Masarykova univerzita Filozofická fakulta
Ústav germanistiky, nordistiky a nederlandistiky
Magisterská diplomová práce
2011
Mária Partilová 1
Masarykova univerzita Filozofická fakulta
Ústav germanistiky, nordistiky a nederlandistiky Nizozemský jazyk a literatura
Mária Partilová
Tour de France: Het belang en de functie van de gekozen vertaaltheorieën en vertaalstrategieën in de praktijk
Magisterská diplomová práce
Vedoucí práce: Mgr. Marta Kostelecká
2011
2
Prehlasujem, že som diplomovú prácu vypracoval/a samostatne s využitím uvedených prameňov a literatúry.
…………………………………………….. Podpis autora práce
3
Hiermee wil ik Mgr. Marta Kostelecká, de begeleidster van mijn scriptie, Mgr. Sofie Rose-Anne W. Royeaerd, M.A.van de Afdeling van nederlandistiek en Mgr. Jochen Van Vlem bedanken voor hun ontzettend grote hulp bij deze scriptie. God schiep de dag, en jullie sleepten mij erdoorheen.
4
5
Inhoudsopgave 1 Inleiding.................................................................................................................................. 8 2 De helaasheid der dingen: het boek en de methodologie van het vertalen ..................... 10 3 Vertaaltheorieën .................................................................................................................. 12 3.1 Belangrijkste vertaaltheorieën volgens Libuša Vajdová, Edita Gromová a Jana Rakšányiová ...................................................................................................................... 144 3.1.1 Israëlische school van het vertalen ....................................................................... 14 3.1.1.1 Polysysteemtheorie......................................................................................... 15 3.1.1.1.1 Binaire opposities.................................................................................... 16 3.1.1.1.2 Conflicteren..............................................................................................18 3.1.1.1.3 Polysysteem en de vertaling....................................................................18 3.1.1.2 Descriptieve vertaalwetenschap van Gideon Toury....................................20 3.1.2 Belgisch-Nederlandse school van het vertalen.......................................................21 3.1.2.1 Systeemtheorie....................................................................................................21 3.1.2.1.1 Systeemtheorie van José Lambert............................................................22 3.1.2.1.2 Systeemtheorie van André Lefevere........................................................23 3.1.3 Functionalistische benaderingen..............................................................................25 3.1.3.1 Skopos-theorie................................................................................................25 3.1.4 Culturologische benaderingen in vertaalwetenschap.............................................29 3.1.4.1 Vertalen in postkoloniaal perspectief.............................................................29 3.1.4.2 Feministische benadering................................................................................32 4 Belangrijke termen.............................................................................................................34 4.1 Intertekstualiteit ........................................................................................................... 34 4.2 Equivalentie ................................................................................................................... 35 6
4.4 Vertaalproblemen en onvertaalbaarheid ................................................................... 37 5.Vertaalstrategieën ............................................................................................................... 43 5.1 Indelingen van vetraalstrategieën ............................................................................... 44 5.1.2 Vertaalstrategieën van Andrew Chesterman- de analyse.......................................47 5.1.2.1 Syntactische strategieën.......................................................................................48 5.1.2.2 Semantische strategieën........................................................................................54 5.1.2.3 Pragmatische strategieën.......................................................................................59 6 Conclusie .............................................................................................................................. 64 7 Bibliografie ........................................................................................................................... 66 8 Bijlage....................................................................................................................................69
7
1 Inleiding In deze scriptie wil ik op het voorbeeld van de vertaling van De ronde van Frankrijk (2006) van Dimitri Verhulst vanuit het Nederlands naar het Slowaaks het belang en het gebruik van enkele vertaaltheorieën en vertaalstrategieën tijdens het vertalen bespreken. Mijn hoofdvraag is gericht op het gebruik en de rol van de gekozen vertaaltheorieën en vertaalstrategieën in het oplossen van taal- en cultuurgerelateerde problemen tijdens het vertalen. Vanuit de reeks van vertaalstrategieën heb ik met behulp van het boek Myslenie o preklade 2007) de polysysteemtheorie, de systeemtheorie, de Skopos-theorie, de descriptieve vertaalwetenschapstheorie, de postkoloniale vertaalwetenschapsbenadering en feministische benadering gekozen. Voor de analytische gedeelte heb ik de vertaalstrategie van Andrew Chesterman gekozen. Mijn doel is aldus het belang van deze vertaaltheorieën en vertaalstrategieën in het proces van het vertalen van De ronde van Frankrijk te bewijzen en aansluitend hun functie daarin te analyseren. Het vertalen is volgens André Lefevre een soort ´herschrijven´1 van de originele tekst. Alle ´herschrijvingen´ reflecteren een soort ideologie en poëtica. Op die manier ´manipuleren´ ze de originele tekst zodat het in een gegeven maatschappij op een gegeven manier functioneert. De vertaaltheorieën helpen de vertaler om deze ´manipulatie´ van de tekst te kunnen beseffen en begrijpen. Enkel en alleen dan kan de vertaler kiezen op welke wijze hij met de tekst omgaat. De vertaalstrategieën helpen in de praktijk om de tekst op een functionele manier te kunnen vertalen. Daarom is het volgens mij belangrijk voor een vertaler om zowel de vertaaltheorieën als de vertaalstrategieën te kennen en ermee te kunnen werken. Ik heb voor deze scriptie om twee redenen mijn eigen vertaling van De ronde van Frankrijk van Dimitri Verhulst gekozen. De eerste reden is puur persoonlijk: ik wou altijd tijdens mijn studies van de Nederlandse taal en literatuur deze novelle vertalen. Het is volgens mij een droom en tevens een nachtmerrie voor een vertaler. Wat deze novelle zo specifiek maakt en waarom het als ingewikkeld kan beschouwd worden zal in het eerste hoofdstuk over De ronde van Frankrijk behandeld worden. De tweede reden van mijn keuze is nauw verbonden met de eerste reden. Omdat deze tekst zo specifiek en ingewikkeld is, is het ook perfect materiaal om verschillende vertaalstrategieën te laten zien en de specifica van de tekst te kunnen bespreken. Mijn hoofdvraag is dus gericht op het gebruik en de rol van de gekozen vertaalstrategieën tijdens het vertalen van een tekst. Maar om de analytische kern van het vertalen, de vertaalstrategieën, het ontstaan, de systematiek en eigenlijk de kern ervan te begrijpen moet men eerst het uitgangspunt ervan kennen: de vertaaltheorieën. De vertaalstrategieën zijn de weerspiegeling van de vertaaltheorieën in de praktijk. Daarom denk ik dat het van nut is het theoretische gedeelte, de geschiedenis en de ontwikkeling van de vertaalwetenschap te bespreken. Dat zal in het tweede hoofdstuk aan bod komen. 1
Edwin Gentzler: Contemporary Translation Theories, p. 9
8
In het tweede hoofdstuk wordt dus een keuze van de basisvertaaltheorieën besproken, volgens de indeling van Libuša Vajdová, Edita Gromová en Jana Rakšányiová in Myslenie o preklade. Deze theorieën zijn nauw met elkaar verbonden, ze reageren op elkaar en beïnvloeden elkaar ook. In dit hoofdstuk neem ik de methodologie en terminologie van Vajdová, Gromová en Rakšányiová grotendeels over. In het derde deel worden de belangrijkste termen van de vertaalwetenschap en dus van de vertaaltheorieën en van de vertaalstrategieën beschreven. Deze termen keren terug in de theoretische en praktische beschouwing van de vertaling en het vertalen en zijn oorspronkelijk in de syllabus van vertaalwetenschap van professor Aline Remael (2008) samengevat. Tot slot komen er naast het analytische gedeelte de verschillende indelingen van de vertaalstrategieën en het praktisch gebruik ervan voor. Ik wou een plastisch beeld van de nauw verbonden wereld van vertaalstrategieën laten zien. Deze indelingen zijn uitgelegd in het boek K teorii a praxi překladu (2003) van Dagmar Knittlová, docente aan de Palacky Universiteit in Olomouc. Voor de analyse zelf heb ik de indeling van Andrew Chesterman in het boek Denken over vertalen: tekstboek vertaalwetenschap (2004) van Ton Naaikens gekozen omdat die volgens mij het meest bruikbaar in de vertaalpraktijk is. De vertaling van de novelle De ronde van Frankrijk uit het boek De helaasheid der dingen van Dimitri Verhulst zal als een case-study voor het praktische gebruik van deze vertaalstrategieën dienen. Op het voorbeeld van een aantal vertaalproblemen die ik terecht kwam en met behulp van vertaalstrategieën van Chesterman opgelost heb zou ik graag het praktisch nut ervan laten zien. Dit zal dus de kern van deze scriptie zijn waarop zal het laatste concluderende gedeelte aansluit.
9
2 De helaasheid der dingen: het boek en de methodologie van het vertalen "God schiep de dag en wij slepen ons doorheen." (Dimitri Verhulst, De helaasheid der dingen)
Zo begint De helaasheid der dingen, het boek dat als een van de belangrijkste Vlaamse boeken van eenentwintigste eeuw wordt beschouwd. Auteur, Dimitri Verhulst, beschrijft daar zijn kindsheid en jeugd met zijn dysfunctionele familie in een klein dorp in het Oosten van Vlaanderen. In het beschrijven van de gebeurtenissen in het alledaagse leven van zijn gezin balanceert hij op de nauwe grenz tussen de tragedie en de hilariteit. Hij lacht om wat treurig is en huilt bij wat grappig is. Dat is volgens mij wat zijn boek zo bekend en populair maakt. Tevens is dit een van de dingen die het moeilijk vertaalbaar maakt. De stijl van het schrijven van Dimitri Verhulst valt moeilijk te beschrijven. Hij mengelt de zinnen die soms tientallen van nevengeschikte bijzinnen bevatten met korte bondige passages. Daar beschrijft hij de afschuwelijkste en de mooiste ervaringen van zijn jeugd, waar de liefde, de haat, de alcohol en het vloeken samen met de natuur en filosofie van het leven mengelen. Zijn stijl past in de literaire traditie van grotesk realisme waar de nadruk op een ´open lichaam´ ligt.2 De groteske van open lichaam betekent het onderstrepen van de delen van het niet-exclusief menselijke lichaam die open staan voor de wereld, bijvoorbeeld de mond, de neus en de genitaliën. Daarnaast behoren er de ´lichamelijke´ activiteiten to de groteske van open lichaam: het geboren worden, sterven, eten, drinken, vrijen enzovoort. Het groteske realisme wordt in de werken van Verhulst geroerd met een soort nostalgie en poëtica. Moeilijk vertaalbaar en complex is niet alleen zijn stijl, maar ook ´zijn taal´. “In 'De helaasheid der dingen' (Contact) zoekt dertiger Dimitri Verhulst naar de mooiste woorden voor het lelijkste Vlaanderen. [...] Als weinig andere Vlaamse schrijvers slaagt Verhulst erin dialect te laten klinken als Nederlands, dat bovendien rijmt met zijn nostalgische, soms wat hooggestemde inborst.” 3
In dit citaat worden twee van de drie belangrijkste specifieke aspecten van dit boek aangehaald. Het eerste is dat “Dimitri Verhulst er in De helaasheid der dingen geen doekjes om windt”. 4 Hij beschrijft de lelijkst denkbare dingen maar bedient zich hiervoor van de poëtische taal. Dat maakt het soms moeilijk voor een vertaler om zijn ´taalbeelden´ juist te interpreteren. Het taalgebruik van Verhulst is complex en moeilijk ´overzetbaar´ naar een andere taal.
