en Hans Bostelaar.

Mededelingen van het bestuur Dicky deelt mee dat in het dorpshuis van Waarde een tentoonstelling van archeologische vondsten uit Rilland geopend zal worden. De AWN verzorgde die tentoonstelling en betrok de schoolkinderen van Waarde erbij. Verder vertelt Dicky dat project Ravestein is afgerond, dat de proefversie van het rapport klaar is en dat op 14 april een publieksboekje verschijnt dat via haar te koop is. Een rapport over Biervliet is ook klaar en er volgt binnenkort nog een onderzoek naar de grachten van Biervliet waarbij hulp van AWN-leden welkom is. Ron meldt dat het ledenbestand terugloopt. Mensen die na twee aanmaningen hun lidmaatschapsgeld niet betaald hebben, zijn geschrapt door het administratiekantoor, wat in 2013 opeens tot de ontdekking leidde dat er dertig leden minder zijn.

Bestuursmutaties Voorzitter Ron Wielinga, penningmeester Niek Beeke en veldwerkcoördinator Dicky de Koning zijn reglementair aftredend, maar geven te kennen herkozen te willen worden voor de periode van één jaar. Dit is reglementair toegestaan. Bestuurslid Arco Willeboordse is ook reglementair af-

09

U

Rondvraag Roland Danker stelt tijdens de rondvraag dat hij graag zou zien dat we als AWN meer invloed uitoefenen en actiever worden. Hij wil graag meer doen, zoals veldverkenningen uitvoeren, vaststellen welke gebieden interessant zijn en dergelijke. In Hulst loopt een pilot-project met vrijwilligers die zich hiermee bezig houden. Dat project moet nog geëvalueerd worden. Maar we kunnen er niet onderuit dat vrijwilligers in de archeologie niet zelfstandig onderzoek mogen uitvoeren.

itnodiging jaarvergadering en excursie

Zaterdag 18 april 2014 10.30 tot 11.00 uur: inloop, ontvangst 11.00 tot 12.00 uur: jaarvergadering 12.00 tot 13.00 uur: lunch op eigen gelegenheid 13.00 tot 15.30 uur: rondgang door museum en vrij bezoek Vanaf 15.30 uur: bezoek aan Axelse molen (onder voorbehoud)

Sluiting Ron bedankt alle aanwezigen hartelijk voor hun komst en inbreng en sluit de vergadering.

De jaarvergadering is alleen toegankelijk voor leden, maar bij de excursie is iedere geïnteresseerde welkom. De kosten bedragen € 6,00 p.p. voor de museumentree. Voor houders van een Museumkaart is de entree gratis. Het is de bedoeling dat iedereen zonder Museumkaart zich als groep bij de kassa van het museum meldt.

Kijkt u ook eens op: www.awnzeeland.nl

Vermeld bij opgave of u de hele dag aanwezig zult zijn of alleen de jaarvergadering ofwel excursie bij zult wonen. Opgave bij [email protected] voor 6 april.

10

len aanblijven. Volgens het reglement betreft die termijn voor hen één jaar, omdat ze langer dan twee termijnen van vier jaar in het bestuur zitting nemen. Tegenkandidaten voor deze functies kunnen uiterlijk zeven dagen voor de jaarvergadering aangemeld worden door tenminste tien stemgerechtigde leden door middel van een schriftelijke mededeling aan het bestuur, vergezeld door een akkoordverklaring van de betrokken kandidaat. 7. Mededelingen van het bestuur 8. Rondvraag 9. Sluiting

Adres: Het Warenhuis Museum Het Land van Axel Markt 2 4571 BG Axel Agenda van de jaarvergadering: 1. Opening 2. Notulen vorige jaarvergadering 3. Jaarverslag 2014 AWNafdeling Zeeland 4. Financieel jaarverslag 2014 AWN-afdeling Zeeland 5. Verslag kascontrolecommissie 6. Bestuursmutaties: AukjeTjitske Dieleman legt haar secretarisschap af en wordt algemeen bestuurslid. Haar secretariële functies zullen overgenomen worden door Ron, die voorzitter/secretaris wordt, en Dicky (ledenadministratie). Reglementair zijn voorzitter Ron Wielinga, penningmeester Niek Beeke, en veldwerkcoördinator Dicky de KoningKastelijn aftredend. Zij hebben alle drie aangegeven om een volgende termijn te wil-

Excursie Na de jaarvergadering volgt het informele gedeelte van de dag. Dan zal het nieuwe Het Warenhuis Museum Land van Axel bezocht worden.

11

12

13

14

15

T

oelichting exploitatierekening 2014 en de begroting over 2015

Aan alle leden van het Hoofd Bestuur van de AWN – Vereniging voor vrijwilligers in de archeologie Aan alle (bestuurs)leden van de AWN – Vereniging voor vrijwilligers in de archeologie – afdeling Zeeland Geachte leden, Hieronder wil ik graag een aantal in het oog lopende zaken, zowel wat de exploitatierekening over 2014 betreft als ook de begroting voor 2015 toelichten: Exploitatierekening 2014 Lasten: 1) portokosten afdelingsorgaan (Zuidwesterheem): Indien een editie van Zuidwesterheem het standaard aantal van 28 pagina’s te boven gaat, stijgen de portokosten met 50% ten gevolge van de toename van het gewicht en het hierdoor hogere tarief. Voor het boekjaar 2014 viel dit in ons nadeel uit ten aanzien van het begrote bedrag. Daarnaast stegen de portokosten in 2014 met 18,52% ten opzichte van 2013. (van 0,54 EUR op 01-01-2013 naar 0,64 EUR op 01-01-2014). 2) vervaardigingskosten afdelingsorgaan: Helaas geeft het vermelde bedrag een onjuiste indruk omdat de kosten voor het jubileumnummer van december 2013 (ten bedrage van 479,12 EUR) ook zijn opgenomen in dit overzicht ten gevolge van het feit dat de factuur hiervoor pas in 2014 werd ontvangen. 3) kosten sprekers, lezingen, tentoonstellingen & kosten excursies: In principe mogen deze deelposten gezien worden als onderdeel van onze publieksactiviteiten. Voor deze publieksactiviteiten geldt dan een totaal begroot bedrag van 600,00 EUR. Daar waar mogelijk werden excursies aangeboden als een combinatie van een lezing met een museumbezoek

16

4)

5)

