WAU JAARGANG 26 NUMMER 4 WINTER

WAU JAARGANG 26 NUMMER 4 WINTER 2011

Apatheia                      

15­11­1511             

Iter Solis        

WAU Blad van de studie Klassieke talen Universiteit van Amsterdam  jaargang 26 nummer 4 – winter 2011

COLOFON Hoofdredacteur Richard Calis 

Redactie

Guus Eelink Thomas Hart  Raphaël Hunsucker   Maurits de Leeuw  Marko van der Wal 

Vormgeving

Postadres 

Klassiek Seminarium  tav. Redactie Wau Spuistraat 134    1012 VB Amsterdam 

E­mail & internet

[email protected]  http://student.uva.nl/glt facebook.com/redactiewau

Marko van der Wal

Met dank aan 

Leerstoelgroepen Grieks en Latijn

3

INHOUD Voorwoord......................................................................5 Richard Calis

Nieuws & Mededelingen..................................................7 door Maurits de Leeuw

Irak in Troje....................................................................9 Riemer van der Veen

Uniek Klassiek...............................................................10 Thomas Hart

Irene over I.J.F. de Jong................................................12 Irene de Jong

Aanbevolen literatuur: Kafka........................................15 Maurits de Leeuw

500 jaar Janus Secundus..............................................17 Raphaël Hunsucker

De gong en de rookberg.................................................20 Philip van Reeuwijk

Vroeg beginnen.............................................................27 Marko van der Wal

Apatheia.......................................................................31 scripsit Isabelle Buhre

De scriptie van Yannick Fritschy....................................35 Yannick Fritschy

Iter Solis.......................................................................40 Maurits de Leeuw

Propertius IV.6..............................................................43 Marko van der Wal

Lavernaladder..............................................................46

4

VOORWOORD Richard Calis

J

anus Secundus (1511­1536), Nederlands beroemdste dichter, heeft u  waarschijnlijk   niet   op   de   voorpagina   herkend.   Geheel   onterecht   is  deze   jonggestorven   dichter   uit   ons   collectief   geheugen   gewist.   Des   te  schrijnender is bovendien zijn onbekendheid bij classici, liefhebbers van  de   Latijnse   taal.   Voor   zijn   vijfhonderdste   verjaardag   heeft   men   in  Nijmegen   geheel   terecht   een   symposium   en   een   tentoonstelling  georganiseerd; de openingsrede die David Rijser hierbij uitsprak, is elders  in de Wau afgedrukt. Secundus' magistrale oeuvre verdient het echter bij  iedere   zichzelf  respecterende   latinist   (en  graecus)   bekend   te   zijn.   Gaat  daarom   allemaal   aankomend   semester   diens   onweerstaanbare   collectie  kusgedichten (Basia) lezen onder bezielende leiding van zojuist genoemde  professore. U wilt toch immers ook leven en liefhebben? Pagina's lang zou ik u kunnen ophouden de rest van de  nugae  uit dit  blad   te   verorberen,   maar   liever   laat   ik   Secundus   zelf   spreken.   Uit   zijn  bundel kusgedichten leg ik Basium 13 voor. Een persoonlijke favoriet. De  verstrengeling van de Propertiaanse  militia amoris  en de hartstocht van  verloren zielen uit het beroemde aan Plato toegeschreven epigram worden  hierin samengesmolten en tot een nieuw bronzen monument gegoten.

5

Janus Secundus – Basium XIII Languidus e dulci certamine, Vita, iacebam exanimis, fusa per tua colla manu. Omnis in arenti consumptus spiritus ore flamine non poterat cor recreare novo. Iam Styx ante oculos, et regna carentia sole, luridaque annosi cymba Charontis erat: cum tu suaviolum educens pulmonis ab imo afflasti siccis irriguum labiis: suaviolum Stygia quod me de valle reduxit, et iussit vacua currere nave senem. Erravi, vacua non remigat ille carina, flebilis ad manes iam natat umbra mea. Pars animae, mea Vita, tuae hoc in corpore vivit, et dilapsuros sustinet articulos; quae tamen impatiens in pristina iura reverti saepe per arcanas nititur aegra vias. Ac, nisi dilecta per te foveatur ab aura, iam collabentes deserit articulos. Ergo age, labra meis innecte tenacia labris, assidueque duos spiritus unus alat; donec, inexpleti post taedia sera furoris, unica de gemino corpore vita fluet.

6

NIEUWS & MEDEDELINGEN door Maurits de Leeuw

❦

Begin december is bekend geworden dat David Rijser op de shortlist  van   de   Docent   van   het   Jaar   verkiezing   staat!   Niet   alleen   wil   de  redactie hem hiermee hartelijk feliciteren, ook roepen we alle studenten  op   zijn   nominatie   kracht   bij   te   zetten   door   onze   studievereniging   te  helpen in de strijd. Meer informatie volgt binnenkort via de Lavernamail. ❦  Met de winter valt ook de tijd van de nationale classicicongressen in.  Vrijdag   20   januari   zal   de   latinistendag   plaatsvinden   aan   de   RUG   in  Groningen.   Op   27   januari   kan   men   aan   de   UvA   terecht   voor   de  oudhistoricidag, terwijl de graeci zich op diezelfde dag naar de VU zullen  begeven voor  de  hellenistendag.  Op  2  maart  is  er dan nog de  ‘Text  in  context’­dag, waarbij de passage over het schild van Achilles in Euripides'  Electra (432­486) centraal zal staan. ❦  Op dinsdag 24 januari zal het Green­Yellow­commentaar op boek 22  van   de   Ilias   van   Irene   de   Jong   in   Spui   25   gepresenteerd   worden.   De  presentatie zal bestaan uit een inleiding van Vincent Hunnink over het  fenomeen   van   het   commentaar.   Vervolgens   zullen   Irene   zelf   en   Hero  Hokwerda   lezingen   verzorgen   over   respectievelijk   Homerus   en  Konstantinos Kavafis. ❦  Na elf jaar college te hebben gegeven aan de VU heeft Harm­Jan van  Dam   4   november  jongstleden  afscheid   genomen   als   docent.   In   zijn  afscheidscollege   sprak   hij   onder   andere  over   de   poëzie   van   Hugo   de  Groot. ❦  Vincent Hunnink (RU) heeft de Nederlandse Letterenfonds Prijs voor  'de   vertaler   als   cultureel   bemiddelaar'   2011   ontvangen.   Hunnink   heeft  veel werken uit de Latijnse literatuur vertaald, waaronder Cicero, Tacitus,  Caesar, Seneca en Augustinus. De jury “was onder de indruk van de wijze  waarop   hij   [bij   zijn   vertalingen]   vasthoudt   aan   zijn   motto  oud   maar   nieuw.”

7

❦  Eindelijk eens goed nieuws uit Pompeii: de Europese Commissie heeft  105 miljoen euro uitgetrokken voor het onderhoud en de restauratie van  de stad. Europees commissaris Johannes Hahn maakte dat bekend op 26  oktober,   nadat   er   een   week   daarvoor   weer   eens   een   deel   van   een  buitenmuur in Pompeii ingestort was. ❦  In   Schotland,   bij   het   plaatsje   Camelon,   hebben   archeologen   de  schoenopslag   van   het   Romeinse   Leger   des   Heils   (afdeling   Brittannia)  gevonden, zo lijkt het. Voorafgaand aan de bouw van een nieuwe Tesco­ supermarkt   zijn   120   sandalen   opgegraven,   die   als   afdankertjes   in   een  greppel waren gegooid. Verder zijn er mogelijk sporen gevonden van twee  Romeinse forten. ❦  Berlusconi mag dan inmiddels zijn politieke carrière hebben verruild  voor een vervolg van zijn muzikale loopbaan, duidelijk was dat er tot aan  het einde van zijn premierschap niet met hem gespot diende te worden.  Bij   de   opening   van   de   tentoonstelling   over   de   Etrusken   in   het   Allard  Pierson   Museum   op   13   oktober   is   de   Italiaanse   ambassadeur   boos  weggelopen   omdat   NOS­correspondente   Andrea   Vreede   Berlusconi   zou  hebben   vergeleken   met   op   seks   beluste   Etruskische   koningen.   Een  zegsman van de UvA stelde dat de universiteit allerminst blij was met het  incident, al deed hij dat zelf ook in wat vreemde bewoordingen: “Het is   alsof je een belgenmop vertelt in het bijzijn van een groep Belgen.”

8

IRAK IN TROJE ‘De wraak van Iphigeneia’ doet de classicus soms pijn in   de oren Riemer van der Veen

I

n   de   proloog   van   het   stuk   ‘De   wraak   van   Iphigeneia’   zien   we  Agamemnon in een rolstoel zitten.  Hij is net thuisgekomen van een  tien jaar lange oorlog tegen de ‘barbaarse’ Trojanen. Tijdens het feest dat   ter ere van hem is gegeven, schreeuwt hij uit: ‘Ik heb democratie gebracht  naar Troje!’ Voor   de   classicus   doen   dit   soort   verwijzingen   pijn   in   het   hart.   Deze  misser is helaas niet de enige: ook toen Agamemnon zei dat Griekenland  aan   een   jarenlange   humanitaire   missie   ontsnapt   was,   doordat   hij   de  gehele   Trojaanse   bevolking   heeft   uitgemoord,   was   ik   bedroefd.   De  schrijver   van   de   bewerking   probeerde   overduidelijk   een   link   te   leggen  tussen   de   Trojaanse   oorlog   van   toen   en  de   Irak­oorlog   van   nu.   Helaas  bleef die poging tot dit soort storende missers beperkt. Zelfs voor de neutrale toeschouwer (die er nauwelijks waren; de dag  dat   Laverna  ging  kijken,   was  de  rest  van  de  zaal  gevuld  met  Ignatius­ scholieren), was het stuk ondermaats. De  bewerker  verspilde telkens het  talent   van   zijn   acteurs.   De   acteurs   echter   compenseerden   dit   povere  schrijfwerk   met   zeer   overtuigende   prestaties.   Klytaimnestra   moest   haar  emoties   echter   in   een   ogenblik   omslaan   van   blij   naar   razend   en   weer  terug. Dit lukte maar ten dele, maar kan de actrice niet verweten worden. Van de vier personages sprong Agamemnon er uit. Rondrijdend in zijn  rolstoel had hij vlijmscherpe uitspraken, wist hij kundig met zijn intonatie  te spelen en liet hij  het publiek zelfs enkele malen  lachen,  zoals in  de  monoloog   die   hij   hield   tegen   monologen.   Het   is   jammer   dat   zo’n  hoogtepunt   direct   gevolgd   moet   worden   door   een   scène   waarin  Kassandra,   begeleid   door  dance­muziek,   hoestend   en   proestend   bier  drinkt; dit vooral was een uiterst willekeurige scène. Saillant detail: Wanneer je je ogen dichtdeed en Aigisthos sprak, zou je  zweren dat je met Edgar aan het praten was; zo erg leken hun stemmen  op elkaar.

9

UNIEK KLASSIEK Cur homo sapiens non in ventum urinet, nemo scit. Thomas Hart

O

m maar met de deur in huis te vallen: het is me niet gelukt om uit te  vinden   waar   de   raadselachtige   spreuk   uit   de   vorige   UK   vandaan  komt. Mijn welgemeende excuses aan iedereen die in spanning wachtte  op het antwoord dat  zelfs het Max Euwe­Centrum mij niet  kon geven.  Mocht iemand er ooit wel achterkomen, dan hoor ik het graag. Laat ik nu  beginnen met een nieuwe Uniek Klassiek. We hebben vrijwel alles wat een taal wil. We hebben boeken, papyri en  manuscripten. We hebben komedie, tragedie en geschiedenis. We hebben  makkelijk,   moeilijk   en   ronduit   onbegrijpelijk.   Wat   hebben   we   eigenlijk  niet? Juist, mensen die het spreken. Een groot ongeluk voor de taalkunde,  maar daarbij misschien ook wel het tegenovergestelde voor ons classici:  op deze manier is het corpus enigszins te overzien. Bovendien geeft het  ons de mogelijkheid om zonder al te veel beperkingen te speculeren, en  dat doen we dan ook graag. Voor wie goed zoekt, hoeft het levende element van onze talen echter  niet te ontbreken. Behalve wat ik hierboven al noemde, bezit het Latijn in  elk geval ook iets anders: speciale genootschappen van knotsgekke classici  die samenkomen om de facundia levend te houden. Soms zelfs met toga,  sandalen en lauwerkrans. Eén van de bekendste Latijn sprekende mensen is Valahfridus (Wilfried)  Stroh, bij velen van u bekend om zijn boek Latein ist tot, es lebe Latein! dat  bij   Inleiding   Postklassiek   Latijn   gebruikt   wordt.   Behalve   classicus   en  auteur   is   deze   man   ook   voorzitter   van   het   Sodalitas   Ludis   Latinis  Faciundis   (SLLF),   een   genootschap   dat,   zoals   zijn   naam   al   duidelijk  maakt, werk maakt van het uitvoeren van de Ludi Latini, een gelegenheid  waarbij (gesproken) Latijn in het middelpunt staat.  Een vlugge blik op de activiteitenlijst van het genootschap (quid nunc   agatur aut agendum sit) op hun website1 maakt duidelijk dat het de ware  liefhebber aan niets hoeft te ontbreken. Een greep uit de activiteiten die  genoemd worden: Culina Latina, Acroasis musico­poetica, Ambulatio latina  (I t/m XIX). Wat een toewijding!

