Wat Zaltbommel verbindt

Wat Zaltbommel verbindt

Voorwoord

Welkom in Zaltbommel

N

atuurlijk, we gaan voor de hoofdprijs. Zaltbommel als groenste stad van 2015. Maar dát we dat doen gaat om zo veel meer dan het winnen van die ene prijs. Tijdens de voorbereiding schreven we als het ware opnieuw ons curriculum. Over het prachtige en gevarieerde groen in en om stad en dorpskernen. Het water dat dat ons omlijst en dooradert. De rijke cultuurhistorie en de hedendaagse kunst. En realiseerden ons opnieuw: wat is het hier toch mooi. En wat hebben we veel om trots en zuinig op te zijn. Op 17 mei 2004, op een maandagochtend, stapte ik op het station van Zaltbommel uit de trein om hier burgemeester te worden. Niet het allermooiste stukje van de gemeente, niet de meest sprekende plek van de stad. Maar ik vond de aanblik meteen bijzonder. En dat gevoel heb ik nu, na meer dan tien jaar, nog steeds. Dat begint al op het moment dat ik de Martinus Nijhoff-brug over rijd. Dit is een geweldige gemeente. Als wij de groenste stad van Nederland willen worden, dan is dat niet iets van dit ene moment en ook niet van dit jaar. Voor dat wat ons verbindt, groen en water, stad en dorpen, cultuur en natuur, moeten we heel goed zorgen. En dat geldt ook voor de dialoog tussen gemeente en inwoners. Ook al zijn we het niet altijd met elkaar eens. En ook al stuiten maatregelen weleens op tegenspraak. De gemeente Zaltbommel, dat zijn wij samen. Dat was zo, dat is zo, en dat blijft zo als de volgende generatie het stokje van ons overneemt. Welkom in Zaltbommel. Albert van den Bosch Burgemeester van Zaltbommel

2

‘Voor dat wat ons verbindt, moeten we heel goed zorgen.’

Inhoud 02

Voorwoord

04

Inleiding

08

Cultuurhistorisch erfgoed

12

Visuele & ruimtelijke kwalitei

16

Cultuurgroen & buiteninrichting binnen de bebouwde kom

20

Natuur & landschap

24

Recreatie en toerisme

28

Duurzaamheid & milieu

32

Literatuur

33

Colofon

34

Route

08

16

20

28

Wat Zaltbommel verbindt | 3

Inleiding

In die grote stad Zaltbommel De eerste regels van het bekende kinderliedje verwijzen naar de stad Zaltbommel. Maar alleen een stad is de gemeente al lang niet meer. Sinds 1999 bestaat Zaltbommel naast de stad uit de kernen Aalst, Bern, Brakel, Bruchem, Delwijnen, Gameren, Kerkwijk, Nederhemert (Noord en Zuid), Nieuwaal, Poederoijen en Zuilichem. Twaalf kernen in totaal. Eigen in al hun specifieke kwaliteiten. Samen in wat ze verbindt.

E

én stad. Samen met elf dorpskernen één gemeente. Die op haar beurt samen met de gemeente Maasdriel weer één Bommelerwaard vormt. Het mooiste eiland tussen de rivieren. Waar landschap en natuur telkens, omdat iedere plek weer anders is, een eigen weg volgen. Langs dijken en uiterwaarden. Door lage en over hoge gronden. Met groen en water. En een veelheid aan dieren die er graag leven. Ook de kernen zelf hebben hun eigen historie en kenmerken. De vestingstad Zaltbommel, voor het eerst in een oorkonde genoemd in 850, is de enige stad van de gemeente. De binnenstad telt veel prachtige monumentale panden; van de 250 rijksmonumenten en 290 gemeentelijke monumenten die de gemeente rijk is, staan er 171 respectievelijk 127 in de stad. Zaltbommel staat daarmee op de derde plaats van Gelderse

steden met monumenten. Maar ook de infrastructuur heeft een grote historische waarde. Het middeleeuwse stratenplan is nog vrijwel intact, het schootsveld is onbebouwd gebleven en van de stadsmuur is, al dan niet na restauratie, nog heel veel over. Zaltbommel is sinds 1984 een rijksbeschermd stadsgezicht. Natuurlijk, we hebben ‘de toren van Zaltbommel’, die twee keer zijn spits verloor. We hebben, eveneens in de binnenstad, het Stadskasteel Zaltbommel. En wie kent niet het verhaal van Hugo de Groot die in een boekenkist Slot Loevestein verliet? U vindt het allemaal binnen de grenzen van onze gemeente. Maar Zaltbommel heeft nog zo veel meer te vertellen. Over soms verborgen schatten. Maar ook over de parels van ons water- en groenrijke landschap. Over weteringen, woerden, wielen en waarden De ‘blauwe’ draad die van oudsher het karakter van onze streek bepaalt: het water. Door de eeuwen heen hebben we ertegen gestreden waar nodig, maar het bracht ons ook vruchtbare grond waardoor we er juist zijn gaan wonen. De Bommelerwaard kent om die reden een lange bewoningsgeschiedenis. De stromingen en rivierverleggingen hebben dit gebied gevormd. Niet altijd lagen de Maas en Waal op deze plek. Waar nu de oude oeverwalgordel met Zaltbommel, Bruchem, Wat Zaltbommel verbindt | 5

Kerkwijk en Delwijnen ligt, stroomde ooit de rivier. Op de hoge en meer zandrijke oeverwallen vestigden zich mensen en ontstonden daarmee de eerste dorpen; de lagere gebieden waar landbouw nauwelijks mogelijk was, zijn nog steeds herkenbaar als natte en relatief lege komlandschappen. Water maakt deel uit van ons DNA en heeft door de eeuwen heen mede bepaald waar en hoe we zijn gaan wonen en werken. Denk aan de Drielsche wetering, restant van een rivierbocht uit de Romeinse tijd; en de Capreton, gegraven om de natte kommen te ontwateren. De grote woerden en vluchtheuvels in dorpen als Nieuwaal, Kerkwijk en Bruchem. De waarden en de talrijke wielen. Maar ook de Nieuwe Hollandse Waterlinie, een belangrijk cultuurhistorische element in ons buitengebied, die zich bijvoorbeeld nog laat zien in het ingenieuze inundatiesysteem, de defensieve dijken en batterijen. Het curriculum van Zaltbommel De binnenstad van Zaltbommel bevat veel cultuurhistorische informatie. De middeleeuwse structuur is heel goed bewaard gebleven, inclusief bolwerken, buiten- en binnengracht, stadsmuur en schootsveld, en dat is beslist uniek. Er zijn maar weinig steden in Nederland waar de verschillende fasen van de vestingbouw nog zo intact zijn. Tot ver in de 20e eeuw waren er verspreid over de stad boerderijen. Het is mogelijk dat straten als de Nonnenstraat en Nieuwstraat hun breedte ontleenden 6

aan de agrarische functie, waarbij de hooiwagens zonder veel moeite de draai konden maken naar de erven op de binnenterreinen. Ook die historie is nog altijd tastbaar in de grote groene kavels in de directe omgeving van de Sint-Maartenskerk. De Stadskwekerij is er een mooi voorbeeld van. De binnenstad van Zaltbommel herbergt een belangrijk curriculum vitae. Moestuinen van toen en nu De geschiedenis van Zaltbommel is langs veel lijnen te volgen. Die van het water dat bijvoorbeeld, met de schakering van hoge en lage, en daarmee droge en natte gebieden, bepaalde welke plekken het meest geschikt waren voor bewoning en welke voor landbouw. Ook het groen vertelt een verhaal; het schootsveld om de stadsmuur heen, en de bastions die in de 19e eeuw een parkfunctie kregen en waarvoor een herstelplan is ontwikkeld. Maar Zaltbommel heeft ook een rijk tuinenverleden. De stad moest voor zichzelf zorgen en had daarom grote (moes)tuinen (stadslandbouw) die, aangepast aan de behoeften van deze tijd, nog altijd voor een groot deel terug te vinden zijn. Ook nu nog herinnert de jaarlijkse Aardbeiendag aan oude tijden, toen de Binnenvergt onze aardbeientuin bij uitstek was. Nieuwe geschiedenis wordt geschreven met participatie-initiatieven als de Torentuin en het Julianahofje waar ontmoeten en verbinden een belangrijke factor zijn.