2
Mikhail Bakhtin: Rabelais and his words. online An.1.: Dimitri Verhulst: De helaasheid der dingen. online 4 Frank Hellemans: Dimitri Verhulst: De helaasheid der dingen. online 3
10
Het tweede aspect is dat Verhulst naast het Belgisch Nederlands heel veel Oost-Vlaams dialect gebruikt. Dit verhoogt de moeilijkheidsgraad aanzienlijk voor de vertaler. OostVlaamse benamingen, aanspreekvormen en andere schatten van het Oost-Vlaams komen in zijn tekst vaak voor. Het derde aspect is zijn aparte zin voor humor. Verhulst gebruikt veel ironie, sarcasme, eufemismen en overdrijft vaak. Zoals vanuit het bovenstaande citaat blijkt, doet het denken aan stand-up comedy of stomme films. “Verhulst heeft een verteltoon die doet denken aan de jonge Herman Brusselmans en de jonge Gerard Reve, en ook Boontje is niet ver uit de buurt. Met een uitgestreken, clownesk gezicht bericht het ik-personage als een volleerde stand-upcomedian over de meest uitzinnige situaties. Soms gaat hij daarbij over de schreef en wordt het te grotesk, maar meestal weet hij de laconieke registratie van diepdroevige taferelen zo lang vol te houden tot de somberheid kantelt in luchtige, haast superieure vrolijkheid. Een beetje zoals bij de slapstickscènes in de stomme komische film van vroeger.”5
Alle drie deze aspecten maken De helaasheid der dingen een van de meest besproken en gelauwerde werkstukken van het voorbije decennium in de Vlaamse literatuur. Tevens maken deze aspecten zoals eerder aangehaald de tekst moeilijk vertaalbaar. Daarom heb ik de hulp bij de vertaaltheorieën en de vertaalstrategieën gezocht. Eerst heb ik de vertaling gemaakt gebaseerd op mijn eigen kennis van het Nederlands en daarbij gebruik makend van standaard woordenboeken, maar dit bleek niet voldoende te zijn en leidde niet tot een bevredigend vertaalresultaat. Ik sluitte op het hele resem vertaalproblemen in verband met het dialect en de poëtische taal in Verhulsts tekst. Deze problemen heb ik met behulp van de gekozen vertaalstrategieën opgelost. De oplossingen zijn te vinden in het analytische gedeelte van deze scriptie. Daarnaast kwamen ook ideologische, cultuurgerelateerde problemen voor. Als een vertaalster was ik bezig met het vertalen van een heel ´mannelijke´, open lichaam-soort tekst, waar het vaak over kotsen, vrijen en zuipen ging. Deze tekst is ook in een ontzettend hoge mate Vlaams. Ik moest me realiseren of ik deze afwijkingen van gewone taal wel in de doeltekst wil zien zitten of niet en ook hier hebben de vertaaltheorieën mee geholpen. De theorieën zijn in de eerste helft van mijn scriptie beschreven.
5
Frank Hellemans: Dimitri Verhulst: De helaasheid der dingen. online
11
3 Vertaaltheorieën Wat is een vertaaltheorie? Hoe kwam ze tot stand? Wat zijn de basiskenmerken ervan? Om dit te kunnen begrijpen, zijn er twee dingen nodig. Eerst moet men begrijpen wat het woord vertaaltheorie betekent en daarna moet men het kunnen plaatsen in de context van de vertaalwetenschap. In het Grieks betekent het woord theorie ´de manier van kijken aan iets´, het ´gezichtspunt´6. De vertaaltheorie is dus een soort interpretatie van de vertaling, een soort van het begrijpen wat het vertalen is. Andrew Chesterman beschrijft het in het onderstaande citaat als het instrument en de vorm van het begrijpen. “This is an instrumental notion of “theory”: a theory is an instrument of understanding. Good theories are useful instruments; bad ones are eventually discarded in favour of better ones. But theories are also goals or ends in their own right, in the sense that they are conceptual structures that need to be designed, formulated and tested. In other words, theories themselves are also forms of understanding. If understanding is the final goal, constructing a theory is an intermediate goal which can then serve as an instrument to that end, at the same time as it gives this understanding a form.”7
De vertaaltheorie is dus het instrument en vorm van het denken over het vertalen en de vertaling samengevat op het veld van vertaalwetenschap. Het is vanzelfsprekend dat de kennis van het systeem van ´het denken over vertalen´ voor de theoretische grondslag van elke vertaler van groot belang is. Het bewijzen van het belang van vertaaltheorieën in de praktijk van het proces van het vertalen is het doel van deze scriptie. De opkomst van de vertaalwetenschap als aparte discipline begon in de jaren tachtig. Hand in
hand ermee begon ook de opkomst van vertaaltheorieën.Vertaalwetenschap met haar theorieën is dus een vrij jonge discipline en is ook geen ´zuivere´ discipline. Ze verzamelt verschillende werken uit vele disciplines zoals linguïstiek, literatuurwetenschap, geschiedenis, antropologie, psychologie en economie. Het ligt dus op de periferie van elke van deze disciplines zoals de vertaling op de periferie van twee en meer nationale literaturen ligt. Het beseffen van deze specifieke positie van de vertaaltheorieën en de vertalingen zelf kan een belangrijke rol spelen in het vertalen. Het wordt in het volgende hoofdstuk verder toegelicht. Vertaaltheorieën vormen het theoretische deel van vertaalwetenschap, de vertaalstrategieën en het vertalen op zichzelf vormen het praktische deel. Vertaaltheorieën bestaan dus om de praktische kant van de vertaalwetenschap te verklaren en te ondersteunen. Vertaaltheorieën zijn bezig met een bepaald soort relatie tussen talen en literaturen en formt dus een onderdeel van comparatieve linguïstiek. De relaties tussen talen kunnen in het algemeen worden beschouwd als een tweerichtingsrelatie hoewel niet altijd symmetrisch.
6 7
Andrew Chesterman: ´On the idea of a theory´, in Across Languages and Cultures 8, p. 1 ibid, p.1
12
Het proces van het vertalen is altijd een eenrichtingsrelatie: het is altijd uitgevoerd in een bepaalde richting, van een Source Language naar een Target Language. 8 De kern van deze relatie beschrijft John Catford verder in zijn A Linguistic Theory of Translation: An essay in Applied Linguistics: „Translation may be defined as follows: the replacement of textual material in one language [...] by equivalent textual material in another language [...]“9.
Wat is dan ´moderne vertaaltheorie´? Edwin Gentzler beschrijft in zijn Contemporary Translation Theories de indeling van Roman Jacobs, die de de vertaaltheorie in drie verschillende richtingen verdeelt: de intralinguale vertaling, een herschrijving van de tekens van een taal in de tekens van dezelfde taal; de interlinguale vertaling, of de interpretatie van de tekens van één taal met de tekens van één andere taal (´proper´ vertaling); en de intersemiotische vertaling, of de transmutatie van de tekens van een taal naar de niet-verbale systeem van tekens (richting uit de taal naar de muziek bijvoorbeeld).10 Een andere belangrijke poging om de verschillende onderzoeksgebieden van de vertaalwetenschap in kaart te brengen en de studies van vertalingen en vertalen tot een zelfstandige status te verheffen, werd ondernomen door James S. Holmes in The Nature of Translation: Essays on the Theory and Practice of Literary Translation. Hij verdeelt vertaalwetenschap in zuivere (pure translation studies) en toegepaste (applied translation studies) vertaalwetenschap. 11 De zuivere vertaalwetenschap is volgens hem een “onderzoek dat terwille van zichzelf bedreven wordt en niet gericht is op praktische toepassing buiten eigen wereld ”12. Met andere woorden een algemene vertaalpraktijk die verder verdeeld wordt in deelstrategieën zoals medium-gebonden, gebied-gebonden, tekstsoort-gebonden, niveau-gebonden en tijdgebonden vertaalstrategieën. De toegepaste vertaalwetenschap behelst het gebied van vertaalbeleid. De functie ervan is eenvoudig: “het geven van deskundig advies waar het gaat om plaats en rol van vertalers, vertalen, en vertalingen in de samenleving ”13. Holmes verdeelt de toegepaste vertaalwetenschap in vier velden: vertaaldidactiek samen met vertaalopleiding, vertaalhulpmiddelen, vertaalbeleid en vertaalkritiek. Hiermee beschrijft Holmes de basisonderdelen van de vertaalwetenschap. De vertaalstrategieën zijn volgens deze indeling een onderdeel van zuivere vertaalwetenschap, omdat die binnen de wereld van vertaalwetenschap functioneren. De vertaaltheorieën zijn een deel van de toegepaste, de theoretische vertaalwetenschap.14
8
John C. Catford: A Linguistic Theory of Translation: An essay in Applied Linguistics, p. 20 ibid., p. 20 10 Edwin Gentzler: Contemporary Translation Theories, p.12 11 James S. Holmes: The Nature of Translation: Essays on the Theory and Practice of Literary Translation, p.153 12 ibid., p. 154 13 ibid., p. 159 14 ibid., p. 160 9
13
3.1 Belangrijkste vertaaltheorieën volgens Libuša Vajdová, Edita Gromová en Jana Rakšányiová Dit hoofdstuk is op de indelingen van de vertaaltheorieën van Libuša Vajdová en Edita Gromová in Myslenie o preklade gebaseerd. De notie van ´belang´ en ´basis´ wordt ook van hun gezichtspunt overgenomen. In de laatste decennia van de twintigste eeuw transformeerden volgens Vajdová de vertaaltheorieën „van de oriëntatie naar de linguïstiek, de microstilistiek en de literatuur via communicatiemodellen en informatietheorie tot de hedendaagse oriëntatie naar de sociologie, de cultuur en de ideologie.“ 15 Dit proces heeft in heel Europa plaatsgevonden, maar na de losmaking van ideologische grenzen tussen het westen en het oosten werd het intensiever. De ´basistheorieën´ van de westerse vertaalwetenschap zijn op dezelfde tijd in drie verschillende ruimtes ontstaan: in de Lage Landen, in het Midden-Europa en in Israël. Deze drie gebieden deelden multiculturele en multilinguale omstandigheden, dus ze waren vatbaar voor de formele en structuralistische methodes. „De Belgische school van het vertalen concentreerde zich op de ruimere translatologie [...] het Israëlische centrum probeerde de problematiek van de taal en het vertalen te begrijpen via literatuur en dus als een deel in de literaire systeemtheorie. De Belgische en de Israëlische school hebben samengewerkt en overeengestemd in de uitgangspunten en in de theoretische richting.“16 Deze twee scholen van vertaalwetenschap worden door Vajdová in haar werkstuk over de vertaaltheorieën als twee de meest belangrijke beschouwd.
3.1.1 Israëlische school van het vertalen Het ontstaan van de Israëlische school van het vertalen is begonnen met het onderzoek naar moderne Israëlische literatuur aan de Universiteit in Tel Aviv in de jaren zeventig. Dit onderzoek stelde vast dat het grooste gedeelte van de Israëlische literatuur afkomstig is uit de vertalingen en ook dat de oorspronkelijke Hebreeuwse literatuur op verschillende plaatsen tot stand gekomen is. Toch maakte ze een deel van de Israëlische literatuur uit. 17 Daarom probeerde de Israëlische school een model van functioneren van de taal en de literatuur gebaseerd op de wederkerige interacties daarvan te vormen. De onderdelen zoals literaire werken of richtingen waren niet meer van belang. Wat er belang kreeg was een innerlijk verbonden en variabel complex van relaties en elementen dat de beweging integreerde, een systeem dus.18 Zo is de polysysteemtheorie van Itamar Even-Zohar ontstaan.