1 http://www.lrz.de/~stroh/sodalitas/sodalitas.html

10

Allemaal   leuk   en   aardig,   zult   u   misschien   zeggen,   dat   Duits­Latijnse  genootschap, maar is er niet een manier om Latijn te spreken met minder  praktische bezwaren? Natuurlijk is die er. Have you ever heard of a little  place called Internet? Op internet geldt het ‘zoekt en gij zult vinden’ als onomstotelijk waar.  Met enige moeite,2  dat wel, maar ook met veel plezier heb ik het ideale  forum gevonden voor de classicus die met zijn tijd is meegegaan en graag  (schriftelijk) in het Latijn communiceert: YLE Colloquia Latina. 3 Niet alleen is het corresponderen in het Latijn leerzaam op zich, maar  ook de inhoud van dit webforum belooft zo op het eerste gezicht een bron  van   kennis   te   zijn.   De  threads  zijn   geordend   in   vier   groepen:  Lingua  Latina, Litterae Latinae, Antiquitas Romana en Alia themata. De eerste drie  zijn duidelijk educatief, maar de vierde wekte mijn nieuwsgierigheid, en  terecht. Breng vooral een bezoek aan deze site en lees onder Alia themata  over van alles en nog wat: De Lybiae actis, De morte Luciani Pavarotti, de   sesterti   dollarique   signorum   cognatione   quaestio,  De   Italiae   Praesidente   Berlusconi. Ter illustratie en vermaak een citaat van een zekere Ruxius uit  deze   laatste  thread:   ‘’Maeste   Italia   SEMPER   divisa   in   pro   et   contra  factiones...semper semper semper!’’ Voor   elk   wat   wils,   kortom,   zelfs   op  het   gebied   van   het   spreken   van  Latijn.   Het   zou   natuurlijk   zomaar   kunnen   dat   deze   impressie   van   het  hedendaags gesproken Latijn niet genoeg is voor u. In dat geval verwijs ik  u met plezier door  ad paginam domesticam Valahfridi. Vooral de foto die  de pagina siert, is geweldig, verklap ik alvast.

2 Ik raad geïnteresseerden op basis van mijn eigen ervaringen bij het zoeken naar Latijnse chatrooms bij dezen aan om een zo specifiek mogelijke zoekterm in te voeren, om de simpele reden dat er meer chatgrage Latina’s zijn dan Latijnse chatrooms. 3 http://chat.yle.fi/latini/

11

IRENE OVER I.J.F. DE JONG Irene de Jong

D

e redactie van de WAU vroeg mij een stukje over mijn Green­Yellow  op  Ilias  22  te  schrijven   met  de  begeleidende  opmerking  dat   men  benieuwd was wat ik ‘naast mijn werk voor de UvA’ deed. Laat ik hier  gelijk   iets   recht   zetten:   het   verrichten   van   onderzoek,   uitmondend   in  lezingen,   artikelen  en   boeken,   is   de  corebusiness  van   een   hoogleraar.  Hiervoor is 40% van haar of zijn werktijd gereserveerd, naast onderwijs  en bestuur. In de praktijk betekent dit ook veel in avonden en weekenden  doorwerken, want met name het besturen neemt door de aanwassende  bureaucratie veel tijd in beslag. Hoe begon het allemaal? Zo’n zeven jaar geleden vroeg een van de twee  editors van de Griekse Green­Yellow­serie, Richard Hunter, mij tijdens een  congres of ik er wat voor voelde een Green­Yellow op de Ilias te maken. Ik  heb toen om bedenktijd gevraagd, omdat ik niet zeker was of ik genoeg   tijd   voor  zo’n   klus  kon  vinden.  Na  een  jaar,  toen  ik  wat   andere  zaken   afgerond had, heb ik de knoop doorgehakt en gezegd dat ik het een eer  vond. Hij schreef toen terug dat ik eerst een ‘sample’ van circa 90 regels  moest inleveren omdat men zeker wilde zijn dat ik in het ‘format’ paste.  Hier  heb ik  een jaar  aan gewerkt  en kreeg  na  inlevering  gelukkig snel  groen licht (en een contract bij Cambridge University Press). Hoe   ga   je   nu   te   werk   bij   het   maken   van   een   commentaar?   Zoals  diegenen van jullie die wel eens op mijn kamer geweest zijn weten, heb ik  daar   een   toren   van   inmiddels   behoorlijk   antediluviaal   aandoende  kaartenbakken met daarin, zoals ik het noem, de externe harde schijf van  mijn   geheugen.   In   deze   kaartenbakken   zit   enerzijds   een   systematische  bibliografie op Homerus (en andere Griekse auteurs) en anderzijds een  verzameling   samenvattingen   van   secundaire   literatuur   per   regel   van  Homerus (en andere Griekse auteurs). Het idee voor een systematische  bibliografie heb ik overgehouden aan mijn tijd als student­assistent, toen  studenten   (tegen   royale   betaling!)   alle   nieuw   binnenkomende  tijdschriften   excerpeerden.   Met   de   samenvattingen   per   regel   ben   ik  begonnen   in   de   tijd   van   mijn   proefschrift   (over   de  Ilias)   en   ben   hier  eigenlijk altijd mee doorgegaan. Als ik iets dat me interessant lijkt over  een passage of regel tegenkom in een boek maak  ik een notitie of korte  samenvatting. Mijn eerste stap bij het maken van het commentaar bestond  uit het raadplegen van mijn kaartenbakken om te kijken welke voor Ilias  22  relevante  literatuur  er  is.   Deze  lijst  heb   ik  vervolgens  geüpdatet  en 

12

toen kon het lezen en herlezen beginnen. De volgende stap bestond uit het schrijven van de lemmata. Ik begon  steeds   met   het   uitzoeken   van   basale   zaken   als   grammatica   en  woordbetekenissen   etc.   Hiervoor   kon   ik   natuurlijk   gebruik   maken   van  bestaande   commentaren,   woordenboeken   (vooral   het   onvolprezen  Lexikon   des   frühgriechischen   Epos)  en   de   grammatica   van   Chantraine.  Daarna ging ik naar grotere gehelen kijken: speeches, (typische) scènes,  thema’s  en  motieven,  vergelijkingen, verteltechnieken  etc.  Hier bestond  het werk gedeeltelijk uit lezen en samenvatten van secundaire literatuur  maar ook uit eigen onderzoek. Zo loont het bij Homerus natuurlijk altijd  om naar de parallelplaatsen van een formule, epitheton of vers te kijken:  komt iets vaker voor? Zo nee, dan is dat ook vaak het vermelden waard,  bijvoorbeeld  als het een  hapax legomenon  betreft.  Zo ja, waar dan? Is er  wellicht sprake van een echo (Andromache die twee keer met een mainas  vergeleken wordt)? Of van een significant patroon (wanneer een bepaald  woord   meestal   in   een   speech,   maar   nu   in   de   vertellerstekst   gevonden  wordt)? En natuurlijk kon ik hier ook mijn eigen expertise op het terrein  van de verteltechniek botvieren, zij het op een bescheidener schaal dan in  mijn Narratological Commentary on the Odyssey uit 2001. Als ik op deze manier zo’n 100 regels af had (gemiddeld na een jaar),  stuurde ik mijn tekst op naar de twee editors, naast Richard Hunter ook  Pat  Easterling, die meestal met  kleine suggesties of correcties kwamen.  Meer   substantieel   waren   de   uitgebreide   commentaren   van   drie   andere  meelezers: Rutger Allan (UvA­alumnus maar nu werkzaam aan de VU),  taalkundespecialist mevrouw  Van Erp Taalman Kip, mijn voorgangster in  het   ambt   en   behalve   tragediespecialiste   ook   een   groot   kenner   van  Homerus, en tenslotte mijn studiegenoot Bas van der Mije, die net als ik  bij   het  Lexicon   des   frühgriechischen   Epos  gewerkt   heeft   en   diverse  publicaties over Homerus op zijn naam heeft. Hun kritische opmerkingen  hebben mij niet alleen voor fouten behoed maar ook veel aanscherpingen  en bijstellingen in tekst en interpretatie teweeggebracht. Frits Waanders  heeft mij ten slotte geholpen bij details op metrisch en taalkundig gebied. Als ik na enige tijd de opmerkingen van mijn meelezers binnen had,  maakte ik eerst een nieuwe portie van 100 regels af en stuurde die naar  editors en meelezers. Dan reviseerde ik de eerdere portie van 100 regels  op grond van de binnengekomen feedback. Na 5 jaar had ik op die manier  de 515 regels van  Ilias  22 (twee maal) doorgewerkt. In het laatste jaar  heb ik het hele commentaardeel nog een keer grondig gereviseerd, een  tekst gemaakt, inleidingen (onder andere over Homerus, de structuur van  boek   22,   de   plot   van   de  Ilias,  de   verteller,   vergelijkingen,  epitheta,  taaleigen,  en  metriek)  geschreven  en  het  Engels  laten   corrigeren.   Toen 

13

kon in januari van dit jaar de hele zaak naar CUP en begon daar het werk  van de uitgeverij. Bij een Green­Yellow (de serie moet een goudmijn voor  CUP zijn) neemt men geen halve maatregelen en een heel goede ‘copy­ editor’ werd op mijn tekst gezet. Elke twee weken ontving ik een mailtje   met suggesties voor correcties. Niet echt grote zaken maar toch nuttige  punten. Toen dat gebeurd was, ging de (elektronisch aangeleverde) tekst  naar   India   (!   over   ‘outsourcen’   gesproken)   en   werd   daar   persklaar  gemaakt. Toen de definitieve bladspiegel en dus paginering vaststond, kon  ik tenslotte de index maken. Inmiddels heb ik de tweede proef ontvangen  en zal het boek eind december uitkomen. Op 24 januari zal het in Spui 25  plechtig ten doop gehouden worden. Ik eindig met twee laatste overdenkingen. Over de 24 boeken van mijn  Odysseecommentaar heb ik 10 jaar gedaan. Over mijn ene Ilias boek 6  jaar.   Dit   weerspiegelt   goed   het   verschil   in   onderzoekstijd   tussen   een  postdoc   en   een   professor.   Verder   is   het   een   grappig   toeval   dat   mijn  allereerste   onderzoeksproject,   ingediend   in   1982   bij   NWO,   een  commentaar op  Ilias  22 behelsde, te schrijven door Bas van der Mije en  mijzelf. Het voorstel werd niet gehonoreerd. Ik hoorde over het op handen  zijnde   commentaar   van   Kirk   c.s.   op   de  Ilias,   en   besloot   me   te   gaan  verdiepen   in   de   narratologie   en   daarmee   met   Homerus   aan   de   slag   te  gaan. Het is natuurlijk een grappig toeval dat ik nu alsnog, 30 jaar na  dato,   dit   eerste   project   heb   kunnen   uitvoeren.   Ik   ga   uiteraard   mijn  commentaar   gebruiken   vanaf   volgend   jaar   bij   het   leescollege   Homerus  voor de tweedejaars en hoop dat het brengt wat ik beoogd heb: hulp bij  het lezen maar vooral een verrijking van de lectuur door inzicht in het hoe  en waarom van tekst en verhaal.

