WAU COLOFON. Blad van de studie Klassieke talen Universiteit van Amsterdam jaargang 29 nummer 1 winter 2014

WAU Blad van de studie Klassieke talen Universiteit van Amsterdam  jaargang 29 nummer 1 winter 2014

COLOFON Hoofdredacteur Maurits de Leeuw

Redactie

Baukje van den Berg David Omar Cohen Thomas Hart  Alex Philippa Marko van der Wal 

Vormgeving

Postadres 

Klassiek Seminarium  tav. Redactie Wau Spuistraat 134    1012 VB Amsterdam 

E­mail & internet

[email protected]  student.uva.nl/glt facebook.com/redactiewau

Marko van der Wal

Met dank aan 

Leerstoelgroepen Grieks en Latijn

1

INHOUD Voorwoord..........................................................................4 Maurits de Leeuw

Nieuws & mededelingen......................................................5 door Maurits de Leeuw

Even voorstellen..................................................................6 Pieter van den Broek

Promotie van Paul van Uum...............................................8 Baukje van den Berg

Sicilië, begeerd en bevochten.............................................10 David Omar Cohen

‘Destruction’s our delight’.................................................13 Maurits Lesmeister

Dubbelrecensie..................................................................15 Maurits de Leeuw en Maurits Lesmeister

Lessen in de liefde.............................................................19 Maurits de Leeuw

Hyllos...............................................................................22 Alex Philippa

Klein, episch en fijn..........................................................26 Thomas Hart

Trojaanse heldenschouw in drie portretten.......................28 Maurits Lesmeister

Andreas Capellanus’ De amore vertaald door Piet Gerbrandy...........................................30  David Omar Cohen

De grootste oorlog ooit.....................................................35 Riemer van der Veen

Oh, oh, Oxford..................................................................37 Aniek van den Eersten

Spookverhalen uit de oudheid..........................................39  vertaald door David Omar Cohen

2

Met betrekking tot De relatie en haar relatie tot de  klassieken.........................................................................41 Jacob Kaandorp

Nawoord...........................................................................44 Marko van der Wal

3

VOORWOORD Maurits de Leeuw

H

et eerste nummer van de 29 e jaargang van de Wau valt samen met het begin   van   het   Augustusjaar.   Op   19   augustus   2014   is   het   immers tweeduizend jaar geleden dat Augustus in het plaatsje Nola, tussen Napels en Rome,   zijn   laatste   adem   uitblies.   Dit   jaar   zal   er   dus   over   de   hele   wereld bijzondere aandacht worden besteed aan de eerste Romeinse keizer: in Rome is men vorig jaar alvast begonnen met de (naar horen zeggen) schitterende tentoonstelling  Augusto  in de voormalige pauselijke stallen op de Quirinaal (loopt nog tot 9 februari 2014). Tevens is dit natuurlijk het jaar waarin het honderd   jaar   geleden   is   dat   de   Eerste   Wereldoorlog   begon,   waar waarschijnlijk evenzeer, zo niet nog meer aandacht aan zal worden besteed. Van dit al echter nog niets in dit eerste nummer. In dit nummer wordt er vooral nog teruggeblikt op het najaar van 2013. Een nieuwe promovendus is gekomen, een andere gegaan, dus de  één stelt zich   voor   en   van   de   ander   nemen   we   afscheid   met   een   verslag   van   zijn promotie. Verder heeft de redactie haar handen vol gehad aan verslagen en recensies van alle lezingen, congressen,  symposia, toneelstukken, concerten en   nieuwe   vertalingen   die   afgelopen   najaar   gehouden   werden,   gespeeld werden of uit werden gegeven. Vooral Maurits Lesmeister verdient hier een woord van dank, die met een tweetal recensies geen geringe bijdrage heeft geleverd.   Bovendien   presenteert   hij   ook   nog   enkele   van   zijn   puntige gedichten over de oudheid, bij sommigen wellicht al bekend door facebook of uit het café. Een aangename onderbreking, leek ons zo, van dit nummer dat voor het grootste gedeelte verder uit proza bestaat. Uiteraard bedanken we ook   Riemer   van   der   Veen,   die   ons   een   recensie   wilde   aanleveren   van   de nieuwe vertaling  van Thucydides door Wolther Kassies. Voorts geeft Aniek van den Eersten, die vorig jaar haar research master aan de UvA afsloot, ons een kijkje in de keuken van de klassieken in Oxford. Ze vertelt wat ze zoal uispookt in de universiteitsstad: het gaat over haar college, haar   kleine  paleis   en   de  ‘Middle  common  room’.   David   zocht   dit   keer   zijn spoken in Aethiopia in het zesde deel uit zijn reeks spookverhalen: opnieuw betreft het een vertaling uit het werk van Philostratus van Athenes Leven van Apollonius   van   Tyana.  Ten   slotte   publiceren   wij   een   reactie   op   het veelbesproken stuk van Thomas Hart uit het vorige nummer, De relatie en haar relatie tot de klassieken. Wij wensen u een fijn Augusteïsch jaar toe en hopen dat de Wau welkome lectuur biedt bij het begin van het nieuwe semester. 4

NIEUWS & MEDEDELINGEN door Maurits de Leeuw

❦

Op 18 december 2013 heeft Paul van Uum de doctorstitel ontvangen voor   het   voltooien   van   zijn   dissertatie   genaamd  Tragic   Troy   and Athens:   heroic   space   in   Attic   drama.   Irene   de   Jong   was   zijn   promotor. Uiteraard   feliciteert   de   redactie   van   de  Wau  Paul   van   harte   met   zijn promotie.   In   dit   nummer   is   ook   een   verslag   van   de   promotie   te   lezen, geschreven door Baukje van den Berg. ❦ Het Allard Pierson Museum gaat uitbreiden: in de nieuwe zalen zullen de gipsen   afgietsels   van   de   beroemdste   beeldhouwwerken   uit   de   oudheid tentoongesteld worden. Voor deze kostbare verhuizing is het museum echter nog   wel   op   zoek   naar   de   nodige   middelen.   Daarom   is   er   een crowdfunding­project gestart: voor een bepaald bedrag (vanaf 25 euro) kan iedereen   een   beeld   adopteren   en   daarme   de   verplaatsing   van   het   beeld mogelijk   maken.   Laverna   heeft   tijdens   haar   laatste   algemene ledenvergadering besloten dat ook zij een beeld zal adopteren. ❦ Ook het Louvre heeft geld ingezameld voor de klassieke beeldhouwkunst: voor   de   restauratie   van   de   Nike   van   Samothrake   heeft   het   museum   door middel van crowdfunding één miljoen euro weten te verzamelen. Het beeld zal aankomende zomer in gerestaureerde staat te zien zijn. ❦ Het catacombencomplex van Priscilla aan de Via Salaria in Rome is na een grondige restauratie weer voor het publiek geopend. In de catacomben, die werden gegraven tussen de 2 e en de 4e eeuw, zijn fresco’s te zien met bijbelse taferelen.   Ook   liggen   er   twee   pausen  begraven:  Marcellinus  (296­304)   en Marcellus   I   (308­9).   Tijdens   de   restauratie   heeft   Google   met   dezelfde techniek   die   gebruikt   wordt   voor   Google   Street   View   360­graden­foto’s gemaakt in de catacomben, waardoor het nu ook mogelijk is virtueel door de catacomben te dwalen. Deze functie is beschikbaar via Google Maps (bron: http://oudheid.nl/content.asp?targetid=1091).

5

EVEN VOORSTELLEN Pieter van den Broek

N

a mijn studie ben ik enkele jaren ondergedoken geweest in Peking en Schiedam, maar op een goed moment wordt het tijd jezelf weer eens in de hoofdstad te laten zien. Terug op het nest. Vanaf komend collegejaar gaat een langgekoesterde wens in vervulling: het werken aan een dissertatie.  Stiekem   ben   ik   daar   al   een   beetje   mee   begonnen,   aangezien   de aanvraagprocedure bijna een jaar heeft geduurd met verschillende rondes ­ het voelde soms net als the Voice.  Het bleek  de moeite  waard,  want half december   kreeg   ik   het   verlossende   bericht   dat   ik   de   promotiebeurs   voor leraren heb gekregen. Dat betekent dat ik vier jaar lang naast mijn baan in het middelbaar onderwijs twee dagen in de week promotieonderzoek mag doen. Het lijkt me een ideale combinatie, want fulltime in een studeerkamer zitten lijkt me persoonlijk erg veel van het goede. Contact met leerlingen zal me wel in het hier en nu houden. Susanne Borowski heeft eerder dezelfde beurs gekregen en is er in ieder geval erg enthousiast over. Aan de andere kant zal het enige planning vergen, omdat ik mijn energie en aandacht moet verdelen. Mijn onderzoek richt zich op 'vrije' ingebedde verhalen bij Flavische epici, dus Statius, Valerius Flaccus en Silius Italicus ­ al jaren in de AKO top tien. Deze ingebedde verhalen lijken op het eerste  gezicht los te  staan  van het omringende hoofdverhaal. Denk aan het verhaal van Hercules en Cacus dat Evander vertelt aan Aeneas in boek 8 van de Aeneis. Bij nadere bestudering zijn er ­ vaak gecompliceerde ­ thematische en woordelijke parallellen met het hoofdverhaal. Behalve op de studie van deze intratekstualiteit zal ik me ook richten op intertekstuele verbanden met (epische) voorgangers. Het doel is om aan te tonen op welke manieren deze ingebedde verhalen een plaats hebben   binnen   het   epos.   Mijn   promotoren   zijn   Irene   de   Jong   en   Mark Heerink. Sinds het begin van dit collegejaar heb ik een kleine aanstelling aan de UvA,   waarbinnen   ik   college   heb   gegeven   aan   de   eerstejaars   (Ovidius   en taalverwerving) en aan tweede­ en derdejaars (Latijnse lyriek). Ik heb deze colleges zelf als erg stimulerend ervaren. Als docent op de middelbare school ben ik gek op mijn leerlingen, maar hun enthousiasme voor het gerundivum, de  muta­cum­liquida­regel en ironie van Horatius laat soms te wensen over. Nu wil ik niet zeggen dat elke classicus voor al deze zaken warmloopt, maar 6

de intrinsieke motivatie, zoals dat in onderwijskundigen­speak heet, was bij veel studenten in hoge mate aanwezig. Komend semester geef ik Latijn voor beginners aan studenten van buiten de opleiding. Daarmee keer ik terug naar wat ik voorheen in China heb gedaan. In 2007 ben ik met mijn vriend ­ nu man ­ naar Peking vertrokken om aan Chinese studenten   Latijn   en   Grieks   te   leren,   op   uitnodiging   van   een   professor middeleeuws   canoniek   recht.   Hij   hoorde   zelf   bij   een   groepje   Chinese geesteswetenschappers dat in de jaren 80 was uitgezonden naar de VS om onder andere Latijn te studeren. Mijn studenten waren voornamelijk historici en filosofen. Het geven van colleges was onverdeeld leuk en boeiend, maar bureaucratisch   zaten   aan   mijn   verblijf   in   Peking   veel   haken   en   ogen.   Ik verloor   mijn   visum   vanwege  de   aangescherpte   regels   rond   de   Olympische Spelen in 2008 en heb twee keer van universiteit moeten wisselen. De ironie wil dat mijn contract werd verlengd toen ik had besloten terug te keren naar Nederland. In Peking wordt op enkele universiteiten (onregelmatig) Latijn en Grieks  aangeboden. Een fulltime opleiding is er  echter  alleen  in het verre zuidoosten   van   China,   Shanghai   en   Hongkong.   De   markt   voor   westerse klassieken is groeiende, getuige de publicaties van lesboeken en vertalingen van klassieke literatuur. Als ze hier ooit het gymnasium afschaffen, weet je wat je te doen staat. Sinds   mijn   terugkomst   geef   ik   met   veel   plezier   les   op   het   Stedelijk Gymnasium in Schiedam. Dat zal ik de komende tijd blijven doen naast mijn promotieonderzoek.   Veel   van   mijn   collega's   daar   zien   mijn   gang   naar   de universiteit als een carrièregroei. Voor mij voelt het vaak als een terugkeer. Ik heb   mijn   studietijd   grotendeels   in   Amsterdam   doorgebracht,   heb   college gehad van docenten die nu mijn collega zijn en heb in het bestuur gezeten van onze onvolprezen studievereniging. Dat voelt prettig en vertrouwd. Ik ben   blij   dat   ik   de   komende   jaren   op   kamer   7.20,   verstopt   tussen   de verhuisdozen, mag werken aan mijn dissertatie.