15
Libuša Vajdová:´Teória polysystémov a preklad´, in Myslenie o preklade, p. 14 ibid. p. 15 17 ibid. p. 16 18 ibid. p. 16 16
14
3.1.1.1 Polysysteemtheorie Polysysteemtheorie is een cultuurtheorie,19een cultureel-semiotische benadering van menselijke activiteit in het algemeen, niet alleen van vertaalactiviteiten. Een cultuurtheorie kan vertaalwetenschappers van dienst zijn voor het beschrijven van de vertalingen en van de vertaalactiviteiten als een culturele activiteit. Op zo´n manier voegt de polysysteemtheorie vertaalactiviteiten toe binnen een socio-economische context. De polysysteemtheorie bekijkt alle vormen van menselijke activiteit als een vorm van verwerken, uitwisselen en opslaan van informatie, uitgedrukt in tekens, en cultuur als een web van functionele verbanden tussen verschillende tekensystemen, bijvoorbeeld het literaire systeem.20 Een polysysteem-benadering van culturele fenomenen heeft een volgend voordeel. Artefacten worden niet meer op zich bekeken. In plaats daarvan worden de verbanden tussen de verschillende kunstvormen, hoe ze zich tot elkaar verhouden en hoe ze ontwikkelen, evenals hun relatie tot het grotere socio-economische geheel waarin ze geproduceerd worden onderzocht. De polysysteemtheorie noemt de cultuur een ´polysysteem´ omdat iedere cultuur, of ieder cultureel systeem uit subsystemen bestaat, bijvoorbeeld het economische systeem, het politieke systeem, het literaire systeem... ´Cultuur´ wordt in ruimelijke zin geïnterpreteerd, het begrip omvat niet enkel kunstuitingen. ´Systeem´ zelfs is een open historisch begrip. Dat wil zeggen dat een cultureel systeem nooit ´een gegeven´ is, het is veranderlijk21 en er kunnen steeds nieuwe elementen toetreden en andere elementen kunnen als verouderd afgeschreven zijn. De polysysteemtheorie is niet alleen geïnteresseerd in de factoren die culturele systemen binnen één periode bepalen. Het is ook in de evolutie van culturele systemen, in hun diachrone karakter geïnteresseerd. Een cultureel systeem is ´heterogeen´, dat wil zeggen dat het uit verschillende soorten elementen en verschillende lagen bestaat. Door de wisselwerking tussen deze elementen ontwikkelt het systeem. Een gedeelte van polysysteemtheorie is het model van het systeem-werken van de literatuur. Oorspronkelijk zou het voor het linguïstische onderzoek dienen omdat het gebaseerd op het bestuderen van de lagen van de taal en taalregisters werd. Later bleek het slechts bruikbaar te zijn voor de ruimere fenomenen, bijvoorbeeld voor de geschiedenis van literatuur, literatuurwetenschap of voor het bestuderen van sociale systemen. De vertaalactiviteiten werden niet apart bestudeerd22 omdat ze als een concreet voorbeeld van de literaire beweging beschouwd werden en als een deel van een universele systeem dienden.
19
Aline Remael: Vertaalwetenschap. p. 44 Libuša Vajdová:´Teória polysystémov a preklad´, in Myslenie o preklade, p. 17 21 ibid. p. 18 22 ibid. p. 17 20
15
De polysysteemtheorie van literatuur kan in enkele basispunten, die de constructiemomenten genoemd worden, samengevat worden. Het eerste constructiemoment is dat het systeem met behulp van de relaties tussen de elementen en functies daarvan georganiseerd wordt. Deze relaties en functies veranderen permanent. Het tweede constructiemoment is dat de basisrelaties een vorm van binaire opposities hebben. Het derde constructiemoment beschouwt dat de veranderingen zich in het systeem als een conflict of als een soort druk afspelen. Het vierde constructiemoment beweert dat een grotere aantal systemen een polysysteem vormt en dit polysysteem de grenzen van de taal, genres, kunst of cultuur overschrijdt.23 De conceptie van polysysteem van Even-Zohar wordt op de relaties en functies tussen de elementen gebaseerd om de reële veranderlijkheid en veerkracht van het geheel en de elementen van het geheel te laten zien. Even-Zohar begrijpt het systeem als een web van relaties. Op de voorgrond plaatst hij de relaties en de functies van het fenomenen, niet het fenomenen zelf. Tijdens het bestuderen worden deze relaties, zogenaamde activiteiten, in hun wisselwerking bekeken en daardoor wordt het karakter van fenomenen bestudeerd. De elementen van het systeem verplaatsen zich, veranderen constant en hun eindvorm is het resultaat van dat veranderen en bewegen. Van belang is de functie van deze beweging, positie en relaties in het systeem. Alles in het systeem is veranderlijk24: de relaties, de hiërarchie, de functie, de activiteiten en eindelijk ook de vorm van het fenomenen. Polysysteem zelf is flexibel en variabel. Het word gevormd van de afzonderlijke systemen, die hiërarchisch geordend zijn, maar de relaties en posities ervan kunnen veranderd worden, precies zoals bij de elementen ervan. Deze relaties veronderstellen dat de systemen de oorspronkelijke polysystemen binnenkomen en verlaten zullen. Zo ontstaan de intrasysteemrelaties en intersysteemrelaties.25 Bijvoorbeeld in het literaire polysysteem mengen zich op verschillende niveaus de andere systemen en dat betekent dat het vertalen een inkomst van een element vanuit een ander systeem is. Daardoor is een vertaling één van de vormen van intersysteemrelaties. De systeemordening kan op verschillende niveaus bestudeerd worden, bijvoorbeeld als het literair geheel (een moeilijker soort van polysysteem ), maar ook op het niveau van andere, makkelijkere soorten systemen (literaire werk, genre, stijl). 26
3.1.1.1.1 Binaire opposities „De kern van polysysteemtheorie zijn binaire opposities. [...] Ze vormen de relaties binnen het systeem en ze zijn ook aanwezig tijdens het veranderen van deze relaties en het veranderen van de onderdelen van het systeem.“27 23
Aline Remael: Vertaalwetenschap. p. 48 Libuša Vajdová:´Teória polysystémov a preklad´, in Myslenie o preklade, p. 18 25 Aline Remael: Vertaalwetenschap. p. 48 26 Libuša Vajdová:´Teória polysystémov a preklad´, in Myslenie o preklade, p. 18 27 Libuša Vajdová:´Teória polysystémov a preklad´, in Myslenie o preklade, p. 18 24
16
Vajdová onderscheidt drie basisopposities voor de polysysteemtheorie: gecanoniseerde en niet-gecanoniseerde, centrale en perifere, primaire en secundaire.28 „De oppositie tussen gecanoniseerde en niet-gecanoniseerde (in genre, vorm, norm, activiteit...) licht de oppositie tussen ´de hoge´ en ´de lage´ toe.“29 In de canon wordt een gecanoniseerd product als legitiem beoordeeld, in één gegeven tijd en één gegeven omgeving. Het proces van canonisatie gebeurt binnen het systeem niet op zichzelf. ”Een gegeven literair middel wordt gecanoniseerd als deze functie of eigenschap er toegeschreven wordt volgens de visies en normen van iemand. ”30 De niet-gecanoniseerde activiteiten en producten staan tegenover de canon maar tegelijkertijd willen ze de positie van de gecanoniseerde krijgen. Binnen een systeem kunnen er meerdere dominante kringen van verschillende niveau coexisteren, zich veranderen en verplaatsen. De niet-gecanoniseerde activiteiten en modellen zijn niet dominant maar ze kunnen wel dominant worden als ze de overhand over de oorspronkelijke canon krijgen.31 De polysystemen worden ingedeeld in het centrum en de periferie. Het centrum is een sterk gecanoniseerd repertoire van regels. De periferie is de tegenovergestelde, een vrij, variabel repertoire van regels. Het repertoire zijn de regels, die het ontstaan van de literaire teksten, de artefacten, de richtingen enzovoort leiden. Deze regels dienen om de normen van het centrum omtrent de waarde, de aestheticitiet, het literair zijn en het niveau van het centrum te behouden. Deze normen worden dominant in de literaire situatie. Tegenover het centrum staat de periferie. De normen van de periferie zijn niet gecanoniseerd en staan niet in de dominante positie en zijn ook niet zo sterk verbonden. De positie van het centrum tegenover de periferie is aan het veranderen vanwege de derde binaire oppositie, primaire versus secundaire activiteiten. De secundaire activiteiten behouden de status-quo bevestigen de structuur en de hiërarchie in het systeem.32 „Secundaire activiteiten leiden tot de consolidatie van de normen, maar later, als ze uitgeput worden, worden ze conservatief en niet effectief.In tegenstelling daartoe leiden de primaire activiteiten tot de ontbinding, de ontleding van de oorspronkelijke relaties, de functies, de groeperingen, de normen en daardoor ook de innovaties daarvan. Terwijl de secundaire activiteiten het gecanoniseerde centrum beheersen, ontstaan de primaire activiteiten en hun 33 modellen in de perifere delen van het systeem. “
Primaire activiteiten brengen de verandering naar het systeem mee. Ze vergroten en herstructueren het normenrepertoire en staan voor de innovatie, de creativiteit en de originaliteit. Later stoppen de oorspronkelijk primaire activiteiten innovatief resultaat mee te brengen en worden de canon, de conventies.34
28
ibid., p. 18 ibid., p. 19 30 ibid., p. 22 31 ibid., p. 19 32 ibid., p. 19 33 ibid., p. 19 34 ibid., p. 19, 20 29
17
3.1.1.1.2 Conflicteren In het systeem ontstaat tussen het niveau van de gecanoniseerde en niet-gecanoniseerde activiteiten en modellen een soort van spanning. Om in de dominante kringen te grijpen produceren de primaire activiteiten de druk en veroorzaken de conflicten, waardoor de oorspronkelijke hiërarchieën verstoord worden. De verandering van de modellen en de normen is in de woorden van Even-Zohar een gevecht (struggle).35
3.1.1.1.3 Polysysteem en de vertaling „De theorie van polysystemen is afkomstig van het idee dat de vertalingen uitgevoerd en ingevoerd kunnen zijn en de vertaling een vorm van import van culturele waarden of bezittingen naar het systeem is.“36
Volgens Vajdová, begreep Even-Zohar de vertaling als een algemeen verschijnsel, één van de gewone storingen van de grenzen van systemen van meerdere soorten literaturen of culturen. „Een vertaling kan onderzocht worden als een gedeelte van verschillende systemen: als één afzonderlijk systeem (vertaalde literaire werk, vertaalliteratuur), in de relatie tot andere systemen (oorspronkelijke literatuur,vreemde literatuur, cultuur, sociologie) enzovoort. Als een afzonderlijk systeem heeft het eigen centrum en periferie, eigen primaire (innovatieve) en secundaire (consolidatie-) activiteiten.“37 “Polysystem theory has been concerned with the causes and the effects of mainly literary translations, at the level of whole cultures rather than specific clients or readers. It has perhaps been most successful in outlining the various major socio-cultural forces that impinge upon a translator’s textual choices, forces that exist mainly in the target culture but also include the client and aspects of the source text and culture. The starting point has been the target text itself, not the position of the translator. Toury has proposed two hypothetical laws (of interference and growing standardization), accompanied by a number of variants in empirically testable form. With respect to our three basic views of TS, polysystem theory represents a blend between literary studies and empirical science, but the latter approach has become more prominent in recent work.” 38
Het vertalen is een secundaire activiteit omdat de vertaling het systeem door de periferie binnenkomt en omdat het sterk gecanoniseerde centrum van het literaire systeem de vertalingen niet nodig heeft. 39Een vertaling is een vreemd element en alleen soms fungeert het als een innovatiemiddel.