In die grote stad Zaltbommel, bommel

En te midden van die rommel, rommel

Heerste grote watersnood

Dreef de torenspits van Bi-Ba-Bommel

En zo menig arme drommel, drommel Die niet zwemmen kon ging dood

Dorus de Zoete woonde op het hoekje van de Vogelenzang en de Heksenwal. In zijn grote tuin kweekte hij groenten en fruit, en verkocht hij honing van eigen bijen. Een van de groenten die hij kweekte was spinazie, die hij op de veiling verkocht voor een goede prijs. Totdat het zaad van de aanwezige iepen de spinazie onverkoopbaar maakte. En zo werd Dorus de Zoete, als enige in de wijde omtrek, rabarberkweker. Met veel succes!

En te midden van die rommel, rommel Dreef de torenspits in ‘t rond

Tussen de muur en de binnengracht liepen vroeger schapen. Sinds een paar jaar zijn ze weer terug. Langs de zuidkant van de muur brengen ze op hun eigen manier iets van de historie tot leven en bevorderen de ecologische waarde van de vegetatie. Sowieso vormen schapen geen uitzonderlijk beeld voor de stad. Tot in de zeventiger jaren liepen stadse boeren gewoon met hun kudde door de straten van de binnenstad.

De militaire geschiedenis van de stad is nog goed terug te lezen.

Cultuurhistorisch erfgoed

Bomela Bomela. De oudste naam van de stad Zaltbommel. Al was er in 850, toen deze naam in een oorkonde genoemd werd, nog geen sprake van een stad. Vlak voor het eerste millennium kreeg de nederzetting die het toen nog was tol- en muntrecht en in de dertiende eeuw kwamen er stadsrechten.

B

omela. De oudste schriftelijke vermelding van Zaltbommel dateert uit 850, als de Utrechtse bisschop vijf boerderijen schenkt aan de kerk van Utrecht. De stad was belangrijk voor de handel over de Waal en de Rijn naar het Duitse achterland. Vooral de handel in zout was zo belangrijk dat het aan de naam van de stad werd toegevoegd. De binnenstad van Zaltbommel is een fysieke drager van cultuurhistorische informatie, die bestaat uit archeologisch, historisch geografisch, bouwhistorisch en architectuurhistorisch erfgoed. Om die reden werd de binnenstad in 1984 aangewezen als rijksbeschermd stadsgezicht. Het gebied bestaat uit diverse elementen uit verschillende tijdslagen van de geschiedenis die samen de biografie van het stedelijk landschap vormen. In 2010 hebben we een zeer uitgebreide cultuurhistorische inventarisatie met waarde-analyse van de stad Zaltbommel opgesteld. En door actief bouwhistorisch- en cultuurhistorisch

onderzoek te stimuleren door middel van onze subsidieverordening komt er steeds meer informatie beschikbaar en wordt het ook meer gewaardeerd met behoud als gevolg. Een belangrijk cultuurhistorisch element van de stad vormt het vrijwel nog ongeschonden bodemarchief dat teruggaat tot in de vroege middeleeuwen. Gezien de meters hoge ophogingslagen is aan de binnenstad van Zaltbommel een zeer hoge archeologische waarde toegekend op de beleidskaart archeologie (2011). Stadssilhouet Het huidige stadssilhouet van Zaltbommel bestaat uit een gevarieerd 16e-eeuws dakenlandschap met als ‘landmarks’ vanaf de Waal en A2 gezien de Sint-Maartenskerk, de Gasthuistoren en de Oude Watertoren. Bovendien heeft de stad aan de zuidzijde een direct visueel contact tussen de met hoge bomen omgeven stadswal en het omringende vlakke landschap behouden. Bij stadsuitbreiding in de tweede helft van de 20e eeuw is bewust een groenzone ingericht als openbaar park om het stadssilhouet te sparen. Hierdoor is aan de zuidzijde het kasteelachtige karakter van het Maarten van Rossumhuis, dat nu Stadskasteel Zaltbommel heet, nog steeds goed beleefbaar.

Wat Zaltbommel verbindt | 9

Verdedigingsgordel Ook kreeg de stad een muur. Was dat vóór de 14e eeuw nog een eenvoudige wal met palissades, in 1315 werd dat een stenen muur. Het meeste daarvan is bewaard gebleven. In de 16e eeuw werd daar, buiten de gracht, een aarden wal aan toegevoegd. Het bleek dat de stenen muur niet bestand was tegen kanonskogels. De wal werd gebouwd van grond uit een nieuw gegraven gracht, zodat er nu naast de binnen- ook een buitengracht was. Ook werd de wal nog versterkt met acht rondelen. Verschillende keren werd de stad belegerd en werd de stadsmuur verder versterkt en de rondelen vergroot tot bastions. Een muur vol verhalen De oude stadsmuur was door de eeuwen heen zo overwoekerd door planten dat het behoud ervan in gevaar kwam. Ook de vorst droeg bij aan het verval. In 2003 werd daarom besloten tot consolidatie. Omdat ook het groen door de eeuwen heen zo’n karakteristiek deel van de muur vormde, is bij het herstel gebruik gemaakt van kalkmortel, zodat zeldzame muurflora zoals muurleeuwenbek, muurvaren en tongvaren weer de ruimte kreeg. Daar waar de muur geen afdekking had zoals een ezelsrug of rollaag is gekozen voor een natuurlijke afdekking in de vorm van plaggen. In 2011 werden de werkzaamheden afgerond.

10

Verdedigingsgordel getransformeerd tot stadspark Na opheffing van de vestingfunctie in 1834 zijn de buitenwal en bastions getransformeerd tot een park in landschapsstijl. Het doel was om het wonen in de stad te verbeteren. Het was de in Zaltbommel woonachtige architect François Willem de Virieu (1789-1876) - hij was onder meer ook schilder, botanicus en componist - die een parkontwerp voor de stadswallen maakte in de Engelse landschapsstijl die toen in de mode was. De glooiende walkanten en padenstructuur zijn grotendeels bewaard gebleven. Het huidige bomenbestand is toen aangeplant en inmiddels ruim 150 jaar oud. Samen met de gevarieerde beplanting en monumentale rode beuk op de algemene begraafplaats op het voormalige bastion Ravelijn en het aan de zuidzijde nog grotendeels bewaard gebleven schootsveld maken deze de stad bijzonder. Het geheel vormt nu een ‘groene mantel’ die de historische binnenstad scheidt van de laat 20e-eeuwse stadsuitbreiding. Haaks op de gracht en het historische schootsveld is een 18de-eeuws complex ‘laantuinen’ voor de Zaltbommelse elite gesitueerd. De hoofdstructuur is in het stratenpatroon bewaard gebleven. Uit een van de tuinhuizen ontwikkelde zich de buitenplaats Welgelegen (Huis Den Ezel in de volksmond genoemd), die binnen de huidige bebouwing nog aanwezig is. Momenteel wordt hier in opdracht van de gemeente Zaltbommel bouwhistorisch- en tuinhistorisch onderzoek naar uitgevoerd.