6) 7)

dan wel een stadswandeling. Alle en entreekosten, eventuele toeslagen en alle andere kosten die niet gerelateerd zijn aan sprekers en die geheel of gedeeltelijk door de AWN Zeeland werden betaald, vallen onder “Kosten excursies”. Alle kosten die werden besteed aan honoraria en andere vergoedingen t.b.v. sprekers, gastvrouwen/heren, gidsen, enz., vallen onder “Kosten sprekers, lezingen”. De post “tentoonstellingen” is overgebleven uit het verleden omdat deze ook onder educatie valt. In 2014 werd een tentoonstelling over het verdronken land van OudValkenisse geopend in het Dorpshuis van Waarde. middelen t.b.v. vondstverwerking: het bestuur heeft besloten om een bepaald bedrag te begroten voor de aanschaf van middelen die de vondstverwerking ten goede komen; bijvoorbeeld boekwerken met vergelijkingscatalogi, middelen t.b.v. determinering, hulpmiddelen bij het fotograferen van vondstmateriaal, e.d. In 2014 is hier geen gebruik van gemaakt. tegemoetkoming vrijwilligers: Vanaf 2013 betaalt de gemeente Hulst niet langer de reiskosten t.b.v. de begeleiding van de Werkgroep Archeologie Hulst. We moeten deze onkosten dus voortaan uit eigen middelen opbrengen. Tevens was het aantal vrijwilligers dat in 2014 recht had op een reiskostenvergoeding, iets groter dan in 2013. uitgaven t.b.v. projecten: dit betreft uitgaven t.b.v. het project Inventarisatie Binnendijken Zeeland. VCA-cursus: De AWN Zeeland functioneerde als “financieel tussenpersoon” ten bate van de financiële afwikkeling van de VCA-cursus die door een externe partij werd gegeven.

Exploitatierekening 2014 Baten: 8) subsidies met specifieke bestedingsdoelen: De AWN Zeeland functioneerde als “financieel tussenpersoon” ten bate van de financiële afwikkeling van de VCA-cursus die door een externe partij werd gegeven. Om de deelnameprijs positief te beïnvloeden werd een subsidie aangevraagd en verkregen van de gemeenten Hulst en Terneuzen. 9) bijdragen onkosten + verzending Zuidwesterheem: een aantal niet-leden heeft te kennen gegeven voortaan de toezending van ons informatiebulletin Zuidwesterheem op prijs te stellen. Zij betalen hiervoor 2,50 EUR per exemplaar per editie. Er zijn per jaar 4 edities. De verwachting voor 2014 was dat dit aantal zou stijgen; het tegenovergestelde was aan de orde.

17

10) Bijdragen n.a.v. excursies: in sommige gevallen wordt van deelnemers een bijdrage gevraagd; tevens zijn in dit bedrag begrepen een vergoeding van de lunch tijdens de jaarvergadering en een tegemoetkoming van de Heemkundige Kring De Bevelanden n.a.v. een gemeenschappelijke excursie. 11) ontvangen bijdragen van publiek n.a.v. lezingen: tijdens (bijvoorbeeld) workshops wordt aan niet-leden een kleine bijdrage gevraagd. 12) VCA-cursus: De AWN Zeeland functioneerde als “financieel tussenpersoon” ten bate van de financiële afwikkeling van de VCA-cursus die door een externe partij werd gegeven. Het vermelde bedrag is het totaal van bijdragen van de deelnemers. Begroting 2015 Lasten: 13) portokosten afdelingsorgaan & vervaardigingskosten afdelingsorgaan: De begrootte bedragen zijn tot stand gekomen t.g.v. de digitalisering van ons informatiebulletin Zuidwesterheem, waarbij we ervan uitgaan dat voorlopig ongeveer de helft van de geadresseerden Zuidwesterheem op papier zal willen blijven ontvangen. 14) kosten sprekers, lezingen, tentoonstellingen & kosten excursies: In principe mogen deze deelposten gezien worden als onderdeel van onze publieksactiviteiten. Voor deze publieksactiviteiten geldt dan een totaal begroot bedrag van 600,00 EUR. Daar waar mogelijk worden excursies aangeboden als een combinatie van een lezing met een museumbezoek dan wel een stadswandeling. Alle en entreekosten, eventuele toeslagen en alle andere kosten die niet gerelateerd zijn aan sprekers en die geheel of gedeeltelijk door de AWN Zeeland werden betaald, vallen onder “Kosten excursies”. Alle kosten die werden besteed aan honoraria en andere vergoedingen t.b.v. sprekers, gastvrouwen/heren, gidsen, enz., vallen onder “Kosten sprekers, lezingen”. Het aantal excursies zal in 2015 hetzelfde zijn als in 2014. Voor 2015 zijn een vijftal workshops gepland. 15) middelen t.b.v. vondstverwerking: het bestuur heeft besloten om een bepaald bedrag te begroten voor de aanschaf van middelen die de vondstverwerking gemakkelijker maken; bijvoorbeeld boekwerken met vergelijkingscatalogi, middelen t.b.v. determinering, hulpmiddelen bij het fotograferen van vondstmateriaal, e.d.

18

16) tegemoetkomingen vrijwilligers: Vanaf 2013 betaalt de gemeente Hulst niet langer de reiskosten t.b.v. de begeleiding van de Werkgroep Archeologie Hulst. We moeten deze onkosten dus voortaan uit eigen middelen opbrengen. Voor 2015 is een lichte stijging voorzien. 17) Uitgaven t.b.v. projecten: in het boekjaar 2014 liepen de lasten (waaronder een reiskostenvergoeding) hoger op dan verwacht. De verwachting voor 2015 is dat deze kosten ongeveer hetzelfde als in 2014 zullen zijn. 18) VCA-cursus: De AWN Zeeland functioneerde als “financieel tussenpersoon” ten bate van de financiële afwikkeling van de VCA-cursus die door een externe partij werd gegeven. Het vermelde bedrag is het factuurbedrag dat aan de externe partij werd betaald. Begroting 2015 Baten: 19) bijdragen onkosten + verzending Zuidwesterheem: een aantal niet-leden heeft te kennen gegeven voortaan de toezending van ons informatiebulletin Zuidwesterheem op prijs te stellen. Zij betalen hiervoor 2,50 EUR per exemplaar per editie. Er zijn per jaar 4 edities. De verwachting is dat deze groep in 2015 voorlopig ongeveer gehalveerd wordt t.g.v. de digitalisering van Zuidwesterheem. 20) Bijdragen n.a.v. excursies: in sommige gevallen wordt van deelnemers een bijdrage gevraagd; tevens zijn in dit bedrag begrepen een vergoeding van de lunch tijdens de jaarvergadering en een tegemoetkoming van de Heemkundige Kring De Bevelanden n.a.v. een gemeenschappelijke excursie. 21) ontvangen bijdragen van publiek n.a.v. lezingen: tijdens (bijvoorbeeld) workshops wordt aan niet-leden een kleine bijdrage gevraagd. Voor 2015 zijn een vijftal workshops gepland. Mocht u verder nog vragen hebben over de totstandkoming van de vastgestelde en/of begrootte bedragen, dan ben ik gaarne bereid deze te beantwoorden. Met vriendelijke groet, Niek Beeke (penningmeester)

19

J

aarverslag 2014 Werkgroep Archeologie Hulst

Traditiegetrouw werd medewerking verleend aan de Vestingdagen. In een hoek van de nieuwe Bierkaai werd gedemonstreerd hoe men vroeger zout won uit de as van verbrande zoute turf. Na overleg met de projectontwikkelaar en de uitvoerder van het project Havenfort kregen de leden van de Werkgroep toestemming de graafwerkzaamheden te volgen. Daardoor was het mogelijk een aantal vondsten en sporen te melden aan de gemeentelijk adviseur archeologie Nathalie de Visser voor deze verloren gingen.