35
Libuša Vajdová:´Teória polysystémov a preklad´, in Myslenie o preklade, p. 20 Aline Remael: Vertaalwetenschap. p. 55 37 ibid., p. 21 38 Andrew Chesterman: ´What constitutes “progress” in Translation Studies?´, in Översättning och tolkning. Rapport från ASLA:s höstsymposium, Stockholm, 5-6 november 1998. online 39 ibid., p. 22 36
18
„In any case, as the translation activity partivates, whend it assumes a primary question, in the process of creating new models, the translator´s main concern is not to look for ready-made models in his home stock, into which the original text should be transferable; instead he is prepared to violate the home conventions.“ 40
In het geval van innovatie is dat de vertaalliteratuur een functie is gegeven van een primaire activiteit en deel neemt aan het proces van het veranderen van de canon van het centrum en het verschil tussen de vertaalliteratuur en de oorspronkelijke literatuur in het systeem verdwijnt. Dan wordt de vertaling meer als de oorspronkelijke creatie waargenomen. Dit fenomeen komt volgens Even-Zohar alleen onder sommige omstandigheden voor.41 De eerste omstandigheid is dat het polysysteem nog niet afgerond is, dus de ontvangstliteratuur is ´jong´ (literatuur van de zogenaamde jonge volkeren en staten). De tweede omstandigheid voorkomt als de ontvangstliteratuur de literatuur van de periferie of ´zwak´ is (bijvoorbeeld in het geheel van Asiatische literatuur). De derde situatie komt tot stand als de ontvangstliteratuur in de nood van nieuwe modellen of oplossingen zit. Dit is volgens Even-Zohar kenmerkend voor het voorkomen van zogenaamde vacua. „Het vacuüm ontstaat op het moment wanneer het systeem beseft dat het iets nodigs heeft, wat het systeem niet kan realiseren (poëtica, techniek, dichterlijk middel). Vacuüm zelf definiërt het ontvangstsysteem.“42 Volgens Vajdová is dit het bewijs dat de vertaalliteratuur nooit helemaal primair of helemaal secundair systeem kan zijn. „Sommige delen van vertaalliteratuur doen de primaire, sommige delen doen de secundaire activiteiten voor. Welke positie zal de vertaalliteratuur nemen in het literatuursysteem hangt volgens theoretici vanuit het statuut [in het ontvangssysteem]van de vertaling af.“43 In de ´open´ onvangstsystemen krijgt de vertaling een innovatieve functie. Daarentegen in de conservatieve systemen krijgt de vertaling een secundaire positie. Daarom bewijst Even-Zohar dat het verschil tussen origineel en vertaald hangt van de functie af die de vertaling op gegeven moment in gegeven positie krijgt.44 Als de vertaling de primaire functie afspeelt nadert het tot de originele werk. „Dan [...]kunnen de vertalers onder het voorwendsel van een vertaling de grenzen van de ontvangsttaal en de ontvangstpoëtica overschrijden. Samen met de nieuwe trend in het literatuursysteem verspreidt zich ook de vertaalcode en het vertalen wordt meer flexibel.“ 45 Omgekeerd geldt dat in een conservatief systeem de innovatieve functie van de vertaling onderdrukt wordt vanwege de onmogelijkheid van de verandering binnen het conservatieve systeem.46 40
Edwin Gentzler: Contemporary Translation Theories. p. 203 ibid., p. 21, 22 42 ibid., p. 22 43 Libuša Vajdová:´Teória polysystémov a preklad´, in Myslenie o preklade, p. 23 44 ibid. p. 20 45 Adequacy: In terms of functional approaches to translation, ´adequacy´ (German: ´Adäquatheit´) is used to describe the appropriateness of a translated text for the communicative purpose defined in translation brief. Adequacy is thus a dynamic concept related to the process of translational action. (Christiane Nord: Translating as s Purposeful Activity: Functionalist Approaches Explained. p. 112), zie scriptie pg. 35 41
46
Libuša Vajdová:´Teória polysystémov a preklad´, in Myslenie o preklade, p. 22
19
3.1.1.2. Descriptieve vertaalwetenschap van Gideon Toury Gideon Toury is de opvolger van Itamar Even-Zohar op het veld van polysysteemtheorie, maar hij heeft deze theorie met de betrekking tot de vertaling nog verder uitgewerkt in de samenwerking met de Belgische en Nederlandse school. Hij nam afstand van de oorspronkelijke studies van de vertaling, die de importactiviteiten van de vertaling vanuit het standpunt van de uitvoerende literatuur besproken.47 Hij maakte ook het onderscheid tussen het vertalen als activiteit, de vertaalbaarheid als principe en de vertaling zelf. Toury gelooft dat het mogelijk is, op basis van descriptieve studies, ´vertaalwetten´ te formuleren die vergelijkbaar zouden zijn met de natuurwetten uit de positieve wetenschappen. De studie van de vertaalnormen zou hierin de eerste stap zijn.48 Volgens hem botsen in de cultuur met elkaar tegenovergestelde of verwante normen, waardoor ze stabieler worden. De vertaling is ook een herhaalde activiteit. Op basis daarvan formuleerde hij de normen, die het vertaalprocedé leiden. Die heeft hij in drie groepen ingedeeld: de preliminaire normen, de initiale normen en de operationele normen.49 De initiale normen beïnvloeden de onderliggende logica van de vertaling en de beslissingen op het lagere niveau. Anderzijds is vertalen een complexe activiteit, dus het is zeker niet uitgesloten dat een vertaler op één of ander niveau zal van zijn beslissingspatroon moeten afwijken. De preliminaire normen hebben te maken met de vertaalpolitiek en vertaaltradities van culturen. Vertaalpolitiek verwijst naar de factoren die bepalen welke teksttypes of zelfs teksten er überhaupt vertaald en ingevoerd worden naar een bepaalde cultuur. Vertaaltradities verwijzen naar de graad van tolerantie ten opzichte van bijvoorbeeld van indirecte vertalingen binnen een bepaalde cultuur. De preliminaire normen zijn dus door de instellingen en het land van de doelliteratuur gesteld. De operationele normen zijn de regels waar de vertaler zich aan houdt tijdens het vertalen zelf. Deze normen bepalen de equivalentierelaties die tussen de bron- en de doeltekst zullen bestaan, op alle niveaus, inclusief wat onveranderd blijft. Operationele normen vormen een soort vertaalmodel dat enerzijds beperkingen oplegt en anderzijds de oplossingen biedt. En dat hetzij adequate, hetzij acceptabele vertalingen produceert, of een tussenvorm.50 Toury heeft de systeemtheorie verder gebracht met zijn descriptieve (het zoeken van de algemeen geldige normen) invalshoek. Hij heeft verder ook naar de flexibele relatie tussen het origineel en de vertaling verwezen. Een andere bevinding van hem is het feit dat het voor het bestuderen van de vertaling het origineel niet van belang is omdat het origineel tot een ander systeem behoort en dit systeem zich van de ontvangssysteem verschilt.
47
Libuša Vajdová:´Teória polysystémov a preklad´, in Myslenie o preklade, p. 30 ibid. p. 30 49 Edwin Gentzler: Contemporary Translation Theories. p. 207 50 ibid. p. 207 48
20
Tot slot begon hij met het onderzoek van niet-literaire facta die aan de processen in de maatschappij deelnemen, binnen en ook buiten cultuur en grijpen ook in het opscheppen van de vertaling.51
3.1.2 Belgisch-Nederlandse school van het vertalen Zoals in Israël maakt er op het talige gebied in de Lage Landen de vertaalliteratuur een deel uit van de nationale identiteit en dient als een middel van zelfidentificatie.52 Daarom is de nauwe samenwerking tussen de Israëlische en Belgisch-Nederlandse school en vervolgens ook de descriptieve richting van de Belgisch-Nederlandse school begrijpelijk. De descriptieve studies bevatten een aantal fasen (het samenstellen van de materiaal en gegevens, het bestuderen van de structuur van de werk op macroniveau, het bestuderen van stilistische karakteristieken op de microniveaus van de tekst en het bestuderen van de normen van het literaire systeem. Daarom worden ze als empirisch beschreven.53 „Aan het eind [van dit proces] wordt al de gekregen informatie vergeleken met het macro- en microniveau van de tekst, intertekstuele relaties, relaties tussen genres en relaties met de geldige normen.“54 De basis van descriptieve vertaalwetenschap formen twee premisses. De eerste premisse is het feit dat de vertaling vanaf begin als een fenomeen van het systeem van ontvangstliteratuur wordt bestudeert. Daarvan blijkt dat de vertaling dan met de innerlijke literaire normen van dat systeem wordt verbonden. De tweede premisse is dat de vertaling nooit helemaal vergelijkbaar is met het origineel maar juist andersom, de vertaling probeert het origineel te verbergen. Dit invalshoek plaatst de vertaling binnen de culturele, ideologische en machtselementen van het ontvangssysteem en dient als de basis voor de verdere ontwikkelingen van de polysysteemtheorie, de systeemtheorie.55
3.1.2.1 Systeemtheorie De systeemtheorie treedt de grenzen van de polysysteemtheorie over, ze ontziet de sociale realiteit en ideologische contexten in de vertaling meer dan polysysteemtheorie. Een van de basishoudingen daarvan beweert, dat de vertaling altijd door de doelcultuur is geleid, door het geloof, waardensysteem, literaire en talige conventies, politiek en de moraal van de ontvangstcultuur. Dat alles weerspiegelt zich in het vertaalproces. 56
51
Edwin Gentzler: Contemporary Translation Theories. p. 207 Libuša Vajdová:´Teória polysystémov a preklad´, in Myslenie o preklade, p. 32 53 ibid. p. 30 54 ibid. p. 34 55 ibid. p. 34 56 Edita Gromová: ´Teoretické myslenie o preklade v 8o. a 9o. rokoch 2o. storočia´. in Myslenie o preklade, p. 42 52
21
Twee belangrijkste lijnen van de systeemtheorie stellen de werken en het denken van twee Belgische theoretici voor, José Lambert en André Lefever.
3.1.2.1.1 Systeemtheorie van José Lambert De grootste inbreng van José Lambert voor de vertaalwetenschap zit op het gebied van de vertalingen als een soort internationale communicatie. Hij bewerkte de polysysteemtheorie op de kritische manier en verwees naar de complexiteit van de internationale communicatie. Hij benadrukte de rol van de vertaling erin. Volgens hem waren de gewone methodes van het onderzoek niet genoeg om te grijpen. De onderzoekers zouden de notie van binaire opposities en het idee van de nationale culturen moeten overschrijden.57 „Lambert benadrukt het internationale karakter van de communicatie, het gebruik van multimediatechnologie in het dagelijkse leven. In het algemeen beschrijft hij vier redenen waarom de massacommunicatie en het internationale discours de vertaling en de vertaalwetenschap aanraken.“58 Ten eerste wordt er in de massamedia veel meer vertaald dan toegekend. Bijvoorbeeld in de media zoals kranten, tijdschriften, televisie en computers met grote omvang van de vertalingen en grote culturele bereik.Ten tweede wordt de vertaling in de media vaak verborgen om de commerciële of andere redenen. Dat is gewoon bij de reclames, maar ook bij het commentaar in de documenten. Soms gebeurt het ook in de gedubd films, waar het dubbing als een effectief middel voor het bedekken van de oorsprong van de film kan dienen. Ten derde is het gewoon, dat niet de gehele teksten vertaald worden, maar er wordt een combinatie van delen van de vertalingen gebruikt. Dus de vertaling komt gefragmenteerd in de tekst voor. Het resultaat daarvan is dat al die fragmenten en delen van de vertalingen lopen het openbaar en het privaat discours in. Tot slot beweert Lambert dat in een groot aantal gevallen het vertaald wordt via verschillende overgangsgraden en wordt er geen verschil gemaakt tussen het vertalen en operaties zoals adaptatie, imitatie enzovoort. 59 „Tijdens de analyse van deze fenomenen komt Lambert tot de conclusie dat de vertaaltheorie de begrippen en methodes van het onderzoek moet herwaarderen. Als de tekst gemanipuleerd wordt via overgangsgraden en overgangsversies, kan er niet meer gesproken worden over de originele tekst en de doeltekst en over de vertaling alsof het een fenomeen van een systeem was. Binaire modellen, zuivere systemen en het idee van de tekst al een afgerond tekst voldoen niet aan de hybride kern van de verschillende operaties in vermelde types van discours.“ 60
In andere woorden pleitte Lambert voor een nieuw, meer uitgebreid invalshoek binnen vertaalwetenschap.