14

AANBEVOLEN LITERATUUR: KAFKA Recente ontwikkelingen met betrekking tot de docenten   bij Latijn Maurits de Leeuw

D

e   afgelopen   maanden,   sinds   het   begin   van   dit   studiejaar,   zijn   er  onder studenten en docenten zorgen gerezen over de toekomst van  de opleiding Latinistiek en de L van GLTC. Dit werd in de hand gewerkt  door geruchten of minder speculatieve berichten dat Piet Gerbrandy en  David Rijser volgend jaar niet meer aan de UvA verbonden zullen zijn.  Een   aantal   weken   geleden   heb   ik   zelf   om   handtekeningen   gevraagd,  waarmee studenten verklaarden zich zorgen te maken over de continuïteit  van   de   expertise   bij   Latijn   met   het   oog   op   het   vertrek   van   een   aantal  docenten. Hier wil ik deze actie, opgezet door een aantal studenten (maar   namens alle studenten GLTC en LTC), graag verder toelichten.   Aan het begin van dit semester werd duidelijk dat Piet en David geen  verlenging van hun contract zouden krijgen, omdat de UvA na een aantal  tijdelijke contracten een vast contract aan moet bieden, wat ze eigenlijk  niet   meer   doen.   Op   dat   moment   zijn   we   met   een   aantal   studenten  bijeengekomen om een plan op te zetten om aan de bestuursinstanties van  de UvA duidelijk te maken dat het zeer kwalijk is voor de kwaliteit van de  opleidingen   GLTC/LTC   wanneer   Piet   en   David   niet   langer   aangesteld  zullen zijn. Onze inzet is dus het behoud van onze docenten of in ieder  geval   duidelijkheid   over   de   toekomst   van   de   invulling   van   de   vakken  Latijn   die   op   dit   moment   door   hen   gegeven   worden.   (Let   wel:   de  opleiding   Latinistiek   zelf   wordt   niet   afgeschaft,   het   gaat   ons   om   de  invulling ervan.) Onze eerste (en tot nu toe enige) actie was het aanbieden van een brief  vergezeld van ongeveer zestig handtekeningen van studenten (waarvoor  nog  dank)  aan de voorzitter van  het departement taal­ en  letterkunde,  prof. dr. Van der Liet. Met deze brief hebben we duidelijk willen maken  dat hij dient te waken over de kwaliteit van de opleidingen GLTC en LTC:  in  dat   kader   is  het  vertrek   van  Piet   en  David   zeer  onwenselijk.   Verder  hebben we gewezen op het uitblijven van vervanging bij het vertrek van   andere docenten bij LTC de afgelopen jaren. Ten slotte hebben we gemeld  dat we op de hoogte zijn van plannen over samenwerking/fusie met de 

15

VU,   waarbij   we   wel   hebben   gesteld   dat   er   alleen   succesvolle  samenwerking plaats kan vinden wanneer beide delen sterk staan. Tegelijk met het aanbieden van deze brief aan Van der Liet hebben we  ook mondeling met hem van gedachten gewisseld. Op de precieze inhoud  van dit gesprek kan ik omwille van de vertrouwelijkheid niet ingaan. Wel  is duidelijk geworden dat er erg weinig ruimte is om (meer) docenten aan  te stellen of mensen die al in dienst zijn aan te houden. Daarnaast speelt  de   toekomstige   samenwerking   met   de   VU   een   rol   bij   het   niet   in   vaste  dienst nemen van docenten bij onze opleiding. We hebben de moed echter nog niet opgegeven en zijn nu van plan om   een brief aan te bieden aan de decaan (ad interim), prof. dr. Van Henten.  In deze brief willen we er bij hem (nog dringender dan bij Van der Liet)   op aandringen dat het behoud van de kwaliteit bij de afdeling Latijn in het  geding   is   en   dat   hij   voor   de   toekomst   daarvan   (ad   interim  of   niet)  verantwoordelijk is. Mochten onze vermaningen en waarschuwingen aan  de   bestuurslagen   niet   leiden   tot   een  resultaat   waar   wij   ons   in   kunnen  schikken, dan overwegen we de gang van zaken op andere manieren aan  het licht te brengen. Zover zullen we echter voorlopig nog niet gaan. Ik   hoop   dat   ik   hiermee   de   huidige   stand   van   zaken   duidelijk   heb  kunnen maken. Uiteraard staan we altijd open voor vragen, suggesties en  opmerkingen.   We   proberen   immers   zo   goed   mogelijk   alle   studenten   te  vertegenwoordigen   en   ondoorzichtigheid   en   geheimzinnigheid,   die   de  bureaucratie van de UvA zo kenmerken, zoveel mogelijk uit te roeien.  Maurits de Leeuw is te bereiken via [email protected]. Overige leden van de actiegroep zijn: Richard Calis Laura de Glopper Philip van Reeuwijk Julius Roos

16

500 JAAR JANUS SECUNDUS Raphaël Hunsucker

O

p   18   november   werd   in   Nijmegen   een   internationaal   symposium   georganiseerd   ter   ere   van   de   500e  verjaardag   van   de   Nederlandse   dichter   Janus   Secundus,   geboren   op   15­11­1511.   Er   waren   lezingen   van   Julia Gaisser, David Rijser, Werner Gelderblom, Beate Hintzen en Philip Ford.   Na   afloop   van   het   symposium   werd   in   de   Universiteitsbibliotheek   van   Nijmegen   een   bescheiden   tentoonstelling   over   de   vermaarde   (neo)latijnse   dichter geopend. Bij die gelegenheid sprak David Rijser onderstaande rede   uit. Voor wie niet lijfelijk aanwezig kon zijn drukken we volgaarne, met grote   dank aan de laudator voor de toestemming om die hier te publiceren, en in   het vertrouwen, dat u de  vivissima vox  van de spreker er zelf bij voor de   geest kunt halen, de integrale tekst af.

W

ij Nederlanders, bewoners van het land van Batavus Droogstoppel,  dezer dagen bezig met een collectieve moord op de Muzen door  de conceptie van Sinterklaasverzen, hebben niet van nature een poëtische  ader. En als er dan eens dichterbloed vloeit is er weer het probleem van de  taal: alleen Nederlanders kunnen het maar lezen, en dat is toch beperkt –   als   ze   het   al   deden   trouwens,   want   van   poëziebundels   worden   maar  weinig exemplaren verkocht. Alweer Batavus Droogstoppel heeft haarfijn  uitgelegd waarom. In gedichten is het immers alleen maar vier uur omdat  dat rijmt op guur. Wij willen daarentegen graag namen en rugnummers.  Maar meetellen willen we natuurlijk ook, bij voorkeur door voor een  stuiver op de eerste rang plaats te kunnen nemen. Waarom dan toch geen  groot  feest  en  mediahype   rond  een  dichtergenie  dat  gemakkelijk   in  de  markt te zetten valt omdat hij op 24­jarige leeftijd al stierf, hypererotisch  is, en ook nog wereldberoemd werd? Janus Secundus, die deze week 500 jaar geleden geboren werd in Den  Haag,   is   zo’n   genie.   Goethe   eerde   hem   als   ‘lieve,   heilige,   grote   kusser’  (Secundus’   beroemdste   werk   is   een   bundel   gedichten   over   kussen,   de  Basia);   een   kopstuk   uit   de   Franse   literatuur   en   het   Europese   culturele  geweten   als   Montaigne   noemde   hem   in   een   adem   met   Boccaccio   en  Rabelais, en als één van de weinige moderne auteurs die het lezen waard  zijn;   en   het   lijkt   er   op   of   Shakespeare   Secundus   nabootste   in   een  wereldberoemde scène uit Romeo & Juliet. Niets minder dan dat.  Wij hebben een plaats in de wereldliteratuur! Maar toch wordt er niet  gevierd   in   Nederland.   Een   wetenschappelijk   congres.   Een   kleine   (maar 

17

fijne)   tentoonstelling   van   handschriften   in   de   Nijmeegse  Universiteitsbibliotheek. Een studentenborrel in Utrecht. Dat is het. Waarom?   In   de   eerste   plaats   het   L­woord.   Secundus   dichtte   in   het  Latijn.   Dat   deed   hij   zo   briljant   dat   het   in   zijn   handen   weer   een  springlevende taal wordt. De taal waarin je je geliefde in bed toespreekt,  of tot extatische zoenpartijen kunt verleiden. Levender en levendiger dan  bij hem kan het Latijn niet worden. Maar zelfs op het gymnasium wordt  hij   niet   gelezen.   Het   examen   moet   immers   over   de   klassieke   oudheid  gaan, en bij voorkeur over de saaiste auteurs daaruit, zoals Seneca. Wie  Seneca leest, wil het liefst direct dood, en niet alleen omdat Seneca het  alleen   maar   over   sterven   heeft.   Maar   wie   Secundus   leest,   wil   leven,  minnen, genieten. Wie Secundus leest, raakt ontroerd, vurig en vervuld  van de melancholie der onvervuldheid, die het leven gek genoeg zo mooi  maakt. Wie Secundus leest, hoort hoe het klinkt in het Elysium. Maar nee,  daar beginnen we niet aan. Latijnse poëzie uit de oudheid is tot daaraan  toe.   Maar   Latijnse   poëzie   uit   de   Renaissance,   nou   ja!   Men   spreke   zijn  moerstaal, graag. De   belangrijkste   reden   voor   de   verwaarlozing   van   Nederlands  beroemdste   dichter   in   het   buitenland,   zoals   Jan   Pieter   Guépin   die  Secundus   prachtig   vertaalde   en   uitgebreid   becommentarieerde   hem  noemde, is dat hij zo  on­Nederlands  is. Niet alleen vanwege het Latijn.  Ook vanwege zijn sprankeling en bandeloosheid, zijn  joie de vivre  (voor  dit fenomeen gebruiken we niet voor niets liefst een frase uit het Frans).  Zijn   mateloze   maar   tegelijkertijd   moeiteloze   geleerdheid,   zo   licht  gedragen tussen de regels van zijn poëzie, nooit zwaar op de hand, altijd  geestig, en uitgeleefd op een erotiek die niet schuldig of somber is, maar  eerlijk.   En   dan   niet   de   eerlijkheid   van   de   Nederlandse   filmtraditie   in  erotica, waarin alles te zien is maar niets te genieten, of het schaamdeel  van die acteur van Toneelgroep Amsterdam die altijd binnen een kwartier  uit   de   broek   is   tijdens   zijn   vertolking   van   klassieke   meesterwerken.  Secundus is discreet. Hij zelf citeert als antwoord op kritiek op zijn poëzie  van   kusgedichten   zijn   beminde   Neaera,   die   meende   dat   een   gedicht  zonder   geslachtsdeel   te   prefereren   is   boven   een   dichter   zonder  geslachtsdeel. Secundus’   liefdespoëzie   is   teer   en   ongelooflijk   welluidend.   Er   zijn   er  geweest   die   hebben   geopperd   dat   hij   niettemin   oppervlakkig   is,   mooi  maar niet diep. Zij vergissen zich. De diepste resonantie, en de grootste  glorie van Secundus’ meesterwerk, de Basia, is de  kwetsbaarheid van de  liefde, misschien zelfs de onmogelijkheid van de liefde, die ons er immers  toe   aanzet   ons   te   verstrengelen   en   op   te   gaan   in   een   ander,   maar  tegelijkertijd   tijdens   die   verstrengeling   beangstigt,   omdat   we   ons   er   in 

18

dreigen te verliezen. Maar we willen onszelf niet verliezen, ijdel als we  zijn, en we kunnen onszelf niet verliezen, omdat we uiteindelijk alleen  zijn. Wie goed leest, weet dat Secundus daarover dicht, even prachtig als  eerlijk.   In   zijn   poëzie   ontdekte   hij,   jong   als   hij   was,   de   wanhoop   die  verborgen is in het hart van de verrukking. Dat maakt hem waarlijk een  groot dichter. Dus: lang leve Janus Secundus! Lang leve de Radboud Universiteit die  hem wil eren, en dank aan u die het glas op zijn memorabele verjaardag  wil heffen. Noot van de redactie: Zie ook www.wernergelderblom.nl voor meer ‘Secundiana’.

19

DE GONG EN DE ROOKBERG De slechtste criticus van de hele wereld Philip van Reeuwijk

I

n september 2009 promoveerde Piet Gerbrandy in Groningen op een  dissertatie over twee moderne Nederlandse dichtbundels:  Laaglandse   hymnen I  van H.H. ter Balkt en  Zilverzonnige en onneembare maan  van  Jacques   Hamelink.4  Het   werk   van   Ter   Balkt,   al   decennia   actief,   wordt  gekenmerkt door hevig klankspel, een diepe relatie met de natuur en een  dwarse, eigenwijze kijk op de zaken; onderhavige bundel zou je kunnen  omschrijven   als   een   revisionistische   geschiedenis   van   Nederland.   In  Hamelinks oeuvre staan teruggetrokkenheid, Oosterse traditie, mystiek en  kunst,   inwijding   en   geschiedenis   centraal.   Hoewel   hij   wars   is   van  modernistische   poëtica   formuleert   hij   complex,   doet   veel   aan  nieuwvorming   en   kan  veilig   als  ‘hermetisch   dichter’   getypeerd   worden.  (Gerbrandy merkt op dat Hamelink misschien meer op Pound lijkt dan hij  eigenlijk zou willen: ik wil daaraan toevoegen dat Pound zelf misschien  meer op Pound lijkt dan hij eigenlijk zou willen). De handelseditie van dit proefschrift, De gong en de rookberg, is onlangs  bij de Historische Uitgeverij verschenen in een werkelijk prachtige editie:  een   fors   boek   met   harde   kaft,   mooi   papier   en   zelfs   uitgerust   met  marginale   kruisverwijzingen.   Dit,   en   een   vluchtige   blik   op   het   verdere  fonds van de uitgever doen vermoeden dat we hier niet te maken hebben   met een obscure verhandeling die zich beperkt tot twee in kleine kring  geliefde   dichters,   laat   staan   de   efemere   vrucht   van   specialistisch  onderzoek,   die  slechts   voor   een   handvol   vakgenoten   en   enkele   beleefd  glimlachende familieleden bedoeld is. Gerbrandy’s ambities reiken verder:  dit boek behelst een onderzoek naar het lezen en interpreteren van poëzie  als zodanig.  de dichter hij eet de tijd op de beleefde tijd de toekomende tijd hij oordeelt niet maar deelt mede van dat waarvan hij deelgenoot is 4 De verleiding om Zilverzonnige en onleesbare maan te schijven is nauwelijks weerstaanbaar. Laat mij hier trouwens de hoop uitspreken dat Querido in het kielzog van Gerbrandy’s publicatie kans ziet de bundel weer in druk te nemen.