Het voorbije jaar kreeg de Werkgroep bezoek van diverse archeologen/ specialisten die zich wilden verdiepen in verschillende aspecten van het vondstmateriaal uit de Bierkaai. Deze spullen bevinden zich nog steeds in het Landshuis onder beheer van de Werkgroep. Enkele deskundigen namen een aantal objecten tijdelijk mee, anderen bleven meerdere dagen in Hulst vertoeven om – geholpen door de leden van de Werkgroep – hun onderzoek ter plekke uit te voeren.

In de binnenstad werd toezicht gehouden bij het uitgraven van de bouwput voor de nieuwe archiefkelder naast het stadhuis. Hier werden geen noemenswaardige vondsten of waarnemingen gedaan.

Sylvia Depuyt van Artefact nam het vondstmateriaal uit twee 17e/18e eeuwse beerputten mee om dit nader te bestuderen en er een rapport van op te stellen.

Op verzoek van Richard Lensen van de Stichting ”Same-slagh 850” werd een oppervlakteverkenning uitgevoerd op het voormalige kerkhof in het centrum van Zaamslag. Het ging hierbij vooral om bouwsporen in de vorm van fragmenten Doornikse leisteen van het eerste, vroegmiddeleeuwse kerkje dat op of bij die plek heeft gestaan. Uiteraard werd ook menselijk botmateriaal gevonden. Dit is eveneens verzameld en ter bestudering naar Leiden gebracht.

Yvonne de Rue, een aardewerkspecialiste uit Diest, kwam diverse keren naar Hulst om voorwerpen en scherven te dateren en nam een forse partij z.g. “industrieel wit’’ mee om dit samen met Jan Thijssen in Roermond nader uit te werken. Stefanie Hoss uit Nijmegen verbleef een hele week in Hulst (ze logeerde al die tijd bij een van de leden van de Werkgroep) en verdiepte zich in de metalen voorwerpen die uit de oude haven te voorschijn waren gekomen.

Omdat de Tractaatweg wordt verbreed vond bij de Zwartenhoek even-

20

J

eens een veldverkenning plaats. Doel was hier na te gaan of de in het verleden door de heer J. Thomas op een akker waargenomen concentratie baksteenpuin verband zou kunnen houden met de in deze omgeving gesitueerde redoute Eversdam. Het geploeter over de kleikluiten van de onlangs omgeploegde akkers leverde die dag weinig tastbare resultaten op. Na het opnieuw bestuderen en vergelijken van oude en nieuwe kaarten bleken de restanten van de versterking trouwens te ver van de onderzochte locatie af te leggen om iets met het gevonden materiaal te maken te kunnen hebben.

aarverslag 2014 Dijkenproject

Project: Inventarisatie en beschrijving van de bestaande binnendijken in de provincie Zeeland. De AWN afdeling Zeeland doet onder leiding van de SCEZ onderzoek naar binnendijken in het kader van het inventariseren en beschrijven van de binnendijken in Zeeland. Zoals in de Zeeuwse provinciale Nota Archeologie 2006-2012 aangekondigd, is vanaf 2007 onderzoek uitgevoerd zoals aangegeven in de Provinciale Onderzoeksagenda Archeologie voor Zeeland (POAZ).

De werkzaamheden aan de z.g. Landbouwroute evenwijdig aan de Provinciale weg tussen Hulst en St. Jansteen werden eveneens nauwlettend gevolgd. Helaas was dit door voormalige inbraakgeulen doorsneden dekzandgebied vroeger al dermate verstoord dat het meekijken weinig opleverde.

De werkzaamheden betreffen veld- en bureauonderzoeken, vastleggen vondsten en beschrijven van waterstaatkundige landschapselementen: dijken, waterlopen en sluizen. In het voorjaar van 2014 is gewerkt aan de rapportage inzake het veldonderzoek dat in 2012 is uitgevoerd naar de Kreekrakpolderdijk. In mei is de doorgraving van de dijk van de Van Hattumpolder onder Ellewoutsdijk onderzocht. In september is door Archeologisch adviesbureau Artefact tijdens een doorgraving de Schapendijk met uitwateringssluis bij Kortgene onderzocht. Wij mochten hieraan een bijdrage leveren. Ook is in september de gemeente Reimerswaal geadviseerd over de

Mark Zwartelé, Vz. WAH

  Kijkt u ook eens op: www.awnzeeland.nl

21

Onderzoek Poldersedijk t.z.v. 's Heer-Arendskerke en t.n.v. A58, op 14-10-2014. Doorsnede van dijk; rechts achter de jalon 12e eeuws dijkje ca. 1,5 m hoog, naar links voor 9 maal verhoging en verbreding tot ca 1400. Foto: Bas Chamuleau. originele havenplateau- bestrating van het landbouwhaventje van de St. Pieterpolder bij Yerseke.

dijkprofielen onderzocht. Met het bureauonderzoek is inmiddels een begin gemaakt.

In september 2014 hebben we toestemming en medewerking verkregen van aannemer Boskalis om de dijken die liggen binnen de werken voor de verbreding van de Sloeweg en aansluitingen op de A58 te onderzoeken. Hier ligt 500 jaar bedijkingsgeschiedenis en het is dus zeer waardevol om de ontwikkeling van de dijkbouwkunst in beeld te brengen. Tot nu toe hebben Bas en Hans Jongepier vier

Het gehele jaar zijn tijdens diverse graafwerkzaamheden op Zuid Beveland deze nagelopen op archeologisch aspecten. Hierbij zijn de bodemprofielen gefotografeerd om inzicht te krijgen in de lokale bodemopbouw en mogelijk aangebrachte oude waterstaatkundige voorzieningen. Ron Wielinga en Bas Chamuleau.

22

D

e getuigen van acht eeuwen kerkgang

onder water werd gezet. In 1658 werd een nieuwe kerk gebouwd (ditmaal een protestantse), een zaalkerk met dakruiter zoals die onder meer in Nieuwvliet, Retranchement en Biervliet bewaard zijn. Rondom de kerk werd een kerkhof aangelegd met een muur daar omheen (afb. 1). Dit kerkhof raakte vanaf 1829 in onbruik, toen de nog bestaande begraafplaats aan de Veerstraat in gebruik werd genomen. De kerk kreeg een nieuwe toren in 1878 en uiteindelijk werd de kerkzaal in 1898-99 vervangen door het huidige gebouw.