57
Edita Gromová: ´Teoretické myslenie o preklade v 8o. a 9o. rokoch 2o. storočia´. in Myslenie o preklade, p. 43 ibid., p. 43 59 ibid., p. 43 60 ibid., p. 51 58
22
3.1.2.1.2 Systeemtheorie van André Lefevere Lefevere, vergelijkbaar met Lambert, ziet het systeem als de wereld van de teksten constant gevormd, omgewerkt, gerecycleerd worden. Volgens hem is de taal alleen een van de vertaalproblemen, de andere zijn tijd, traditie, ruimte, socio-culturele positie van het origineel en vervolgens dislocatie ervan in de vertaling. Op de voorgrond plaatst hij de interactie tussen het systeem en de omgeving ervan, de innerlijke organisatie van het systeem en controlemechanismen.61 Lambert bejikjt de vertaling als een modus van een bredere praktijk en hij benoemt het eerst ´refracie´ (´refraction´) en daarna ´herschrijving´ (´rewriting´). „De basisgedachte voor zijn theorie ligt in het feit dat de maatschappij als een conglomeraat van systemen, zoals literatuur, kan bekeken worden. Zijn onderzoek wordt op het literatuursubsysteem toegespitst. Dit subsysteem heeft twee controllemechanismen, aldus Lefevere. Een controllemechanisme bevestigt het subsysteem vanaf buiten en verzekert de relatie tussen de literatuur en de omgeving. Het tweede leidt het literaire subsysteem vanaf binnen en opereert hierin met de terminologie als een poëtica met een vaag gedefinieerd groep van begrippen zoal ´herschijvers´ (´rewriters´).“62 Lefevere hanteert in verband met het buiten-controllemechanismen de termen ´patronaat´ en ´ideologie´. Hij definieert ´patronaat´ als de krachten die het lezen, het schrijven en het herschrijven van literatuur beïnvloeden. Patronaat kan door een individu, groep, institutie, maatschappelijke klas, politieke partij, media enzovoort uitgevoerd worden. Het patronaat bestaat uit drie delen: ideologische element, economische element en statuut. Het ideologische element bepaalt de relatie tussen de literatuur en andere maatschappelijke systemen. Via het economische element verzekert het patronaat de kost voor de auteur. Het status betekent dat het patroon prestige kan bevestigen voor de auteur. Patronaat is van belang in de ideologie waar het als de dominante conceptie wordt van wat de maatschappij zou moeten zijn. De term van binnen-controllemechanismen, poëtica, is dan een soort ideologie binnen literaire subsysteem, het schrijft voor wat de literatuur zou moeten zijn. Patronaat samen met ideologie en poëtica controleert het literaire systeem, de productie en de distributie van literatuur.63 Zijn idee van systemen wordt verder verwerkt door F.N.Chan. Chan stelt dat vertaalactiviteiten en literaire activiteiten worden door de normen bepaald die hun oorsprong vinden in zes polysystemen en hun subsystemen. Deze polysystemen zijn: politieke ideologie, economie, linguïstiek, literatuur en vertaling. De normen, die door deze systemen geproduceerd worden treden in conflict met elkaar en iedere concrete vertaling is het resultaat van een bepaald evenwicht ertussen. Dat evenwicht is dan ook het normatieve model van die bepaalde vertaling. 64
61
Edita Gromová: ´Teoretické myslenie o preklade v 8o. a 9o. rokoch 2o. storočia´. in Myslenie o preklade, p. 46 ibid., p. 46 63 ibid., p. 47 64 Aline Remael: Vertaalwetenschap. p. 62 62
23
Een van de belangrijkste inbrengen van Lefevere is ongetwijfeld het bedenken en beschrijven van de term ´herschrijving´. Hij definieert het als het opscheppen van elke tekst op de basis van een andere tekst met de bedoeling om die tekst aan een ideologie aan te passen. De herschrijving bevat ook de operaties zoals de vertaling, de kritiek, recensie, verfilming enzovoort, kortom alle verwerkingen van een tekst in dezelfde of een andere taal of medium. Door alle deze vormen samen te brengen met de vertaling afkondigt hij dat het grote deel van de culturele transmissie, het grote deel van de culturele kennis, gebaseerd is niet op de contact met het origineel maar precies met de verschillende herschrijvingen, die constant rondom circuleren. 65 De hele herschrijving gebeurt dan onder de druk van patronaat, ideologie en poëtica, maar Lefevere beklemtoont dat deze druk alleen maar voorwaardelijk is, niet absoluut. De individuen kunnen beslissen om wel te bezwijken of niet. Even later benadrukt Theo Hermans dat de systeemtheorie in de theorie van vertaling sommige functies kan uitoefenen. Deze theorie kan het denken over het fungeren van de vertaling in de maatschappij veranderen en nieuwe weg openen naar het onderzoek van de vertaling als een gedeelte van het sociaal systeem. Het kan ook de basis van de vertaaltheorie als een discipline veranderen en helpen met het oplossen van de problemen ervan.66 De systeemtheorie van Lefevere, met name zijn notie over ´herschrijving´, wordt door Maria Tymoczko afgerond. Schrijven is altijd herschrijven en alle teksten zijn gebaseerd op andere teksten, recreaties van andere teksten, zegt Tymoczko. Ook het vertalen is een vorm van herschrijving. Alle vormen van herschrijven zijn metonymisch omdat metonymie een beeldspraak is waarin een deel komt te staan voor het geheel. De metonymie van literaire teksten is vooral duidelijk bij mythes en sagen, die symbolische werken en concepten gebruiken die ´metonymisch´ werken, voor veel meer staan dan de argeloze lezer kan vermoeden. Het zijn metonymische evocaties van de cultuur als geheel. 67 Maar wat gebeurt er wanneer deze metonymische referenties onbegrijpelijk zijn voor de lezer? Een gedeelte van de betekenis van het boek gaat verloren. Dit kan gebeuren wanneer vertalers teksten uit een literatuur aanpakken waarmee ze niet vertrouwd zijn. Dit kan gebeuren met culturele elementen, maar ook met linguïstische; vertaling houdt ook altijd een vorm van linguïstisch ´verlies´ in. Een vertaling blijft altijd echter onvolledig en heeft zelf ook een metonymische dimensie, ze is zelf ook een deel voor een geheel. De keuzes die vertaler maakt, situeren zich echter niet tussen twee polen, de vertaler zal sommige keuzes maken die bij de tradities en de taal van de broncultuur en andere die dichter liggen bij de tradities en de taal van de doelcultuur, het zijn metonymische keuzes die de vertaler maakt naar eigen goeddunken en volgens de traditie waarbinnen hij werkt.68 Hierdoor heeft een vertaling inderdaad net zo goed een beeld van de doelcultuur als van broncultuur.
65
Edita Gromová: ´Teoretické myslenie o preklade v 8o. a 9o. rokoch 2o. storočia´. in Myslenie o preklade, p. 46 Aline Remael: Vertaalwetenschap. p. 62 67 ibid., p. 64 68 ibid., p. 64 66
24
3.1.3 Functionalische benaderingen Verdere ontwikkelingen van de theorieën binnen vertaalwetenschap hebben nieuwe, pragmatische richting genomen. De aandacht wordt verschoven van de taal als het systeem naar de taal als het doelgerichte talige gedrag. „Voor de vertaalwetenschap werd een andere omlijsting ontworpen: vanaf de descriptieve benadering van het beschrijven van de facta oriënteerde zich de vertaalwetenschap naar de creatie, naar het doen. De zogenaamde Skopostheorie is een afbeelding van het verschuiven van de linguïstische en formele theorieën naar de functionele en contextuele concepties.“ 69 De auteur van de Skopos-theorie is Hans J. Vermeer en zijn meest bekende opvolger is Katharina Reiss.
3.1.3.1 Skopos-theorie Skopos-theorie nam in de kennis de factoren, die vroeger niet onderzocht worden, met name het proces van het vertalen en context van vertaalactiviteit. Deze nota is vertegenwoordigd in de term skopos,die de doelgerichtheid van de vertaling uitdrukt. 70 De theorie van Vermeer ging ervan uit, dat de brontekst niet bepaald door het origineel en de talige vorm ervan maar dat hij zijn ´eigen´ doel heeft. Iedere tekst wordt geproduceerd met een bepaald doel voor ogen. 71De skopos-regel stelt voor: vertaal, tolk, spreek, schrijf zodanig dat je tekst of vertaling kan functioneren in de situatie waarvoor hij bestemd is, en gebruikt kan worden door de personen die hem willen gebruiken, op manier waarop zij dat wensen. Dat wil zeggen dat men op bewuste en consequente manier moet vertalen op basis van een vooropgestelde principe dat de doeltekst respecteert. De theorie zegt niet wat dit principe is, het moet voor ieder geval afzonderlijk bepaald worden.72 Volgens Vermeer is het vertalen een doelgerichte activiteit. Vanuit dit feit heeft hij afgeleid dat de vertaling niet een onstoffelijk en geestelijk product is maar een concreet resultaat van een concrete en op een of ander manier georiënteerde activiteit. Vertaling is een daad afhankelijk van de analyse van de ontvangstomgeving, door de vertaler gemaakt. 73 Iedere vertaling wordt in opdracht gemaakt. Een klant heeft altijd een tekst nodig voor een bepaald doel en doet een beroep op de vertaler voor de omzetting, maar het is de klant die het vertaalproces op gang zet. Idealiter zou de klant de vertaler ook zo veel gegevens mogelijk moeten verstrekken over wat hij precies met de tekst gaat doen,wie de tekst gaat lezen, bij welke gelegenheid, met welk medium de tekst verspreid zal worden enzovoort. 74
69
Jana Rakšányiová: ´Interdisciplinárnosť a funkcionalita´, in Myslenie o preklade, p. 101 ibid., p. 101 71 ibid., p. 101 72 Aline Remael: Vertaalwetenschap. p. 66 73 ibid., p. 70 74 Jana Rakšányiová: ´Interdisciplinárnosť a funkcionalita´, in Myslenie o preklade, p. 102, 103 70
25
Een tekst krijgt pas betekenis door het gebruik dat de ontvanger ervan maakt.Verschillende ontvangers (of dezelfde ontvanger op een ander ogenblik) zullen verschillende betekenissen aan eenzelfde tekst of aan hetzelfde linguïstische materiaal dat de tekst hen aanbiedt toeschrijven.Er zijn zoveel teksten als er ontvangers zijn.75 Deze dynamische visie op de tekstbetekenis wordt ook gehanteerd in het receptieonderzoek, dat onderzoekt hoe bepaalde teksten op een bepaald ogenblik en door een bepaald publiek ontvangen werden. Vermeer stelt dat een tekst niet meer is dan een ´informatieaanbod´. Iedere lezer selecteert eruit van hem of haar aanspreekt. Toegepast aan de vertaling kan gesteld worden dat een doeltekst een informatieaanbod is, geformuleerd door een vertaler in een doelcultuur en doeltaal over een informatieaanbod geformuleerd door een andere persoon in de broncultuur en brontaal. 76 Dit concept van de tekst als ´informatieaanbod´ laat het niet toe te spreken over de betekenis van de brontekst die dan zou doorgegeven worden aan het doelpubliek of de doellezer. De vertaler laat zich leiden door zijn vertaalopdracht en selecteert op basis daarvan elementen uit het informatieaanbod in de brontaal (oorspronkelijk bedoeld voor ontvangers van de broncultuur) en zet die om in een nieuw informatieaanbod in de doeltaal. Hieruit selecteren de ontvangers van de doelcultuur op hun beurt wat voor hen relevant is. Het enige wat de vertaler kan doen is een tekst te produceren, waarvan hij vermoedt dat hij betekenis zal hebben voor de ontvangers van de doelcultuur. De Skopos-theorie heeft dus de competenties van de vertaler uitgebreid, ze geeft hem de rol van geëmancipeerde auteur van de tekst.77 Hiervoor moet de tekst vooreerst voldoen aan de vereisen van intratekstuele coherentie, dat betekent dat de ontvanger de tekst moet kunnen begrijpen, hij moet betekenis hebben binnen de communicatieve situatie en cultuur waarin hij wordt ontvangen. De ontvanger moet de tekst binnen zijn cultuur kunnen plaatsen. Aangezien een vertaling een informatieaanbod is over een voorafgaande informatieaanbod, moet de doeltekst ook enige vorm van trouw in de brontekst respecteren, wat Vermeer intertekstuele coherentie noemt. Intertekstuele coherentie is ondergeschikt aan intratekstuele coherentie en beide zijn ondergeschikt aan de Skopos-regel, aldus Vermeer.78 Voor de vertaling is volgens Reiss en Vermeer belangrijk dat het vertalen een soort transfer tussen de culturen is. Omdat er tussen de culturen afstand bestaat en er ontstaat nooit een constante situatie tijdens het vertalen, kan ook de getransporteerde boodschap onveranderd blijven. Volgens de Skopos-theorie kan de cultuur en de taal als een communicatiemodel met individuele of sociale tekens beschouwd worden. Dat is de basis voor het model van culturele communicatie waarin drie de soorten van omstandigheden van de vertaling fungeren. 79
75
Aline Remael: Vertaalwetenschap. p. 72 Jana Rakšányiová: ´Interdisciplinárnosť a funkcionalita´, in Myslenie o preklade, p. 103 77 ibid., p. 105 78 ibid., p. 105 79 ibid., p. 104 76
26