20

schreef   Lucebert   in  het   proefondervindelijk   gedicht.  Deze   woorden  ongetwijfeld   indachtig   introduceert   Gerbrandy   wat   ik   de  ‘proefondervindelijke poëziekritiek’ zou willen noemen. De opzet van het  boek   is   eenvoudig   en   dapper:   door   een  close   reading,   eerst   gericht   op  verwijzingen en intertekstualiteit en daarna op formele en genrematige  aspecten,   probeert   Gerbrandy   steeds   tot   sluitende   interpretaties   van  individuele   gedichten,   secties,   en   uiteindelijk   de   bundels   als   geheel   te  komen. De aandacht gaat expliciet zo veel mogelijk uit naar de teksten  zelf:   waar   moderne   literatuurtheorie   kan   helpen   wordt   ze  à   volonté  ingezet,   maar   geen   enkel   begrippenkader   of   interpretatiemodel   wordt  naar de letter gevolgd.  Als  keken we naar een aflevering van  Midsomer Murders  zien we de  criticus zijn métier virtuoos uitoefenen, en meer uit een gedicht halen dan  mogelijk   lijkt:   iedere   parallellie,   assonantie   en   omkering,   elke  regelafbreking,   ritmische   variatie   en   denkbare   constructie   van   een   zin  wordt   opgemerkt   en   van   een   mogelijke   betekenis   voorzien.   Toch  blijkt  keer op keer dat noch naïeve lezing, noch degelijke filologie, noch enig  theoretisch   raamwerk   volstaat   om   tot   een   overtuigende,   sluitende  interpretatie van een gedicht te komen. Gerbrandy trekt zijn conclusies en  postuleert   een   aan   (of   all   people)   Aristoteles   en   Philostratus   ontleende  beschrijving   van   het   proces   van   lezen,   betekenis   toekennen   en  interpreteren.  Kort samengevat wordt er gesteld dat de tekst zoals die staat afgedrukt  door   het   lezen,   in   de   geest   van   de   lezer   dus,   een   gedicht   wordt;   een  expliciete weergave van het aldus ontstane gedicht is een interpretatie. In  dit proces (de verwezenlijking van de potentie van de tekst om gedicht te  worden, u voelt de bui al hangen) zijn vier oorzaken aan te wijzen. De  causa materialis bestaat uit de tekst zoals ‘aangeleverd’ door de dichter: de  verzameling woorden of zelfs letters zoals afgedrukt. De causa formalis is  dan   wat   we   de   vorm   van   het   gedicht   noemen;   regelmatigheden   zoals  regelafbreking   en   rijm,   of   structuren   zoals   een   cyclische   opbouw,  verwijzingen,   woordherhalingen   en   klankovereenkomsten.   De  causa   efficiens  is   het   lezen   zelf,   dat   wil   zeggen,   de   taaltekens   die   worden  waargenomen door beheersing van de taal omzetten in een betekenisvolle  mededeling.   Deze   omzetting   wordt   gestuurd   door   de  causa   finalis,   de  lezersintentie:   wil   ik   van   het   gedicht   genieten   als   klankspel,   wil   ik   er  kennis van de wereld aan ontlenen (in deze hellekring bevinden zich de  classici), er ideeën uit destilleren die voor mij als mens relevant zijn?  Het   bestaan   van   een   sturende   lezersintentie   en   het   daaruit  voortvloeiende   opmerken   van   formele   kenmerken   van   regelmaat   en  verband, worden gerelateerd aan de kennelijk ingeboren behoefte van de 

21

mens om structuren waar te nemen en de beleefde veronderstelling dat  een dichter iets publiceert omdat hij iets te melden heeft. Men zou daar  echter Keats’  negative capability  tegenover kunnen stellen, het vermogen  om zekerheden en veronderstellingen te laten varen zodat het kunstwerk  onbezoedeld   bij   de   lezer   (luisteraar,   toeschouwer)   binnenkomt.   Het  hieraan   ten   grondslag   liggende   idee   van   een   ‘eigenlijke   betekenis’   is  misschien niet meer houdbaar, maar de impliciete aansporing een beetje  je best te doen voor een gedicht is, denk ik, nog altijd waardevol. Gerbrandy   merkt   op   dat   al   deze   oorzaken   onderling   afhankelijk   en,  misschien met uitzondering van de causa materialis, subjectief zijn: ik hoef  een   bepaalde   eigenschap   van   een   tekst   niet   als   formele   structuur   te  herkennen (veel dingen ga je pas zien als je ze door hebt) en veel zinnen  kunnen op verschillende manieren gelezen worden. Mijn intentie bij het  lezen   is   natuurlijk   al   helemaal   hoogstpersoonlijk.   Daarbij   komt   het  misschien frustrerende feit dat de lezersintentie principieel onkenbaar en  onreproduceerbaar is – de lezer is dood, maar weet in tegenstelling tot de   auteur over zijn graf te regeren. Gerbrandy concludeert met de opmerking  dat   hij   de   ideale   lezer   van   de   door   hem   besproken   gedichten   is:   die  gedichten   zijn   immers   pas   door   zijn   lezing   tot   stand   gekomen   uit   zijn  kennis,   referentiekader,   onderbewuste   bedoelingen,   en   verder   dode  materie (waarvoor dank aan Ter Balkt en Hamelink). Zuiverder ware het  te stellen dat hij de enige lezer van deze gedichten is. Laten we, gewapend met deze kennis, de besprekingen van Gerbrandy  onder   de   loep   nemen.   Hoewel   ik   niet   in   de   positie   ben   iets   op   de  bovenstaande   theorie   af   te   dingen,   blijft   de   indruk   bestaan   dat   er  verschillende, onwaarneembaar in elkaar overgaande niveaus of lagen van  interpretatie   (betekenistoekenning)   zijn   die   niet   op   gelijke   voet   staan.  Voor   mij   als   recreatieve   lezer   maakt   dit   weinig   verschil,   maar   een  dergelijke   fluïde   hiërarchie   is   nauw   verweven   met   de,   in   Gerbrandy’s  opvatting   haast   onhoudbare,   positie   van   de   criticus.   Ik   geef   twee  voorbeelden van interpretaties die ik uniek voor mij persoonlijk acht, die  voortvloeien   uit   mijn   persoonlijke   interesses   en   referentiekader:   twee  gevallen   waar   ik   denk   iets   op   het   spoor   te   zijn   dat   voor   elke  geïnteresseerde lezer relevant en plausibel is. Als Gerbrandy in de eerste hoofdstukken van  De gong en de rookberg  verschillende gedichten bespreekt, ben ik het vaak met hem oneens. Er  zijn   situaties   dat   het   mij   duidelijk   is   dat   een   bepaalde   interpretatie  persoonlijk   voor   mij   is   en   dat   ik   van   geen   enkele   andere   lezer   kan  verwachten  dat  hij  het  met  me eens  is.  Zo  worstelt Gerbrandy  met de  zinsnede  ‘Quantiteit   verdunt   de   kracht’  in  Steentijd  (Ter   Balkt);  uiteindelijk   houdt   hij   het   op   een   onherleidbare   natuurkundige   stelling. 

22

Mijn eerste  en  blijvende  indruk  is  dat   de uitspraak  over  bouillon  gaat,  bijvoorbeeld uit een kookboek van de huishoudschool: ‘Opgepast dames,  wij begrijpen dat u zo veel mogelijk bouillon uit uw botten en afsnijdsels  wilt trekken, maar onthoudt: quantiteit verdunt de kracht!’ Tja, zo lees ik  het. Bloed hoeft er niet om te vloeien. Bij het lezen van Ter Balkts Aan Cecco Angiolieri, ca. 1260­1313 moet ik  onmiddellijk aan de vroege Marsman denken: het onstuimige ritme en het  gebruik van woorden als ‘vuur’, ‘bekers’, ‘hemelse blauw’ en ‘asfonteinen’  roepen bijvoorbeeld Vlam in herinnering, maar ook Heerscher, of “Paradise   Regained”. Hier is misschien nog wel iets voor te zeggen, maar wat mij  betreft gaat het gedicht dan dus over de dood van Marsman op het Kanaal  in   1940  en  niet,   zoals   Gerbrandy   terughoudend   suggereert,  over  de  verhouding   tussen   poëzie,   hartstocht   en   ongeluk,   en   de   verwantschap  tussen de dichters Angiolieri en Ter Balkt. Het lukt me simpelweg niet de  laatste strofe anders op te vatten: Tussen ’t kraken door van murwe balken, asfonteinen, deel ik ’t jullie mee: een grote vreugde of een grote pijn, ofwel ze storten zangen; ongeluk – of ze worden vuur. Er is geen reden om het met me eens te zijn, en ik verwacht dat ook van  niemand. Ter Balkts gedicht over de  dood van  Marsman is een typisch  voorbeeld van een gedicht waar ik de ideale, want enige, lezer van ben. Heel  anders  ligt  dit  voor  Henric  van   Veldeke   op   de  hofdag  van   keizer   Frederik Barbarossa in Mainz (1184). Barbarossa ligt nu begraven in een  ‘stille   grot’,   ‘omringd’   door   zijn   ridders;   Veldeke   denkt   terug   aan   de  vrolijke hofdag: ‘Da wilen lach der sné, da steit nu groene clé’; messen blauw als pauwen, lief blonken tanden met vochtige glans. Zang spon ons in. Dit kan niet anders dan verwijzen naar monk van Lucebert: de duizelingwekkende mandarijn beveelt afbraak van het porseleinen paleis wulpse slaven slopen terwijl hij in zijn jaden grot zich hinnikend inspint

23

Niet alleen is de referentie op woordniveau overduidelijk, ook modificeert  en versterkt dit inzicht Gerbrandy’s interpretatie van Ter Balkts gedicht;  de subtekst van decadentie, verval en vergankelijkheid komt aan het licht  en   de   poëticale   laag   wordt   ook   zichtbaarder.   Als   een   door   mij  waargenomen   verband   tussen   twee   gedichten,   ingegeven   door   verbale  parallellen,   ook   nog   eens   op   het   vlak   van   betekenis   vrucht   blijkt   te  dragen, is er iets aan de hand. Het is mij natuurlijk duidelijk dat mijn  specifieke, toevallige kennis mij dit verband heeft ingegeven, en dat het  goed mogelijk is  Henric van Veldeke…  te lezen en te waarderen zonder  aan Lucebert te denken, maar dat neemt niet weg dat ik gelijk heb. Een   ander   voorbeeld   is   een   gedicht   van   Hamelink   uit   de   sectie  Goudsneden voor Anna Komnena. Ik citeer het in zijn geheel: Op haar ellebogen in de brokaatkussens hoort de uitgelezene, de Porphyrogenita, 12, de fontein ruisen. Of stel je zo voor. Alexios’ oudste daareven haar hand weggevlogen door de hemellichtzinnige min in de sabelhouw waarvoor ze haar arm hief, het konijneslacht spoor achter haar aan door tottendoemdag uitwegloos zich windende paleisgangen achternagezeten door maar even haar eigen galantuomo met purperschoenen, de naar hem zich uitstrekkende purpergruwel van hem vandaan. Of zo. Anna soror, 15, horend de kloosterkoekoek. Gerbrandy vat dit gedicht op als een fragmentarisch biografie van Anna  Komnena: als twaalfjarige ligt de prinses comfortabel  in het paleis  van  haar   vader.   Later   heeft   ze,   voor   even,   een   minnaar,   die   ze   probeert   te  doden en door wie ze achtervolgd wordt, voor wie ze vlucht (seksueel  geweld is een terugkomend onderwerp in de bundel). Als ze vijftien is zit  ze in een klooster, in ongenade of uit schaamte voor haar verleden, terwijl  haar broer regeert. Velen  van u zullen in de laatste regel moeiteloos een verwijzing naar  Vergilius   herkennen   en   als   iemand   dat   gezien   heeft   is   het   wel   Piet  Gerbrandy. Hij weigert echter daar in zijn interpretatie iets mee te doen en  dat kan hij zich veroorloven omdat hij nog een verwijzing gemist heeft: de  ‘galantuomo’ die zich aan Anna vergrijpt is Don Giovanni, en dat maakt  Anna   tot   donna   Anna.   De   Porphyrogenita   Anna   Komnena,   Da   Ponte’s  donna Anna en Vergilius’ Anna, zuster van Dido, versmelten in een Anna  te drieën die de rol van buitenstaander en bijfiguur en het verlies van een   geliefde   gemeen   hebben,   en   zo   de   eenzaamheid   en   marginaliteit   die 

24

Gerbrandy ook in de rest van de bundel waarneemt, thematiseren. Het  gedicht valt uiteen in drie stukken, waarvan de tweede en derde met ‘Of’  beginnen. De drie figuren zijn emanaties van dezelfde persoon, de ‘idee  Anna’. Hopelijk bent u het met me eens dat deze interpretatie aantrekkelijker  en vollediger is dan Gerbrandy’s alternatief. Uiteraard valt er hier niets te  ‘bewijzen’   (een   tegenwoordig   populaire   term   die   de  geesteswetenschappen   denk   ik   meer   kwaad   dan   goed   doet),   maar  plausibiliteitsargumenten,   ervaring   en   iets   ongrijpbaars   als   ‘smaak’  moeten, al zijn ze niet te definiëren, toch een rol kunnen spelen in het  bespreken van literatuur. De moderne theoreticus die met deconstructie  en poststructuralisme aan komt zetten om iedere interpretatie op gelijke  voet te stellen kan ik antwoorden dat iedereen het erover eens is dat ik   geen  gedicht  kan   interpreteren  in  een  taal   die  ik   niet  ken:  maar  is   de  grens   van   taalbeheersing   niet   even   arbitrair   als   elke   andere   om  toelaatbare interpretaties af te bakenen? Is cultuur niet evengoed een taal  die   je,   al   zijn   de   criteria   minder   duidelijk,   beter   of   minder   goed   kan  beheersen?   Bovendien   wil   ik   opmerken   dat   het   aanbrengen   (of   beter:  losjes   als   uitgangspunt   nemen)   van   een   hiërarchie   in   mogelijke  interpretaties niet strijdig hoeft te zijn met Gerbrandy’s leesmodel. Het tot  stand komen van de interpretatie in de geest van de lezer voldoet aan de  vier voorgestelde oorzaken en de verhoudingen daartussen, maar hoe een  lezerspubliek vervolgens concurrerende opvattingen weegt en beoordeelt,  dat is een geheel andere kwestie. Verschillende lezers lezen verschillende  gedichten,   maar   deze   gedichten   kunnen   wel   een   vruchtbare   interactie  aangaan. In dit licht is het interessant om op te merken dat Gerbrandy, die zich  stilzwijgend   beperkt   tot   lezen   als   solitaire   bezigheid,   op   de   rol   van  literatuurkritiek niet ingaat. En hoe zou dat ook kunnen: als een criticus  zijn interpretatie van een gedicht in krant of boek wereldkundig maakt,  zal geen enkele lezer daarmee iets opschieten; die lezer leest een ander  gedicht. De hele Aristoteliaanse theorie is gemotiveerd door het verlangen  het probleem van de ‘competente lezer’ op te lossen: wie mag er beslissen   hoeveel je moet weten, wat je gelezen moet hebben, waar je naar school   geweest   moet   zijn   om   een   gedicht   ‘juist’   te   interpreteren?   Zou  iemand  zichzelf een incompetent lezer vinden? Evelyn Waugh schrijft in een open  brief   aan   Nancy   Mitford   over   de   twee   grondregels   van   de   Engelse  maatschappij: ‘Everyone thinks he is a gentleman, and everyone draws the   line of demarcation immediately below his own heels.’ Maar zou de criticus  niet de competente lezer bij uitstek moeten zijn?