7

PROMOTIE VAN PAUL VAN UUM Tragic Troy and Athens. Heroic Space in Attic Drama Baukje van den Berg 

D

e space van dit verhaal is de Agnietenkapel te Amsterdam en de hero in kwestie Paul van Uum. Hij werd bijgestaan door twee paranimfen, zijn goede vriend John Tholen en oud­337­kamergenoot Jo Heirman, bij wiens promotie Paul de eer had paranimf te zijn. Op woensdag 18 december, om klokslag   16.00   uur   nam   Paul   het   publiek   in   de   volle   kapel   mee   naar   de heroïsche   wereld   van   het   tragische   Troje   en   Athene.   Met   een   zogenaamd lekenpraatje lichtte hij voorafgaand aan de verdediging het onderwerp en de belangrijkste conclusies van zijn proefschrift toe.  In   zijn   proefschrift   heeft   Paul   de   fysieke   presentatie   van   de   heroïsche wereld in de tragedie onderzocht, waartoe hij het landschap, de gebouwen en de objecten van deze wereld rekent. Veel wetenschappers beschouwen de Homerische wereld als model voor deze tragische wereld. Niet­Homerische elementen   worden   toegeschreven   aan   de   wereld   van   de   tragicus   zelf   en worden uitgelegd in termen van artistiek falen. Ze worden bestempeld als ‘incorrect’,   ‘anachronistisch’,   ‘incongruent’,   etc.   Pauls   studie   neemt   dit vermeende Homerische karakter en de rol van de contemporaine elementen onder de loep: zijn deze inderdaad zo ‘incongruent’ of hebben ze een functie in de plot?  Vanuit   een   theoretisch   kader   bestaande   uit  memory   studies  en   literaire theorie over ruimte analyseert Paul Troje en Athene zoals weergegeven in de tragedie. Hij vergelijkt het Homerische en tragische Troje en concludeert dat het   tragische   Troje   canonieke   elementen   bezit   die   ook   in   Homerus voorkomen. Deze canonieke elementen zijn intrinsiek aan Troje verbonden en hebben tegelijkertijd  een functie in de plot van de tragedie. Daarnaast heeft het tragische Troje niet­canonieke elementen die eveneens een rol in de plot   spelen.   Ze   zijn   dus   niet   ‘dramatisch   ongepast’   of   ‘incongruent’.   De tragische   gebouwen   en   voorwerpen   hebben   bovendien   geen   Homerisch design,   maar   een  contemporain,   vijfde­eeuws   uiterlijk.   Athene,   dat   slechts een kleine rol speelt in Homerus, heeft in de tragedie eveneens canonieke ruimtes,   afkomstig   uit   lokale   tradities,   en   niet­canonieke   ruimtes.   Deze laatste   worden   niet   zoals   in   het   geval   van   Troje   door   de   tragici   zelf verzonnen, maar ontleend aan het reële Atheense landschap waarmee het publiek   bekend   was.   Evenals   in   het   tragische   Troje   lijken   gebouwen   en 8

voorwerpen in Athene op equivalenten uit de vijfde eeuw, zonder dat er aan een   specifiek   klassiek   gebouw   (zoals   het   Parthenon)   of   voorwerp   wordt gerefereerd.  Na   het   lekenpraatje   was   het   woord   aan   de   geleerde   opponenten.   Zij spraken   allen   allereerst   lovende   woorden   over   het   proefschrift   en   stelden vervolgens een weldoordachte vraag. Had Euripides een vaste landkaart van Troje die hij in meerdere tragedies gebruikte? Bedoelden de vijfde­eeuwse Grieken met ‘Homerische wereld’ niet eerder ‘epische wereld’, waartoe ook de   cyclische   epen   moeten   worden   gerekend?   Beschouwden   de   klassieke Grieken de heroïsche wereld als verleden of als fictieve wereld parallel aan het heden? Paul antwoordde steeds zelfverzekerd en adequaat, waarbij af en toe zelfs ruimte was voor een humoristische noot. Na 45 minuten trok de commissie zich terug om zich te beraden op de verdediging. Vanzelfsprekend was de uitslag positief: aan André Lardinois, bij wie Paul in Nijmegen heeft gestudeerd, was de eer de bul te overhandigen, waarna Pauls promotor Irene de   Jong   de   laudatio   uitsprak.   Hierin   prees   zij   met   name   het bewonderenswaardige arbeidsethos en de integere persoonlijkheid van Paul.  Na   het   officiële   gedeelte   van   de   verdediging   volgden   een   feestelijke receptie   en   diner.   Paul   werd   overladen   met   cadeaus   en   een   klein   beetje geplaagd   door   zijn   oud­337­kamergenoten   Jo,   Rogier   en   Niels   met   de wie­kent­Paul­quiz. Een (discrete) greep uit de vragen: wat deed Paul in de zomer   en   tijdens   oudjaar?   Welke   wijnvariant   vindt   Paul   het   lekkerst?   In welke   landen   is   Paul   geweest   voor   zijn   promotieonderzoek?   Tegen middernacht was ook de laatste fles wijn leeg en ging dr. Paul met zijn bul op zak  naar  huis.  Pauls  proefschrift  staat  op de  plank  in  de UB  en is  via   de catalogus van de UB ook online te vinden: zeker de moeite waard om eens door te bladeren (of van kaft tot kaft te lezen natuurlijk)! 

9

SICILIË, BEGEERD EN BEVOCHTEN Het zevende Zenobiacongres David Omar Cohen

K

oningin   Zenobia,   die   ooit   heerste   over   de   Syrische   woestijnstad Palmyra, leeft anno in de 21 e eeuw voort in de vorm van een stichting die zich inzet voor de bestudering van de diverse culturen die in de loop der eeuwen aan de oevers van de oostelijke Middellandse Zee hebben bestaan. Specifiek vormen de verhoudingen en uitwisselingen tussen wat de Westerse en Oosterse wereld wordt genoemd, de kernthematiek van de stichting, die jaarlijks een congres op touw zet. De zevende editie van dit Zenobiacongres vond op 26 oktober plaats in de Lutherse Kerk en handelde over het begeerde en bevochten Sicilië. Aan dit eiland een congresdag te wijden, zo vertelde classicus   en   Zenobia­bestuurslid   Diederik   Burgersdijk   het   publiek   bij   de opening   van   de   dag,   was   een   langgekoesterde   wens   van   de   stichting, vanwege de vele culturen die er hadden geheerst en er hun sporen hadden achtergelaten. De sprekers en hun onderwerpen waren dan ook zo uiteenlopend als men bij   zo'n   historisch   interessant   en   divers   bevolkt   gebied   zou   verwachten. Professor   David   Abulafia   van   de   Universiteit   van   Cambridge   belichtte   als keynote speaker  de wijze waarop de Normandische heerschappij over Sicilië aan   het   eind   van   de   twaalfde   eeuw   ten   einde   liep   en   het   eiland   steeds uitgesprokener de identiteit van een Latijns koninkrijk verwierf. Met menig schitterende afbeelding gaf professor Abulafia een weliswaar voor de minder ingewijden een af en toe lastig te volgen, maar niettemin duidelijk opgezet en luisterrijk betoog.  Na   een   uitstekend   verzorgde   en   verfrissende   koffiepauze   werd   de   zaal getrakteerd op drie interessante beschouwingen over de rol van Sicilië in de Griekse   wereld.   De   Leidse   oudhistoricus   Henk   Singor   vergeleek   de alleenheersers   op   Sicilië   met   die   op   het   Griekse   vasteland.   Een   andere Leidenaar, universitair docent Grieks Casper de Jonge, hield een betoog over het eiland als geboorteplaats van de klassieke retorica en wist met een aantal rake verwijzingen naar de moderne maatschappij het publiek niet alleen te onderrichten, maar ook te vermaken. Jacqueline Klooster vertelde vervolgens over de rol van Sicilië bij het ontstaan van de pastorale poëzie en ging daarbij uitgebreid in op de herdersidyllen van de Syracusaan Theokritos, waarvan zij enkele   fragmenten   voordroeg.   Aan   het   eind   belichtte   zij   ook   het   literaire 10

voortleven van Sicilië, dat in de Ecloga van Vergilius zijn rol als herdersland langzaamaan moest opgeven voor Arcadië. Tijdens   de   lunchpauze   was   er   ruimschoots   de   gelegenheid   om   bij   te komen, wat lucht te scheppen en gedachten uit te wisselen. De organisatie had de pauzes uitstekend verzorgd en bijzonder goed getimed: de hele dag verliep in ontspannen sfeer en het publiek kon, ook dankzij de inspirerende sprekers, de aandacht er moeiteloos bij houden. Waar de vorige lezing bij Vergilius' herderspoëzie geëindigd was, ging het betoog   van   Diederik   Burgersdijk   over   het   vijfde   boek   van   de  Aeneis.   Op haarscherpe wijze ontleedde hij de in deze passage van het epos werkzame literair­historische lagen: de Siciliaanse episode herinnert niet alleen aan de rol van het eiland in de Punische oorlogen en de uiteindelijke totstandkoming van het Romeinse imperium, maar ook aan zijn optreden in de machtsstrijd van Octavianus. Een meer Oosters geörienteerde kijk op Sicilië bood de lezing van arabiste Maaike   van   Berkel,   die   vertelde   over   de   vestiging   van   de   Arabische heerschappij op Sicilië en het contact tussen de moslims en hun christelijke onderdanen. Neerlandicus  en  presentator  Hein   van   Eekert   liet   de  zaal  vervolgens  op luchtige   en   enthousiaste   wijze   kennismaken   met   de   opera  Tancredi  van Rossini en de lofzang aan Sicilië uit dit werk. Vol genoegen luisterde de zaal naar   een   door   de   Poolse   mezzosopraan   Ewa   Podlés   op   prachtige   wijze vertolkte aria. ‘Jammer genoeg niet live,’ zei Van Eekert, ‘want zestigduizend euro zat dit jaar niet in het Zenobia­budget.’ Verwijzingen naar de Nederlandse actualiteit waren tijdens vorige lezingen al  aan  bod  gekomen,  maar  een  indringende  kijk  op  het  Siciliaanse  heden werd   de   zaal   in   de   laatste   voordracht   geboden.   Oud­Siciliëcorrespondent Marc Leijendekker toonde op ontnuchterende wijze niet alleen de rol van de mafia  op  het  eiland,  maar vertelde ook  wat de bewoners heden ten dage doen om de macht van de mafia te bestrijden. Aan het slot was er nog ruimte voor vragen vanuit de zaal aan individuele sprekers.   Onder   enthousiaste   moderatie   van   Raphaël   Hunsucker   kwamen allerhande   kwesties   aan   bod,   waaronder   de   rol   van   de   mafia   in   de toeristenindustrie,   verschillen   in   cultureel   opzicht   tussen   de   Grieken   op Sicilië en die op het Griekse vasteland en enkele vragen over het voortleven van   het   eiland   in   de   opera.   Diederik   Burgersdijk   kon   vervolgens   de   dag afsluiten met een vrolijke  mededeling: stichting  Zenobia had bij  uitgeverij Verloren een eigen reeks gekregen en zou hierin de acta van alle congressen opnemen. Het eerste boek,  Alexander en Darius, vormde een vervolg op het vierde congres en en was enige dagen tevoren gepresenteerd bij boekhandel 11

Athenaeum.   Een   borrel   bij   De   Jaren   gaf   de   gelegenheid   tot   gezellige nabeschouwing. Het zevende Zenobiacongres bood een dag vol fascinerende belichtingen van  Sicilië,  dat   een  sleutelrol  heeft  vervuld  in de  verhoudingen tussen  de westerse   en   oosterse   wereld.   De   sprekers   waren   met   smaak   gekozen   en hielden allen inspirerende lezingen, en de dag was door de organisatie zo verzorgd   dat   de   ontspannen   sfeer   het   voor   het   hele   publiek   tot   een informatieve, interessante en inspirerende bijeenkomst maakte. 