Restauratieplan Bolwerken Zaltbommel In de vorige eeuw raakte het park in verval en werden de bastions door de wilde begroeiing steeds minder zichtbaar. Het Restauratieplan Bolwerken Zaltbommel richt zich op het oorspronkelijke plan van De Virieu om zo veel mogelijk te herstellen én het beeld van een vestingstad terug te brengen. Wij kijken daar zorgvuldig naar en houden rekening met het groen (bomen, bos, kruiden en stinzen), water, paden en ruimten. Maar ook meubilair, verlichting en bruggen nemen we in het plan mee. In 2016 willen we in fases starten met de verdere herstelwerkzaamheden van het Restauratieplan Bolwerken Zaltbommel. Vanzelfsprekend niet zonder de bewoners erbij te betrekken. Op het Ravelijnbolwerk wordt op dit moment het hekwerk van de monumentale begraafplaats ‘De Bossche Poort’ gerestaureerd, kosten ca. € 142.000. Het hekwerk is een Rijksmonument en dateert uit 1850. De bijzondere vergroeiingen van de bomen met het hekwerk rondom heeft ons vele zorgen gebaard. Maar uiteindelijk is er voor gekozen om dit te laten zitten en te respecteren. Zo vinden op de fundamenten van onze historische stad ‘rood’, de stenen, en groen elkaar in verleden, heden en toekomst. Op plaatsen waar we niet de vijand, maar onze bewoners en toeristen van harte ontvangen.

Visuele & ruimtelijke kwaliteit

De toekomst vormgeven, de historie bewaken Samen met onze inwoners en andere belanghebbenden werken we voortdurend aan de inrichting van onze gemeente. Onze aanpak is gericht op de toekomst, maar kan niet bestaan zonder de landschappelijke kwaliteit van onze geschiedenis te bewaken. Binnenstad en buitengebied hebben daarbij hun eigen kernwaarden. Daarom is het altijd maatwerk.

W

e zijn zuinig op de historische rijkdom van onze gemeente. De rivieren met hun uiterwaarden en oeverwallen vormen samen belangrijke structuurdragers van dit gebied. Op de oude stroomruggen wisselen groen en bebouwing elkaar af, terwijl de komgronden zich kenmerken door hun openheid. Hoge en lage gebieden. Droge en natte gronden. Elk met hun eigen waarde. En daarmee aanpak. Voor zowel de binnenstad van Zaltbommel als het gebied daarbuiten hebben wij structuurvisies ontwikkeld. Elk gebied heeft zijn eigen ontwikkelingsmogelijkheden, maar ook eigen kernkwaliteiten. Kwaliteiten die wij willen bewaken en versterken. Dat betekent soms een spanningsveld tussen belangen en beleidskeuzes. Zo zijn we terughoudend in het toestaan van nieuwe functies in de van oudsher open agrarische komgebieden. Op de meer afwisselende stroomruggen tussen de dorpen

en stad Zaltbommel bieden we meer mogelijkheden. Maar niet zonder de nog waardevolle open ruimtes tussen of in dorpen, en daarmee de zichtlijnen naar de uiterwaarden of open komgronden te bewaken. Dit borgen we door voor alle ontwikkelingen in het buitengebied een goede landschappelijke inrichting te eisen. Wonen met water Zaltbommel leeft met water. Al eeuwen lang strijden we ertegen en leven we ermee samen. De waterspiegel stijgt; de Rijksoverheid anticipeert hierop door te kijken naar mogelijkheden om waar mogelijk de rivier ruimte te geven en waar nodig dijken te verhogen. Onze rol als gemeente is om naast dit veiligheidsbelang de andere aanwezige belangen mee te nemen. En hoe we koppelingen kunnen maken met bestaande projecten met oog voor ruimtelijke kwaliteit, wonen, recreatie en bedrijvigheid en in samenspraak met belanghebbende partijen, waaronder onze inwoners. WaalWeelde West In de Structuurvisie WaalWeelde West werken we samen met de buurgemeenten en de provincie Gelderland en publieke en private partijen aan een mooie en veilige Waal. Een regionale aanpak, want: de rivier stopt niet bij de gemeentegrens … Wat Zaltbommel verbindt | 13

Één van deze Waalweelde West-projecten is Buitenstad Zaltbommel, dat ruimte en kwaliteit aan de binnenstad wil toevoegen. In dit plan komen buitendijks, op een vervallen industrieterrein, hoogwaardige woningen, samen met een aantal maatschappelijke, culturele en recreatieve voorzieningen, evenals een paar winkels. Hier omarmen we de rivier, in plaats van ‘met de rug naar het water’ te bouwen. De ruimte die hiermee voor de rivier ‘verloren’ gaat, compenseren we binnen Waalweelde West weer op een ander locatie. Ademruimte Glastuinbouw vormt een onlosmakelijk deel van de bedrijvigheid in onze gemeente. Maar met de ontwikkeling daarvan kijken we, samen met de gemeente Maasdriel, de provincie Gelderland en Waterschap Rivierenland, wel nadrukkelijk naar wat daarvoor de meest geschikte plek is. Daar waar het gaat om bestaande glastuinbouwgebieden ligt de nadruk op een verbetering van de inrichting ervan. Leefbaarheid, landschappelijke inpassing, waterhuishouding en verkeersveiligheid zijn hier belangrijke thema’s. In de samenwerkingsovereenkomst Herstructurering Glastuinbouw en Paddenstoelenteelt Bommelerwaard zijn gebieden aangewezen waar we juist wel of niet de glastuinbouw willen stimuleren: intensiverings- en extensiveringsgebieden. Deze gebieden hebben we vastgelegd in een structuurvisie en aanpassingsplan. Een voorbeeld van een extensiveringsgebied is de grens tussen Zaltbommel en Gameren. De bedoeling is 14

dat wie de stad verlaat weer een waardevolle ‘ademruimte’ tussen stad en dorp gaat ervaren door de herinrichting van het hier aanwezige glastuinbouwgebied. De kwaliteit van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en het Munnikenland Een belangrijk cultuurhistorische element in het buitengebied is de Nieuwe Hollandse Waterlinie, aangewezen als nationaal landschap. In de studie ‘Nieuwe Hollandse Waterlinie en Munnikenland: bouwstenen voor de toekomst’ staan de herkenbaarheid van de linie en de ruimtelijke kwaliteit van het Munnikenland centraal, met als speerpunten natuur, landschap, recreatie en cultuurhistorie. De afgelopen jaren hebben we samen met andere gebiedspartijen hard gewerkt aan de versterking van de aanwezige kwaliteiten. Zo is in 2011/2012 een groot deel van het ingenieuze sluizensysteem en het bomvrije gebouw bij Poederoijen hersteld, zijn in 2014 de groepsschuilplaatsen gerestaureerd, gaan we dit jaar aan de gang met het Mansvelder-gemaal (in eigendom van onze gemeente), en wordt de Batterij onder Poederoijen verder gerestaureerd en ontsloten. Visie Van Waal tot Waal Van deze ontwikkelingsgeschiedenis van onze stad en haar vestingwerken is veel bewaard gebleven. Om dit in de huidige tijd, waar ontwikkelingen elkaar in een rap tempo opvolgen, goed in te bedden heeft de gemeente een visie opgesteld,

Zaltbommel van Waal tot Waal. De komende decennia zal deze visie het uitgangspunt vormen voor ruimtelijke ontwikkelingen. Vanaf dit jaar gaan we, met het oog op de Omgevingswet die naar verwachting in 2018 van kracht wordt, onze bestemmingsplannen actualiseren. Met deze wet worden bestemmingsplannen vervangen door omgevingsplannen. In deze omgevingsplannen is veel meer ruimte voor een integrale benadering en afweging van de verschillende beleidsvelden. Daarom gaan we vanaf dit jaar werken met beheerverordeningen, die we samen met de bewoners van onze dorpen opstellen met een integrale, gebiedsgerichte maatwerkinvulling per kern.