De eerste zijn sociale omstandigheden (cultuur ingedeeld in paracultuur, diacultuur en idiocultuur), de tweede zijn de situationele omstandigheden (fenomenen van de buitenwereld relevant voor de gegeven tijd en plaats) en de derde omstandigheid is de actuele binnendispositie (individuele omstandigheden die in gegeven tijd het gedrag van de vertaler determineren). De vertaling is dan het overbrengen van informatie dat zich binnen het context van literatuur afspeelt.80 Katharina Reiss heeft de Skopos-theorie verder uitgewerkt met name de context van de functie van de vertaling. Volgens haar „moet de vertaler rekening houden ook met de elementen zoals types en genres van de teksten in de brontaal, die ook de vertaalmethode determineren en de hiërarchie van deze elementen tijdens het vertalen bepalen.“81 Zij beweert dat de doeltekst in werkelijkheid vanuit twee teksten bestaat: een van de teksten is schriftelijk gefixeerd en bevat de bedoeling van de auteur, de tweede is de tekst zoals hem de vertaler begrijpt en interpreteert. De tweede tekst is het uitgangspunt voor het vertaalproces.82 Reiss verdeelt de teksten volgens deze theorie in drie primaire types. De eerste type zijn primaire informatieve teksten met een concreet of abstract object in het centrum, bijvoorbeeld wetenschappelijke artikelen, documenten, didactische lietartuur enzovoort, de teksten dus waarvan het niveau van de interpretatie minimaal is.Daarna volgen primair operatieve (appellatieve) teksten met de ontvanger en zijn de socioculturele achtergrond en mentaliteit op het oog. De functie van deze teksten is op hem te appelleren, met hem te manipuleren. Er zijn bij voorbeeld propagandistische teksten.83 Tot slot beschrijft Reiss de primair expressieve teksten, die ze verder verdeelt in narratieve teksten (proza, kinderenliteratuur enzovoort), scenische teksten (theater), teksten voor de film en televisie (ondertitels, dubbing) en andere teksten (lyrische teksten, vertalingen van Bijbel enzovoort).84 Op de Skopos-theorie volgen meerdere andere theorieën waarvan een van de meest interessante isvolgens Rakšányiová de functionalistische benadering van Christiane Nord in het didactiseren van de vertaalproblemen. „Zij probeerde het negeren van de dominante positie van het origineel te verzachten door het principe van loyaliteit te formuleren tegenover de auteur van de brontekst, opdrachtgever en de recipient van de doeltekst.“ Volgens haar beslist de vertaler nadat hij de tekst identificieert tussen twee vormen van de vertaling. De eerste vorm van de vertaling, de documentaire vertaling behoudt meerdere aspecten van de brontekst. De tweede vorm, instrumentele vertaling, plaatst de lezer in de illusie dat hij het origineel leest. De ontvanger weet niet dat het een reproductie is omdat hij niet de originele functie van de brontekst kent.85
80
Jana Rakšányiová: ´Interdisciplinárnosť a funkcionalita´, in Myslenie o preklade, p. 104 ibid., p. 107 82 ibid., p. 107 83 ibid., p. 108 84 ibid., p. 108 85 ibid., p. 108 81
27
“Nord (e.g. 1997) [...]sets up an opposition between documentary and instrumental translation. A documentary translation is manifestly a document of another text, it is overtly a translation of something else. Insofar as it presents itself as a report of another communication, it is a bit like reported speech. Instrumental translation, on the other hand, functions as an instrument of communication in its own right, it works independently of a source text, and is judged on how well it expresses its message. So instrumental translation is a bit like direct speech. A translation of a computer manual, for instance, is normally instrumental: the point of the translation is to make sure that the reader understands how to install and use the computer; the point is not to produce a maximally accurate representation of the original text.” 86
Skopos-theorie heeft een belangrijke verandering gebracht in de vertaalwetenschap. Het heeft de aandacht verschoven van de brontekst naar de doeltekst en gaf de grotere rol aan de vertaler en zijn status in de wereld van literatuur. In de woorden van Jana Rakšányiová: „The Skopos-Theorie changed the status of the translator and weakened the link of the translation to the original. It stressed the changing role and meaning of the translation after it became the part of the target culture. This theory was received controversially but at the same 87 time it rooted later funcional approaches in the translatology.“
86
Andrew Chesterman: ´Translation typology´, in The Second Riga Symposium on Pragmatic Aspects of Translation. Ed. A. Veisbergs en I. Zauberga, online 87 Jana Rakšányiová: ´Interdisciplinárnosť a funkcionalita´, in Myslenie o preklade, p. 117
28
3.1.4 Cultuurgerelateerde benaderingen in vertaalwetenschap
“In de laatste twee decades van de twintigste eeuw wordt steeds meer en meer aandacht aan de cultuurgerelateerde betekenis van de vertaling besteed.”88 Deze cultuurgerelateerde benaderingen lopen in twee belangrijke richtingen uiteen. De eerste richting bestaat uit postkoloniaal perspectief en de tweede uit feministische perspectief op de vertaling. Allebei vormen ze een groot deel voor de ideologische grondslag van het vertalen. Ze tonen de ´karakter´ van de vertaling aan en helpen de vertaler met het oplossen van ideologische cultuurgerelateerde vertaalproblemen.
3.1.4.1 Vertalen in postkoloniaal perspectief De eerste ideologische cultuurgerelateerde vertaalprobleem betreft de beslissing van de vertaler ofwel hij of zij in de doeltekst de doelcultuur ofwel de broncultuur wil benadrukken. Deze problematiek formt een onderdeel van het vertalen in de postkoloniaal perspectief. Het vertalen in de postkoloniaal perspectief ontstaat uit de ontwikkeling van de vertaalwetenschap tijdens de jaren tachtig. In de jaren tachtig ontstond binnen de vertaalwetenschap een discipline die de relatie bestudeert tussen vertaling en imperialisme. De oorsprong van deze aanpak bevindt zich buiten het terrein van vertaalstudie, met name binnen de sociale antropologie en zijn bekommernis met interculturele communicatie. In feite werd de grondslag al in de jaren vijftig gelegd in de sociale antropologie waar men over ´vertaling in culturen´ sprak. In de postkoloniale vertaalwetenschap komt de vertaling centraal te staan in het onderzoek van de communicatie en de socio-politieke relaties tussen de eerste en de derde wereld, tussen de kolonisator en de gekoloniseerde; er worden de verbanden aangetoond tussen de sociale hiërarchie en de taal. Postkoloniale studies hebben drie onderzoeksdomeinen (oriëntalisme, nationalisme en postkolonialisme) met eigen doelstellingen en inzichten die dan verder binnen vertaalstudies uitgewerkt worden. De theorie van oriëntalisme van Edward Said houdt zich bezig met de visie van de eerste wereld\de kolonisator op de exotische cultuur van de derde wereld\gekoloniseerde. De nationalisme verwerkt de theorieën over het (zelf)beeld van een cultuur of natie. Postkolonialisme onderzoekt beide deze richtingen in postkoloniaal context.89 De studie van relaties tussen vertaling en imperialisme ontstond uit het besef dat de taal en het vertalen altijd een cruciale rol hebben gespeeld bij politieke bezetting en overheersing van een land of volk door een ander. 90
88
Edita Gromová: ´Teoretické myslenie o preklade v 8o. a 9o. rokoch 2o. storočia´. in Myslenie o preklade. p. 50 Aline Remael: Vertaalwetenschap. p. 80 90 Edita Gromová: ´Teoretické myslenie o preklade v 8o. a 9o. rokoch 2o. storočia´. in Myslenie o preklade. p. 50 89
29
Verder wordt de basis gevormd door de polysysteemtheorie en descriptieve vertaalwetenschappen die de vertaling als het product van culturele en economische systemen bekijken; en functionalisten als Hans Vermeer die in zijn Skopos-theorie onderzoekt hoe vertaalactiviteit en vertaling bepaald worden door het doel dat ze in een bepaalde sociale context zullen vervullen.91 De onderzoeksdomeinen van postkoloniale studies werken met het concept van het centrum en de periferie van de cultuur. Het centrum van een cultuur wordt door de culturele instituties gevormd en bevat de geïnstitutionaliseerde canon van de cultuur. De periferie is dan ´de rand´ van de cultuur die in de interactie staat met de periferieën van andere culturen. De vertaling vindt aldus plaats op de periferie van cultuur. De meest invloedrijke postkoloniale benadering binnen de vertaalwetenschap is de ´verstoord ik in koloniaal en postkoloniaal context´ concept van Maxwell. Hij beweert dat er twee gevallen van de culturele transfer tussen twee of meerdere culturen bestaan: “There are broad categories. In the first, the writer brings his own language- English- to an alien enviroment and fresh set of experiences: Australia, Canada, New Zealand. In the other writer brings an aliena language- English- to his own social and cultural inheritance: India, West Africa. Yet the categories have a fundamental kinship [... The] ´intolerable wrestle with words and meanings´ has as its aim to subdue the experience to the language, the exotic life to the imported tongue.” 92
Beide ervaringen, het meebrengen van de eigen taal of het meebrengen van de vreemde taal, vereisen een aanpassing van de taal en plaats en identiteit, maar ook een aanpassing van de eigen identiteit aan de (nieuwe) taal en plaats. Dit geldt zowel voor de identiteit van de auteur als voor de karakter van de tekst. De invloed van polysysteemtheorie in de postkoloniale vertaalwetenschap uit zich in de vier basisregels van vertalen tussen centrum en periferie93 van Richard Jacquemond. De eerste regel zegt dat de periferieculturen veel meer uit de centrale cultuur vertalen dan vice-versa.94 Met andere woorden zijn de periferieculturen vaak importerende culturen en centrale culturen zijn vaak exporterende culturen. De tweede regel zegt dat wanneer een centrale cultuur werken uit de periferie vertaalt, worden die vaak als moeilijk, ontoegankelijk beschouwd en wanneer er in omgekeerde richting vertaald wordt, is dat niet het geval.95 Ten derde vertoont de overheersende cultuur de neiging alleen die werken te vertalen die bij het beeld dat men zich van de overheersende culturen heeft gevormd passen. De vierde regel beweert dat de auteurs uit de overheersende culturen de neiging hebben om zich aan te passen. Sommigen schrijven zelfs met het oog op de vertaalbaarheid.96
91
Aline Remael: Vertaalwetenschap. p. 81 geciteerd in ibid. p. 83 93 Edita Gromová: ´Teoretické myslenie o preklade v 8o. a 9o. rokoch 2o. storočia´. in Myslenie o preklade. p. 51 94 ibid. p. 51 95 Aline Remael: Vertaalwetenschap. p. 81 96 Edita Gromová: ´Teoretické myslenie o preklade v 8o. a 9o. rokoch 2o. storočia´. in Myslenie o preklade. p. 51 92
30
Er bestaan alternatieven van deze basisregels. Dat wil zeggen dat er ook tekstproductie in vertaling existeren, waarbij de nadruk gelegd wordt op de hybride tussentaal en de uitwisseling niet volledig gedicteerd wordt door de cultureel dominante partner. Binnen alle domeinen van postkoloniaal vertaalwetenschap uiten zich drie sterke richtingen. In de eerste richting pleiten de vertaalwetenschappers zoals Laurence Venutti voor wat hij ´vervreemde´ vertaling noemt (foreignizing translation). Hij kant zich in zijn werk tegen wat hij de ´onzichtbaarheid´ van de vertaler noemt. Hij stelt dat de westerse vertaaltraditie berust op het idee dat de vertaalde werk moet gelezen worden als een origineel, dat het werk van vertaler als het ware moet verdwijnen in de transpositie van brontaal naar doeltaal. Maar door dat proces wordt de tekst volgens hem ook gedomesticeerd, getemd. Dat noemt hij domesticating translation. Dat betekent de gevallen van het vertalen van de bronteksten naar de doelteksten waar de westerse lezer geen moeite mee heeft en de eigenheid van de brontaal tenietgedaan wordt. Venutti daarentegen pleit ervoor om sporen van de ´vreemde´ in de vertaling achter te laten. Het probleem hiermee is dat de grens tussen vervreemding en en de derde richting, de exotisering (exoticizing) heel klein kan zijn. In de exotisering worden de zogenaamde ´vreemde´ elementen van de brontekst simpelweg als de ´stereotypen´ van het vreemde, die al een plaats hebben in de doelcultuur, overgenomen.97 Volgens critici van de postkoloniale benadering, onder anderen Remael, vervangt het postkolonialisme oude dogma´s met nieuwe. Het meest voor de hand liggende dogma is dat van de ´political corectness´, het buitensporig vermijden (door schrijvers en vertalers) van uitdrukkingen en handelingen waarvan men vindt dat dat ze bepaalde achtergestelde groepen of minderheden uitsluiten, marginaliseren of beledigen. Dit kan een vorm van (zelf)censuur tijdens het schrijven en het vertalen gaan vormen.98 Een andere vorm van kritiek is dat de postkoloniale literatuur zozeer bekommerd is om principekwesties, identiteitskwesties en taalkwesties dat dit de leesbaarheid van postkoloniale teksten belemmert. Een vertaler moet zich in het proces van het vertalen realiseren welke soort vertaling wilt hij of zij creëren. De vertaling als het product in de postkoloniale context kan als min of meer exotiserend, vervreemdend of domestificerend dienen. Het is natuurlijk niet mogelijk een puur exotiserend (of domestificerend of vervreemdend) vertaling te maken. De teksten die zo streng aan een doel kleven, kunnen nooit voldoende functioneren in de doeltaal. Daardoor ontstaan in de praktijk meestal de vormen van de vertaling die op de theoretische kant geneigd zijn tot een van deze doelen van de vertaling aan te tonen maar op de praktische kant wel naar de in de doelcultuur fungerende vertaling streven.