12

‘DESTRUCTION’S OUR DELIGHT’ Laverna goes baroque Maurits Lesmeister

I

n   de   rijke   receptie   van   Vergilius’  Aeneis  is   op   muzikaal   gebied   een hoofdrol weggelegd voor Henry Purcells Dido & Aeneas: een kleine opera uit  1689,  ongeveer  een  uur  in  een  volledige  uitvoering,  en  oorspronkelijk geschreven voor het koor van een meisjesweeshuis. Nahum Tate, later Poet Laureate, verzorgde de tekst. Zoals de titel al weggeeft, hebben we hier te maken   met   behoorlijk   selectieve   receptie,   en   wordt   met   name   het liefdesverhaal   uit   het   vierde   boek   verteld,   zij   het   met   een   opmerkelijke aanpassing:   het   Olympische   godenapparaat   is   vakkundig   uit   het   drama gesleuteld, en in plaats daarvan is er plaats voor een trio heksen, dat doet denken   aan   Shakespeares   Macbeth,   en   dat   de   belangrijke   rol   van   de goddelijke interventie op zich neemt. Het zijn niet de goden zelf die Aeneas aan zijn opdracht  Romanam condere gentem  te herinneren, maar de heksen die aan Aeneas een droombeeld laten verschijnen om hem te vertellen wat hem te doen staat. Dan volgt het merkwaardigste stukje muziek uit de opera: het   heksenkoor   dat   op   uiterst   dansbare   muziek   zingt   ‘Destruction’s   our delight/delight our greatest sorrow/Eliza dies tonight/and Carthage flames tomorrow’. Dan de pijnlijke ruzie tussen het verse paar, Aeneas neemt toch, non sponte  uiteraard, de wijk en Dido zingt stervend haar onsterflijke aria ‘Remember me, but oh, forget my fate’. Het is lovenswaardig dat de verantwoordelijken voor het programma van het Concertgebouw op 15 november de link hebben gelegd tussen deze Dido en een van haar parallellen in de catalogus van balende antieke vrouwen: Ariadne, die een glansrol heeft in Catullus’ 64 e  carmen  (dat ook recentelijk nog warme aandacht heeft ontvangen tijdens een symposium aan de VU, dat elders in dit nummer besproken wordt door Thomas Hart). Ook Ariadne is gelukkig op muziek gezet: een van de grote namen die zich aan haar persoon gewijd hebben (naast Monteverdi, Marais en Richard Strauss), is de vader van   de   Eerste   Weense   School,   Joseph   Haydn.   Ze   krijgt   een   Italiaanse bravourearia   getiteld  Arianna   a  Naxos  (de  tekstschrijver  is   onbekend)  van een kleine twintig minuten, waarvan de inhoud en bewoordingen losjes (erg losjes) overeenkomen met haar donderpreek in Catullus’ gedicht. Het   was,   kortom,   een   avond   die   Laverna   niet   onopgemerkt   kon   laten blijven. Een kleine delegatie verzamelde zich in de vroege avond om vanaf balkonplaatsen het Nederlands Kamerorkest te bewonderen. De begeleiding 13

van   de   Finse,   in   Nederland   opgeleide   mezzosopraan   Virpi   Räisänen   was aanmerkelijk beter dan de negentiende­eeuwse muziek waarmee de avond geopend en afgesloten werd, maar daar konden we natuurlijk alleen maar gelukkig van worden. Dat de dramatische gebaren in de Haydn­aria soms wat overdreven aandeden deed niets af aan haar stemgeluid: Theseus en Aeneas zijn zakkenwassers, Dido en Ariadne heel zielig, zoveel was duidelijk. En   dat   brengt   ons   nog   even   terug   op   de   heksen.   Het   duo   Tate­Purcell maakt   ons   door   middel   van   dat   trio   wel   duidelijk   waar   het   ons   stiekem allemaal om gaat: de meest geslaagde vertolking van Dido is die waarbij we stiekem een traan wegpinken vanwege de onomkeerbare droefheid van haar lot.   Kunnen   we   dat   misschien   samenvatten   met,   jawel,   ‘destruction’s   our delight’?…

14

DUBBELRECENSIE Receptie van de klassieken in de Stadsschouwburg Maurits de Leeuw en Maurits Lesmeister

De goede mens van Sezuan Bertolt Brecht gezelschap: Toneelgroep Maastricht regie: Arie de Mol gezien op: 25 november 2013

Gijsbrecht van Amstel Joost van den Vondel gezelschap: Het toneel speelt regie: Jaap Spijkers gezien op: 2 januari 2014

A

fgelopen seizoen bezocht Laverna in kleinen en in groten getale twee zeer verschillende toneelstukken, die beide interessante instanties zijn van de receptie van beroemde passages uit de klassieke (in dit geval Latijnse) literatuur.   Bij  De   goede   mens   van   Sezuan,  een   stuk   van   de   Duitse   auteur Bertolt Brecht uit de jaren ’30­‘40, waren slechts een handjevol Laverniones aanwezig, terwijl de Gijsbrecht door meer dan twintig classici werd bezocht, die bovendien werden vergezeld door filosofen en neerlandici, waardoor het aantal studenten van de UvA in de zaal in ieder geval de vijftig overtrof. Het grote enthousiasme voor de  Gijsbrecht  ten opzichte van  De  goede mens  laat zich makkelijk verklaren door de naamsbekendheid van de eerste (zowel van het   stuk   zelf   als   van   de   acteurs)   en   het   toegankelijkere   tijdstip   (het   was immers   kerstvakantie   en   men   was   wel   weer   aardig   bekomen   van oudjaarsavond).   In   dit   artikel   worden   beide   stukken   door   twee   Mauritsen besproken, die zich beiden graag bezighouden met receptie van de klassieke cultuur.

Verehrtes Publikum, los, such dir selbst den Schluss!  Es muss ein guter da sein, muss, muss, muss! De goede mens  speelt in de Chinese stad Sezuan, die niet werkelijk  op de wereldkaart gezocht moet worden, maar dient als parabel voor alle plekken waar mensen elkaar uitbuiten. Het thema van het toneelstuk is ontleend aan het   verhaal   van   Philemon   en   Baucis   uit   de  Metamorphosen  van   Ovidius (8.626­724)  en  dat   over  Sodom  en  Gomorra   uit   de  Bijbel.   De   goden   zijn incognito   op   zoek   naar   een   goed   mens   in   Sezuan   dat   hun   onderdak   wil bieden. Alle deuren blijven echter voor hen dicht, behalve die van het hoertje 15

Shen Te. Uit dankbaarheid geven de goden haar geld om een bedrijfje op te starten: Shen Te begint een tabakshandel en belooft de goden zich zo goed mogelijk te gedragen. In de loop van het stuk dreigt Shen Te door toedoen van   haar   goede   gedrag   echter   steeds   failliet   te   gaan,   als   ze   niet   de   hulp inroept van  haar machiavelliaans ingestelde ‘neef’ Shui Ta, die in feite de andere, harde, kant is van Shen Te in een overtuigende vermomming. Het stuk   eindigt   in   mineur   wanneer   Shui   Ta   door   alle   vrienden   van   Shen   Te wordt ontmaskerd en zij zich realiseren dat Shen Te hoogstens maar half zo goed was als ze zich voordeed. In de uitvoering door Toneelgroep Maastricht, dat eerder het tevens door Laverna bezochte Timon van Athene speelde, komt dit maatschappijkritische stuk mooi tot zijn recht. Grappige momenten wisselen zich af met pijnlijke; het publiek houdt het hart vast wanneer Shen Te haar zoveelste nobele maar naïeve daad verricht en beziet eerst met tevredenheid, maar steeds meer met bezorgdheid   hoe   Shui   Ta   orde   op   zaken   stelt.   De   dubbelrol   wordt   op uitmuntende  wijze  vertolkt  door  de  Vlaamse  actrice   Jessie  Wilms.  Na  een afwisselende   tocht   langs   verschillende   emoties   van   ruim   drie   uur   theater (inclusief pauze) laten de acteurs uit Maastricht het publiek aan hun lot over: de goede mens is in het stuk uiteindelijk nog steeds niet gevonden. Wel gaf de toneelgroep een eigentijdse draai aan het oorspronkelijke beroep op het publiek  aan  het einde  van  het  stuk  (zoals geciteerd  in  de  tussentitel).  De goede mens in het publiek, zo bezwoer men, bezoekt het theater en geeft om cultuur.

Wie Maroos boecken spreeckt, dat hemelsch twaleftal… In   de   rijke   receptie   van   Vergilius’  Aeneis  is   in   Nederland   een   hoofdrol weggelegd   voor   Joost   van   den   Vondel’s  Gijsbrecht   van   Amstel (oorspronkelijke spelling:  Gysbreght van Aemstel). Opgedragen aan Hugo de Groot,   is   het   geschreven   voor   de   opening   van   de   Amsterdamse Stadsschouwburg   in   1637.   Godsdienstige   spanningen   hebben   de   première verplaatst   van   26   december   van   dat   jaar   naar   3   januari   1638.   Vanaf   dat moment was het hek van de Dam. Een onafgebroken reeks van uitvoeringen om   het   jaar   mee   te   openen   heeft   het   volgehouden   tot   1968,   waarna   het voorbij leek. Maar jongens wat een pret, sinds een aantal jaar worden de kleine   tweeduizend   alexandrijnen   weer   jaarlijks   opgevoerd   aan   het Leidseplein.   Reden   genoeg   voor   Laverna   om   Vergilius’   tweede   boek   eens vanuit Amsterdams perspectief te bekijken. Had Vondel een veertiende­eeuws Amsterdam op de planken willen zetten, dan had het er waarschijnlijk een stuk minder heldhaftig uitgezien, dus de 16

wijze man koos ervoor de spectaculaire wereldstad uit de zeventiende eeuw neer te zetten. Gijsbrecht heeft die stad, zo denkt hij, uit een lang beleg van Kennemers en Waterlanders geleid. Sinon de bedrieger wordt Vosmeer; het paard  van  Troje  wordt  het vrachtschip  ’t  Zeepaerd; Priamus’  aangrijpende dood vindt een parallel in die van bisschop Gozewijn, op wiens lijk, zo vertelt het   gruwelijke   bodeverhaal,   een   kartuizer   nonnetje   vlak   voor   haar   dood verkracht   wordt.   Aan   het   einde   horen   we   gelukkig   dat   alle   ellende   niet definitief   is:   drie   eeuwen   na   de   dramatische   handeling   zal   Amsterdam opnieuw   een   stad   van   formaat   zijn.   In   de   opdracht   aan   Grotius   spreekt Vondel   al   zijn   vermoeden   uit   dat   ‘Rafaëls   voorspelling   van   de   heerlijcke verrijsenisse der verdelgde veste en verstroielingen’ de bittere nasmaak wel zal verzoeten. Of Vondel zijn Rafaël had kunnen laten voorspellen dat drie eeuwen  daarna zijn stuk  nog steeds een wereldwijd  unieke theatertraditie zou   hebben   als   het   hem   werd   gevraagd,   is   moeilijk   te   zeggen.   Of   de ‘nasmaeck’ ook verzoet zou zijn als in 1638 Rafaël vervangen zou zijn door een zombie met een bloeddoordrenkt gewaad, is misschien iets makkelijker uit te maken.  De vrouw vormde wel de culminatie van de uitzinnige geboortemetaforiek in   de   enige   plekken   waar   drastisch   in   de   tekst   was   ingegrepen,   de koorliederen: één actrice droeg verzen van kersverse P.C. Hooftprijs­winnaar Willem Jan Otten voor, waarin de kerstnacht (het moment van de handeling) vrij expliciet in verband wordt gebracht met de geboorte van het Kind. Alleen de laatste rei bleef bewaard; vermoedelijk zou het schrappen van de verzen ‘Waer werd oprechter trouw/Dan tusschen man en vrouw/Ter weereld ooit gevonden?’ ook tot een bescheiden volksopstand hebben geleid. Verder is de tekst van Vondel, met slechts lichte aanpassingen, volledig gebruikt, met als belangrijke les om uit de uitvoering te trekken: alexandrijnen zijn niet saai. Natuurlijk kunnen ze monotoon dreunend worden opgezegd, met een klap op de gepaarde rijmwoorden en een hap lucht in de cesuur, maar gelukkig paste Het Toneel Speelt daarvoor. Het licht aangepaste zeventiende­eeuwse Nederlands overtuigde in zijn natuurlijkheid. Mijn complimenten ook voor wie het heeft volgehouden niet zelf de ganse avond die verzen na te bouwen. In   beide   klassiek   geïnspireerde   stukken   van   afgelopen   seizoen   stond   de betekenis van de stad centraal. Amsterdam was voor Gijsbrecht de stad om voor te sterven, de stad die ten prooi valt aan een buitenlandse vijand door toedoen van een slecht mens, maar die uiteindelijk tot grote bloei zal komen. Sezuan is de corrupte stad, waar men niet om elkaar geeft en waar zelfs een goed  mens  niet  zal  gedijen.  In  zekere  zin   zijn  Amsterdam  en  Sezuan  dus elkaars   tegenpolen   in   deze   stukken;   moge   dan   ook   in   werkelijkheid 17

Amsterdam nooit tot een Sezuan worden, maar mogen de Amsterdammers het theater een warm hart blijven toedragen.