Cultuurgroen & buiteninrichting binnen de bebouwde kom

De waarde van groen Groen doet goed. Groen is waardevol. Groen verbindt. In vele opzichten. Economisch, bijvoorbeeld omdat een pand in een groene omgeving meer oplevert. Cultuurhistorisch waar het iets vertelt over de geschiedenis van een stad. Maar ook onze fysieke en mentale gezondheid zijn bij groen gebaat, want een groene omgeving nodigt uit om eropuit te trekken, om in beweging te komen en anderen te ontmoeten. En dat biedt weer kansen aan recreatieve bedrijven en horeca. En ook voor wie dicht bij huis blijft, draagt groen bij aan het welbevinden.

G

roen vertegenwoordigt belangrijke waarden voor bewoners en daarmee voor de (lokale) overheid. Daarom streven wij ernaar die verschillende waarden van groen optimaal met elkaar te combineren. Met ruimte en aandacht voor wensen, maar ook duurzaam en doordacht. Ingebed in een vaste structuur waar het moet, flexibel waar het kan. Groene kaders Wat voor groen heeft Zaltbommel? Welk groen is voldoende aanwezig en aan wat voor groen is nog behoefte? Hoe moet dat groen zijn opgebouwd, waar is ruimte voor individuele wensen en waar niet? Die onderwerpen komen aan bod in het nieuwe groenbeleidsplan ‘Groen dichter bij de burger’ voor het

openbaar toegankelijke groen binnen de bebouwde kom dat voorjaar 2015 in de raad komt. Er is veel groen in Zaltbommel. Niet alleen in de stad, maar ook in de andere kernen. Groen in de vorm van smalle groenstroken langs doorgaande wegen of groenruimtes die uitsluitend bedoeld zijn om te spelen. In het groenbeleidsplan kijken we naar groene mogelijkheden waar meerdere doelgroepen gebruik van kunnen maken. Naar de verbinding tussen nieuwe voorzieningen binnen de bebouwde kom, zoals zitjes en een fitnessparcours, met landschapselementen in de vorm van bijvoorbeeld ommetjes, struinpaden en boomgaarden daarbuiten. De bundeling van groenelementen binnen- en buiten de bebouwde kom leidt tot een versterking van de totale groenstructuur, waarbij eventuele tekorten in de kern kunnen worden gecompenseerd. Levend Landschap Dit jaar gaan we in de dorpskernen Brakel, Bruchem en Poederoijen met bewoners aan de slag met de realisatie van kleine landschapselementen zoals boomgaardjes, struinpaden en ommetjes via zogenaamde ‘Levend Landschapsprocessen’ in samenwerking met Stichting Landschapsbeheer Gelderland. In de loop van de komende paar jaar willen we deze processen in alle dorpen doorlopen om zo tot een nieuw LandschapsuitWat Zaltbommel verbindt | 17

voeringsprogramma te komen. We kijken daarbij nadrukkelijk welke relatie we daarbij met het groen binnen de dorpskernen kunnen leggen. Bij alle plannen staan beheerbaarheid, betaalbaarheid en duurzaamheid voorop. Met heldere kaders die duidelijk maken wat moet en wat kan. “Groene allure” Verdeeld over alle kernen van de gemeente is per woning binnen de bebouwde kom 75 m2 groen ter beschikking, wat de norm is die door de rijksoverheid als richtijn wordt meegegeven. Met ruim 27.000 inwoners in onze gemeente en 18.486 bomen komen we ruim boven de norm van eenderde boom per inwoner. De kern Zaltbommel is met recht ‘een stad met groene allure’ te noemen, want per woning is 113 m2 groen ter beschikking. Ook telt deze stad met bijna 12.000 inwoners 3.033 bomen; daarin is het waardevolle groen van de vestingwallen overigens niet meegerekend. We beschikken als gemeente over een groot buitengebied en hebben daarom relatief veel bermen in beheer. Het bomenbestand in ons oorspronkelijk open buitengebied is nog relatief jong en bestaat met name uit essen, elzen, knotwilgen en populieren die goed passen op de klei van ons polderlandschap. Bij het (her)planten van bomen in ons buitengebied, langs wegen en op andere plekken kijken we steeds of dit 18

wel in ons landschap past en we hiermee niet de waardevolle openheid of bestaande zichtassen in ons polderlandschap aantasten. Groen = samen doen Waar mensen zich verenigen is er meer saamhorigheid. Ook als het gaat om het onderhoud van het groen in en om de wijk en de bestrijding van vandalisme. Zaltbommel hecht veel belang aan participatie. Doordat er steeds meer dorps- en wijkraden ontstaan gaan we makkelijker in dialoog en zijn de lijnen korter. En dat werkt! Het restauratieplan voor de bolwerken in Zaltbommel is een mooi voorbeeld van ons cultuurgroen. Het plan richt zich op het herstel van het park in Engelse tuinen-stijl dat in de 19e eeuw werd aangelegd door F.W. de Virieu, en op het weer zichtbaar maken van de oude bastions. Ontmoeten neemt hierin een centrale plaats in. Net zoals dat in het Koning Willem-Alexanderpark, de Torentuin en Juliana’s hofje het geval is. Het Koning Willem-Alexanderpark is ontstaan vanuit de gedachte dat we het water, hier in de vorm van een waterberging, willen laten ‘leven’ en ook kinderen ermee vertrouwd willen maken. Ze kunnen er kikkervisjes vangen en een bootje aanleggen en er is een avontuurlijke waterspeelplek. Er zijn bloemen en natuurvriendelijke oevers. In de winter kan er geschaatst worden. Op het Koning Willem-Alexanderpark ontmoeten jong en oud elkaar.

Waar in het Koning Willem-Alexanderpark water jong en oud met elkaar verbindt is dat in de Torentuin het groen. Op een braakliggend terrein, aan de voet van de Sint-Maartenskerk startten bewoners, in samenspraak met de gemeente, een project waar kinderen in eigen moestuintjes leren kweken. Vaders en moeders, ouderen en jongeren, buurtbewoners en andere geïnteresseerden komen ernaartoe om te helpen, te koken, te begeleiden, te ontmoeten en lekker buiten te zijn. Het project werd uitgeroepen tot Gelders Icoonproject en werd ook genomineerd voor de Wereldprijs van de ASN Bank. Het soortgelijk project ‘Juliana’s hofje’ in de Staatsliedenbuurt opent dit voorjaar. Onderhoud De onderhoudsbegroting is gebaseerd op het onderhoudsniveau BASIS, overeenkomend met de CROW-normering B. Op sommige plekken, zoals de begraafplaatsen, hanteren we een hoger onderhoudsniveau. We werken daarbij met beeldbestekken. Een dorps- of wijkraad kan ook haar vrij besteedbare budget voor een duurdere inrichting ter beschikking stellen zoals de aankoop van bloembakken of een bankje. Of zelf aan de gang gaan voor een hogere beeldkwaliteit van bijvoorbeeld een intensiever onderhoud van cultuurhistorische elementen zoals de vluchtheuvel in Bruchem, waartoe komende zomer een hooidag wordt georganiseerd. Daarnaast kent de gemeente parkmanagement op bedrijventerreinen, nu nog beperkt op de

bedrijfsterreinen De Wildeman en De Ooijk. Het is geen parkmanagement in de volledige vorm. De gronden blijven in eigendom van de gemeente. De gemeente bepaalt ook het basisniveau van onderhoud, maar de aanliggende bedrijven hebben de mogelijkheid om een hoger onderhoudsniveau vast te leggen en de eventuele meerkosten te dragen.