97 98
Aline Remael: Vertaalwetenschap. p. 85 ibid. p. 85
31
Om de karakter van zijn of haar vertaling te bepalen is voor de vertaler de kennis van de theorie van groot belang. Verder is het tevens een persoonlijke beslissing. Tijdens het vertalen van De ronde van Frankrijk heb ik me beslist om een vertaling met de vervreemdende karakter te creëren. In de canon van Slowaakse of Tsjechische vertalingen komt men te vaak de domestificerende terecht. Daardoor wordt de ´vreemde´ afkomst van de doelteksten genegeerd en de mogelijke opleidende functie ervan uitgesloten. Bij de exotiserende vertaling dreigt het gevaar van het ontstaan van een voor de doeltaallezer onbegrijpelijke tekst. Daarom vond ik ideologisch de vervreemdende richting het best hoewel er in verband daarmee andere talige cultuur- en taalgerelateerde problemen ontstonden. Deze zullen in de volgende hoofdstukken over vertaalproblemen en vertaalstrategieën samen met de gekozen oplossingen beschreven.
3.1.4.2 Feministische benadering De tweede ideologische cultuurgerelateerde vertaalprobleem kan ontstaan als het geslacht van de vertaler van het geslacht van de auteur verschillend is. “Terwijl de postkoloniale benadering de machtsverhoudingen en de invloed daarvan op de vertaling analyseert, richten zich de feministische benaderingen meer naar de ideologische vecht dan naar de analyse.”99 Zoals in de andere feministische benaderingen (bijvoorbeeld op het veld van Culture Studies) komt er in de neiging naar voren om de rol van vrouwelijke schrijvers en vertaalsters in tegenstelling tot de mannelijke schrijvers en vertalers te benadrukken. De feministische standpunt streeft naar waardering en erkenning van hun ´vrouwelijkheid´. In de feministische benadering komen er drie punten op de voorgrond: het benadrukken van het herleven van de geschiedenis van vrouwen als vertalers en theoretici van de vertaling; het beklemtonen van de patriarchale ideologieën in de westerse vertaalwetenschap en het formuleren van de feministische vertaalpraktijk.100 Voor deze scriptie is een deel van de derde punt van het belang aangezien de ´mannelijke´ karakter van de doeltekst en het feit dat de tekst door een vertaalster (ik) werd gemaakt. “De voorstanders van de feministische benadering vragen zich af bijvoorbeeld of de feministische vertaalsters mannelijke auteurs zouden vertalen en in het geval dat ja, op welk manier.”101 In de praktijk is het idee dat een vrouw geen mannelijke auteurs zou kunnen vertalen veel te extreem. Het is wel mogelijk dat een sterk feministische vertaalster beslist om alleen de werken te vertalen, maar dit is slechts een persoonlijke keuze en geen regel. Ook het benadrukken van het ´verschillende geslacht´ kwestie in de vertaling is overbodig en mikt de aandacht van de lezer van de doeltekst op de ideologische kwestie die in de doeltekst niets te maken heeft. 99
Edita Gromová: ´Teoretické myslenie o preklade v 8o. a 9o. rokoch 2o. storočia´. in Myslenie o preklade, p. 51 ibid. p. 51 101 Edita Gromová: ´Teoretické myslenie o preklade v 8o. a 9o. rokoch 2o. storočia´. in Myslenie o preklade, p. 51 100
32
Soms kan het verschil tussen het geslacht van de auteur en de geslacht van de vertaler opvallend zijn, maar in mijn opinie hang het niet helemaal van de bewuste beslissing van de vertaler maar eerder met de talige cultuurgerelateerde vertaalproblemen die in deze situatie naar voren treden. Daarom is het van belang om de feminisme apart van het vertalen te houden hoewel soms onbewust is het geslacht van de vertaalster wel merkbaar in de vertaling. In het geval van de vertaling van De ronde van Frankrijk streefde de vertaalster naar het vermijden van mogelijke ´vrouwelijke´ verteltrant. Ideologisch is er niet belangrijk geweest om haar geslacht te benadrukken. Op de praktische, talige kant van deze beslissing zijn er meerdere talige vertaalproblemen ontstaan, met name in verband met de karakter van de woordenschat van de doeltekst. Deze talige cultuurgerelateerde problemen zouden verder in de sectie vertaalproblemen en de sectie vertaalstrategieën uitgewerkt. De postkoloniale en feministische theorieën zijn sterk confronterend en ze bekijken de vertaling als een middel van de uitdrukking van feministische opinies, van politieke en ideologische vecht. Vandaag worden ze als een soort extreem en randverschijnsel van de moderne vertaalwetenschap aangenomen. In de context van deze scriptie worden ze daarentegen sommige opvattingen ervan als belangrijk beschouwd om de ideologische karakter van de vertaling te bepalen. Ik heb me beslist om een vervreemdende en geslacht neutraal vertaling te creëren. Tevens was het streven naar een geslacht neutrale vertaling moeilijk vanwege de sterk mannelijke karakter van de origineel tekst. In mijn opinie leidde dit streven tot het verzachten van de vocabulaire van Verhulst, maar niet in grotere mate tot het verzachten van de tekst zelf.
33
4 Belangrijke termen Zoals gezien in het vorige hoofdstuk zijn de vertaaltheorieën als een soort theoretische basis nodig voor het begrijpen van de vertaalstrategieën. Het grondslag van het theoretische deel van de vertaalwetenschap zijn volgens de syllabus vertaalwetenschap van Aline Remael, professor op Artesis Hogeschool in Antwerpen, de termen die in de vertaalwetenschap (zowel in vertaaltheorieën en als in vertaalstrategieën) altijd terug komen. Deze termen zijn intertekstualiteit, equivalentie (ofwel in sommige gevallen adequaatheid), en onvertaalbaarheid. In de sectie over de term onvertaalbaarheid worden ook de vertaalproblemen behandeld. 4.1 Intertekstualiteit De term intertekstualiteit vindt zijn oorsprong in het post-structuralisme, een van de bases van de moderne vertaalwetenschap. Het komt voort uit het werk van Jacques Derrida, grondlegger van de deconstructietheorie, en Julia Kristeva.102 Men noemt hun werk poststructuralistisch omdat het afwijkt van het structuralisme van de jaren twintig dat stelt dat een literaire (of andere) tekst een voor altijd vastliggende structuur te vinden zou hebben, een schijnbaar ontelbaar aantal gebeurtenissen kan herleid worden tot bepaalde functies. Zo kunnen de verhalen herleid worden tot gemeenschappelijke structuren die ze betekenis geven.103 Volgens de post-structuralisten aan het eind jaren zestig is een tekst niet betekenisvol omdat hij een bepaalde structuur bezit, een vorm-ondersteunend skelet, maar omdat hij zich tot andere teksten en hun betekenissen binnen een (literair) systeem verhoudt. Literair systeem wordt voorlopig beschouwd als een literaire traditie bijvoorbeeld van een bepaalde taal of taalgroep. De betekenis van de tekst is dus het resultaat van verschillen en overeenkomsten met een andere tekst. Teksten komen voort uit teksten en zouden moeten bestudeerd worden naargelang hun plaats binnen een tekstueel domein. Een tekst is altijd beïnvloed door andere teksten, of dat nu op het eerste gezicht duidelijk is, of of dat nu expliciet gemaakt is of niet.104 De intertekstueliteit negeert dus de idee dat de literatuur een reflectie van de werkelijkheid zou zijn en verzet zich tegen de romantische visie op kunst omdat niet het individuele talent, of de geïnspireerde geest de bron van betekenis is, maar het medium dat de kunstenaar gebruikt. De auteur speelt dus wel met de taal, maar kan niet aan de spelregels van taal en literatuur ontsnappen. Het is niet mogelijk om buiten de spelregels te werken, wel in tegendeel, ze worden bewust gebruikt om teksten vorm te geven.
102
Aline Remael: Vertaalwetenschap. p. 22 ibid., p. 22 104 ibid., p. 22 103
34
´Deconstructie´ verwijst dan naar de aanpak die teksten ´deconstrueert´om te zien op welke andere teksten ze zich baseren. Voor de benoeming van de verschillende operaties die een tekst kan ondergaan worden vaak de termen uit klassieke rhetorica gebruikt: adiectio of toevoeging, detractio of weglating, immutatio of vervanging en transmutatio of herschikking. Julia Kriseva vult nog een term in, ´herhaling´. ´Herhaling´ of ´identieke transformatie´ betekent, dat een tekstelement letterlijk wordt herhaald, maar krijgt een nieuwe betekenis in zijn nieuwe context.105 De term intertekstualiteit kan aldus gebruikt worden ook voor het benoemen van vertaaloperaties106 of vertaalstrategieën omdat de operaties van de deconstructie dezelfde functie vervult als de vertaalstrategieën in de vertaalwetenschap (zonder de term van Kriseva). De vertaling kan dus in een zekere zin als een vorm van intertekstualiteit om drie redenen dienen. De eerste reden is dat het vertalen binnen een vertaaltraditie of een andere tekstuele traditie gebeurt. De tweede is dat de vertalingen terug op een brontekst (een veronderstelde brontekst of bronteksten) gaat en het derde is dat de vertalingen geconfronteerd worden met verschillende vormen van intertekstualiteit binnen hun bronteksten.