Gijsbrecht (Mark Rietman) en zijn vrouw Badeloch (Carine Crutzen, uitvoering 2013).

18

LESSEN IN DE LIEFDE Maurits de Leeuw

O

p   vrijdag   29   november   vond   in   het   Rijksmuseum   van   Oudheden   in Leiden een van de vele symposia van het afgelopen semester plaats, genaamd   ‘Lessen   in   de   liefde’.   Aanleiding   voor   dit   symposium   was   het verschijnen   van   de   vertaling   van   Piet   Gerbrandy   van   het   middeleeuwse tractaat  De   amore  van   Andreas   Capellanus   (elders   in   dit   nummer gerecenseerd   door   David   Cohen).   Ter   gelegenheid   van   deze   heuglijke gebeurtenis   waren   er   voorafgaand   aan   de   presentatie   een  aantal   lezingen georganiseerd, waarin het fenomeen van de didactische tekst over de liefde in   zeer   uiteenlopende   literaire   tradities   werd   belicht.   In   zijn   introductie vertelde Piet dat hij al langer met het idee had rondgelopen een bijeenkomst met   een   dergelijke   opzet   te   organiseren,   en   nu   had   zich   dus   een   mooie gelegenheid   aangediend   om   het   plan   ook   daadwerkelijk   ten   uitvoer   te brengen.  De dag begon met drie lezingen van classici en wel over twee beroemde dialogen van Plato over  de liefde:  de  Phaedrus  en het  Symposium.  In zijn lezing   over   de  Phaedrus  zette   Casper   de   Jonge   (Universiteit   Leiden) glashelder de inhoud van de ingewikkelde dialoog uiteen op zo’n manier dat het ook begrijpelijk was voor diegenen in het publiek die niet met de dialoog bekend   waren.   Vervolgens   sprak   mede­organisator   van   het   symposium Marlein   van   Raalte   (Universiteit   Leiden)   over   het  Symposium,   waarbij   zij uiteenzette wat voor beeld van de liefde in iedere rede van het werk wordt gegeven.   Na   een   koffiepauze   sprak   vervolgens   Mark   Heerink   over   de  Ars Amatoria  van   Ovidius.   Bij   zijn   bespreking   van   dit   werk,   dat   men   altijd moeilijk   in   termen   van   genre   heeft   weten   te   vatten,   passeerden   uiteraard enkele   beroemde   passages   uit   dit   boek   de   revue   (onder   andere   de   ideale versiertruc in het Circus Maximus). Verder kon hij het niet laten het publiek één van zijn meta­poëtische interpretaties voor te leggen. Binnen het klassieke repertoire was de aandacht al geleidelijk verschoven van filosofische tractaten over de liefde naar een didactiek die meer op de praktijk gericht was en nu werd die lijn buiten de klassieken doorgezet naar de waarlijk vleeslijke liefde van de  Kamasoetra. In deze lezing benadrukte Herman   Tieken   (Universiteit   Leiden)   dat   er   een   zwaar   taboe   rustte   op sexualiteit   in   de   samenleving   waarin   de  Kamasoetra  tot   stand   kwam,   in tegenstelling   tot   wat   vaak   wordt   verondersteld.   Het   werk   moet   gezien 19

worden   in   de   Indiase   literaire   traditie   van   werken   voor   de   hogere bevolkingsklassen,   waarin   opsommingen   die   de   fantasie   moeten   prikkelen een populair element waren. Het grote aantal voorbeelden in de Kamasoetra suggereert dus geen volledigheid: de doelgroep van het werk – diegenen die genoeg vrije tijd hebben om er (letterlijk) lustig op los te fantaseren – word zo geprikkeld om de lijst verder aan te vullen met eigen fantasie De volgende twee lezingen brachten ons naar de Arabische wereld. Remke Kruk   (Universiteit   Leiden)   sprak   over   de   hoofse   liefde   in   Córdoba   naar aanleiding van het werk van Ibn Hazm (994­1064), Ring van de Duif. In dit boek uit de elfde eeuw beschrijft Ibn Hazm op buitengewoon persoonlijke wijze   zijn   liefdesavonturen   in   Córdoba   (destijds   een   bloeiende   Arabische stad), waarin hij zijn lezers ook zo nu en dan een advies geeft. De spreekster vertelde   met   zo   veel   beleving   over   dit   werk,   dat   het   publiek   zich   soms werkelijk in de zwoele straten van een zinderend Córdoba kon wanen. De tweede lezing deed ook een beroep op de fantasie van het publiek: Asghar Seyed­Gohrab (Universiteit Leiden) sprak over enkele mystieke theologische Iraanse teksten uit de twaalfde en dertiende eeuw waarin de gevallen engel Lucifer   als   sympathiek   figuur   wordt   voorgesteld   als   jaloerse   minnaar   van God.   Door   de   creatie   van   de   mens   had   Lucifer   namelijk   zijn   status   van favoriete engel verloren, hetgeen hij niet kon verteren. Dit bijzondere en voor velen onbekende theologische uitstapje werd de schrijvers van deze teksten overigens   niet   in   dank   afgenomen:   vrijwel   alle   auteurs,   zo   werd   terloops vermeld,   werden   vroeg   of   laat   geëxecuteerd.   De   laatste   lezing   tenslotte, voordat Piet zijn verhaal zou houden, werd gegeven door de Sinoloog Wilt Idema. Hij constateerde dat een didactische tekst over de liefde in de Chinese literatuur   eigenlijk   niet   bestaat,   al   werd   er   wel   veel   over   de   liefde   en   de praktijk van de liefde geschreven. Vooral in de vijftiende en zestiende eeuw vond   in   China   een   opleving   plaats   van   de   interesse   in   de   romantische zieleroerselen,   hetgeen   leidde   tot   werken   waarin   stuk   voor   stuk   alle mogelijke passies die een mens kan ervaren werden beschreven.  Piet   sloot   de   dag   af   met   een   lezing   over   de  De   amore  van   Andreas Capellanus, waar hij de afgelopen jaren ook regelmatig college over gaf. Het centrale probleem in de interpretatie van dit werk is het verschil tussen de eerste   twee   boeken   enerzijds   en   het   laatste   anderzijds.   In   de   eerste   twee boeken geeft de verteller zijn lezer advies over hoe een man een vrouw moet versieren, waarvoor hij allerlei verschillende soorten vrouwen bespreekt (van hogere, gelijke en lagere afkomst, slavinnen, etc.). Deze lessen krijgen steeds de   vorm   van   dialogen,   waarin   de   man,   merkwaardig   genoeg,   uiteindelijk iedere   keer   faalt   in   zijn   avances.   In   het   derde   boek   verandert   de   toon radicaal: de verteller hekelt de liefde en adviseert zijn lezer zich er zover 20

mogelijk van te houden. Door het dubbelzinnige karakter van het werk is het in   de   loop   der   tijd   zowel   moraliserend   als   ironisch   gelezen.   Het   eerste exemplaar   van   zijn   vertaling   schonk   Piet   aan   emeritus   hoogleraar   Burcht Pranger, die Piets interesse voor de middeleeuwse Latijnse literatuur heeft gewekt   toen   Piet   kwam   werken   aan   de   UvA.   Aanvankelijk   stond   Piet sceptisch tegenover al wat na de val van Rome werd geschreven, zo legde Pranger uit, maar langzaam maar zeker wist hij Piet om te vormen tot een geïnteresseerde student en liefhebber van de middeleeuwse literatuur. Piet verklaarde zelf dat hij, voor zijn gevoel, altijd net niet buiten de boot valt binnen de academie: op het moment dat hij net iets beter begint te leren kennen, gaat zijn interesse weer naar iets anders uit. Zo zal het ook nu gaan, in ieder geval wat de vertaalpraktijk betreft: de volgende vertaling die van Piets hand zal verschijnen, is die van de Poetica van Aristoteles. We kijken nu al uit naar het verschijnen ervan, dat hopelijk dan ook weer gepaard zal gaan met zo’n mooi symposium.

21

HYLLOS Een nieuwerwetse tragedie Alex Philippa Hyllos Herman Altena gezelschap: Veenfabriek in coproductie met Asko/Schönberg regie: Paul Koek gezien: 3 december 2013, in ‘De Duif’ te Amsterdam

‘

Een   nieuwe   tragedie’;   de   woorden   doen   al   denken   aan   een   nieuw opgedoken, verloren gewaande tekst van Aeschylos of Euripides. Niets is minder   waar,   maar   dat   maakt   het   stuk  Hyllos  van   de   hand   van   Herman Altena er niet minder speciaal om. In de trend van de antieke tragedies heeft de heer Altena namelijk een toneelstuk geschreven dat de perikelen van de heraklide   troonopvolger   volgt   en   tijdloze   thema’s   als   democratie, machtsverstrengeling en oorlog en dood behandelt. De protagonist van deze tragedie, Hyllos, ziet zichzelf voor een dilemma gesteld na de dood van zijn tirannieke vader Herakles: zal hij op dezelfde voet doorgaan en Trachis als alleenheerser met harde hand regeren, of zal hij zijn ervaringen uit het Athene van Theseus, waar hij zijn jeugd grotendeels heeft   doorgebracht,   gebruiken   om   een   democratie   in   dit   kleine   stadje   te introduceren?   Terwijl   Hyllos   worstelt   met   deze   vraag,   gaan   steeds   meer mensen zich bemoeien met dit probleem. Een belangrijk figuur die van het begin af aan zijn afkeer van de democratie uitspreekt, is Lykos, de voormalige vertrouweling   van   Herakles,   die   al   zijn   macht   en   retorische   middeltjes aanwendt om te voorkomen dat Hyllos die verwerpelijke staatsvorm invoert. Zijn   bezwaren   tegen   het   nieuwe   staatsstel   baseert   hij   voornamelijk   op   de jonge democratische staat Athene, waar wanorde, chaos en corruptie aan de orde van de dag zijn, doordat er geen standvastig leider aanwezig is. Theseus heeft namelijk vrijwillig het grootste deel van zijn macht overgedragen aan de democratische organen, met betwijfelbaar succes. Demagogen spelen hun eigen spel en vooral de retorisch begaafde Menestheus trekt veel aandacht en macht   naar   zich   toe.   Dit   mondt   dan   uit   in   een   ware   revolutie,   waardoor Theseus zich gedwongen ziet zijn vrouw en zoon, Hippe en Demophon, naar de bevriende staat Trachis te sturen. Als zij asiel aanvragen in het paleis, dat nog zwart ziet van de rouw, wil Hyllos hen ontvangen omwille van de goede 22