25

De   paradox   is   niet   alleen   dat   Gerbrandy’s   boek   een   werk   van  literatuurkritiek is, maar vooral dat in elke zin duidelijk wordt  hoe goed  Gerbrandy in zijn vak is, een vak dat volgens hem nauwelijks kan bestaan.  De   scherpte   en   breedte   van   zijn   interpretaties   is   verbluffend  en   het  liefdevolle   handwerk   van   de   filoloog   laat   overal   zijn   sporen   na.   Op  verschillende plaatsen geeft hij niet zonder trots toe een schoolmeester te  zijn; laten we onthouden dat de schoolmeester er niet alleen is om ons  iets te leren, maar vooral ook om ons iets te bieden waartegen we ons  kunnen afzetten. Ik stel dus voor om, in de geest van het besproken werk,  verder terug te gaan dan Aristoteles en de criticus te omschrijven als een  vroedvrouw en beeldhouwer: uit de materie van de tekst vormt hij ons  een beeld waar we ons aan kunnen vergapen, maar we kunnen het ook  vandaliseren.   Zodoende,   door   ons   een   concreet,   maar   voor   ons  onzichtbaar, gedicht voor te spiegelen, verleidt hij ons tot het ter wereld  brengen van ons eigen gedicht. Zijn interpretatie is goed als we erdoor  naar een betere op zoek gaan.  Als Gerbrandy het probleem van de ‘competente lezer’ bespreekt trekt  hij ook zijn eigen geloofsbrieven in twijfel. Hij haalt ene Paul Gellings aan   die hem ‘de slechtste criticus’ noemde, ‘niet alleen van Nederland, maar  van de hele wereld’. Ik denk dat hij dat inmiddels wel als geuzennaam  mag opvatten. Piet Gerbrandy, De gong en de rookberg, Groningen: Historische Uitgeverij,  508 pp.  €38,75

26

VROEG BEGINNEN Marko van der Wal

L

ang geleden, ongeveer een jaar of dertien, moest ik niets van boeken  hebben. Ik kon al wel lezen hoor, maar écht lezen, dat heb ik pas veel  later geleerd. Tot die tijd was ik een klein mormel dat sowieso vrij weinig  anders wilde doen dan tv­kijken en 'kompjoeteren'. In vond zelf dat het niet aan mij lag dat ik nooit een boek las. Dat kwam  simpel   genoeg   door   die   verrekte   zogenaamde   kinderliteratuur   van   de  jaren '90, want die stelde niet veel meer voor dan een rol wc­papier met  een kaft eromheen. Althans, dat was wat ik er toen van vond. Weg met die  prutsboeken!   Marko   ging   weer   mokkend   in   een   hoekje   zitten   om   de  dingen stom te vinden. Wat een naar mannetje. Ik moet erbij zeggen dat zekere personen destijds nog meer olie op het  vuur   hebben   gegooid   als   het   gaat   om   het   aanwakkeren   van   mijn  antipathie.   Eentje   las   alle   kinderboeken   uit   de   plaatselijke   bibliotheek  binnen luttele maanden uit, terwijl ik ervan overtuigd was dat ik dat niet  kon. Dus begon ik er niet aan. Een ander schoof mij Imme Dros' Odysseus,   een man van verhalen (1994) onder de snotterige neus. Met de kennis van  nu was het leuk geweest om dit boek als keerpunt te kunnen beschouwen,  maar dat is gelukkig niet het geval. Dat boek is de bron van mijn afkeer  voor mevrouw Dros. Ik vond haar toen al een auteur met de diepgang van  een platbodem en de verbeeldingskracht van een paardenslager. Bij het  schrijven  van  Odysseus  heeft ze vast en zeker zo lang op  haar  fantasie  gekauwd, dat elk stukje ervan onschadelijk was gemaakt. Ze behandelt  haar lezers alsof ze eersteklas randdebielen zijn. Ik ben deze mening nog  steeds toegedaan, en ik ben niet de enige (zie de recensie van  Charisma  door Richard Calis in Wau 25.2). Ik   wil   de   pret   niet   drukken,   maar   het   was   de   bedoeling   hier   een  voorbeeld van haar werk te geven. Bij dezen. “O   ja,   Kykloop,   je   wou   mijn   naam   toch   weten   voor   het  gastgeschenk? Ik heet Niemand. Zo noemen mijn vader en moeder  me en zo heet ik voor al mijn vrienden. Niemand.” Hij   liet   zich   achterover   zakken   op   zijn   bed   van   buigzame  twijgen   en   schapenvachten   en   boerde   luid,   een   golf   wijn   en  brokken mensenvlees kwamen naar buiten. “Ha, die Niemand,” lalde hij. “Jij komt om je gastgeschenk en  beloofd   is   beloofd.   Niemand   wordt   als   laatste   van   allemaal 

27

opgegeten. Dat is je fijne gastgeschenk. Niemand leeft het langst.” En hij viel in slaap, luid snurkend, laveloos van de zware wijn. We kwamen snel in beweging. Ik stak de punt van de paal in de  as tot hij roodgloeiend was en de rook eraf kam. En samen met  mijn dapperste vrienden droeg ik hem naar het slapende monster.  Met al onze kracht dreven we de punt in het slapende oog van de  Kykloop en draaiden hem snel rond. Om de paal kwam het bloed  sissend   en   rokend   naar   buiten   kolken,   wimpers   en   wenkbrauw  schroeiden weg van de hitte, de oopgappel vatte vlam en het vuur  knetterde in de schedel. Brullend vloog de reus overeind, hij rukte de paal uit zijn oog  en slingerde hem door de grot, luidkeels schreeuwend om hulp.  Algauw hoorden we stemmen van Kyklopen uit de omgeving die  voor de grot stonden te roepen. “Wat is er met je, Polymfemos? Waarom maak je zo'n misbaar  middenin de nacht? Stelen ze je schapen? Of probeert iemand je  te doden met list of geweld? Wie dan?” “Niemand!”   joelde   de   reus   krimpend   van   de   pijn.   “Niemand!  Niemand! Niemand doodt me met list en niet met geweld!” “Nou, waar maak je dan zo'n drukte over!” riepen ze terug. De knulligheid druipt er vanaf. Dat komt niet  alleen  door de tekst. De  illustraties (door Harrie Geelen  – nota bene Imme's echtgenoot) van dit  boek vond ik vroeger al het meest lijken op een slecht gedigitaliseerde   versie van de Rorschachtest,  en nu  ik het  geheel nog  eens  teruggezien  heb, moet ik toegeven dat ik toen al gelijk had. Dit was het boek dat het lezen voor mij tijdelijk heeft verpest.

O

ver kinderboeken rond de Odyssee is wel degelijk ook iets positiefs  te   melden   (mits  ook  Simone   Kramers   versie   buiten   beschouwing  blijft). De jongetjes van tegenwoordig hebben geluk, want er is eindelijk  een  leuke  bewerking van de avonturen van Odysseus:  Dissus  van Simon  van der Geest, met compromisloze illustraties van Jan Jutte.  Het is een  echt avonturenboek geworden, geheel in vrije versen. Van   der   Geests   bewerking   gaat   als   volgt.   Na   een   gevecht   in   het  zwembad   raken   Dissus   en   zijn   vrienden   onderweg   naar   huis   hopeloos  verdwaald.   Ze   beginnen   aan   een   barre   tocht   langs   een   eenogige   boer,  grijpgrage   kraanmachines   en   bloeddorstige   hengelaars.   Maar   eenmaal  thuis komt Dissus oog in oog te staan met zijn allergrootste nachtmerrie. Eens zien hoe 'de eenogige boer' vergaat...

28

Eenoog Onderweg liepen we langs een schuur De deur stond open, wagenwijd Balen hooi lagen verspreid dus wij mooi naar binnen wij daar klooien tot ik iets hoorde Vlug doken we weg in het hooi Een schaap en nog één, en nog één, en toen verscheen de boer: een vent van een meter of vier met één oog midden in z'n hoofd Niemand ritselde niemand bewoog iedereen zat daar als verdoofd Hij bleef maar staan en spiedde rond Toen klonk, een paar balen verder, een scheet: Jeffrey Het oog zag 'm, greep 'm beet, vrat hem op, ik zweer het je, verslond hem zo met huid en haar De deur die deed hij vlug op slot hij draaide zich om en wachtte (...) En terwijl hij zijn vingers aflikt bromde hij iets van eigen schuld en vroeg wie we wel niet waren Wij gingen natuurlijk geen antwoord geven maar bleven stil liggen in het hooi 'Die is mooi. Wel inbreken in mijn schuur maar niet je naam durven noemen. Is er dan niet één met een beetje lef in zijn donder?' Michael kneep me in mijn arm en siste: 'Moet jij niet? Jij wist het allemaal toch zo goed?'

29

Ik zei 'Krijg de schurft,' en hij: 'Zie je wel, je durft niet.' Ik snoof en dacht: nu of nooit en toen stak ik mijn kop uit het hooi 'Ha!' riep de boer, 'Jij! Hoe heet jij?' Hij staarde en staarde met zijn oog het leek wel of ie door me heen keek mijn stem trilde toen ik zei: 'Ze noemen me niemand.' Hij keek en keek, maar deed verder niks Hij zei alleen: 'Niemand, hè? Jij durft tenminste. Niemand eet ik als laatste op.' Ik slikte Niemands schuld (...) Maar even later toen hij zat te suffen, tegen de schuurdeur leunde, heb ik een dartpijl, goed gemikt, in dat ene oog geprikt Hij brulde de hele buurt bij elkaar, en algauw klonk er gebonk op de deur van de schuur: 'Wat is er aan de hand?' 'Niemand! Het is Niemands schuld! Niemand heeft me blind gemaakt!' 'Nou zeg!' riepen ze, 'Als niemand jou wat aandoet, dan moet je ons niet wakker houden!' en mopperend gingen ze ervandoor Wat   mij   betreft  is   Dissus  niet  voor  niets  de  winnaar   van   de   Gouden  Griffel 2011. En stiekem wil ik nu gewoon een jongetje van acht zijn dat  de Odyssee nog niet kent. Imme Dros, Odysseus. Een man van verhalen, Querido Kinderboek, 1994 Simone Kramer, Odysseus, Uitgeverij Ploegsma, 2011 Simon van der Geest, Dissus, Querido Kinderboek, 2010