Archeologische veldverkenning op het PKN-terrein te Zaamslag INLEIDING Het Plein in Zaamslag is de oudste bewoningskern van het dorp. Gesitueerd op een verhoging in het landschap (een kreekrug), was het een ideale locatie voor bewoning in de middeleeuwen. Mogelijk vestigde men zich daar reeds in de elfde eeuw, maar vanaf de twaalfde eeuw is zowel archeologisch als historisch bewijs beschikbaar. De oudste vermelding van Zaamslag – als Sameslath –   dateert uit 1163. Op het Plein is veel ontwikkeling geweest met daarbij gepaard gaande graafwerkzaamheden. Helaas is weinig daarvan archeologisch begeleid en nog minder daarvan gedocumenteerd. Delen van het Plein bevatten de resten van de verschillende dorpskerken die het dorp rijk is geweest. Wellicht stond er ten tijde van de eerste vermelding in 1163 al een kapel of parochiekerk. Later bestond er een dorpskerk die volgens de kaart van Hoorenbault uit 1569 een kruiskerk was met een achtkantige vieringtoren. Deze kerk ging verloren in de Tachtigjarige Oorlog, toen in 1584 Zaamslag

afb. 1. Historische foto uit de jaren 1890 van de dorpskerk van Zaamslag vóór de afbraak in 1898. Collectie auteur. AANLEIDING In het najaar van 2014 werd de kerktuin van de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) te Zaamslag opnieuw aangelegd. Daarbij werd de bestaande vegetatie, bestaande uit onder meer struikgewas en lage begroeiing,  

23

grotendeels verwijderd. Hierbij kwamen verschillende archeologische resten aan het oppervlak, die met het verder egaliseren en opnieuw beplanten en inzaaien van het terrein onopgemerkt verloren zouden gaan. Een verzoek vanuit de Stichting Zaamslag 850 jaar aan de Werkgroep   Archeologie Hulst resulteerde in een zoekdag op het terrein. Hierdoor werd ingesprongen op een zeldzame gelegenheid een relatief groot terrein middenin de dorpskern archeologisch te verkennen en te documenteren.

botmateriaal. Dit is onderzocht door Liam Zachary in het osteologielaboratorium van de faculteit der Archeologie, Universiteit Leiden.

METHODIEK

afb.2. Beeld van de zoekactie op het PKN-terrein. Foto: E. GalamaRommerts, Stichting Zaamslag 850 jaar.

Om het component van de ruimtelijke verspreiding te behouden, werd gekozen voor een survey. Dit is een methode waarbij over het terrein wordt gelopen en interessante vondsten aan het oppervlak worden gedocumenteerd, in dit geval in vakken van ongeveer 5 bij 5 meter. Omdat de meeste vondsten vooralsnog gedaan waren op het noordelijke deel van de kerktuin, is daar begonnen met het zoekwerk. Leden van de Werkgroep Archeologie Hulst onder leiding van de auteur zochten per twee een vak af naar relevante resten. Ieder vak is vervolgens gedocumenteerd en de vondsten daaruit zijn verzameld (afb. 2).

ONDERZOEKSVRAGEN Om houvast te bieden in het uitvoeren van het onderzoek (zowel de survey als het uitwerken daarvan), waren een aantal onderzoeksvragen nodig. Deze vragen maken het mogelijk specifieke problemen en vraagstukken op te lossen. - Wat is de ruimtelijke verspreiding van het archeologische materiaal per categorie? - Zijn er aanwijzingen te vinden voor de middeleeuwse parochiekerk(en), en zo ja, waar op het terrein? - Wat kunnen de menselijke resten vertellen over de dorpsbewoners in de

Nadat de vondsten waren gewassen zijn ze onderzocht. De belangrijkste vondstcategorie was het menselijk

24

postmiddeleeuwse periode? - Was het kerkhof voor alle lagen van de samenleving bestemd?

RESULTATEN Eerste fase (ca. 12de eeuw-1584) Eén van de onderzoeksvragen was specifiek gericht op het opsporen van resten van de middeleeuwse parochiekerk(en). Verwacht werd, op grond van het recent gepubliceerde boek ‘Het Plein te Zaamslag: een geschiedenis in kerken’, dat de oudste kerk wellicht meer naar het zuiden was gesitueerd en in eerste instantie uit Doornikse kalksteen was opgebouwd. Van de latere kruiskerk werd verwacht dat deze van baksteen was.

afb.3. Enkele stukken Doornikse kalksteen, behorende tot de oudste fase van de parochiekerk van Zaamslag. Foto auteur. geheel zeker: het is uit eerdere observaties duidelijk geworden dat men in de zeventiende eeuw veel heeft gerommeld met dit materiaal. Huizen en funderingen werden in die tijd vaak uit hergebruikte middeleeuwse baksteen opgetrokken en puinlagen werden gebruikt als versteviging van de ondergrond. Een baksteen, voorzien van een kruisinscriptie en gesinterd door het bakproces, is wellicht van de parochiekerk afkomstig (afb. 4).

Tijdens de survey zijn in totaal zes stukken Doornikse steen gevonden (afb. 3). De stukken zijn van een dergelijke grootte dat het onwaarschijnlijk is dat het om looppadverharding gaat. Het is veeleer te verwachten dat dit materiaal behoord heeft tot de funderingen van de kerk (als bijvoorbeeld in Ten Duinen: baksteen op natuurstenen fundering), en/of het opgaand muurwerk. Helaas zijn er geen gebeeldhouwde of architectonische elementen onder de stukken Doornikse steen. Een aantal brokken kloostermoppen zijn waarschijnlijk ook herleidbaar tot de parochiekerk. Dit is echter niet

25

eerd was, vanaf het kleine zijdeurtje in de toren oostwaarts. Zeer waarschijnlijk is dat de zijmuur van de oude dorpskerk uit 1658, waarvan de hoogte nog zichtbaar is als grijze punt op de achterkant van de kerktoren. Menselijk botmateriaal: oog in oog met de dorpsbewoners Het onderzoeksterrein was in deze fase in gebruik als kerkhof. Het nog bestaande begraafboek maakt duidelijk dat deze begravingen plaatsvonden tussen 1654 en 1829; in het laatstgenoemde jaar werd de nog bestaande begraafplaats aan de Veerstraat in gebruik genomen. Tijdens de survey werden in totaal 112 fragmenten van menselijk botmateriaal aangetroffen. De determinatie van dit materiaal werd uitgevoerd door Liam Zachary, masterstudent Human Osteology aan de Universiteit Leiden (afb. 5).

afb.4. Twee gesinterde bakstenen. De linkse, uit vak I, toont een kruisinscriptie. Foto auteur. Enkele dikke, vrij onregelmatige dakleien zijn wellicht eveneens van de middeleeuwse kerk afkomstig. Dakleien van dit terrein blijven echter lastig te determineren vanwege het aantal kerken en restauraties daaraan op deze plaats. Mogelijk waren gedeelten van het kerkdak voorzien van keramische daktegels. Een aantal stukken daarvan, voorzien van nok en mortel, zijn tijdens de survey gevonden. Een tweetal stukken van kogels duiden op de laatste periode van de parochiekerk: de Tachtigjarige Oorlog en de ondergang van de middeleeuwse bebouwing. Tweede fase (ca. 1650-1898) Amateurarcheoloog Gerrit de Zeeuw had bij de werkzaamheden aan de torenkabels een fundering waargenomen die parallel aan de kerk gesitu-

afb.5. Determinatie van het botmateriaal in het laboratorium, Universiteit Leiden. Foto auteur.