band tussen zijn vader en Theseus. Als Menestheus, inmiddels al tot tiran uitgeroepen in Athene, hen echter opeist, wordt Hyllos hiermee weer voor het blok gezet: zal hij hen uitleveren aan het verscheurde Athene, of zal hij ze   beschermen   en   onderdak   blijven   bieden,   met   oorlog   tegen   Athene   als gevolg? Hij zal voor het laatste kiezen.  Het   treurige   verhaal   van   Hippe   en   haar   zoon   is   koren   op   de antidemocratische   molen   van   Lykos,   die   hiermee   wil   aantonen   dat   Hyllos ervan af moet zien om een nieuwe staatsvorm in te voeren. Dat doet hij niet, maar hij stelt het nog wel even uit en geeft Lykos een volmacht om op te treden tegen antidemocratische geluiden in de staat als tegemoetkoming. Een twijfelachtige keuze, want Lykos misbruikt deze macht bijna ogenblikkelijk door een schrikbewind op straat uit te voeren: Stasi­praktijken vieren hoogtij. Met deze keuze heeft Hyllos de tirannieke praktijken in de geest  van zijn vader eerder teruggehaald dan verwijderd en hij besluit daarom om Lykos op te laten pakken. Deze legt zich natuurlijk niet zomaar neer bij de beslissing van Hyllos en komt op hoge poten verhaal halen in het paleis na een mislukte arrestatie.   Er   volgt   een   fel   debat,   dat   wordt   onderbroken   door   het binnenkomende   nieuws   dat   Menestheus   met   een   troepenmacht   vanuit Athene naar Trachis trekt, om, na zich van Theseus te hebben ontdaan, af te rekenen   met   Hippe   en   Demophon.   Hyllos   en   Lykos   leggen   hun meningsverschillen tijdelijk naast zich neer en vechten zij aan zij tegen de oprukkende   legermacht.   Een   bloedige   slag   volgt,   welke   wordt   beschreven voor het publiek in een fraai bodeverhaal door Demophon – ongetwijfeld een taalgrapje   van   de   schrijver.   Hierin   wordt   duidelijk   dat   Trachis   heeft getriomfeerd, maar tegen een hoge prijs: een groot aantal mannen is gedood, waaronder Hyllos’ halfbroer Ifithos. Een schel klinkend klaagzang van Iole middenin het publiek doet de zaal beseffen wat voor vreselijk verlies dit moet zijn  voor deze  moeder  die  in  korte  tijd  haar  man  en  zoon  uit  haar  leven gerukt ziet.  Aan het einde van het stuk zitten Hyllos en Lykos nog één keer tegenover elkaar om het publiek annex volk te overtuigen dat hun eigen staatsvorm de heilzaamste is van de twee. De vraag die doorschemert is niet zozeer of er een keuze is tussen democratie of aristocratie, maar tegen welke prijs Hyllos bereidt is om die democratie in te voeren.  Deze korte samenvatting laat al zien dat het centrale thema van deze nieuwe tragedie de democratie en het conflict tussen machthebbers en burgers is. Wat is juist voor een machthebber om te doen? Hoe moet hij handelen als hij niets dan   het   beste   met   zijn   volk   voorheeft:   een   nieuw,   twijfelachtig   systeem instellen of doorgaan op de oude voet? Hyllos geeft geen eenduidig antwoord op deze vragen, maar laat het publiek zijn eigen conclusies te trekken. 23

Die interactie met het publiek is een belangrijk thema in het stuk. Steeds weer keert dat thema terug: van de vorm van het toneel tot het gedrag van de   acteurs,   van   de   rol   van   het   koor   tot   aan   het   gebruik   van   televisie   en camera’s. Het toneel is namelijk zo opgesteld, dat het publiek aan drie kanten zit,   wat   de   acteurs   de   mogelijkheid   geeft   om   gemakkelijk   in   en   uit   het publiek te lopen, waardoor het stuk als zeer persoonlijk wordt ervaren. Maar er wordt tegelijkertijd een mate van afstand gecreëerd tussen de acteurs en het  publiek  door  de rol van  de camera’s   en de  media.  Het  podium  hangt namelijk   vol   met   opnameapparatuur   en   de   acteurs   worden   vaak   door   de camerameisjes annex het koor aan de centrale, ronde tafel geregisseerd. Daar gaan ze dan in discussie in de stijl van moderne talkshows en spelen daarbij handig in op de aanwezigheid van de camera’s. Recht de camera inkijken om het   volk   toe   te   spreken,   de   tegenstander   afschilderen   als   onbeslist, twijfelachtig  of  onbekwaam  en  met  sterke  oneliners  je  punt  maken,  het is allemaal   bekend   van   de   hedendaagse   tv.   Hierdoor   is   er   ook   ruimte   voor onderhuidse kritiek op media en hun vermogen nieuws over te brengen: het gebeurt meerdere malen dat de acteurs op tv door blijven praten, terwijl ze op  het  toneel  stil  blijven  zitten  of  iets  geheel  anders  doen.  Er   worden  zo vraagtekens   gezet   bij   het   waarheidsgehalte   van   wat   je   op   tv   ziet   en   de manieren   waarop   deze   ‘waarheid’   wordt   overgebracht.   Moeten   we   alles zomaar   aannemen   wat   we   op   tv   zien?   Wordt   altijd   wel   het   hele   verhaal getoond? Geenszins, lijkt deze tragedie te suggereren.  Ook   voor   de   muziek   is   een   belangrijke   rol   weggelegd.   De   tonen   van Asko|Schönberg begeleiden het gehele stuk en zwepen de gemoederen flink op, zowel tijdens de koordansen van de camerameisjes als bij de klaagzang van Iole. Vooral door de locatie van het stuk, de kerk De Duif, die uitmunt in de akoustiek, klonk de muziek zowel helder als overdonderend. De acteurs die door de kerk heen renden, waren hierdoor ook altijd goed te horen, wat het geheel tot een prettige ervaring maakte.  De   muziek   is   gedeeltelijk   zelf   geschreven,   gedeeltelijk   gebaseerd   op componisten   als   Bruckner,   leerde   het   internet   later,   maar   vooral   de   zelf geschreven delen kunnen hier en daar vreemd aandoen: op het moment dat er plaats op het podium wordt gemaakt voor een dame die uit een elektrische gitaar scheurende klanken trekt met een strijkstok, beseft de kijker dat het toch modern theater blijft.  Het voortreffelijke toneelwerk van de acteurs, en met name dat van Joep van   der   Geest   en  Reinout   Bussemaker   als   kemphanende   Hyllos   en   Lykos, maakte die opmerkelijke muziekkeuzes meer dan goed. De lange duur van het stuk deed maar weinig af aan het geheel, net als het soms wat klungelig acterend   koor.   Keuzes   in   de   opmaak   hebben   ook   flink   wat   stof   op   doen 24

waaien in de nabesprekingen van het stuk, zeker over de rol van de vormen van de verf op de gezichten en de kledingkeuze was veel te doen. Dat de mooie­praatjes­maker Menestheus een zeer opgedoft uiterlijk heeft, inclusief belachelijke pruik, is een leuke vinding, maar de betekenis van de vleugels op de rug van Iole is een voorbeeld van een tot nu toe nog onopgelost vraagstuk. De   tijd   moet   uitwijzen   of   dit   nieuwe   werk   van   Herman   Altena   net   zo bestendig zal zijn als de geestelijke voorgangers ervan, zeker door de nadruk op   de   moderne   media,   die   waarschijnlijk   over   een   aantal   jaar   al   flink verouderd  aan zal doen. Toch is er  een pracht van een moderne tragedie neergezet die zich heel goed schikt naar de idealen van de antieke tragedies, door   hedendaagse   én   tijdloze   problematiek   op   een   muzikale   en aantrekkelijke wijze in een mythisch verleden aan te kaarten. 

25

KLEIN, EPISCH EN FIJN Een impressie van het seminar over Catullus 64 Thomas Hart

W

ie van congressen, seminars en symposia houdt, hoefde zich aan het eind van 2013 niet te vervelen. Zoals alleen al uit deze editie van de Wau  mag blijken, stond voor Nederlandse classici de laatste maand van het jaar in het teken van aangename academische uitstapjes. Op 20 december deed ook de OIKOS­onderzoeksgroep ‘Hellenistic and Imperial Literature’ een stevige duit in het zakje. Op de elfde verdieping van de Vrije Universiteit te Amsterdam vond op die dag een seminar over Catullus 64 plaats. Dit seminar was   het   officieuze   vervolg   op   een   seminar   over   Catullus   63   dat   tien   jaar geleden door OIKOS in Groningen werd georganiseerd. Daarnaast is Catullus’ epyllion op zichzelf natuurlijk al een dag vol lezingen waard. En zo bleek het. Ondanks   dat   de   feestdagen   nabij   waren   en   een   winterzon   aangenaam scheen,   liet   een   veertigtal   toehoorders   zich,   aangemoedigd   door   de inlooplunch,   door   de   veelbelovende   variatie   aan   sprekers   naar Amsterdam­Zuid lokken. Naast onze eigen Niels Koopman en Rodie Risselada zouden ook Diederik Burgersdijk (Radoud Universiteit Nijmegen), Annemarie Ambühl (Leiden) en  keynote speaker  Gail Trimble (Trinity College, Oxford), die   momenteel   een   commentaar   schrijft   op   Catullus   64   in   de   Cambridge University Press “orange”reeks, hun gedachten over het gedicht in kwestie hardop met ons delen. Diederik   Burgersdijk   opende   het   bal   met   een   doorwrocht   paper   waarin onder andere de narratieve structuur van het gedicht en het aspect van de Gouden   Tijd   ter   sprake   kwamen.   In   het   kader   van   dat   laatste   werd   een verband gelegd tussen Catullus 64 enerzijds en zowel Hesiodus’ passage over de aftakelende generaties der mensen als Vergilius’ vierde Ecloga anderzijds. Niels   Koopman   sprak   vervolgens   over   Catullus   64.50­266   als  obedient  of disobedient   ecphrasis.   Deze   twee   begrippen   werden   in   1993   door   Andrew Laird geïntroduceerd, maar de spreker pleitte voor de ontoepasbaarheid van deze twee begrippen in het duiden van de ecphrasis in Catullus’ gedicht en stelde  voor om in plaats  van Laird’s begrippen gebruik  te  maken van een ander onderscheid: dat tussen het opus ipsum (het fysieke werk) en res ipsae (de   gebeurtenissen   die   het   onderwerp   van   de   ecphrasis   vormen),   zoals Andrew Sprague Becker voorstelde in een werk uit 1995 over de ecphrasis van Achilles’ schild in Ilias 18. Het betoog was solide, maar lokte desondanks een degelijke discussie uit, met name van de kant van de taalkundigen in de 26

zaal. Deze discussie maakte nog maar eens duidelijk hoe spreken over een ingewikkeld werk als Catullus 64 onmogelijk makkelijk kan zijn. Taalkunde   vormde   het   uitgangspunt   voor   het   volgende   paper,   dat   van Rodie Risselada. Door verschillende linguïstische kenmerken in ogenschouw te nemen werd de narratieve structuur van het gedicht in kwestie duchtig onder   de   loep   genomen.   Een   half   uur   bleek   te   kort   om   alle   interessante punten aan te stippen, die variëerden van het drievoudige tum tot parallellen met het lyrische ik van Pindarus. Annemarie Ambühl vervolgde het seminar met   een   geheel   andere   invalshoek:   een   intrigerende   intertekstuele beschouwing   van   het   element   van   ‘civil   war­landscape’   in   Catullus   64, waarbij ook Callimachus’  Hymne aan Delos, Vergilius’  Georgica  en Lucanus’ Bellum Civile aan de orde kwamen. Wie   Gail   Trimble   nog   niet   kende,   had   al   enigszins   kennis   met   haar gemaakt voordat ze als laatste spreker aan het woord kwam. Op elk paper had   ze   een   waardevolle   aanvulling,   die   ze   vriendelijk,   duidelijk   en   altijd enthousiast overbracht naar het publiek. De laatste spreker van het seminar knoopte bevlogen verschillende elementen uit de verschillende voorafgaande papers in elkaar vast in haar eigen paper, “Space, Time and Judgement in Catullus 64”. Het woord “allesomvattend” kan in het geval van Catullus 64 denk   ik   niet   met   recht   gebruikt   worden,   maar   zeer   zeker   was   de “veelomvattendheid” van Trimble’s paper de reden dat men met een voldaan gevoel op weg ging naar het diner.  Als   je   er   niet   bij   was,   heb   je   iets   gemist,   dat   staat   vast.   Maar,   zoals organisator Mark Heerink al zei: in 2023 komt er gewoon weer een seminar. Pak Catullus 65 er maar alvast bij.