30

APATHEIA Vel quomodo agendum sit Stoicis scripsit Isabelle Buhre

M

ihi aliquid narrandumst, res tam incredibilis dictu ut vix incipiendi  potestatem habeam, sed nihilo minus, narrandumst. Heri vesperi  redii   e   Fistulae   vicinitate   nota   historiis   turpibus   placidis,   tum   subito  cellulam insuper meam venalem esse, ubi usque ad diem istum puella sola  et   insolitissima  habitabat,  vidi.   Usitatis   petitis,   qua  iisset,  quo   profecta,  qua   re   acta   et   exagitata   fuisset,   nam   quas   causas   habere   potuisset   illa  quieta   semper   sedata,   vetus   nostrae   insulae   custos   et   inhabitans   voce  fracta,   lacrimis   incipit:   «O   Fatum»,   effundens,   «quid   iuventutis   decus  eripuisti, iussisti facere? Suis propositis exitum suum paravit insciens!» Ut  animum ac inania verba requiesceret quaesita eum trementem in sedem  posui,   «tranquille»,   et   genibus   nixa   et   collo   tento   et   intente   temptans  magna caritate eum in condicionem cogitata in ordinem redigendi ferre,  hortabar ut ita faceret. «Paulina – eius nomen omnes novistis – femina summae pudicitiae erat.  Numquam se ab aliquo viro tangi sinebat, numquam oscula sibi dari, ne  redeundi aliquo loco auxilium quidem, breviter, omnia eximia suaviaque  sibi  vetabat.   Scimus   quomodo   Phaedrae  nutricis   auctoritate   solita   esset  amicitiae  nodus celeriter  arcte pervellere et  item  remittere.  Potissimum  spectatur   ei   nullos   amicos   superfuisse,   quod   eo   vitae   modo,   in   quo  praecipue   Stoicis   sequebatur,   quodcumque   conatum   amicitiae   sui  attemptationem vel tamen contentionem se a rationis via ducendi putaret.  Homines   ei   comminationes   quietis   et   negotiorum   grandium   –   se   enim  litteris   philosophorum,   Lucii   Annaei   Senecae,   Sexti   Empirici,   corporis  Thomistici, quas nostra lingua edere debebat, totam dederat – videbantur,  et postquam se benignitates, voluntates, favores erga aliquem ostendere  dedocuerat,   quod   rationalismi   sectatrici   dedeceret,   non   potuit   talia   ab  novo   initio   discere   nec   sese   docere,   cum   desideria   ac   inopias   experiri  inciperet. Infelici solitariae ei dies prosequebantur incessu tardo et tantum  philosophos mortuos, quibus eam docendum fuisset quomodo agendum  bonis felicibusque sed quorum auxilio se totam vitae societate excluserat,  convictum   habebat.   Sed   quo   desiderio   in   corde   tenebatur,   quibus  caritatibus! Circa eius pectora contraria vehementer pugnantia furebant:  vitam   cottidianam   communemque   contemnebat   volens   et   nolens  exoptabat;   damnati   affectus   reiecti   clamabant:   «da   mi   hominem!»,   at  Ratio   laudata   adfligi   timebat,   coerceri   timebat,   turbari   timebat   et 

31

humilioribus cogitationibus aliorum maculari – quod etiam eius sectam  rationemque vitae permutare possit, sicut morbus qui leniter in hominis  rationem   arrepit,   eam   inscientem   introrsum   necans.   Nulli   ex   parte  cogitabat sibi optionem esse: nunc animal ratonale erat quod mandatum  inclusum perficiebat, vivere secundum naturam, et cogitabat solitudinem  ita­essendi   consequens   esse   par   modestiae   et   honestati,   et   se   virtutes  habere et omnes istos felices vitiosos. Cogitationes eius ubique volabant;  in litteris magni multo melius me custode paupero edicere potuerunt, aut  quomodo diceret Elisabetha ista Ignatiana: et non aliter posse, nam non  aliter   esse,   nec   aliter   velle,   sed  alterius.   Erat   fere   philosopha   iuste  ratiocinans, at istis in rebus tota turbata. Cum   plerique   hominum,   dicam   etiam   omnes,   illam   ineptam,   nullo  modo   motam,   invitam   atque   immitem   putarent,   cui   numquam   manum  porrigerent nisi forte iussu legis, cuius pectus cupiditatis patientis plenum  nemo   videret   usquam,   erat   tamen   in   urbe   Enschediensis,   prope   sita  Germaniam,   vir   sordens   aspectum   formamque,   qui   squalida   anima  contagium   nostra   cum   Paulina   habebat,   homunculus   crassus,   foedus,  foedissimus   omnium.   Paulina   eum   in   congressu   politicorum  adulescentium cognoverat tempore in quo ei mens minus sceptica fuerat  et sine adhuc curis cum hominibus morari solita erat. Quia primum post  biennium   sermones   currentes   tulerat   eocum,   convenerant   se   epistulas  scripturos esse et ita faciebant. Isto satis longe ab oppido eius vivante res  ei bona erat; istum videri non posse illi egregium videbatur, et putabat  etiam se amicum invenisse, toto quem iure oderat et aestimabat specie  habentem adfabilitates et qualitates morales». «Agnosco», interrupi, «nonnest iste informosus qui semper cerevisiam  portans cute splendente videatur in locis publicis?» «Vero, et Paulinae tam   simplici, talis morum elegantiae admirationem movebat – condemnanti.  Sed quae optio? Qui amicus alius?»  « Me visere secum considerare potuisset», omni innocentia dixi. « Eorum epistulae longae et numquam verba deficiebant, at velut omnia  humana – nam quid extet sine aliquid adversi in se trahendo? Quis unitas  secum,   quis   dicat   se   ipsum   intellegere?   –   illud   et   istud   epistularum  commercium   Paulinae   modo   venustum   non   commentanti   atrox   modo  putabatur,   et   nesciebat   quid   faceret,   quid   vellet   inter   pudore   tegumen  capitis,   amplexum   intimum,   quietam   hanc   eum   abstinentem   aut  devotionem   vitae   aut   corporis   aut   manus   isti   adferre   aut   sibi.   Ah   vae  Paulinae quae non solum hic sed etiam ubique statum instabilem corde et  collo   trementem,   ubi   quisqam   quidquam   rogavit   simplex,   oculis  consternatis qui sublime ferantur praecipitantes, dixi quae talem statum  accommoderet – erat vere quod dicunt Germani pulchro ‘existenzunfähig’ 

32

verbo, id est translatum essendi impotens. Et apparebat cum primum eum  visitaba –» «Ne diutius», dixi, «narraveris nunc num narravisti, nuntiavisti  illam domum eius ingressuram, numquid… quid quando factumst?» «O  puer, attamen, velut cunicula –» «Quid?!?» «Non isto modo, minime, quod  talia   egomet   effero   –   pavide   absens   in   praesentia   ibi   sedebat   genibus  collatis opperiens dum tempus transiret, eum admirans destestabatur, sibi  silentio loquebatur: ‘Qui horror me perfundit, vincula quoque me teneant  adstricta’. Serius decubuerunt, quoniam iste eam capiens mente numquam  sine   ratione   dubioque   putavit   sibi   res   ostendas   haud   multum   ad   eam  pertinentes,   et   tota   mora   loco   tenui   at   spatioso   ei   minime   placuit.   Per  noctem Paulina frigescebat valde, teporem quemdam desiderans ab hoste  et hospite, se ipsam ob tales cogitationes contemnens. Prospere isti nulla malevolentia, ut Paulina sine violatione demitteretur.  Quis aliter cognavisset, expectavisset  ab viro virtutum tantum malus  et  cupidus in cogitatis, quod nemini licet ei obicere, si Kant quidem summus  philosophorum habetur.» «Aliqua relinquuntur, sed intellego», respondi illi  custodi callido qui meos animos conciliaverat. «Paulina evasit, et te rogo:  si   fuisses   Paulina,   familiaritatem   istius   renovavisses?»   Tacuimus   ad  negandum,   nam   non   adsentimur   silentium   signum   adnuendi   esse,  quoniam bene fieri possit ut taciturnitate inhibitus dissentiens conticescat  aliquis. Item non intellegimus societatis in rebus tot potestates excludi;  omnia   quae   in   numero   malitiae,   improbitatis   habeantur,   tantummodo  lenitas   latens   debilitate   esse   possint;   praeterea   ei   opus   non   erat  responsum.   «   Illa   volebat.   Post   paucas   hebdomadas   exsurrecta   eo  flammeior   consuetudinem   placidam   dulcissimamque   eocum   complexam  effingebat   adsidue,   amentia   Stoicae,   in   cogitationibus   eocum   reapse   at  sola   se   libidinibus   dedebat,   insciens   quid   faceret   iste   homunculus   ipse.  Ardens illa se nauseabat. Se ipsam recepit Senecae auxilio, dicens amorem  non   vitae   suae   officium,   se   interpretem   officium   in   societate   viventis,  hominem verum neglegere, necesse esse ut ad illum rediret, se diligentem  in pietatibus retinendis refieri, et, cum sibi frontis percussionem daret, sibi  nunc   esse   optionem,   Rationem   aut   mortem.   Ergo   eam   die   Nativitatis  D.N.I.C. iterum domo eius pernoctare condictum est. » Subito   strepitus   ingens   per   gradus   ubi   sedebamus   diffusus   et   statim  «domini   vocem,   Victor,   moderare»,   clamavimus,   nam   erat   musica   ex  machina   et   nugas   tantum   dilucidas   nobis   amamus   et   eadem   causa  Horatium.  Magis  specie  officii   quam voluntate,  nam  musicam  versatam  aestimavimus,   Iannis   Colli   canentis   «ne   distinguere   quidem   amorem   a  pulvere possum»,  cum quo consensimus. «Paulina fuerat propositum eo  loco quo congrederentur ei effuse suas salutationes dare sine resistendo,  unde  in  Gronam  urbem Germanam  die  huius temporis  feriati  mercatos 

33

excellentem   progrederentur   ambulaturi   ac   nescivit   quid   facturi   certe  moribus eius errubescendum. Ut eam risu latiore amplexus erat, Paulinae  trepidatio per maestitiae interios vapores volvit. «Quid!» distorto ore eam  terruit.   Fortasse   novisti   imagines   e   Tertio   Imperio   in   quibus   Iudaei  taetrissimi   sunt   picti;   iste,   deformatio   ipsa,   exemplar   artifici   fuisset,  quamvis   non   Iudaeus   sed   Columbianus   esset,   cuius   contemptioni   non  necesse erat esse geneticus­socialistis. Gronae lacum ex quo urbs gloriam suam traxerat gelidum praeterierunt.  Isto   garriente   Paulina   affectus   mixta   praecipue   incommoda   cancellos  conspexit   per   quos   aqua   purgabatur   aut   mutabatur,   quis   enim  operationem   rerum   quae   numquam   scribantur   nec   animi   attentionem  meritam   accipiant   novit,   qui   cogitationis   vim   conflaverunt,   nam   propie  rubiginis modo rubiginoso ibi se stabilierant, aqua etiam atque etiam in  eos   fluctuabat,   certe   frigeant,   mox   frangant   an   permaneant?   Istum   in  lacum   pellere   ut   caput   eius   dure   percelleret   in   cancellos,   eum  demergentem   sordidiorem   effugere,   pectus   eius   non   iam   videre   velle.  Cogitata in Paulina tremuerunt. Squalor in lacu. «Omnia optima in mundo  omnium   optimo»   dixit   cynicorum   more   perturbationem   mollem   non  quiescente Paulina. Domi,   id   est   istius   domo,   Paulina   caluit   et   non,   et   dum   cerevisiae  apparuebant   et   evanescebant,   isti   iterum   erat   loquendum   (ut   putavit),  nunc de placidis. Illa magis sciebat et multum ad sermonem contulisset si  non   eius   loquendo,   quod   ineptum   ac   fastidiosum   putabat,   statim  contristata esset et se invitam vinci sivisset, membris capta, non audiens,  oculis stupore infinitis, quod praenuntius vesperi posterioribus apparuerit.  Ita   magis   sciebat   illa  at   iste   magis   videtur,   et  quoniam  species   omnem  veritatem   istius   quod   nimis   admiratum   parum   diligentemque  congressionem   et   amicitiam   appellamus,   Paulina   scivit   sibi   fatum   esse  numquam ostendere posse, quo plaga acerba fodente percussa sit doloris  et irae cuiusque actoris hac in dira specie­dialectica. Conticuit.   «Et   quid   postea?»   ut   ego.   «Nescio»   custos   nobis   dixit   cum  quibus verbis gemitus maximos dedit. «Nec nescio an talia facta sint, qua  re   Paulina   cellulam   suam   vendere   senserit.   Nescio.»   Eum   stupefactus  adspexi, dum diceret: «Sed fieri potest, et hoc satis superque.» 

34

DE SCRIPTIE VAN YANNICK FRITSCHY Over humor, woordvolgorde en kikkers Yannick Fritschy

E

r is weinig zo vervelend als een grap die moet worden uitgelegd. Met  name bij woordgrappen is het zaak niet te lang stil te staan bij de  clou, want anders is de kans groot dat er van de doorgaans toch al niet   hoogstaande   inhoud   helemaal   niets   meer   overblijft,   hetgeen   doorgaans  leidt tot een pijnlijke stilte en in extreme gevallen zelfs tot braakneigingen  bij   omstanders.   De   Amerikaanse   komiek   E.B.   White   verwoordde   het  treffend: “Het analyseren van humor is als het ontleden van een kikker:  het interesseert weinigen en de kikker gaat dood.” Het analyseren van een  humoristisch werk over kikkers moet dus wel het summum van onnodig  en oninteressant zijn. Het is echter net als een functie bij Ajax; iedereen weet dat je er niet  aan   moet   beginnen,   maar   toch   (of   juist   daarom)   gaat   er   een   zekere  onweerstaanbare   aantrekkingskracht   van   uit.   Vandaar   dat   ik   het   eerste  halfjaar van 2011 de nodige uren besteed heb aan het lezen, fileren en  beschrijven van punch lines in De Kikkers van Aristophanes. Dit werk staat  natuurlijk vooral bekend om het onovertroffen kikkerlied, met als refrein  βρεκεκεκὲξ κοὰξ κοάξ.  Daarnaast   bevat   het   uiteraard   de   nodige  woordspelingen, obsceniteiten en andere humoristische middelen.  Bij   het   analyseren   hiervan   heb   ik   me   uiteindelijk   gericht   op   één  specifiek   type   grap:   de  surprise   substitution.   Wat   dit   begrip   inhoudt   is  makkelijk te zien wanneer we een voorbeeld van de Twentse cabaretier  Herman Finkers erbij halen:  Er worden middagtemperaturen verwacht van één uur ‘s middags  tot zes uur ‘s avonds.  De kwaliteit van dit staaltje humor zit in het feit dat er in het eerste  deel   een   bepaalde   verwachting   wordt   gecreëerd,   die   vervolgens   niet  wordt   ingelost.   Het   lijkt   om   een   gewoon   weerbericht   te   gaan,   maar  vervolgens   worden   de   verwachte   temperatuurwaarden   vervangen   door  tijdstippen, waardoor het geheel een komische wending neemt. Daarmee  is   het   een   duidelijk   voorbeeld   van   een  surprise   substitution,   iets   waar  Aristophanes ook veel gebruik van maakt.