26

Uit deze determinatie bleek dat het minimum aantal individuen uit zes bestond (maar waarschijnlijk een veelvoud daarvan). Het materiaal is in behoorlijk slechte staat. Waarschijnlijk is dit te wijten aan de wortelgroei en het regelmatig spitten en graven in de kerktuin. De meest ondiepe graven liggen naar alle waarschijnlijkheid

ook niet diep onder het maaiveld. Aan de noordkant van het terrein zijn veel fragmenten van een schedel gevonden (afb. 6). Het ging hier om de resten van een mannelijk individu van ongeveer 30 jaar oud. Helaas was er weinig overgebleven van het gezicht. Een stuk van de bovenkaak leverde

afb.6. Schedelfragmenten van een man van ongeveer 30 jaar oud. Foto auteur.

27

meer een bovenbeen (tibia) van een jongere van ongeveer 15 jaar (afb. 8). Dit blijkt onder meer uit de onvolledige vorming van het kogelgewricht; die vorming wordt afgerond tussen 16 - en 18-jarige leeftijd.

nog nadere informatie op. In dit fragment is een rij tanden aanwezig, evenals een stuk van het verhemelte. Twee boogvormige afwijkingen tussen de tanden (een slijtage) zijn pipe notches ofwel een uitgesleten plaats waar men een goudse pijp tussen de tanden klemde. Deze man heeft dus gerookt en zal daarbij het karakteristieke beeld hebben vertoond dat op meerdere zeventiende- en achttiende eeuwse schilderijen staat afgebeeld. Mogelijk als gevolg van dit roken heeft het individu infecties aan het tandvlees en verhemelte gehad. Van dergelijke goudse pijpen zijn fragmenten gevonden tijdens de survey (afb. 7). Waarschijnlijk was het een gewoonte om tegen de kerkmuur te roken; dit bleek uit de vele stukken van pijpen rond de muur tijdens de heraanleg van het Plein (rond 2000).

Op het zuidelijke terrein, oftewel de zuidoostelijke hoek van de kerktuin, zijn ook grote hoeveelheden menselijk bot gevonden. Opvallend waren de resten van kinderen in dit gebied. Zo werd hier onder meer een gedeelte van een schedel (gehoorhuis) en een rib van een kind van ongeveer 5 of 6 jaar gevonden. Een zeer klein bovenbeen (een rechter tibia) en een gedeelte van de schedelbasis behoorden tot een baby van hooguit een jaar oud. Beide gevallen (zie afb. 9) verwijzen naar de (soms) schrikbarend hoge kindersterfte in het verleden, waarbij jonge kinderen vatbaar waren voor allerlei ziektes en infecties. Uiteraard waren verschillende gedocumenteerde uitbraken van de pest in Zaamslag, zoals in 1666, ook funest voor alle andere leeftijden. Bouwmateriaal Het bouwmateriaal omvat voornamelijk baksteen (formaat 23 x 11 x 5 cm) en stukken daklei. Helaas is niet uit de historische foto’s op te maken wat het metselverband van de oude kerk was, maar op basis van de nog bestaande parallellen ligt het kruisverband voor de hand (afb. 10). Gezien de grote

afb.7. Enkele op het terrein gevonden fragmenten van een goudse pijp. Foto auteur. In de buurt werden de resten van één of meerdere jongeren gevonden (vak B en omgeving). Het betreft onder

28

afb.8. Tibia van een adolescent van rond de 15 jaar oud. Foto auteur.

afb.9. Resten van een baby (l) en van een kind (r) van ca. 5-6 jr. Foto auteur.

afb.10. Metselwerk van de kerk te Biervliet op de achtergrond, op de voorgrond een baksteen van de Zaamslagse kerk. Foto auteur.

29

hoeveelheid bakstenen van deze dorpskerk, lijkt het erop dat het puin niet al te grondig werd afgevoerd bij de sloop in de zomer van 1898. Een aantal stukjes muurpleister behoort ook tot de vondsten van het terrein. Omdat het huidige kerkgebouw nog bestaat, is het waarschijnlijk dat deze van de oude kerk afkomstig zijn. Het materiaal is op basis van kalk maar komt niet overeen met het zachte stucwerk uit de zeventiende eeuw (zoals dat hier en daar in Zaamslag nog origineel kan worden aangetroffen), waardoor een nieuwe stuclaag uit de negentiende eeuw meer voor de hand ligt.

afb.11. Een oord uit 1643 en een centiem uit 1847. Foto auteur, coll. G.J. de Zeeuw. Aardewerk Al het aardewerkmateriaal dat is gevonden tijdens de survey, dateert van de zeventiende eeuw of later. Het betreft haast vanzelfsprekend roodbakkend aardewerk met dompelglazuur, porselein en dergelijk laat aardewerk. Zeer waarschijnlijk gaat het om afval uit de woonhuizen van het dorp, dat op het kerkterrein terecht is gekomen.

Metaal Metaalvondsten uit deze periode zijn ondermeer verschillende stukken   ijzer, mogelijk deurbeslag, en spijkers. Bijzondere vondsten werden gedaan door Gerrit de Zeeuw, die onder meer een oord uit 1643 vond en een Belgische centiem uit 1847   (afb. 11). De oord is betrekkelijk vroeg voor de nieuwe bewoning van het Plein, maar is mogelijk aangezien de munt langere tijd in omloop kan zijn geweest. Bovendien was het   geïnundeerde Zaamslagse gebied al tientallen jaren redelijk gemakkelijk toegankelijk, waardoor het gebruikt werd als weideland voor schapen en als mijn voor bouwmateriaal.

Overige vondsten Twee stukken vloertegel zijn ook in deze periode te plaatsen. De ene is grijs en de andere roodbakkend met een groene glazuurlaag. Of ze echt uit de kerk afkomstig zijn blijft de vraag, gezien de geschiedenis van afval storten op het terrein (zoals geldt voor meerdere vondsten van het terrein). Wellicht zijn ze afkomstig uit de negentiende eeuwse consistorie achter

30

de kerk. Een stukje blank glas behoorde mogelijk in de laatste kerkramen, die verwijderd werden tijdens de sloop in 1898. Fragmenten van de kerkhofmuur In de huidige kerkhofmuur zijn nog een tweetal oudere bouwfasen te herkennen, namelijk in de zuidoostelijke hoek en bij de oostelijke ingang (afb. 12a en 12b). Deze zijn schoongemaakt en aan de oppervlakte vrij gelegd om ze te documenteren. Het hoekstuk is opvallend omdat het niet te zien is op foto’s uit de twintigste eeuw, maar wel op de laatnegentiende eeuwse foto’s. Waarschijnlijk zijn beide stukken muurwerk, ook op basis van de gebruikte typen bakstenen, te dateren in de   negentiende eeuw en wellicht te herleiden tot de werken aan de kerk in de jaren 1840.