Beheerbaarheid, betaalbaarheid en duurzaamheid staan voorop.

Onze groene schatten maken net zo onlosmakelijk deel uit van onze historie als onze stenen monumenten.

Natuur & landschap

Wiel en Waal Verbinding. Een begrip dat in het prachtige decor van de Bommelerwaard, waar Zaltbommel deel van uitmaakt, heel tastbaar is. Niet voor niets wordt de Bommelerwaard ‘het mooiste eiland tussen de rivieren’ genoemd. Droge en natte gronden. Water en groen. Flora en fauna. Rijk geschakeerd. Met, maar ook vaak dankzij elkaar. En in dat landschap een stad en elf dorpskernen. Eén gemeente en haar bewoners. Die zich samen voor dat waardevolle ‘eiland’ inzetten.

Z

altbommel. Omsloten, grofweg, door de Waal aan de noord- en de Maas aan de zuidzijde is in belangrijke mate gevormd door de geomorfologie en waterhuishouding. Er zijn vier hoofdlandschapseenheden: • de uiterwaarden langs de rivieren met enkele bosclusters; • de hogere en drogere oeverwallen en stroomruggen waarop nederzettingen en dorpen zijn gesticht; • de kommen met polders met hun relatieve openheid; • de kommen in het middengebied met afwisseling van open gebieden met meer natte en besloten bosachtige gebieden langs de Capreton.

pen, de dwarsdijken zoals de Nieuwendijk en Meidijk; Nederhemert-Zuid en de Doornwaard; en de Capreton (Ecologische Verbindingszone). Deze gebieden zijn veelal opgenomen in het Gelders Natuurnetwerk. Aan de noordoostzijde grenst onze gemeente aan het Natura 2000-gebied Waaluiterwaarden (Kil van Hurwenen). In het westen ligt buitendijks het Natura 2000-gebied Loevestein en Boezem van Brakel, gevormd door de polder Munnikenland en de uiterwaarden bij Brakel en Slot Loevestein. Dit gebied wordt nu in het kader van Ruimte voor de Rivier tot één groot natuurgebied omgevormd. Deze uiterwaarden herbergen uitgestrekte, zeer bloemrijke hooilanden van het Glanshaververbond. De belangrijkste Europese natuurwaarde van de komgronden betreft een concentratie van de grote modderkruiper in de sloten en plassen van de Boezem van Brakel. Bij Slot Loevestein wordt in de graslanden de zeldzame beemdooievaarsbek aangetroffen. In de uiterwaarden broeden weidevogels als kwartelkoning, grutto, wulp en veldleeuwerik. De uiterwaarden herbergen daarbij de meest westelijke populatie van de kamsalamander in het rivierengebied.

Onze natuurgebieden liggen vooral in de brede uiterwaarden en natte komgebieden. Gebieden met belangrijke natuurwaarden zijn onder meer de uiterwaarden bij Loevestein; de Lieskam-

Groene schatten Onze groene schatten maken net zo onlosmakelijk deel uit van onze historie als onze stenen monumenten. Dus gaan we er net Wat Zaltbommel verbindt | 21

zo zorgvuldig mee om. Maar omdat natuur en landschap niet bij stads-, maar ook niet gemeentegrenzen ophouden, doen we dat waar nodig samen met buurgemeente Maasdriel en met landelijke en lokale partijen als Staatsbosbeheer, het Waterschap, Stichting Landschapsbeheer Gelderland, de Historische Kring Bommelerwaard, de Natuurwacht Bommelerwaard, en de Agrarische Natuurvereniging ‘De Capreton’. Ook ondersteunen we initiatieven als de hoogstambrigade Bommelwaard, de lokale steenuilenwerkgroep – deze groep heeft sinds 2013 al 52 kasten opgehangen! - en de weidevogelwerkgroep die vorig jaar het eerste kievitsei in Nederland vond! Zij zijn belangrijke en waardevolle partners in het behoud en beheer van de natuur en landschap in onze gemeente. Het merendeel van de grotere natuurgebieden is niet ons eigendom, maar van natuurbeherende partijen als Staatsbosbeheer, Waterschap, en stichtingen. We onderhouden korte lijnen met deze organisaties en overleggen regelmatig waar we elkaar kunnen versterken. In ons Landschapsactieplan werken we met onze inwoners vooral aan private projecten met een meer lokaal en kleinschalig karakter. Het opknappen en herstel van de Kloosterwiel hebben we gedaan samen met inbreng van het Natuurwacht Bommelerwaard, Agrarische Natuurvereniging De Capreton, het Waterschap, en omwonenden. In 2014 sloten wij een beheerovereenkomst met de Natuurwacht voor het jaarlijkse beheer van dit natuurgebied.

22

Actief in het landschap Wie met ons in vogelvlucht door onze gemeente gaat, ziet de rivierbeddingen met uiterwaarden, oeverwallen en stroomruggen, komgebieden, weteringen, wielen en boomgaarden, en, uniek, de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Daar zorgen we goed voor. In ons Landschapsplan (2003) hebben we ons landschapsbeleid vastgelegd. In het Landschapsactieplan 2010-2015 is een aantal projecten benoemd waarvan we inmiddels een groot deel hebben uitgevoerd of in uitvoering zijn, zoals het wielenherstelplan, de inrichtingsplannen voor de vluchtheuvels in Bruchem en Kerkwijk, en de diverse erfinrichtingsplannen. Ondertussen werken we aan een nieuw plan voor de volgende periode via de zogenaamde ‘Levend Landschapsprocessen’ met bewoners, waarmee we van de zomer starten. De projecten die hieruit voortkomen, nemen we mee in ons nieuwe Uitvoeringsprogramma Natuur, Landschap, en Milieu (NLM) 2015-2018 dat dit voorjaar in de raad wordt vastgesteld en we jaarlijks gaan actualiseren. Speerpunten die we hierin voor de komende jaren op het gebied van natuur en landschap benoemd hebben, zijn: het stimuleren van natuur- en milieueducatie, het stimuleren van participatie burgers en bedrijven, realiseren natte natuurnetwerken, ontwikkelen Nieuwe Hollandse Waterlinie, landschappelijke inpassing glastuinbouw, en het herijken van onze groenstructuur en -beheer.