27

TROJAANSE HELDENSCHOUW IN DRIE PORTRETTEN Maurits Lesmeister I. Paris (een limerick) Er was eens een prinsje uit Troje Verliefd op Heleentje (die mooie); Maar ja, Menelaos Bracht jaren van chaos, Toen dat paard, en talloze dooien. II. Hector (een halfrijm) Helmboswuivend Naar de duivel. III. Aeneas (een antithese) Plichtsgetrouw Verliet hij zijn vrouw.

28

PRIJSVRAAG Wie is deze meneer ook alweer? Stuur je antwoord naar [email protected] en  win Het feest van Saturnus door Piet Gerbrandy. Met dank aan Laverna.

29

ANDREAS CAPELLANUS’ DE AMORE VERTAALD DOOR PIET GERBRANDY* Boekrecensie Quod amor sit passio.  David Omar Cohen

E

ven ongrijpbaar als de liefde is het boek dat Andreas Capellanus er in de twaalfde eeuw na Christus over schreef. In drie boeken poogt de auteur een zekere Walter, die als adressaat van het werk fungeert, op diens verzoek kennis   mee  te   geven   van   de   liefde.   Het   gebeurt   met   de   nodige   tegenzin: eigenlijk, aldus de verder onbekende Capellanus, zou een weldenkend mens zich verre moeten houden van de jachtpartij die liefde heet. De vriendschap die de auteur echter voor zijn even onbekende vriend voelt, heeft hem er toch   toe   gebracht   aan   het   schrijven   te   gaan:   “…   en   omdat   het   voor   mij zonneklaar is dat wie in de leer van de liefde geschoold is, behoedzamer zal voortgaan op het liefdespad, zal ik mijn best doen zo zorgvuldig mogelijk aan je verzoek te voldoen.” Het   resultaat   is   een   werk   dat   van   de   innerlijke   tegenstrijdigheden   aan elkaar hangt. Waar in de eerste twee boeken een systematisch opgebouwde liefdesleer uiteen wordt gezet, vormt het derde boek één grote tirade over de verderfelijkheid van de vrouw en de noodzaak zich aan alle aardse erotiek te onttrekken.   Komische   verwarring   wordt   door   Capellanus   gezaaid   als   hij Walter wil waarschuwen voor het gevaar dat ontembaar hitsige nonnen voor een man kunnen betekenen en hierbij als autoriteit niemand minder aanhaalt dan   Publius   Ovidius   Naso.   Helemaal   vreemd   wordt   het   wanneer   een personage   wordt   opgevoerd   dat   vertelt   hoe   hij   bij   zijn  katabasis  het onderaardse paleis van Amor heeft bezocht en daar van de God de twaalf voornaamste   liefdesvoorschriften   heeft   ontvangen.   Hij   voegde   er   deze woorden   aan   toe:  sunt   et   alia   amoris   praecepta   minora,   quorum   tibi   non expediret auditus, quae etiam in libro ad Gualterium scripto reperies  (“Er zijn voor de liefde nog een aantal minder belangrijke voorschriften, maar het zou op dit moment voor u niet veel zin hebben die te vernemen. U kunt ze ook vinden in het boek dat aan Walter is opgedragen”). *

Elders in dit nummer is een verslag te lezen van het symposium waarop de presentatie van de hier besproken vertaling van Piet Gerbrandy plaatsvond. 30

Het zijn deze en nog andere verwarrende elementen die Liefde (Latijn: De Amore) tot een lastig te bevatten werk maken. Bijzonder verhelderend werkt gelukkig de inleiding die onze eigen vertaler en annotator Piet Gerbrandy bij Capellanus’ werk schreef: op prettige wijze en met spaarzaam gebruik van verwijzingen zet hij de hoofdzaken uiteen omtrent liefdesopvattingen in de twaalfde eeuw, de rol van christelijk gedachtegoed, de hoofse liefde en de invloed   van   Ovidius’  Ars   Amatoria  op   het   Middeleeuwse   denken   in   het algemeen en op het werk van Andreas Capellanus zelf.  Korte voetnoten bij de   vertaling   helpen   daarnaast   de   lezer   die   geïnteresseerd   is   in   talige, wetenschappelijke en culturele achtergronden bij de tekst een flink eind op streek;   verklarende   voetnoten   zijn   spaarzaam   verspreid   en   beknopt gehouden. Tot zover in algemene termen over de uitgave van Liefde. Kijken we naar de tekst zelf, dan valt op dat de taal waar Capellanus zich van bedient geënt is op het klassieke Latijn, maar dat hij er een typerende, vrij kunstmatige en vaak redundante stijl op nahoudt. Hieronder volgt een passage uit het begin van   het   werk,   waarin   de   liefde   wordt   gedefinieerd   als   een  passio (‘aandoening’): [2]   Quod   amor   sit   passio   facile   est   videre.   Nam   antequam   amor   sit   ex utraque parte libratus, nulla est angustia maior, quia semper timet amans ne amor optatum capere non possit effectum, nec in vanum suos labores emittat. [3] Vulgi quoque timet rumores et omne quod aliquo posset modo nocere; res enim imperfectae modica turbatione deficiunt. [4] Sed et si pauper ipse sit,   timet   ne   eius   mulier   vilipendat   inopiam;   si   turpis   est,   timet   ne   eius contemnatur informitas vel pulchrioris se mulier annectat amori; si dives est, praeteritam   forte   tenacitatem   sibi   timet   obesse.   [5]   Et   ut   vera   loquamur, nullus est qui possit singularis amantis enarrare timores.   Dat liefde een aandoening is valt gemakkelijk te zien. Want voordat liefde geheel wederzijds en in evenwicht is, leidt niets tot een zo grote vertwijfeling, daar   de   verliefde   permanent   vreest   de   verlangde   vervulling   niet   te   zullen bereiken, zodat alle inspanningen uiteindelijk vergeefs blijken te zijn. Ook vreest hij voor praatjes en alles wat op enigerlei wijze schadelijk kan zijn. Wat nog niet af is kan immers al door een bescheiden verstoring in het ongerede geraken. Voorts   zal   hij,   als   hij   arm   is,   vrezen   dat   de   vrouw   neerkijkt   op   zijn behoeftigheid; is hij lelijk, dan vreest hij dat zij zijn afzichtelijkheid zal afwijzen en liefdesbanden zal aanknopen met iemand die mooier is; en is hij rijk, dan vreest hij dat zijn voormalige gehechtheid aan geld in zijn nadeel zou kunnen 31

spreken. Om je de waarheid te zeggen, niemand zou in staat zijn alle angsten van zelfs maar één verliefde op te sommen. (De Amore I 1.2 – 5, vertaling Piet Gerbrandy) De   gekunsteldheid   van   het   Latijn   wordt   bijvoorbeeld   duidelijk   in  omne quod aliquo posset modo nocere, waarin het hyperbaton verder geen functie vervult. De vertaling “wat op enigerlei wijze schadelijk kan zijn” zorgt door de licht archaïserende toon voor een vergelijkbaar effect. De metaforiek blijft elegant   bewaard   in   een   weergave   van  timet   ne   …   pulchrioris   se   mulier annectat amori  met “dan vreest hij dat zij … liefdesbanden zal aanknopen met   iemand   die   mooier   is’.   Ook   stunteliger   woordgroepen   als  modica turbatione en praeteritam tenacitatem worden tekstgetrouw weergegeven met ‘bescheiden   verstoring’   en   ‘voormalige   gehechtheid’.   Nergens   wordt   de brontekst door de vertaling gecorrigeerd.  Verderop worden Capellanus’ zinnen een flink stuk langer: [10] Mulier quam amoris respectu cognoveris affectare pecuniam sit tibi penitus inimica, et eam tanquam animal venenosum quod cauda ferit et ore blanditur   evitare   memento.   Si   enim   tanta   corporis   te   petulantia   cogat,   ut soldatas quaerere velis feminas, magis tibi expedit cum mulieribus publice in prostibulo commorantibus negotiari et earum pretio corpus parvo mercari, quam sub amoris figmento ab aliqua se dominam simulante meretricio more velle propriis exspoliari divitiis. [11] In tali namque mercimonio ille dicitur competentiori foro mercari, qui quod optat pretio minori consequitur. Vilius enim   venalitati   res   exposita   comparatur,   quam   si   venditor   ab   emptore rogetur.   Heu   dolemus,   quia   dominarum   honorabile   nomen   meretricio cernimus opere profanari! Universae igitur armentur dominae probiores, [si], quum sua iura videant ab indignis feminis usurpari, et tam nefanda studeant scelera vindicare, ne tantae perditionis exemplum diutius per orbem valeat divagari. Een vrouw van wie je ziet dat ze via liefde uit is op geld, moet je als een aartsvijandin beschouwen. Denk eraan haar te mijden als een giftig dier dat met de   staart   toeslaat   terwijl   de   mond   één   en   al   vriendelijkheid   is.   Mochten   de prikkels van het lichaam echter zo opspelen dat je je gedwongen ziet op zoek te gaan naar vrouwen die te koop zijn, dan is het veel beter zaken te doen met vrouwen die in openbare bordelen rondhangen en voor een klein bedrag hun lichaam te kopen, dan je van je rijkdommen te laten beroven door een vrouw die zich onder het voorwendsel van liefde voordoet als dame, terwijl ze zich in feite als een hoer gedraagt. Bij dit soort handel doet immers diegene de beste zaken, 32

die wat hij wenst voor een lagere prijs in de wacht sleept. Iets waarvan duidelijk is dat het te koop staat wordt immers goedkoper verworven dan waar de koper de verkoper nog zover moet zien te krijgen tot verkoop over te gaan. Ach, het doet mij werkelijk verdriet te moeten zien dat de eerzame naam van dames door hoerenwerk   te   grabbel   wordt   gegooid.   Laten   alle   dames   van   voortreffelijker karakter in het geweer komen wanneer zij zien dat wat hun rechtens toekomt door onwaardige vrouwen in beslag wordt genomen, en laten zij ernaar streven die goddeloze misdaden te straffen, opdat dit verderfelijke voorbeeld niet langer gelegenheid krijgt zich over de wereld te verspreiden. (De Amore I 9.10 – 11, vertaling Piet Gerbrandy) Een aantal ingrepen lijkt nodig om de tekst in het Nederlands leesbaar te houden: de parallelle zinsbouw van  quod cauda ferit et ore blanditur  wordt losgelaten ten gunste van toevoeging van een extra bijzin. Wel blijft enige dichterlijke   sierlijkheid   bewaard   doordat  de   mond  in   die   bijzin gepersonifieerd subjekt wordt. Hoewel de vertaling over het algemeen, zoals eerder gezien, een erg getrouw beeld geeft van Capellanus’ woordkeuze, doet hij in deze passage aan het origineel soms minder recht. Een weergave van consequitur  met   “in   de   wacht   sleept”   lijkt   weliswaar   wat   colloquiaal   maar past goed in de zin als geheel, waar heu dolemus, quia … cernimus met een vertaling als “Ach, het doet mij werkelijk verdriet te moeten zien dat …” erg zwaar wordt aangezet. Fraai is dan weer de manier waarop de zin  si enim tanta corporis … divitiis  in één Nederlandse constructie wordt weergegeven en de vertaling op alle punten bijzonder goed en vloeiend leesbaar blijft en nergens vervalt in verwrongen constructies. Toch boet de vertaling door die bevorderde leesbaarheid soms aan nauwkeurigheid in, zoals in deze zin waar enim als “echter” wordt vertaald, met weliswaar een vereenvoudiging, maar ook een verandering van het zinsverband tot gevolg. Voor   de   vlotheid   van   de   taal   is   ervoor   gekozen   lastig   weer   te   geven idiomatische nuances als de NcI in ille dicitur competentiori foro mercari niet te vertalen. In zo’n geval valt dat goed te verdedigen, wat in mindere mate geldt   voor   het   weglaten   van   bijvoorbeeld  igitur  in   de   laatste   zin   en   het verkorten van  tantae perditionis exemplum  tot “dit verderfelijke voorbeeld”. Schitterend   zijn   dan   weer   de   vlotte   woordkeuze   en   voelbare verontwaardiging in dominarum honorabile nomen meretricio cernimus opere profanari,   “dat   de   eerzame   naam   van   dames   door   hoerenwerk   te   grabbel wordt gegooid” en de beeldende kracht van de metaforiek in universae igitur armentur dominae,  “laten alle dames … in het geweer komen”. Het zijn dan ook voornamelijk vondsten als die laatste die de vertaling tot een genoegen om te lezen maken en de auteur tot leven weten te brengen. 33