afb. 12b. Muurwerk van de oude kerkhofmuur bij de oostelijke ingang. Foto auteur. DERDE FASE (1899-HEDEN) Uit de laatste fase, oftewel de huidige bouw, is ook materiaal gevonden. Dit betreft echter veelal afval dat op het terrein is gekomen tijdens activiteiten op het dorpsplein of aan werkzaamheden aan het gebouw. Zo vond de heer De Zeeuw er veel kleine plaatjes metaal, vermoedelijk gebruikt door de loodgieters op de daken van kerk en toren. Tevens vond hij een cent uit 1916. RUIMTELIJKE VERSPREIDING De verspreidingskaart (afb. 13) laat duidelijke clusters van vondsten zien in het noordoostelijke en zuidoostelijke gedeelte van het terrein. Hier is ook voornamelijk het bouwmateriaal en het menselijk botmateriaal gevonden.

afb. 12a. Muurwerk van de oude kerkhofmuur in de zuidoostelijke hoek. Foto auteur.

31

Moderne baksteen

afb.13. Verspreidingskaart van de vondsten op het PKN-terrein.

Middeleeuwse baksteen

Het is aannemelijk dat de ruimtelijke verspreiding van het materiaal met name verband houdt met een ongelijke verstoringsgraad over het terrein, dat wil zeggen dat op de grootste vondstconcentraties het meeste is gegraven in verband met de tuinaanleg. Daarbij is archeologie aangeraakt en aan de oppervlakte verspreid. Dit duidt er tegelijk op dat de bovenste graven uit het kerkhof niet diep onder het oppervlak gesitueerd zijn. Het geeft iets aan van de kwetsbaarheid

Bot Aardewerk Natuursteen Overige Bestaand muurwerk Oude kerk (1658)

32

van de aanwezige archeologie op het terrein.

MET DANK AAN Werkgroep Archeologie Hulst, Liam Zachary, Gerrit de Zeeuw, kerkrentmeesters PKN Zaamslag en de   Gemeente Terneuzen.

CONCLUSIE Het bouwmateriaal dat op het terrein werd gevonden suggereert een   parochiekerk van baksteen met fundamenten en/of opgaand muurwerk van Doornikse kalksteen en kloostermoppen. De kerk was mogelijk gedekt met een combinatie van leien en daktegels.    Van de oude Hervormde kerk uit 1658 werd veel materiaal gevonden, variërend van baksteen, vloertegels, leien en glas tot zelfs het bijbehorende kerkhof. Het botmateriaal van dit kerkhof laat zien dat er over de periode 1654-1829 veel dorpelingen uit alle lagen en leeftijdsgroepen van de bevolking werden begraven. Het kerkhof kent zodoende ook de getuigen van een tijd waarin sterfte onder kinderen en mensen in de bloei van hun leven werkelijkheid was.

LITERATUUR Baan, J. van der, 1859. Geschiedkundige beschouwing van Zaamslag.   Terneuzen: Van Overbeeke. Lensen, R.J.H. & Leeuw, B.I. de, 2014. Het Plein te Zaamslag: een   geschiedenis in kerken. Zaamslag: Stichting Zaamslag 850 jaar. Lensen, R.J.H. in prep. De vroegste geschiedenis van Zaamslag. Platteeuw, J.L., 1968. Zaamslag door de eeuwen heen. Terneuzen: Van Aken. R.J.H. Lensen BA

De survey en de vondsten tonen aan hoe kwetsbaar de archeologie van het terrein is en hoe zorgvuldig ermee omgesprongen moet worden. Het PKN-terrein is zeer waardevol voor Zaamslag en vormt een schatkamer aan informatie die zorgvuldig bewaard dient te worden.

Kijkt u ook eens op: www.awnzeeland.nl

33

V

erslag opgraving Reynaertshof Hulst

In verband met het realiseren van een appartementencomplex aan de Stationsweg te Hulst heeft de Werkgroep Archeologie Hulst (WAH) het verzoek gekregen van de Gemeente Hulst om toezicht te houden bij het uitgraven van de bouwput ten behoeve van de te bouwen “Reynaertshof”. Op 11 september 2014 werd gestart met het frezen van drainagesleuven om het grondwater af te voeren voor de toekomstige werkzaamheden. Omdat er een parkeergarage voorzien was moest er tot een diepte van bijna 4 meter afgegraven worden. Bij deze freeswerkzaamheden zijn geen bijzonderheden waargenomen.

Els Coppens, medewerkster Artefact! Advies en Onderzoek in Erfgoed, bij het leeghalen van de beerput.   Foto: Freddy van Puymbrouck.

Maandag 15 september 2014 werd gestart met de eigenlijke afgraving. Op een diepte van ca. 3,5 meter werden de eerste sporen gevonden. Houten paaltjes samen met gevlochten matten en een grijze keilaag . Deze matten en paaltjes werden gevonden over bijna de gehele lengte van het terrein, van “De Statie” naar het gebouw van de Rabobank, parallel aan de Stationsweg. Bij de watergang van de Oude Vaart maakten de matten een bocht naar de oppervlakte. Tot op heden is niet precies bekend wat de functie van deze matten precies geweest is. Waren ze bedoeld om een

dijk op te bouwen, of werden ze aangelegd om over het in die tijd moerassige terrein te kunnen lopen? Mogelijk waren ze onderdeel van een voormalig vesting- of belegeringswerk. We hebben geen absolute zekerheid daarover. Op 16 september 2014 laat in de middag werd door ons een opgegraven beerput opgemerkt. In overleg met de aannemer is het werk stilgelegd en hebben we contact opgenomen met drs. Nathalie de Visser, adviseur Archeologie van de ge-

34

meente Hulst. Zij heeft op haar beurt overlegd met de verantwoordelijke van de gemeente Hulst, waarna besloten werd om de volgende dag de beerput op te nemen in ARCHIS2 (Archeologisch InformatieSysteem2, de nationale database voor archeologische vindplaatsen). Volgens mevrouw De Visser betrof het een beerput uit de 18de-19de eeuw, een gemetselde bakstenen put met als fundatie een ronde houten ring bestaande uit twee lagen. Opvallend feit was dat er geen verharde bodem in de beerput aangetroffen werd. De eigen-

lijke bodem bestond uit lichtkleurige grijze klei, zoals gebruikt om potten te bakken, met een dikte van minimaal 1 meter. De beerput is gesloopt en de inhoud werd laag voor laag afgeschraapt. In de vulling werden scherven, glas en botresten gevonden. De gevonden resten zijn door de archeologen van ”Artefact! Advies en Onderzoek in Erfgoed” uit Kamperland meegenomen voor verder onderzoek, evenals een aantal stenen en de houten fundatiering. Een paar meter noordwaarts werd ongeveer 1 meter dieper gegraven om een stuk van de gevlochten matten te kunnen bergen voor verder onderzoek. Op 25 september 2014 werden richting de parking van het Havenfort voor het eerst houten balken opgemerkt. Tot dan toe werden er in het gehele middenstuk geen archeologische resten waargenomen, wel een duidelijke verstoring van een mariene geul. Hierdoor waren er geen veen- en dekzandlagen meer aanwezig. De balken waren voorzien van mes en groef, wat diende om een stevige constructie te maken. Via mevrouw De Visser werd contact gelegd met drs. Hans Jongepier van de Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland ( SCEZ ) die ter plaatse is komen kijken. De dag erna is op verzoek van mevrouw De Visser door ons één van de palen naar

De beerput met een houten funderingsring. Foto: Freddy van Puymbrouck.