Natuurbewoners! Weteringen en dwarsdijken. Zij maken deel uit van de Ecologische Verbindingszones die de Bommelerwaard rijk is. Door de Drielsche en de Bommelse wetering met elkaar te verbinden trekken we vogels aan als roerdompen, boomvalken en bruine kiekendieven. En zien we het oranjetipje, een kwetsbare vlindersoort, nu overal in de Bommelerwaard. De verbindingen zorgen voor een groter leefgebied en dat werpt zichtbaar zijn vruchten af. Onze natuurbewoners beschermen we met onze Gedragscode Flora- en faunawet gemeenten Maasdriel en Zaltbommel die wij in 2012 samen met onze buurgemeente hebben opgesteld en die op 6 juni 2013 door het Ministerie van EZ is goedgekeurd. Jong geleerd … Een andere Zaltbommelse parel: de Lieskampen. Met zijn 91 hectare in de natte komgronden is het de ideale woonplek voor allerlei organismen, zoals vele soorten libellen, vlinders, reeën en vogels. Net als de allergrootste bezoeker van het recreatiegebied, de mens. Ook in educatief opzicht zijn de Lieskampen waardevol. Ter gelegenheid van de Nationale Boomfeestdag 2015 hebben scholieren van basisschool Den Boogerd uit Aalst in een gekapt stuk bos 250 lindebomen geplant. Zoals alle scholieren ieder jaar iets doen om onze prachtige natuur een nieuwe stap in de toekomst te laten zetten. Ook dat is verbinding!

De moeder de vrouw Ik ging naar Bommel om de brug te zien. Ik zag de nieuwe brug. Twee overzijden die elkaar vroeger schenen te vermijden, worden weer buren. Een minuut of tien dat ik daar lag, in ‘t gras, mijn thee gedronken, mijn hoofd vol van het landschap, wijd en zijd laat mij daar midden uit oneindigheid een stem vernemen dat mijn oren klonken.

Recreatie & toerisme

Ik ging naar Bommel om de brug te zien … Wie uit Zaltbommel komt, noemen we binnen de gemeentegrenzen een Bommelaar. Ook daarbuiten is ‘Bommel’ geen onbekende naam. In ‘De moeder de vrouw’, een beroemd sonnet van de Haagse dichter en schrijver Martinus Nijhoff, prijkt deze in de eerste regel. In een kinderliedje drijft de torenspits van Bommel tijdens een watersnood te midden van de rommel. De brug en de toren, ze horen bij de stad, maar er is nog veel meer te zien. En te doen …

L

iefhebbers van kunst, cultuur en monumenten komen graag naar de historische stad Zaltbommel. Fietsers en wandelaars voelen zich thuis in het prachtige gebied in en om de stad. We zijn een fietsgemeente bij uitstek. Recreatieve fietsers rijden met veel plezier de fietsknooppuntenroute. Wielrenners halen racend over de dijken hun hart op. Om het jaar vindt het NK-tijdrijden in onze gemeente plaats. Maar ook korte- en langeafstandswandelaars genieten van de afwisseling, het struinen in de uiterwaarden en het groen. En ruitersporters komen hier aan hun trekken. Wie liever sport of speelt op een veld of baan kan, afhankelijk van de leeftijd, terecht op onze speelplaatsen, trap-, basket-

bal- en pannavelden, en de skatebaan en jeu-de-boulesbanen. Bijzonder is de avontuurlijke waterspeelplek in het Koning Willem-Alexanderpark in de wijk De Waluwe in de kern Zaltbommel. Natuur en kunst en cultuur zijn, waar je je ook in Zaltbommel bevindt, altijd binnen handbereik. Het Toeristisch Recreatief Informatie Punt, kortweg TRIP, dat gevestigd is in het souterrain van het oude stadhuis aan de Markt in Zaltbommel, wijst iedereen van maart tot en met december graag de weg. In 2014 wisten ruim 5.400 bezoekers de weg naar TRIP te vinden. Ons beleid op het gebied van recreatie en toerisme hebben we vastgelegd in verschillende beleidskaders: het Beleidsplan en actieplan Ongekende Rijkdom 2006-2016 voor onze gehele gemeente en de Visie Oude Waarden, nieuwe functies (2008) voor het gebied van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en het Munnikenland. Nu werken we aan een nieuw Actieplan Vrijetijdeconomie dat we samen met onze maatschappelijke partners opstellen. Natuur, landschap en cultureel erfgoed We geloven in de kracht van communicatie en participatie. Een van de terreinen waarop we daaraan werken is de vrijetijdsWat Zaltbommel verbindt | 25

economie. Samen met ondernemers en organisaties werken we aan een actieprogramma om toeristen, maar ook onze eigen bewoners en bedrijven, te vertellen over wat Zaltbommel ons biedt. De grootste schatten van onze gemeente zijn onze ‘natuur en landschap’ en ons ‘cultureel erfgoed’. Beide thema’s zetten we de komende jaren in om de vrijetijdseconomie te versterken. Met € 20,1 miljoen aan bestedingen en 279 fte is in 2011 de vrijetijdseconomie in Zaltbommel een groeiende sector, zo blijkt uit de Monitor Vrijetijdseconomie (Regionaal Bureau voor Toerisme Rivierenland, 2011). Één van de acties uit het actieplan is de realisatie van paden en routes voor wandelaars, mountainbikers, ruiters, hardlopers, recreanten en bewoners, en daarmee de recreatieve ontsluiting van ons gebied. Hiermee zijn we al langere tijd bezig.

Te voet en te veer … De schoonheid van Zaltbommel beperkt zich niet tot de stad of een van de andere elf kernen die de gemeente rijk is. Hoe bezoek je onze parels? Zaltbommel is voorzien van het landelijke knooppuntensysteem; fietsers stellen hun eigen route samen langs prachtige natuur. Ook wandelaars halen hier hun hart op; vanuit de stad struinen ze via dijken en uiterwaarden helemaal naar Slot Loevestein, het uiterste puntje van het Munnikenland. Via de diverse zogeheten klompenpaden, die onder andere over particulier terrein gaan, maken ze kennis met onze rijkdom. Voor wie niet over land wil, is het vervoer over water een prachtig en verrassend alternatief. Binnen de Vestingdriehoek werken gemeenten langs de Waal nauw samen om het gebied ook over het water te ontsluiten. Één van de veerdiensten is Riveer, die bezoekers naar ons eigen Slot Loevestein en Fort Vuren brengt, en naar de vestingsteden Woudrichem en Gorinchem. De verbinding van kunst Ook kunstliefhebbers heeft Zaltbommel veel te bieden. Er wonen hier veel kunstenaars die via allerlei gezamenlijke initiatieven bezoekers kennis laten maken met hun werk. Een van die initiatieven is de Bommelse Kunst Route, kortweg BKR, die ieder jaar twee weekends wordt gehouden. In 2015 is dat voor de 29e keer. Kunstenaars in de stad Zaltbommel tonen hun werk in galeries en kerken en op tal van andere locaties. Om kunst ook te verbinden met het water dat onze gemeente kenmerkt is er

sinds tien jaar Pracht in de Gracht. Iedere twee jaar wordt tijdens de zomermaanden in de grachten van de stad ruimtelijke kunst tentoongesteld. Zo ook deze zomer. Cultuurcoaches en sportcoaches Combinatiefunctionaris is een moeilijk woord voor een bruggenbouwer tussen onderwijs, sport en cultuur. Er zijn vier combinatiefunctionarissen in de gemeente Zaltbommel. Twee van hen richten zich op sport en twee op kunst, cultuur en natuur. Zij organiseren sportactiviteiten, en kunst-, cultuur-, en natuuractiviteiten, samen met het onderwijs en verenigingen voor kinderen van 4 tot 18 jaar. Om zo op laagdrempelige wijze in aanraking te komen met sport, kunst en cultuur. Op deze manier kunnen kinderen ontdekken waar zij plezier en talent in hebben en worden verenigingen en scholen ondersteund bij hun maatschappelijke functie. De activiteiten vinden zowel binnen als na schooltijd plaats, bijvoorbeeld op school, in de buurt, bij een sportvereniging of een culturele instelling.