Dat voor een eenentwintigste­eeuws publiek tot een lastig te bevatten werk als  De   Amore  een   toegangspoort   is   geopend,   is   niet   alleen   voor   het Nederlands   taalgebied   een   aanwinst,   maar   ook   en   bovenal   een   wapenfeit voor  Piet Gerbrandy  en de  Historische Uitgeverij,  die  zowel het  werk  van Andreas   Capellanus   als   de   door   hem   bezongen   onbegrijpelijkheid   van   de liefde grijpbaar hebben gemaakt.

34

DE GROOTSTE OORLOG OOIT Riemer van der Veen

G

elukkig ben ik niet lang na 19 september jarig. Op die dag verscheen namelijk de nieuwe Thucydidesvertaling van Wolther Kassies. Die kon ik gelukkig dus voor mijn verjaardag krijgen van een groep literaire classici. Met   dit   cadeau   ben   ik   erg   blij   en   mijn   hoge   verwachtingen   zijn   zeker waargemaakt. Mijn interesse voor deze vertaling was gewekt toen Laverna speciaal voor haar leden de man uitnodigde om een lezing te komen geven op 29 oktober. Omdat slechts twintig belangstellenden de Doelenzaal bezetten, leek het een wat zielige bedoening, deze speciale lezing, maar dat vond Kassies niet. Hij   schoof   zijn   tafel   wat   dichterbij   en   begon   enthousiast   te   vertellen.   Hij begon met de historische achtergronden die leidden tot de Peloponnesische oorlog,   vastgelegd   in   Thucydides’   eigen  Pentekontaetia,   en   met   het uiteenzetten van onze kennis over Thucydides’ leven. Hiermee leidde Kassies ons over bekend terrein, maar wist hij telkens net iets meer te vertellen dan we al wisten. Zo was deze inleiding goed te volgen voor mensen die nog nooit Thucydides hadden gelezen, maar   bevatte zij ook nieuwe informatie voor degenen  die het vak  Thucydides met verve hebben afgesloten. In de loop van zijn lezing werd duidelijk dat Kassies  een erg goede verteller  is. Daarnaast maakte hij een interesssante uitweiding over zijn ervaringen als vertaler. Zo wilde hij het boek de titel ‘De grootste oorlog ooit’ meegeven, maar   dat   vond   de   uitgever   met   het   oog   op   de   omvang   van   oorlogen   uit moderner tijden niet helemaal toepasselijk. Deze titel is nu op de achterkant van het boek terechtgekomen. Door dit soort anekdotes wist hij zijn verhaal flink wat leven in te blazen, een vaardigheid die hij ongetwijfeld aan zijn jarenlange leservaring heeft overgehouden.  In   het   vervolg   van   zijn   lezing   belichtte   Kassies   Thucydides   meer   als literator. Hij gaf voorbeelden van de invloed van de sofisten op zijn werk. Zo zou Thucydides’ werk sterk beïnvloed zijn door Gorgias, hetgeen te zien is aan de manier waarop Thucydides zijn redevoeringen opbouwt. Op de vraag of Thucydides zelf als volgeling van Gorgias deze redevoeringen zo gestileerd heeft,   of   alleen   geprobeerd   heeft   de   redevoeringen   zo   waarheidsgetrouw mogelijk weer te geven, antwoordde Kassies dat hij geen idee had. Dat is ook niet te achterhalen, ook al is het een interessante vraag, voegde hij toe. De receptie van Thucydides kwam eveneens aan bod. In de oudheid stond deze 35

man   al   bekend   als   een   groot   schrijver.   Verschillende   auteurs   hebben geprobeerd zijn werk te voltooien, van wie Xenophon de bekendste is. Tevens oogstte Thucydides in de oudheid veel lof voor zijn stijl, al kreeg hij er ook kritiek   op.   Dionysius   van   Halicarnassus,   Demetrius   en   Longinus   zetten Thucydides in hun werk allemaal in zowel positief als negatief daglicht. Dit geeft wel aan hoe grote faam Thucydides nog genoot in de eeuwen die na hem volgden. In het tweede deel van de lezing kregen we een kijkje in de keuken van Wolther Kassies als vertaler. De moeilijke stijl die Thucydides hanteert en de vage woorden die hij gebruikt, worden in elke vertaling anders weergegeven, maar vaak kregen we geen helder beeld van wat Thucydides echt bedoelt. Kassies liet ons zes vertalingen zien van dezelfde passage die ieder op een andere   manier   het   lastige   thucydideïsche   taaleigen   weergaven.   Er   zaten vertalingen bij die de tekst niet veel begrijpelijker maakten dan het Grieks zelf. Ook de vertaling van Schwartz stond er echter tussen, die ik nog steeds erg   scherp   vind   en   die   in   mijn   ogen   het   best   recht   doet   aan   het   Grieks. Waarom   Kassies   het   dan   nodig   vond   om   een   nieuwe   vertaling   te   maken, werd in de zaal gevraagd. Volgens Kassies was Schwartz’ vertaling erg goed, maar miste zij inleidende woorden en werd er voor leken te weinig uitgelegd. Schwartz vond het misschien niet nodig om woorden als efoor, triëre en fyle uit te leggen, maar Kassies wel. Hij heeft meer dan honderd pagina’s met noten hierover, een uitgebreid register en bibliografie en een heel heldere inleiding die interessant is voor leken alsook voor doorgewinterde classici. Deze inleiding komt grotendeels overeen met de lezing die hij voor Laverna heeft gegeven. De   vertalingen   van   Hesiodus   en   Apollonius   die   Kassies   eerder   heeft gepubliceerd, werden al met veel lof ontvangen en deze recente vertaling van Thucydides kan in mijn ogen aan dat rijtje worden toegevoegd. De vertaling is een welkome vervanger van Schwartz door de ingevoegde tussenkopjes en het   uitgebreide   notenapparaat.   Kassies   verandert   wel   veel   zinsstructuren, maar   dat  is   bij  een  schrijver  als  Thucydides   onvermijdelijk.   Dat  maakt  de vertaling alleen niet goed bruikbaar als werkvertaling. De vertaling doet wel recht aan het lastige Grieks van Thucydides zonder onleesbaar te worden. Zoals Kassies zelf in zijn inleiding zegt, vergt het veel concentratie van de lezer om Thucydides in het Grieks te lezen, maar dat geldt zeker ook voor deze mooie vertaling.  

36

OH, OH, OXFORD Aniek van den Eersten

O

xford, city of dreaming spires, van beroemde schrijvers, wereldleiders en natuurlijk briljante academici. Een stad en universiteit waar ik vroeger slechts van durfde te dromen, totdat iets minder dan een jaar geleden mijn droom werkelijkheid werd. Eind januari zat ik nietsvermoedend op de bank m’n mail te checken toen er opeens een mailtje van Oxford University op m’n scherm verscheen met de tekst: “I am very pleased to inform you that the Faculty of Classics would like to offer you a place on the MSt in Greek and/or Latin Languages and Literature.”  De eerste vier woorden waren eigenlijk al genoeg om mijn hart een sprongetje te laten maken. Ik moest nog wel even de   master   in   Amsterdam   afronden,   maar   dan   kon   het   avontuur   echt beginnen. Eenmaal aangekomen in de Britse universiteitsstad was mijn eerste stop Balliol   College.   In   Oxford   ben   je   namelijk   niet   alleen   verbonden   aan   de universiteit en je faculteit, maar ook aan een college. Voor masterstudenten is het college voornamelijk van belang voor je accommodatie en, ook niet onbelangrijk, je sociale leven. Balliol bleek een goede keus. Het is één van de progressievere   colleges,   dus   officiële  dress   codes  zijn   gelukkig   niet   aan   de orde van de dag. Ook de accommodatie voor masterstudenten laat weinig te wensen over. Waar andere colleges voor masterstudenten moderne accommodatie hebben, verspreid   over   de   buitenwijken   van   de   stad,   heeft   Balliol   naast   het hoofdgebouw   in   het   centrum,   waar   de   bachelorstudenten   wonen,   een vergelijkbaar accommodatiegebouw voor masterstudenten, Holywell Manor. Wij noemen het hoofdgebouw dan ook niet de mainsite, zoals andere colleges dat   doen,   maar   de  Broad  Streetsite  (genoemd   naar   de  straat   waaraan   het ligt). Helaas is mijn kamer niet in Holywell Manor, maar in een gebouw aan de  overkant   van   de  weg.  Ik  heb  echter   niets   te  klagen,  want   mijn  kamer wordt   inmiddels   vanwege   de   grootte   mijn   “little   palace”   genoemd   en   de keuken   in   ons   gebouw   is   misschien   wel   de   grootste   keuken   van   alle studentenkeukens in Oxford. Het is de perfecte plek om te vaak thee te gaan halen in de hoop dat er iemand is om je af te leiden van je werk en het is er op   donderdagochtend   altijd   feest   als   ik   samen   met   een   Duitse   student Ancient Philosophy, als Balliols eerste cake representatives, taart bak voor de Middle Common Room (MCR). 37

Deze   MCR   is   ook   één   van   de   actiefste   van   Oxford.   De   MCR   is   een ontspanningsruimte voor de masterstudenten waar men niet alleen prettig kan   verblijven   met   kranten,   loungebanken   en   koffie,   maar   ook   door   de organisatie die zich inspant om ons gelukkig te houden: een soort Laverna, alleen   niet   voor   een   bepaalde   studie,   maar   voor   de   masterstudenten   van Balliol.   Zij   hebben   er   alles   aan   gedaan   om   alle   studenten   zich   zo   snel mogelijk thuis te laten voelen. De eerste week zat vol met activiteiten als een echte   Engelse   picknick   die   desnoods   in   de   regen   was   doorgegaan   met paraplu’s, een competitie zaklopen en uiteraard een eerste kennismaking met cricket. Hoe leuk het sociale leven ook is, ik ging natuurlijk vooral naar Oxford om er   te   studeren.   Om   te   beginnen   moest   ik   uitzoeken   hoe   het   hele onderwijssysteem daar nou precies in elkaar zit en dat is nog niet zo simpel. Het   zit   ongeveer   zo:   als   masterstudent   heb   je   de   keuze   uit   drie  options, meestal   je   scriptie,   een   leespensum   en   een   secundaire   vaardigheid.   Die laatste optie kun je echter weer splitsen in twee verschillende vaardigheden en voor het leespensum kun je uit veel verschillende schrijvers en periodes kiezen of zelfs je eigen pensum samenstellen. Moeilijk kiezen dus. Gelukkig had ik zelf al een redelijk goed idee van wat ik wilde doen en ben ik daar maar   bij   gebleven.   Ik   hou   me   nu   dus   voornamelijk   bezig   met   archaïsche lyriek en papyrologie. Als je dan je opties gekozen hebt, is nog lang niet alles duidelijk. Het is in Oxford namelijk niet zo dat elke optie vaste bijbehorende colleges heeft. Je moet zelf met je supervisor kijken welke colleges voor jou nuttig zijn om bij te   wonen.   Ik   doe   zelf   papyrologie   bij   Dirk   Obbink   en   lyriek   met   Felix Budelmann   en   Gregory   Hutchinson.   Het   is   echt   geweldig   om   colleges   en tutorials te hebben van de mensen van wie je normaal alleen de boeken leest. Naast de colleges heb je dan nog seminars, lezingenreeksen vergelijkbaar met de varialezingen, die zijn bedoeld voor alle leden van de faculteit vanaf masterniveau.   Bij   deze   seminars   kun   je   dus   ineens   in   een   zaaltje terechtkomen met mensen als Martin West (ja, echt gebeurd bij de allereerste seminar die ik bijwoonde). Kortom, ze houden me wel bezig daar in Engeland. De eerste ‘term’ van acht weken zit er nu op en ik heb waanzinnig veel geleerd. En hoewel ik het leuk vind om weer even terug te zijn in Nederland, ben ik ook blij dat ik straks   aan   de   andere   kant   van   de   Noordzee   nog   een   paar   maanden   mag genieten van wat Oxford allemaal te bieden heeft.