35

bedrijf Van der Poel uit Terneuzen is zeer goed verlopen. Indien noodzakelijk werd het werk stilgelegd zodat de archeologen de nodige tijd hadden om de gevonden resten veilig te stellen. Ook de samenwerking met de Gemeente Hulst was erg prettig en dat is een gegeven dat we graag willen meenemen naar mogelijke toekomstige opgravingen. Ons verslag is slechts een benadering; eerdere onderzoeken en resultaten zijn bewust niet meegenomen. Indien er resultaten bekend worden betreffende de beerput, het houten vlechtwerk of de ‘Hulster Kaai’, dan houden we u op de hoogte.

Drie lagen matten en paaltjes in een grijze kleilaag. Foto: Freddy van Puymbrouck. boven gehaald en de Gemeente Hulst zorgde voor vervoer, zodat deze paal ook meegenomen kon worden voor verder onderzoek. Op de palen waren de zeepokken nog goed zichtbaar, wat toch een bewijs is dat er duidelijk sprake was van getij in die tijd. Vrijwel zeker zijn deze palen onderdeel van een havenbeschoeiing. Deze beschoeiing kwam van de richting parking Havenfort, maakte een hoek van negentig graden noordwaarts over een lengte van ca. 14 meter om daarna nogmaals een hoek van negentig graden te maken westwaarts terug richting parking Havenfort. Dezelfde dag zijn scherven gevonden in de noordwestelijke hoek van het terrein. Het betreft vier scherven van roodbakkend aardewerk voorzien van loodglazuur, datering 1700 tot 1800.

Freddy van Puymbrouck en Joris Kemper Werkgroep Archeologie Hulst

A

postelen in de modder

Dat er bij het uitgraven van de oude haven van Hulst heel wat 16e en 17e eeuws oorlogstuig werd aangetroffen verbaasde niemand. Het stadje is immers vaak doelwit van belegeringen geweest. En de door verzanding, de vernieling van de havenpoort en vooral de aanleg van de nieuwe (Spaanse) vesting buiten gebruik geraakte haven bood een prachtige gelegenheid om

De samenwerking met Aannemings-

36

afdelingen piekeniers.

zich niet alleen van stadsvuil maar ook van allerlei overbodig of beschadigd oorlogstuig te ontdoen. Zo kwamen heel wat grote, ijzeren kanonballen uit de modder tevoorschijn en ook een indrukwekkende hoeveelheid kleinere loden kogels voor handvuurwapens. Zowel de ijzeren als de loden kogels verschillen onderling vaak meer of minder van doorsnede en gewicht. En dat maakt het moeilijk om ze aan een bepaald wapen toe te schrijven. Er bestonden immers diverse typen “schietgeweren” en geschut en van een echte standaardisatie was nog geen sprake. De doorsnede van de gevonden loden kogels varieert grofweg tussen de 1,5 en 2 centimeter en het gewicht tussen de 20 en 30 gram. Hoogstwaarschijnlijk werden de kleinere kogels afgevuurd met een arckebus, ook wel haakbus of musketon genoemd. Het wapen was kleiner, lichter en handiger in gebruik dan een musket. De gebruikers, arckebussiers genaamd, dienden dan ook vaak bij de ruiterij. De grotere loden kogels kwamen uit de loop van een musket. Dit wapen was veel zwaarder om te dragen , lastiger om te hanteren, maar schoot wel veel verder. Vanwege het gewicht bezat de musketier een “fourquet”, een gevorkte steun, waarmee hij de loop ondersteunde bij het afvuren. Musketiers hoorden bij het voetvolk, traden altijd op in groepsverband en werden op het slagveld tegen cavalerieaanvallen beschermd door

Beide schietgeweren, arckebus en musket, waren aanvankelijk lontslotwapens. Om ze af te vuren was een brandend lont nodig. Daarvan had de schutter er dus altijd een aantal bij zich en hij moest er zorg voor dragen dat het lont tijdens het gevecht niet uitging. Slag leveren in de stromende regen was er dus destijds niet bij. Een arckebussier had verder twee (bus)kruitflessen bij zich. Een grote waar hij het grovere kruit voor de hoofdlading in bewaarde en een kleinere met fijn kruit voor de ontsteking met behulp van het brandende lont. De kogels zaten in een klein tasje aan de gordel. Een musketier droeg een lederen riem of bandelier schuin over de schouder en daar hingen twaalf kruitmaatjes

Kruitmaatjes en kogels gevonden in de haven van Hulst. Foto: Eddy Verschraegen.

37

N

aan. Vanwege dit aantal werden ze ook wel apostelen genoemd. Ze waren vervaardigd van hout, koper of tin en overtrokken met leer. IJzer was uit den boze want dat zou vonken kunnen veroorzaken, met fatale gevolgen voor de drager zelf. Twee oogjes maakten het mogelijk ze met koordjes aan de bandelier op te hangen. Ook de dekseltjes zaten aan deze koordjes vast zodat die in het heetst van de strijd niet verloren konden worden, want het was de bedoeling dat de apostelen bij het volgende gevecht weer dienst zouden doen. In elk maatje zat dus een van te voren afgepaste lading voor één schot en ze konden opnieuw gevuld worden. Het kruit voor de ontsteking zat net als bij de arckebussier in een aparte fles aan de gordel. Daar hingen ook de extra lonten aan, alsmede een tasje voor de kogels. Het vinden van loden kogels is niet zo bijzonder. Ieder die wel eens een detector gehanteerd heeft weet daar over mee te praten. Maar dat de modder van de havenvulling een respectabel aantal min of meer goed geconserveerde apostelen weer het daglicht liet zien was dat wel. Zo vaak worden die dingen niet gevonden.

ieuwtjes

We zijn het nieuwe jaar weer actief begonnen. De vrijwilligers bij de SCEZ zijn weer wekelijks actief voor het depot en het ZAA. Zij tekenen, nummeren en verlenen hand- en spandiensten voor de depotbeheerder. De oppervlaktevondsten van Oud-Rilland zijn digitaal verwerkt en de vondstkaartjes worden nu genummerd. Door ziekte van Robert van Dierendonck blijft de uitgave van het gezamenlijke AWN/SCEZ-rapport en de catalogus nog even liggen. Op 7 januari hebben Ron en Dicky een lezing gegeven over het zoutzieden voor de gidsen van het Zeeuws Landschap in het Bezoekerscentrum Saeftinghe in Emmadorp. Het dorpshuis in Waarde heeft als “Kern met Pit” een leuke stimuleringsprijs gewonnen met de tentoonstelling “De zee neemt en de zee geeft”. In Zierikzee heeft de werkgroep na een jaartje rust in het museum de draad weer opgepakt. Er liggen nog dozen vol met educatief materiaal wat uitgezocht, gepuzzeld en geplakt moet worden. Van de zolder kwamen lang vergeten dozen met vergeelde zakken te voorschijn, werk genoeg dus voor de komende maanden.