We geloven in de kracht van communicatie en participatie.

De jongere generatie leert spelenderwijs zuinig met energie om te gaan. 28

Duurzaamheid & milieu

Een beter milieu begint bij onszelf Duurzaamheid. Het is een begrip dat zich in onze gemeente op vele manier vertaalt. We zien het terug op bedrijventerrein De Wildeman, dat op een duurzame manier ontwikkeld is. In initiatieven als Schone Waal, waarbij gemeente en verenigingen samenwerken om tracés langs de rivier schoon te maken. Maar ook in lesmateriaal dat voor scholen is ontwikkeld om kinderen spelenderwijs kennis te laten maken met de brede winst die er te behalen is als we zuiniger omgaan met onze energie.

D

e gemeente Zaltbommel heeft een ambitieuze duurzaamheidsdoelstelling van 16% duurzame lokaal opgewekte energie in 2020. Op dit moment kijken we kritisch in hoeverre deze doelstelling voor ons in de praktijk haalbaar is. Als gemeente kunnen we dit niet alleen. Wij kijken hierbij vooral naar marktpartijen, bedrijven, en onze inwoners hoe we deze ambitie gezamenlijk toch kunnen realiseren. Onze ambities op dit gebied leggen we vast in ons nieuwe Uitvoeringsprogramma Natuur, Landschap, en Milieu (NLM) 2015-2018 dat dit voorjaar in de raad wordt vastgesteld en we jaarlijks actualiseren. Verbinding en participatie zijn begrippen die op meerdere plekken in onze gemeente zijn terug te vinden. In het landschap.

In de samenwerking. En bijvoorbeeld in de dialoog met onze inwoners. Maar als het om duurzaamheid gaat onderstrepen we ze extra. Want we kunnen als gemeente nog zulke duurzame plannen ontwikkelen of steunen. Als ze niet gedragen worden door de mensen, bedrijven en organisaties voor en met wie we dat doen, hebben ze weinig waarde. Duurzaamheid en groen Waar mogelijk beheren we onze plantsoenen, bermen en watergangen volgens de Barometer Duurzaam Terreinbeheer. Sommige plekken, zoals de geluidswal bij de nieuwe watertoren, beheren we ecologisch. Op dit moment zijn we aan het toewerken naar de wettelijke verplichting om eind dit jaar helemaal geen bestrijdingsmiddelen mee te gebruiken; we passen het nu alleen nog, binnen de wettelijke normen, toe op verhardingen. In dit kader is bijvoorbeeld voor 2015/2016 geld beschikbaar gesteld om de paden in onze begraafplaatsen om te zetten naar verharding, afgestrooid met siergrind, die geen chemische bestrijding vraagt. Het grootste zonnedak van Europa Een mooi en gelauwerd voorbeeld van een duurzaam project is De Wildeman. Dit bedrijventerrein, dat zich richt op lokale en Wat Zaltbommel verbindt | 29

(sub)regionale bedrijven, is gebouwd volgens een duurzaam concept dat stevige eisen stelt aan wie zich er wil vestigen. Maar het duurzame karakter is ook terug te vinden in de manier waarop de gevestigde ondernemers samenwerken. Hun verplichte deelname aan het parkmanagement draagt bij aan een groen, schoon en veilig terrein. De opzet en de samenwerking hebben De Wildeman al diverse prijzen opgeleverd, zoals in 2011 het Beste Bedrijventerrein van Nederland in de categorie Sociaal. Een van de duurzame paradepaardjes van het terrein is Hitachi Data Systems, dat met zijn zonnedak van 20.000 m2 over het grootste zonnedak van Europa beschikt. Omdat we het belangrijk vinden onze inwoners te betrekken bij de bedrijvige kant van onze gemeente willen we dit jaar samen met de ondernemers van De Wildeman een open dag organiseren. Om de inwoners kennis te laten maken met hun activiteiten, maar ook om ze te laten zien wat hun betekenis is voor de economische gezondheid en de werkgelegenheid van de gemeente. En de slagkracht die zij hebben als het gaat om het succes van duurzame projecten. Onze leerlingen, onze toekomst Geen duurzaamheidsproject zonder betrokkenheid. We pakken daarbij elke kans. Op dit moment werken we aan een plan om diverse scholen in onze gemeente te voorzien van zonnecollectoren, te beginnen met de Brede school De Zandkampen in de 30

stad Zaltbommel. Naast energiebesparing willen we de scholen en hun leerlingen betrekken bij het belang van die energiebesparing. Daarvoor zijn speciale lespakketten ontwikkeld. De jongere generatie leert zo spelenderwijs zuinig met energie om te gaan. Water en riolering In het Water en Rioleringsplan 2012-2016 dat we samen met de gemeente Maasdriel en het Waterschap Rivierenland hebben opgesteld, is ons beleid voor afvalwater, hemelwater en grondwater geïntegreerd. Omdat het hier vaak om relatief dure investeringen gaat, proberen we waar mogelijk slimme oplossingen te zoeken en diverse functies te combineren. Een voorbeeld daarvan is het Koning Willem-Alexanderpark, waar de waterbergingsfunctie wordt gecombineerd met een schaatsbaan. In Poederoijen wordt langs de waterberging (en natuurvriendelijke oevers) een wandelpad aangelegd, met oog voor de landschappelijke inpassing van de aanwezige glastuinbouw. Bij het vervangen van riolering is in ons beleid afkoppelen het uitgangspunt. Zo zijn we nu bij de renovatie van de wijk De Vergt bezig met het afkoppelen van het hemelwater. Waar afkoppelen nu niet mogelijk is of niet gewenst door inwoners, leggen we het nieuwe systeem zo ruim aan dat in de toekomst alsnog afgekoppeld kan worden. In het Waterkwaliteitspoor, uitgevoerd in 2013, hebben we gekeken welke alternatieve maatregelen voor de waterkwaliteit mogelijk zijn, mocht afkop-

pelen op korte termijn geen optie zijn. Hierin zijn onder andere beheermaatregelen in de vorm van een ander maaibeheer of baggerfrequentie geformuleerd. Duurzaamheid en water In oktober 2012 hebben we de Samenwerkingsovereenkomst Waterkwaliteit glastuinbouw voor de Bommelerwaard ondertekend. In 2017 mag geen verontreinigd bedrijfsafvalwater uit de glastuinbouw meer worden geloosd op het oppervlaktewater en dienen de maatregelen hiertoe te zijn uitgevoerd. In het kader hiervan zijn we samen met de gemeente Maasdriel, waterleidingbedrijf Dunea, Waterschap Rivierenland, ZLTO en het PHTB actief op zoek naar oplossingen voor de verbetering van de waterkwaliteit vanuit de glastuinbouw binnen de Bommelerwaard en Neerijnen. Zo kijken we op de moment naar de mogelijkheid om met de aanleg van een aparte riolering voor afvalwater vanuit de glastuinbouw. Schone Waal Zwerfafval is voor veel mensen een grote ergernis. Bij de aanpak ervan zetten we in op bewustwording en participatie, bijvoorbeeld door samen te werken met verenigingen. Een voorbeeld hiervan is het project ‘Schone Waal’.