38

SPOOKVERHALEN UIT DE OUDHEID Aflevering 6 – Philostratos van Athene  vertaald door David Omar Cohen

De spooksater

N

a   het   bezoek   aan   de   waterval   bleef   Apollonios’   reisgezelschap overnachten   in   een   klein   Aithiopisch   dorp,   waar   ze   het   avondmaal gebruikten. De sfeer was serieus maar ontspannen. Op een gegeven moment begonnen plots de vrouwen in het dorp te schreeuwen: ze riepen elkaar op iets  te  achtervolgen  en  te  vangen,  en  bevalen de  mannen  hieraan  mee  te doen.   Die   pakten   op   hun   beurt   stokken,   stenen   en   al   wat   maar   onder handbereik was en vielen hun vrouwen bij in hun geschreeuw met de woede van mannen, van wie het huwelijk geweld aangedaan is.  Het dorp werd namelijk al tien maanden lang bezocht door een spooksater, die vrouwengek was en, naar gezegd werd, al twee vrouwen die hij bijzonder heftig bemind leek te hebben gedood had.  Apollonios’ reisgezelschap raakte door het geschreeuw in paniek, maar hij zei: “Wees niet bang! Een sater is datgene, wat hier tekeergaat.” Neilos antwoordde: “Ja, bij Zeus, maar hoewel hij hier al tijden de orde verstoort, hebben wij Aithiopische wijsgeren er niets aan kunnen doen.” Daarop zei Apollonios  dat er tegen dit soort creaturen een middel was, waarvan gezegd werd dat Midas het gebruikt had. “Midas stamde namelijk af van saters, zoals je aan zijn oren kon zien. Er kwam dan ook een keer een sater naar hem toe, die bijzonder luidruchtig feest ging vieren en niet alleen erbij zong, maar ook nog fluit ging spelen. Midas, meen ik, hoorde van zijn moeder dat men een sater met wijn moest lokken en in slaap moest laten vallen om hem weer geestelijk gezond te maken en bij zinnen te brengen. Daarop ging hij naar de bron bij zijn paleis, gooide daar wijn in en stuurde vervolgens de sater erop af, die ervan dronk en gevangen genomen werd. Ik kan u bewijzen, dat dit geen verzinsel is: we gaan naar de dorpsleider. Als het bestuur over wijn beschikt, zullen we die voor de sater vermengen, zodat hem hetzelfde zal overkomen als de sater van Midas.” Dit   leek   iedereen   een   goed   voorstel.   Apollonios   goot   vier   Egyptische amforen leeg in een wijnkuip waar de schapen in het dorp uit dronken, en riep   vervolgens   op   mysterieuze   wijze   en   onder   het   uiten   van   een   aantal dreigementen de sater naar zich toe. Die vertoonde zich niet, maar men kon 39

de wijn zien verdwijnen, alsof hij opgedronken werd. Toen hij op was, zei Apollonios: “De sater slaapt. Laten we nu vrede met hem sluiten,” waarna hij de dorpelingen naar een nimfengrot leidde, die op ongeveer dertig meter van het   dorp   lag.   Er   lag   inderdaad   een   slapende   sater   in.   Maar   Apollonios verbood   de   dorpelingen   hem   te   verwonden   of   tegen   hem   tekeer   te   gaan, aangezien zijn razernij tot een einde was gekomen.

40

MET BETREKKING TOT DE RELATIE EN HAAR RELATIE TOT DE KLASSIEKEN Jacob Kaandorp

I

n het vorige nummer van de Wau schreef Thomas Hart een stukje over een   fenomeen   wat   hem   al   in   zijn   eerste   jaar   was   opgevallen:   dat   er geregeld liefdes opbloeien tussen classici. Dat is inderdaad een opmerkelijk verschijnsel, want hoewel classici buitengewoon veel met elkaar omgaan, is het   aantal   relaties   in   andere   hechte   groepen   vermoedelijk   vaak   lager   (de opleidingsafdeling van Seattle Grace Hospital uitgezonderd). Ook ikzelf ben een wederhelft in een klassiek liefdeskoppel. Ik hoop mijn kinderen ooit te vertellen dat het eerste waar  hun moeder en ik  het over gehad hebben het aantal relaties onder classici betrof. “Dat is niet gezond en ik vind dat je dat niet moet willen.” We bleken het zo met elkaar eens te zijn dat we voor elkaar gemaakt leken. De rest is geschiedenis.  Vele   classici   leven   inmiddels   gelukkig   samen   onder   één   dak:   soms   met gezelschap dat ze klassieke namen als Nestor of Olympia hebben gegeven, soms is de gedeelde interesse vooral lekker eten. In alle gevallen betekent samenwonen   in   elk   geval   een   imposante   boekenkast   en   een   partner   die begrijpt dat een tentamen over 2000 regels een opgave kan zijn. De heer Hart eindigt zijn bespiegelingen daarentegen met weinig vleiende woorden: “misschien is het wel zo dat  we onbewust  en uit een soort van diep­evolutionaire overlevingsdrang voor elkaar kiezen omdat we weten dat we op elkaar aangewezen zijn. Soort zoekt soort. In elk geval wordt er op die manier voor klassiek georiënteerd nageslacht gezorgd. En sterft de classicus niet uit.” Hoewel er op deze woorden genoeg valt aan te merken (Wordt er niet voor veel meer klassiek georiënteerd nageslacht gezorgd als de classici een partner buiten   de   studie   zoeken?   Is   de   dodo   ondanks   deze   strategie   niet   ook uitgestorven? Komen liefde en seks niet altijd voort uit “diep­evolutionaire overlevingsdrang”?)   gaat   de   heer   Hart   in   de   alinea   ervoor   nog   een   stap verder:   “classici   beminnen   anderen   omdat   ze   niemand   anders   kunnen vinden.”

41

Ik heb besloten van mijn hart geen moordkuil te maken. Hier wordt bij monde van de echte zwartkijker geformuleerd dat de meeste classici uit pure wanhoop   omdat   ze   toch   iets   moeten   met   hun   surplus   aan   Romantische gevoelens deze gevoelens dan maar voor elkaar gaan uiten. De gemiddelde classicus is te onhandig of te welbespraakt om in een bar zijn wereld van vers bloed te voorzien. Deze conclusie komt extra hard aan omdat de heer Hart zelf bij mijn beste weten zijn relaties heeft gevonden buiten de opleiding. Moeten  we   impliciet  aannemen  dat   de   heer  Hart  vanwege  een  imposante waterpolotorso   wegkomt   met   openingszinnen   als   ‘Wat   studeer   je?’,

terwijl zijn studiegenoten in een hoek jaloerse blikken werpen? Dit gaat mij aan het hart, dit is, om het zo te zeggen, hart tegen Hart. Hoog tijd hier iets tegenin te brengen. Laten we vaststellen dat de classicus een superieur wezen is. De classicus is hoogopgeleid en welbespraakt. De classicus heeft een gezonde weerzin tegen ondoordachte vernieuwingen. Hij heeft het hart van goud, op de tong en op de juiste plaats. Bij vakken als Wetenschapsfilosofie haalt de student (G)LTC steevast   het   hoogste   cijfer.   De   classicus   doet   niet   aan   sport,   maar   meent onderwijl wel te kunnen voetballen, beachvolleyballen en levend­strategoën. 42

Deze   classicus   haalt   zijn   neus   op   voor   daten   beneden   zijn   stand   en waterpolo.   Deze   classicus   is   bereid   om   een   jaar   rond   te   lopen   met onbeantwoorde Romantische gevoelens omdat de Idee Geliefde bezet is of homoseksueel. Deze classicus houdt een eeuwenoud geslacht in stand zoals de farao’s dat deden, de Romeinse equites en de tovenaars uit de wereld van J.K. Rowling. Maar niet met eunuchs, verstandshuwelijken of sorteerhoeden, maar met liefde. Dat is inderdaad opmerkelijk, maar verdient meer aandacht dan een snel geschreven artikeltje in de Wau.

43

NAWOORD Marko van der Wal

L

iefde binnen het classiciwereldje, dat is een ver­van­mijn­bedshow. Eén keer ben ik in de verleiding gekomen, maar toen ik daar gehoor aan gaf werden mijn avances nogal prematuur afgekapt. Mijn eerste grote liefde was een socioloog­politicoloog met eurofiele inslag, en de discussies ’s avonds op de bank gingen dan ook steevast over politiek en literatuur. Er was dus wel degelijk sprake van een evenwichtige relatie qua   interesses,   daarvoor   hoefde   het   dus   heus   geen   klassieke classicus­classicusverhouding te zijn. We gingen weliswaar op een gegeven moment uit elkaar, maar dat was vanwege systematische bijslaap. Ik leerde van die relatie in ieder geval dat het superioriteitsgevoel van de meeste  classici  volstrekt   misplaatst   is  –  en  niet  alleen  dat   van  de   classici. Waarom? Omdat een socioloog­politicoloog zich van nature ook hoger op de ladder vindt staan dan laten we zeggen een algemeen cultuurwetenschapper. Iedereen vindt zichzelf nu eenmaal een klein beetje beter dan de rest, dat is ingebakken. Liefde   heeft   met   superioriteitsgevoel   niets   te   schaften.   Bovendien   is   uit jagen gaan buiten het perk van de klassieken niet hetzelfde als downdaten. (Dat is een theoretische oplossing voor de toenemende groep hoogopgeleide single­vrouwen, die moeten dan maar met loodgieters en straatvegers aan de haal.) Misschien mis  ik hier het punt,  maar als je met z’n tweeën  op  een gelijkwaardig niveau kan praten over van alles en nog wat, dan maakt het toch niet uit waar iemand voor opgeleid is? Hoogstens   kun   je   een   voorkeur   hebben,   bijvoorbeeld   liever   iets geesteswetenschappelijks dat een econometrist. Alleen valt daar niets mee te beginnen op het moment dat je zomaar in het wild iemand tegenkomt van wie je spontaan slappe knieën krijgt. En diegene blijkt dan ingenieur te zijn. Zeg je dan nee uit principe? Natuurlijk begrijp ik dat classici vaak voor elkaar kiezen, maar dat heeft niet per definitie te maken met de mantra ‘soort zoekt soort’. Het is maar een kleine groep mensen, die sowieso vrij hecht opereert zowel binnen de studie als daarbuiten. Ik volg de nieuwe tv­serie Utopia niet, maar het wachten is op het eerste gefrunnik, net zoals vroeger bij Big Brother. Schep een kader, een studie of een beloofde utopie, en zie dat mensen ineens konijnen worden. 

44