35

Overigens moet ik me verontschuldigen voor Engelse termen als punch   line en surprise substitution, dat is niet om interessant te doen, we hebben  nu   eenmaal   in   onze   taal   weinig   beters   voorhanden.   Voor  punch   line  hebben   we   hooguit   het   Franse   woord  pointe,   maar   dat   wordt   weinig  gebruikt.   Op   de   vraag   van   een   Britse   hoogleraar   in   Durham   wat   de  Nederlandse term voor punch line is, stond ik dan ook met mijn mond vol  tanden,   waarop   hij   bijdehand   zei   dat   onze   grappen   geen  punch   lines  hebben.   Later   bedacht   ik   nog   dat   we   eerder   niet   zo   sterk   de   behoefte  hebben om onze grappen tot in detail uit te leggen, maar toen ik dit wilde   zeggen was de hoogleraar alweer met één van onze blonde studentes aan  het dansen. Terug naar de scriptie; om mijn reputatie als respectabel taalkundige  niet helemaal te grabbel te gooien, heb ik mij gericht op een specifiek  taalkundig   onderwerp   dat   bij   humor   een   belangrijke   rol   speelt:  woordvolgorde.   Wie   dus   denkt   dat   het   werk   bestaat   uit   een   eindeloze  reeks grappen en grollen komt bedrogen uit.  Sterker nog, het gedeelte   waarin   de   gangbare   theorieën   over   Griekse   woordvolgorde   worden  beschreven   is   inmiddels   door   de   UvA   genomineerd   voor   meest  slaapverwekkende relaas van een classicus in de afgelopen jaren. 5 Zoals zo  vaak is het saaiste stuk echter ook het belangrijkste stuk; het is immers  niet   mogelijk   te   onderzoeken   in   hoeverre   Aristophanes   speelt   met   de  volgorde van woorden zonder eerst een bepaalde standaard te definiëren. Het  vinden   van  een   standaard   voor  Griekse   woordvolgorde  is   echter  geen   gemakkelijke   opgave;   in   tegenstelling   tot   bijvoorbeeld   het  Nederlands   kent   het   Grieks   een   hoge   mate   van   vrijheid   voor   de  woordvolgorde   binnen   een   zin.   Inmiddels   is   uit   onderzoek   van   onder  andere   Helma   Dik   gebleken   dat   er   wel   een   zeker   patroon   zit   in   de  volgorde van woordgroepen. Dit patroon wordt echter niet bepaald door  syntactische, maar door pragmatische factoren. Dit verschijnsel komt in  vrijwel alle talen voor; neem bijvoorbeeld het verschil tussen de volgende  Nederlandse zinnen: Een kikker eet insecten / Insecten eet een kikker De   eerste   zin   staat   in   de   voor   onze   taal   gebruikelijke   SVO­volgorde  (subject,   verb,   object).   In   de   tweede   zin   wordt   hiervan   afgeweken,  waardoor de nadruk komt te liggen op het woord insecten. Taalkundigen  5 Andere kandidaten zijn overigens de presentatie van Mathieu in Turkije over de Ionische opstand en het verhaal van Maurits in Parijs waarbij hij tijdens het vertellen zelf in slaap viel maar toch door bleef praten.

36

zeggen  dan  dat  het  woord  insecten  de  functie  van  focus  heeft.  Uit  het  voorbeeld blijkt ook meteen dat pragmatische factoren pas een rol spelen  wanneer   wordt   afgeweken   van   de   standaardvolgorde,   die   door  syntactische factoren wordt bepaald. Waar   in   het   Nederlands   pragmatische   factoren   dus   pas   in   tweede  instantie   een   rol   spelen,   zijn   ze   in   het   Grieks   bepalend   voor   de  woordvolgorde. De focus van de zin staat hierbij doorgaans vlak voor de  persoonsvorm.   Volgens   het   model   van   Helma   Dik   kan   zelfs   grofweg  gesteld   worden   dat   alle   belangrijke   elementen   van   een   zin   vóór   de  persoonsvorm staan en alle onbelangrijke elementen erachter. Natuurlijk  kan er eindeloos getwist worden over wanneer een woord belangrijk is en  wanneer niet, maar om deze valkuil te omzeilen heb ik me in mijn scriptie   gericht op woorden die altijd belangrijk zijn, omdat ze de humor van de  zin onthullen. Omdat   de   Wau­redactie   mij   uitdrukkelijk   heeft   verzocht   het   stuk  populair­wetenschappelijk te maken, is het hoog tijd om Finkers er weer  bij te halen om het een en ander te verduidelijken: In Parijs werden de Europese kampioenschappen Jeu de Boules  gehouden. Vijf landen deden een gooi naar de prijzen en moesten  worden gediskwalificeerd. Dit   is   een  surprise   substitution  die   vergelijkbaar   is   met   het   eerder  genoemde   weerbericht.   De   humor   zit   in   de   dubbele   betekenis   van   het  begrip een gooi doen naar de prijzen. Dit wordt pas helemaal op het eind  duidelijk,   bij   het   woord  gediskwalificeerd.   Op   deze   manier   is   het  verrassingseffect altijd groter dan wanneer de grap halverwege de zin al  duidelijk   is.   Uit   de  surprise   substitutions  in  de   Kikkers  blijkt   dat  Aristophanes   het   verrassingselement   doorgaans   ook   achteraan   de   zin  plaatst.   Uiteraard   is   dit   element   cruciaal   voor   de   interpretatie   van   het  geheel. Hoe valt dit te rijmen met de theorie van Dik dat het belangrijkste  element   van   de   zin   altijd   voor   de   persoonsvorm   staat?   Deze   vraag   is  uiteindelijk centraal komen te staan in mijn onderzoek. Wanneer   ik   medestudenten   vertelde   over   het   onderwerp   van   mijn  scriptie waren ze over het algemeen dolenthousiast. Of ik nu zei dat ik  woordgrappen ging bestuderen, of uitlegde dat het ging om een saai en  moeilijk taalkundig probleem, telkens werd glimlachend geantwoord dat  het onderwerp écht iets voor mij was. Als ik vervolgens mijn begeleider  (Mathieu de Bakker) ter sprake bracht, waren de reacties juist wisselend;  de   één   keek   bedenkelijk   en   waarschuwde   me   voor   zijn   enorme  perfectionisme,   de   ander   wenste   me   veel   succes   met   deze   helse 

37

onderneming   om   vervolgens   in   snikken   uit   te   barsten   en   mij   in  verbijstering   achter   te   laten.   Gelukkig   was   de   samenwerking   vanaf   het  eerste moment prettig en constructief. Als een vrijgelaten  keizerpinguïn  met gps­zender kon ik grotendeels mijn eigen gang gaan, met Mathieu als  controleur op afstand, die ingreep toen de omvang van het corpus uit de   klauwen dreigde te lopen. Als dat niet was gebeurd, was ik nu nog bezig  geweest en zouden jullie op deze pagina’s waarschijnlijk een stuk lezen  vol negatief gezeik over de interpretatie van de prohibitivus.  Van Mathieus beruchte dadendrang werd pas iets merkbaar toen ik voor  het eerst een stuk had ingeleverd en dit dusdanig met rode pen bewerkt  terugkreeg   dat   het   origineel   nauwelijks   herkenbaar   was.   Sommige   van  deze glossen konden moeiteloos als muggenzifterij worden aangemerkt;  de meeste bleken echter later bij het herschrijven van grote waarde. Waar  ik in het begin nogal eens uitspraken van anderen klakkeloos overnam, al  dan niet met vage bronvermelding, werd ik later gedwongen zorgvuldig  en   kritisch   te   werk   te   gaan,   waardoor   de   scriptie   onmiskenbaar   aan  kwaliteit en duidelijkheid heeft gewonnen. Bovendien was het erg prettig  om bij een scriptiegesprek ergens in de vroege ochtend niet alles meteen   te   hoeven   onthouden   of   op   te   schrijven;   Mathieu   had   dit   telkens   al  gedaan, zodat ik rustig achterover leunend erover kon babbelen om het  later op mijn gemak terug te lezen. Naarmate de scriptie vorderde werd  dit   teruglezen   steeds   leuker,   met   name   toen   Mathieu   zelf   ter  ondersteuning van het verhaal allemaal grappen van Youp van ’t Hek had  opgezocht en in de kantlijn had geschreven.6 Al dit harde werk ten spijt heeft het onderzoek uiteindelijk helaas niet  geleid   tot   een   baanbrekende   theorie  over   humor,   woordvolgorde   of  Aristophanes. De woordvolgorde binnen de  surprise substitutions  is in de  meeste gevallen met de gangbare theorieën prima te verklaren, doordat  Aristophanes op handige wijze speelt met de taal. Zo laat hij in dialogen  regelmatig de persoonsvorm weg of verplaatst hij deze naar het volgende  vers; door dit gebruik van enjambement komt het verrassingselement in  ieder geval aan het eind van het vers te staan. Sommige gevallen zijn niet  goed verklaarbaar, zoals het volgende vers, waarin Dionysos wegrent voor  een of ander monster en in paniek de priester, die op de voorste rij in het  theater zit, smeekt hem te beschermen:

ἱερεῦ διαφύλαξόν μ᾽, ἵν᾽ ὦ σοι ξυμπότης. Priester, bescherm me, opdat ik uw disgenoot zal zijn. 6 Eén van deze grappen, die helaas de scriptie net niet heeft gehaald, was de volgende: “Seks met dieren is verboden. Hoe vertel ik het mijn inktvis?”

38

In de bijzin zou normaal een plechtige gelofte gedaan worden, maar in dit  geval belooft Dionysos slechts om samen met de priester van een etentje  te genieten; dit verwijst dan weer naar het diner dat de priester schenkt  aan de medewerkers van het winnende stuk. Het verrassingselement staat  helemaal   achteraan   de   bijzin,   achter   de   persoonsvorm,   terwijl   het  overduidelijk   de   functie   van   focus   vervult.   Deze   zin   is   dus   niet   goed  verklaarbaar   met   de   huidige   theorieën   over   woordvolgorde,   hetgeen  waarschijnlijk te maken heeft met de aanwezigheid van een vorm van  εἰμί als persoonsvorm; met name in bijzinnen lijkt de positie van dergelijke  vormen   niet   zo   vast   te   liggen   als   andere   persoonsvormen.   Dit   is   een  onderwerp dat verder onderzoek vereist, net zoals het in de wereld van de  taalkunde altijd nodig is een veel groter corpus te analyseren, voordat er  met   enige   zekerheid   conclusies   uit   de   resultaten   kunnen   worden  getrokken.  Het enige wat voor mij na deze scriptie als een paal boven water staat  betreft Aristophanes: zijn werk mag dan bol staan van obsceniteiten en  flauwigheden, zoals het een ware komiek betaamt was hij een taalvirtuoos  met   uitstekend   gevoel   voor   timing.   Het   was   dan   ook   geen   straf   zijn  kikkers te ontleden.