Gelderse Natuur- en Milieufederatie (GNMF) en een aantal andere instanties. In dit project zorgen verenigingen uit de gemeente voor het schoonmaken en -houden van zeven tracés in de uiterwaarden langs de Waal, in ruil voor een vergoeding. Omdat de belangstelling groter was dan het aantal beschikbare percelen, gaan we nu binnen de bebouwde kom plekken aanwijzen waar zwerfafval zal worden aangepakt. Ook scholen zijn betrokken door het schoonhouden van hun eigen schoolroute. Van energielabel F naar B Oudere huizen zijn van oorsprong niet energiezuinig. En net als andere gemeenten heeft Zaltbommel een aantal oudere wijken. Om de woningen van die wijken aan te passen aan de wensen en eisen van vandaag de dag heeft de gemeente in 2014 samen met woningcorporatie Woonlinie en met subsidie van de provincie Gelderland zo’n tweehonderd woningen verduurzaamd, die daarmee een sprong maakten van energielabel F naar B. Met Woonlinie en collega-corporatie De Kernen is afgesproken dat als woningen gerenoveerd worden, er sprake moet zijn van een verschil van minstens twee energielabels.

Schone Waal is een samenwerkingsverband van Zaltbommel, het Instituut voor natuureducatie en duurzaamheid (IVN), de Wat Zaltbommel verbindt | 31

Literatuurlijst Cultuurhistorie - De Vestingwerken van Zaltbommel, een groot monument, september 2011 - Waardestelling binnenstad Groene gordel, BBA, Utrecht, februari 2010 - Zaltbommel Binnenstad. CHW, BBA, Utrecht, oktober 2010 - Zaltbommel, stad dorp streek, katern tijdschrift Monumenten, 2005 - Cultuurhistorische inventarisatie en archeologiebeleid gemeente Zaltbommel, Deel 3 Cultuurhistorie in de gemeente Zaltbommel? Een prachtige kans, RAAP Archeologisch Adviesbureau BV, 2011 - Restauratieplan bolwerken Zaltbommel. Bosch Slabbers Landschapspartners december 2014 - Visie van Waal tot Waal. Gemeente Zaltbommel, mei 2014 - Restauratieplan Bolwerken Zaltbommel, december 2014 Visuele en ruimtelijke kwaliteit - Structuurvisie Buitengebied. Gemeente Zaltbommel 2012. - Inpassingsplan Tuinbouw Bommelerwaard, 2015 - Samenwerkingsovereenkomst herstructurering glastuinbouw en Paddenstoelenteelt Bommelerwaard 2009 - Structuurvisie Waalweelde, 2015 - Structuurvisie centrum Zaltbommel, 2008 32

Cultuurgroen en buiteninrichting - ‘Groen dicht bij de burger’. Groenbeleidsplan Gemeente Zaltbommel, 2015 - Boomstructuurplan; vastgesteld op 13 januari 2010 door B&W Zaltbommel - Handboek inrichting openbare ruimte 2013, aangevuld 2014 en 2015 - Notitie beleidsregels restgroen. Gemeente Zaltbommel juli 2000. - In “De Vergt” is het goed oud worden!, Libelle, 3 juli 1953 - Ommen en ontmoeten, september 2011 Natuur en Landschap - Landschapsplan Bommelerwaard. Gemeente Zaltbommel en Maasdriel, 2003 - Nieuwe Hollandse Waterlinie en Munnikenland: Bouwstenen voor de toekomst, Gemeente Zaltbommel 2007 - Landschapsactieplan 2010-2015. Gemeente Zaltbommel en gemeente Maasdriel, mei 2010 - Gedragscode Flora- en Faunawet voor de gemeenten Maasdriel en Zaltbommel, 2013 - Haalbaarheidstudie wielherstel Bommelerwaard, Gemeente Zaltbommel en gemeente Maasdriel, april 2012. Recepten voor een leesbaar en ecologisch vitaal dijklandschap. Streefbeelden voor de Meidijkse Wielen. Gemeente Zaltbommel, 2013. Herstelplan Kloosterwiel. Gemeente Zaltbommel, 2011. Vluchtheuvels Bommelerwaard. Gemeente Zaltbommel, 2013.

Colofon Recreatie en toerisme - Ongekende Rijkdom, Toeristisch-recreatief beleidsplan gemeente Zaltbommel periode 2006-2016. Gemeente Zaltbommel, 2006 - ‘Oude waarden, nieuwe functies: visie recreatie & toerisme Munnikenland en Nieuwe Hollandse Waterlinie. Gemeente Zaltbommel, september 2008 - Concept Actieplan 2015-2016. Verleiding; Ruimte voor Vrijetijdseconomie voor inwoner, bezoeker, ondernemer en gemeente. Versie april 2015

Deze brochure is een uitgave van Gemeente Zaltbommel ten behoeve van deelname aan de Nationale Groencompetitie Entente Florale 2015.

Duurzaamheid en Milieu - Natuur-, Landschap- en Milieu Uitvoeringsprogramma 20152018, Gemeente Zaltbommel 2015 - Energieprestatieafspraken met woningcorporaties (2009) - Klimaatplan 2008 - 2011. Gemeente Zaltbommel 2008. Water- en Rioleringsplan Bommelerwaard (WRP) 2012 2016. Gemeente Zaltbommel 2012 - Notitie energiebesparing en duurzame energie. Gemeente Zaltbommel, 2012 - Milieuprogramma 2014 - 2017. Gemeente Zaltbommel, 2013 - Subsidieverordening Isolatie eigen woningen, Gemeente Zaltbommel 2014 - Beleidsregels ‘Oplaadinfrastructuur elektrische voertuigen openbare ruimte gemeente Zaltbommel’, 2015

Fotografie In dit document is een groot aantal foto’s en illustraties opgenomen. Deze foto’s zijn voor zover ons bekend afkomstig van: Levin den Boer - Kwaliteitfoto.nl (pagina 2), Carien van Boxtel, Bas Moerman, Sherry van der Velden, Florian de Joode, Natuurwacht Bommelerwaard, e.a.

Hogeweg 11 5301 LB Zaltbommel Tel: 14 0418 E-mail: [email protected] Postadres: Postbus 10.002 5300 DA Zaltbommel

Vormgeving Marieke Vugts De Ontwerppraktijk, www.deontwerppraktijk.nl Tekst Monique van de Vall Valleur tekst & communicatie, www.valleur.nl Wat Zaltbommel verbindt | 33

Waal

13 rkt

6

t W es eg aw str em He

A2

Va n

He

em

str

aw

Va n

w rd

ha

rn

st

Hertog Karellaan

Wilde manw

at tra

eg

ss

au

N322

Oo

Cl

n

Tij

las

nP

e ing

eg

eg

ins

Pr

Thorb

1

g

Be

weg

t

traa eckes

Deze route wordt op 12 juni afgelegd. U ontvangt die dag een groter exemplaar van de route.

tionswe

ins

Pr

Steen

a W

3

t

aa

str

e luw

Oude Sta

eg

.w W

at

tra

ks

11

el

K.

tweg

Route

ng

usi

ie Vir

4

7

Schair

5

Aa

iel

w ter

os

8

t

Gisbert

Klo

Nonnestraat

at

tra

ws

eu Ni

at

raa

dst

l wie ter os Klo

10

Zan

9

dijk

rsche

Game

g Vo

d Waalban

a

nz

ele

tra hs sc Bo

Ma

ijk

ng

12 Heksenkamp

2

Hitachi

Koningin Wilhelmina weg

Virieusingel

Torentuin

2

3

4

5

Bossche Poort

Schootsvelden / De Vergt

Stadskwekerij / Heemtuin

Gamerschedijk

6

7

8

9

Kloosterwiel

10

Steenweg

11

Koning WillemAlexander park

12

In de Roos

13