Mark Zwartelé, Werkgroep Archeologie Hulst

38

Zondag 8 februari hebben vier leden een ‘dagje Bouwhistorie’ in Leiden gedaan. Deze dag, georganiseerd door Kees Dalebout van de AWN werd goed bezocht. Na een mooie PowerPoint-presentatie over “quasi verdedigbare huizen” gingen we de stad in om aan de oudste panden de bouwhistorie te bekijken en af te lezen. De dag werd afgesloten met een bezoek aan de Leidse Burcht.

In het najaar willen we iets gaan doen met de jeugd, een middagje over aardewerk uit vroeger tijden en iets creatiefs met scherven. Dat kan samenvallen met een presentatie van ons puzzelwerk. Op 12 februari werd in de fraaie bovenzaal van het Stadhuismuseum het boekje “De kajac van Zierik” gepresenteerd, geschreven door Betty Blikman en Peter Priester. Zij presenteren daarin 70 willekeurig gekozen voorwerpen uit de collectie van het museum met vaak bijzondere verhalen en anekdotes. Echt een aanrader!

Dicky de Koning.

De werkgroep WAH was actief bij de verbreding van de Tractaatweg nabij Westdorpe. Niels van Diepen, archeoloog bij de Provincie en Nathalie de Visser, adviseur van de ZeeuwsVlaamse gemeenten, kwamen uitleg geven over het vooronderzoek van de nieuwe route. Er liggen nog resten van twee schansen die, waar mogelijk, gespaard worden. De leden van de werkgroep hebben een veldkartering gedaan en waren betrokken bij een sleuvenonderzoek. Verder wordt er gewerkt aan een digitale presentatie en een website van de WAH. Op woensdag 27 mei is in Hulst de workshop aardewerk gepland. Twee aardewerkspecialisten, Yvonne en Dana, komen meer vertellen over o.a. soorten herkennen en dateren van aardewerk.

G

raafwerkzaamheden riool Zierikzee

Betreft onderzoek naar sporen uit het verleden van Zierikzee door leden van de Archeologische Werkgroep Schouwen-Duiveland tijdens de graafwerkzaamheden t.b.v. de riolering in de ‘s-Heer Arendstraat te Zierikzee. De vondsten die zijn gedaan dateren allemaal voor 1500 A.D. Hieronder volgt een opsomming van vondsten met de beschrijvingen. Helaas is er een middeleeuwse houten schop kapot gemaakt door een van de medewerkers van het riool, dit gebeurde uit pure onwetendheid, maar zonde was het wel.

39

De vondsten zijn gedaan door Rob en Martin van der Zande. Stef Nelisse had helaas te weinig tijd voor dit project. Rob van der Zande Archeologische Werkgroep Schouwen Duiveland Foto’s: Niek Beeke

Boven: gesp. Onder: mondharpje; tong ontbreekt.

Lederen schoen; de zool ontbreekt.

Rekenpenning (scheepjespenning)

Keerzijde zelfde rekenpenning (scheepjespenning)

40

Lederen messchede met deel van mes.

1

2

5

3

6

4

7

1: broche; 2: fragment broche(?) van een krokodil; 3 en 4: 2 x speel- of armenpenning; 5: crucifix broche; 6: hart met pijl broche en 7: riembeslag

41

Boven en onder: verschillende riemtongen.

42

A

genda 2015

excursie met de Heemkundige Kring “De Bevelanden”. Uitnodiging met nadere informatie volgt. Zaterdag 24 oktober 2015 Ochtend: begeleid bezoek Archeologisch museum Haarlem. Middag: begeleid bezoek kasteel Brederode te Santpoort Uitnodiging met nadere informatie volgt.

Zaterdag 18 april 2015 Jaarvergadering Afdeling Zeeland AWN. Aansluitend begeleid bezoek aan het Streekmuseum “Het Land van Axel” en de stadsmolen van Axel. Uitnodiging opgenomen in deze Zuidwesterheem.

Opgeven bij: Dicky de Koning: [email protected] 0113-311813

Vrijdagmiddag 27 mei 2015 Workshop aardewerk van 13.00 tot 17.00 uur. ‘s Landhuis, werkruimte Werkgroep Archeologie Hulst, Steenstraat 37 te Hulst. Uitnodiging volgt.

Ron Wielinga [email protected] 0166-664987

Zaterdag 11 juli 2015 Ochtendexcursie naar “Paalgraven” nabij Oss. Bezoek Graafs Museum te Grave. Middag: bezoek Museum Ceuclum te Cuijk; korte lezing, begeleid bezoek museum. Uitnodiging met nadere informatie volgt.

De (publieks)activiteiten van AWN afdeling Zeeland worden mede mogelijk gemaakt door een subsidie van de Provincie Zeeland.

Zaterdagmiddag 26 september 2015 Lezing over getijdenwatermolens. Daarna begeleid bezoek ondergrondse watergang en stadsriool de Grebbe in Bergen op Zoom. Gecombineerde

Kopij voor de volgende Zuidwesterheem kunt u tot 19 februari inleveren bij de leden van het bestuur. Bij voorbaat hartelijk dank voor uw bijdrage!

43

a. Voorzitter / Secretaris: R. (Ron) Wielinga Kluutlaan 9 4695 JK Sint Maartensdijk 0166-664987 [email protected] b. Penningmeester: N. (Niek) Beeke Rotterdamsekaai 65 a 4331 GN Middelburg tel.: 0118-639040 [email protected] c. Lid: Aukje-Tjitske Dieleman-Hovinga Terneuzensestraat 64 4543 RR Zaamslag 06-40346168 [email protected] d. Lid: D. (Dicky) de Koning-Kastelijn Iepestraat 26 4431 CR ‘s-Gravenpolder tel.: 0113-311813 [email protected]

Ere-voorzitters van onze vereniging: J. van Hinte en J. van den Berg Redactie: Leida Goldschmitz (eindredactie) en Niek Beeke. Zuidwesterheem is de kwartaaluitgave van de AWN-afd. Zeeland, een blad voor en door leden van de afdeling en andere geïnteresseerden. De redactie ziet uw kopij gaarne tegemoet. De auteur is verantwoordelijk voor de inhoud van de artikelen. Het bestuur behoudt zich het recht voor om ingezonden artikelen te weigeren of in te korten, dit uiteraard in overleg met de auteur.