39

ITER SOLIS Maurits de Leeuw

O

p de vroege ochtend van woensdag 26 oktober vertrokken er drie  auto’s met classici uit Amsterdam over die monsterlijke plak asfalt,  de A2, naar het zuiden. Zoals wanneer de brave burger in de dagen na  midzomerdag zijn spullen heeft gepakt, waarbij menig woordenwisseling  plaatsvond tussen hem en zijn evenzo aan vakantie toe zijnde vrouw, zijn  kinderen de auto in heeft gesleept en in zijn tom­tom een willekeurige St.­ Huppelepup­en­Provence als bestemming heeft ingevoerd, zo kozen ook  wij de ‘midi’ van Gallië tot bestemming. Hoe en waarom dit plan precies  tot stand was gekomen, weet men niet meer precies, maar Rodie had als  doel gesteld dat de oudheden in de meest geromaniseerde provincie (die  daarom   slechts   aangeduid   wordt   als   ‘de   Provincie’)   bezocht   moesten  worden.   Onderweg   zouden   we   nog   wat   ‘highlights’   aandoen   in   de  Bourgogne voor de liefhebber en de ontspanning van de chauffeurs. Voor  deze excursie, waarbij in totaal zo’n drieduizend kilometer moest worden  afgelegd, hadden we vijf dagen uitgetrokken. Woensdagmiddag   hadden   we   als   verzamelpunt   het   plein   voor   de  basiliek   van   Vézelay   afgesproken.   Omdat   niet   elke   auto   even   lange  plaspauzes in acht hield ­ gedurende deze reis was het verpersoonlijken  van   vehikels   zeer   gebruikelijk   ­   druppelden   we   aldaar   één   voor   één  binnen, wat de vreemde ervaring tot gevolg had dat er plotseling bekende  gezichten op konden duiken uit de Magdalena­crypte of achter een van de  zuilen   met   de   unieke   kapitelen.   Vézelay   is   overigens   bekend   als  pelgrimsplaats in de hoge middeleeuwen, waar Bernardus van Clairvaux  in 1146 opriep tot de tweede kruistocht. Daarnaast is het, uiteraard, een  schitterend   gelegen   19e  eeuws   construct   van   Viollet­le­Duc   (de   grote  herstel­architect in Frankrijk, die ook de Notre­Dâme onder handen heeft  genomen). Nadat   we   bij   een   pizzeria   in   het   nabijgelegen   Avallon   de   maaltijd  hadden genoten (in de Bourgogne houdt een pizzeria zoveel in dat je er  naast Bourgondisch ook een pizza (liefst vierkant) kan eten) en in een  onversneden weghotel hadden overnacht, gingen we de volgende ochtend  naar het klooster van Fontenay. Door een zonovergoten landschap dat zich  in alle herfstkleuren van groen tot bruin voor ons uitstrekte, bespikkeld  met  hier  en  daar  een  grootogige  witte  Charolles­koe,  bereikten we het  idyllische dal van het cisterciënzer klooster. Zo druk als ik het afgelopen  zomer had getroffen, zo rustig was het complex nu: slechts een tuinier  met zijn grasmaaier deed afbreuk aan de rust van de door de herfstzon 

40

betoverde plaats. Dan werd het tijd om de Weg van de Zon af te maken. In de middag  hadden   we   immers   afgesproken   bij   de   Pont­du­Gard,   het   beroemdste  intact   gebleven   aquaduct   uit   de   Romeinse   wereld.   Helaas   zorgde   een  gemene stoeprand bij de  péage  even voorbij Lyon voor een lekke band,  waardoor   één   auto   de   Pont­du­Gard   en   de   iets   minder   antieke,   doch  respectabele   olijfbomen   uit   de   10 e  eeuw   aldaar   moest   missen.   De   weg  tussen   de   vrachtwagens   op   de   snelweg   en   vervolgens   over   de  Routes   Nationales  naar Nîmes schijnt echter wel te hebben bijgedragen aan de  groepsband,   zo   die   nog   niet   sterk   genoeg   was.   Ondertussen   had  ondergetekende een duik genomen in de Gard (een van mijn belangrijkste  reisdoelen)   en   even   later   had   de   groep   zonder   lekke   banden   zich   al  gevestigd in het hotel. Het weer in Nîmes, de stad van de krokodil (lang verhaal), deed bij ons  aanvankelijk   de   vraag   rijzen   waarom   we   in   hemelsnaam   uit   het  zonovergoten   Bourgogne   helemaal   hierheen   waren   gereden,   maar   die  vraag   werd   beantwoord   door   de   zeer   goed   geconserveerde   oudheden.  Terwijl  een  kleine  expeditie  de  buitenwijken  aandeed  voor   een  nieuwe  band, bezocht de hoofdmoot van de groep de arena en het Maison Carée,  één van de best bewaarde Romeinse tempels, onder Augustus gebouwd  voor zijn (bijna) dode kleinzoons (Gaius en Lucius, voor degenen die hun  Tacitus even niet paraat hebben). We vervolgden onze weg de vlakte van de Camargue in, want elke dag  moest er gereden worden, al was het die dag niet zover naar de volgende  bestemming, Arles. Onderweg deden we nog het plaatsje St.­Gilles aan,  dat   de   trotse   eigenaar   is   van   een   kerk   met   een   heftig   gedecoreerd  voorportaal.   Het   wemelt   er   van   de   beesten   (de   beren   die   een   zuil  ondersteunen werden als snel ‘steunberen’ gedoopt) en gekke mannetjes.  Even later bereikten we Arles, de stad van Constantijn en onze éénorige  schilderende  landgenoot.  Hier  verbleven  we in  een hotel op het  centre   commerciel  van  Arles,  dat   aan  sfeer   wel   iets  te   wensen   over  liet.   Arles  bleek echter een erg fijn stadje te zijn, niet zo gelikt en schoon als Nîmes,  meer een echt mediterrane plaats  met bijbehorend theater en arena. ’s  Avonds zaten we op het terras dat Van Gogh heeft vereeuwigd en aten we  in een prima restaurant, dat, zoals zoveel in de streek, geheel in het teken  van   het   stierenvechten   stond   (stier   smaakt   overigens   heel   goed,   iets  uitgesprokener dan rund). Met de uitgebreide markt de volgende ochtend  veroverde Arles onze harten helemaal. We hadden overigens de eer dat Julius op de laatste dag het begin van  zijn  eenenzeventigste levensjaar vierde, ter gelegenheid waarvan wij bij  een uitstekende  patisserie  in Arles gebak hadden gekocht en allerhande 

41

lekkers op de markt. In Tarascon, onderweg van Arles naar Avignon, onze  laatste   halte,   werd   rond   het   middaguur   achter   de   kerk   een   feestmaal  aangericht. Die avond nodigde Julius ons ten slotte uit om de maaltijd te  genieten   in   een   door   hem   persoonlijk   uitgekozen   restaurant,   waar   we  eens te meer ondervonden dat zuurkool in Frankrijk geen wintervoedsel  is.7 In   Avignon   verbleven   we   in   het   ‘YMCA   youth   hostel’,   dat   over   een  balkon beschikt met prachtig uitzicht op de  rivier, de stad en de  Mont  Ventoux,  even beroemd  als  berucht  onder wielrenners. Op  deze  laatste  middag was ons gelukkig nog enige zon toegestaan, terwijl we ons in de  pauselijke stad begaven. De ‘Babylonische ballingschap’ van de pausen in  de 14e eeuw heeft haar sporen achtergelaten in de robuuste versterkingen  van de stad en het gigantische paleis­kasteel, dat zeer Italiaans aandoet.  Gedanst hebben we niet en zeker niet op de brug (die schoften laten je   ervoor   betalen   om   de   brug   te   betreden),   want   de   volgende   ochtend  moesten we zeer vroeg op (gelukkig enigszins geholpen door de overgang  naar de wintertijd, die precies die nacht plaatsvond). Omdat de wegen in  Frankrijk   vrijwel   leeg   waren   die   dag,   legden   we   de   terugreis   in  recordtempo  af   en  waren  we  nog  voor   het  donker   thuis.   Dankzij   Brel,  akoestische stilte of gewoon vrolijk gekwebbel in de auto, afgewisseld met  Franse   en   Romeinse   hoogstandjes,   is   het   een   zeer   geslaagde  roadtrip  geworden.

7 Volgens recente theorieën zou men in heel Frankrijk massaal zuurkool zijn gaan eten vanaf 1871, toen Duitsland Elzas-Lotharingen annexeerde. Het eten van zuurkool, een typisch Elzassisch gerecht, werd zo een nationalistische bezigheid, vol van revanche-gevoelens.

42

PROPERTIUS IV.6 Een schets Marko van der Wal Laat nu iedereen zwijgen voor de goddelijke poëzie die de dichter schrijft! Werp een geslacht kalf voor mijn altaar! Laat Romeinse wedijveren met de pennenvruchten van Philetas! Laat mijn kruik de woorden schenken van Callimachus! Geef mij zachte kruiden en offers van tedere wierook! Ga driemaal rond mijn altaar met de wol! Besprenkel mij met water en laat de ivoren fluiten zingen een Frygische melodie voor het nieuwe altaar! Uit mijn ogen, bedrog! Kwaad, vlucht naar een ander klimaat! Pure laurier verzacht de nieuwe weg van de dichter. Muze, wij samen zullen de tempel van Apollo bezingen. Deze lofzang is jouw zegen zeker waard, Calliope. Dit is een lied op glorie van Caesar. Zolang ik hém bezing kan zelfs Juppiter zich beter verbergen! Er is een haven van Apollo aan de Athamanische kust, waar een baai het ruizen van het Ionische water verstomt. Die zee bij Actium is als monument voor Augustus' vloot. Door het bidden van de zeemannen is de zeestraat niet zo bedrijvig. De wereldlegers botsten hier. Op het watervlak torenden schepen, maar geen teken begunstigde de partijen in gelijke mate. De ene vloot was gedoemd tot vernietiging door Romulus, want de wapens waren – schandelijk! –  in handen van een vrouw. Hier kwam Augustus met volle zeilen door Iuppiter gestuurd, hij was al gewend aan overwinningen in naam van het vaderland. Toen maakte Nereus twee sikkelvormige slaglinies. Het door lichtstralen van wapens beschenen water trilde. Toen verliet Apollo zijn eiland Delos (dat nu stilstond, waar het eerder de woedende winden onderging), om boven het achtersteven van Augustus te stralen als een vlam die een driemaal weerkaatste gloed uitstraalde. Hij droeg zijn haren niet los in de nek en hij zong geen lied op zijn schildpadachtige lier,

43

maar keek met zo'n gezicht zoals toen bij Agamemnon. Hij ledigde de Dorische kampen bovenop de begerige brandstapels en liet de Python dodelijk happen in z'n eigen staart, omdat­ie de geweldschuwe godinnen schrik aanjoeg.  De god zei: “Redder van de mensheid! Augustus van Alba Longa! Augustus, beroemder nog dan uw Trojaanse voorouders! Triomfeer nu op zee, want het land is al van u! Mijn boog dient u en alle pijlen op mijn schouders zullen u begunstigen. Bevrijd uw vaderland van angst! Voor u hebben ze allemaal de vertrouwende gebeden uitgesproken, voor de overwinnaar! Als u het niet verdedigt, dan heeft Romulus de vogelwichelaar de vogels boven de Patalijn kwaad zien voorspellen. Kijk, ze durven heel dichtbij met hun riemen! Het is een schande dat de golven die koninginnenzeilen dulden, terwijl ú keizer bent! Wees niet bang dat die vloot honderd vleugels uit zal slaan, want ze zullen wegglijden in de onwillige zee. Ach ja, ze brengen schepen vol centaurs dreigend met stenen. Holle balken en geschilderde angsten zijn het, dat zullen ze brengen. Ze zijn gedoemd te mislukken, maar uw soldaten houden moed. Strijden zij onterecht, dan schudt schaamte hen de wapens af. Het is nu tijd, val de schepen aan! Ik heers over de tijd en zal uw schepen leiden met lauwerkrans dragende hand!” Hij plaatste de inhoud van zijn pijlkoker op de boog. Onmiddellijk na de pijlen wierp Augustus zijn lans. Rome overwon met Apollo's hulp. De koningin werd gestraft. Haar gebroken koninkrijk werden gedragen door het water. Zelfs vader Caesar bewonderde dit vanaf zijn ster: “Ik ben een god, dit is een blijk van mijn bloed.” Triton begeleidde met fanfare en alle zeegodinnen applaudisseerden rond de vrijheidsbanieren. De koningin ging terug naar de Nijl in een wankel bootje. Jammer toch, dat zij niet op bevel haar graf zou vinden. Godzalmekrake, als triomf stelt dat vrouwmens geen moer voor! Niet zoals Iugurtha als triomf door de straten werd gejaagd. Hierheen nam Apollo de herinneringstekens mee, omdat zijn geworpen pijlen steeds een tiental schepen overwonnen. Ach! Genoeg heb ik de oorlog bezongen! Apollo verlangt nu de lier! De wapens legt hij neer in ruil voor vreedzame dansfeesten. Laat de feestgangers nu het zachte gras betreden!

44

Laat de vleiende rozen vloeien rond mijn hals! Laat de vers geperste Falernische wijn aanrukken! Laat iemand driemaal mijn haren bestrooien met saffraan! Muze, prikkel het talent van de dichters! Bacchus, jij bént de inspiratie voor Apollo! Laat een dichter de redding van de moerassige Sycambriën bezingen! Laat een het Cepheïsche eiland en het stoffige rijk aan Nijl vernoemen! Laat een vertellen hoe de Parthen eindelijk instemden met het verdrag! Augustus bracht Remus' vaandels terug en snel zal hij de zijne geven. Of als hij de Partische boogschutters een beetje besluit te sparen, laat hem dan deze trofeeën overlaten aan zijn zonen. Crassus, verheug je – als je kunt daar in de zwarte aarde. Je graf is nu nabij, want wij steken de Eufraat over! Zo de drinkschaal de nacht leidt, zo kom ik de nacht door met mijn lied, totdat de dag zonnestralen in mijn wijn werpt.

45

LAVERNALADDER  

❦ Maandag 16 januari Nero door NT Gent in de Stadsschouwburg

❦ Donderdag 19 januari Nieuwjaarsdiner in het Haarlemmermeerstation (onder voorbehoud)

❦ Donderdag 16 t/m zondag 19 februari Lavernareis (onder voorbehoud)

❦ En natuurlijk elke donderdag om 17.00 uur borrel in P96! Houd voor aanvullingen je e­mail in de gaten!

46