4.2 Equivalentie De term equivalentie is een van de meest ´misbruikte´ termen binnen de vertaalwetenschap. Veel van de benaderingen binnen vertaalwetenschap gebruiken de term equivalentie in verschillende betekenissen. Voor deze scriptie zijn twee van deze betekenissen van belang. De eerste betekenis valt binnen het veld van vertaaltheorieën en de tweede binnen het veld van vertaalstrategieën als benaming voor een van de vertaalstrategieën. De equivalentie als vertaalstrategie wordt later uin de analytische gedeelte van deze scriptie bahandeld. De eerste betekenis wordt door Christiane Nord aangeduid: „Equivalence: A relationship of equal communicative value or function between a source and a target text or, on lower ranks, between words, phrases, sentences, syntactic structures etc. of a source and a target language (as in comparative linguistics).In terms of Skopostheorie, equivalency may be one possible aim when translating.“ 107
Equivalentie zou volgens de Skopos-theorie het doel van de vertaler moeten zijn. Maar de vertaling is een ambivalent product. Het is die dualiteit die iedere vooronderstelde gelijkenis tussen brontekst en doeltekst, of de vorm van intertekstualiteit die er tussen die twee bestaat, tot een problematisch gegeven maakt: men weet nooit welke kant zwaarder zal doorwegen noch op welke manier.
105
Aline Remael: Vertaalwetenschap. p. 86 ibid., p. 87 107 Christiane Nord: Translating as s Purposeful Activity: Functionalist Approaches Explained. p. 23 106
35
Toch wordt de term equivalentie gebruikt, aangezien het citaat aan het begin, om te verwijzen naar de relatie tussen de originele tekst en vertaling of tussen wat gewoonlijk de brontekst en de doeltekst genoemd wordt. Met andere woorden beschrijft ze de relatie die er tussen twee teksten bestaat. De term zegt niet noodzakelijk iets over de graad of soort van equivalentie die tussen de twee bestaat of moet bestaan. Voor dit hanteren sommige theoretici de term adequaatheid 108. De vertaling komt logisch en chronologisch uit het origineel voor. Het origineel is in de vertaling aanwezig en het wordt wel door de vertaling opgeroepen. Tevens dat kan op verschillende manieren en in verschillende gradaties zijn. „I do not believe that a truly adequate translation is possible. And I fail to understand why writers and critics- and reading public too- argue so much about the idea of an absolutely faithful translation. Both the poet and the translator are very much aware of this fact: translators can strive to come as close to the original as possible, but they never can or will achieve the complete identity in their translation. The translator, like the writer, has his own ideals: he strives after truth and perfection, and this ambition, these aspirations, which mark the work of every sincere artist, contain the meaning of his work: to approach the ideal, because the complete adequacy of the original does not exist.” 109
De equivalentie is dus een problematische term, ingevoerd in de linguïstiek voor het beschrijven van identiteits- of symmetrierelaties tussen zinnen in één taal (parafrasering) en/of tussen zinnen in verschillende talen. De term werd gebruikt voor vergelijkingen op zinsniveau of voor zuiver cognitieve (conceptuele) betekenisaspect van een tekst. Het is dus problematisch deze term op vertaling aan te passen omdat de vertaling het zinsniveau overstijgt en niet beperkt is tot de cognitieve aspecten en vormaspecten van het taalgebruik. Equivalentie tussen teksten is dus nooit van wiskundig exacte aard. Wiskundige equivalentie veronderstelt symmetrie, dat wil zeggen een handeling die omkeerbaar is. Vertaling is maar een proces dat in één richting loopt, het is irreversibel. De term equivalentie kan dus enkel in afgeleide betekenis van toepassing zijn. Binnen vertaalwetenschap is het dan een van de pogingen om tot een oplossing te komen voor het benoemen van de wisselende relatie tussen vertaling en origineel. De term equivalentie wordt in de vertaawetenschap op twee verschillende manieren gebruikt, als een theoretische of een descriptieve categorie.110 Het eerste geval, equivalentie als theoretische categorie, wijst op de gelijkenis die a priori noodzakelijk wordt geacht om over vertaling te spreken. Dit gebeurt op grond van het feit dat tekst A als een vertaling van tekst A wordt aangeboden en men dus een equivalentierelatie, in dit geval gelijkenis, tussen de teksten veronderstelt. Het is een relatie die voor veel gewone lezers als vanzelfsprekend aangenomen wordt en zelfs verloren gaat omdat ze de vertaling lezen als een origineel.
108
Aline Remael: Vertaalwetenschap. p. 88 Zlatko Gorjan: ´On Translating Joyce´s Ulysses´, in Cognitive Linguistics and Poetics of Translation. p. 201 110 Aline Remael: Vertaalwetenschap. p. 89 109
36
In het tweede geval, equivalentie als descriptieve categorie, wordt de term gebruikt om een relatie te beschrijven zoals die er feitelijk uitziet en hier ligt de nadruk zowel op het verschil als de gelijkenis tussen de teksten. In deze relatie worden dan de verschuivingen tussen brontekst en doeltekst beschreven om de graad van gelijkenis en verschil of equivalentie te bepalen. Er bestaan verschillende opvattingen van de term equivalentie. De meest bekende classificatie van equivalentie komt uit de Amerikaanse Bijbel-vertaler Eugene Nida.111 Hij voerde de termen in ten verzoek van de concepten ´vrije´ versus ´letterlijke´ vertaling. Hij onderscheidt eerst een formele equivalentie, brontekst- en broncultuur-gericht, het grootst mogelijk equivalentie in vorm en inhoud tussen brontekst en doeltekst. Dan onderscheidt hij een dynamische equivalentie, doeltekst- en doelcultuur-gericht, het principe dat de doeltekst hetzelfde effect op de doeltekstpubliek moet hebben als de brontekst had op de brontekstpubliek. Dynamische equivalentie impliceert aanpassingen op het gebied van grammatica en stijl, de vertaling moet natuurlijk klinken. Daarentegen impliceert de formele equivalentie de vertaling die de lezer inzicht in de taal en cultuur van de brontekst verschaft (geannoteerde vertaling dus). Traditioneel (en vaak normatief) vertaalonderzoek was brontekst gericht. De tekstkenmerken die voor het origineel relevant waren, speelden de belangrijkste rol bij het evalueren of bespreken van vertalingen. Die kenmerken werden geacht op de vertaling te worden overgedragen, en de gelijkenis tussen vertaling en origineel werd op basis daarvan ´gemeten´. Hierin kwam de verandering in de jaren zeventig.112 Formele equivalentie formt een onderdeel van dit soort vertaalonderzoek. De dynamische equivalentie behoort integendeel onder het descriptieve vertaalonderzoek. De descriptieve vertaalwetenschap zowel als functionalistische vertaalwetenschap van vandaag zijn doeltekst gericht.Wat voor de brontekst en broncultuur relevant is, is niet noodzakelijkerwijze relevant voor de doeltekst en doelcultuur, de tekst komt in een andere cultuur terecht en moet daarin functioneren.113
4.3 Vertaalproblemen en Onvertaalbaarheid „Translation Problem: Contary to the translation difficulties encountered by an individual translator in their specific translation situation (for example, an unfamiliar word which is not in the dictionary), translation problems are regarded as the problems which have to be solved by the translator in the translational process in order to produce a functionally adequate target text and which can be verified objectively or at least intersubjectively.“114
111
Aline Remael: Vertaalwetenschap. p. 89 Aline Remael: Vertaalwetenschap. p. 91 113 ibid., p. 91 114 Christiane Nord: Translating as s Purposeful Activity: Functionalist Approaches Explained. p. 42 112
37
De vertaalproblemen zijn aangezien het vooraf staande citaat de problemen die de vertaler tijdens het proces van het vertalen tegenkomt, maar niet de problemen in verband met de woordenschat maar de doelmatigheid van de doeltekst. De voorstander van functionalistische benadering binnen de vertaalwetenschap, Christiane Nord, onderscheidt vier categorieën vertaalproblemen.115 De eerste zijn pragmatische vertaalproblemen die "voortkomen uit de verschillen in de communicatieve situaties waarin de brontekst en de doeltekst zijn ingebed"116, dat kan bijvoorbeeld een ander tijdstip zijn waarin de brontekst ontstaan is. Bij voorbeeld in de vertaling van De ronde van Frankrijk was het feit, dat het verhaal zich in het tijdstip afspeelt wanneer iedereen de Amerikaanse zanger Bil Bill Broonzy kende. Ook dat hij Amerikaanse zanger was betekende dat hij binnen de westerse landen bekend was. In Slowakije was hij en is hij absoluut onbekend. Deze vertaalproblemen verbonden zijn met de buitentekstuele, culturele factoren. In de vertaling werd deze pragmatische probleem met het gebruik van segmantische vertaalstrategie verandering van abstractieniveau opgelost. De tweede categorie zijn die vertaalproblemen die "uit de verschillen in normen en conventies van de bron- en doelcultuur" voortkomen. Deze verschillen zijn specifieke kenmerken van de cultuur ervan, zoals beleefdheidsconventies, dus ze zijn ook buitentekstueel en cultuurgebonden. Dat zijn bijvoorbeeld in Tour de France de verschillen tussen de noties van het fietsen, dat een nationaal sport in Vlaanderen is maar in Slowakije kreeg het fietsen nooit grote populariteit op het professionele niveau. Om dit probleem op te lossen werd dezelfde vertaalstrategie gebruikt als bij het voorbeeld van pragmatische vertaalproblemen. De derde soort vertaalproblemen bestaat uit de problemen die "voortkomen uit de verschillen in de structuren van de brontaal en de doeltaal". Bij voorbeeld het gebruik van de lidwoorden in Germaanse talen tegenover de absentie ervan in de Slavische talen. Dit probleem is terug te vinden ook in de verder geanalyseerde vertaling en wordt met syntactische vertaalstrategieën opgelost. Ten slotte de vierde soort vertaalproblemen zijn taalspecifieke vertaalproblemen die ontstaan "bij de vertaling van individuele tekst" en dus niet vergelijkbaar zijn met andere vertalingen. Deze problemen zijn dus specifiek voor elke tekst zelf, bijvoorbeeld de taalspelletjes of het gebruik van regionale taalvorm. Zoals de derde soort vertaalproblemen, zijn ook taalspecifieke problemen met de intratekstuele factoren gebonden. Bijvoorbeeld Verhulst maakt gebruik van het BelgischNederlands samen met grote mate van Oost-Vlaams wat het vertalen van zijn tekst vrij problematisch maakt. De grootste verschillen tussen het Standaardnederlands (SN) en Belgisch-Nederlands (BN) zijn door professor Cor van Bree samengevat.
115 116
Christiane Nord: Translating as s Purposeful Activity: Functionalist Approaches Explained. p. 43 ibid., p. 43
38
Cor van Bree maakt verschil tussen het SN en het BN (en eigenlijk ook het verschil tussen het BN en het Oost-Vlaams) op drie niveaus: het lexicale niveau, het morfologische niveau en het fonetische niveau. Omdat in deze scriptie de geschreven tekst behandeld wordt, wordt het fonetische niveau verder uitgesloten. Op het lexicale niveau behandelt Van Bree de verschillen in woordenschat, bijvoorbeeld de aanspreekvormen. Op het morfologische niveau worden er verschillen in de woordvormen tijdens het taalgebruik. Als een voorbeeld voor dit niveau kan het verschil tussen de verkleinsuffixen dienen (in het SN suffix –tje, in het BN – ke). 117In het detail worden deze verschillen en het omgang ervan tijdens het vertalen in het hoofdstuk over de vertaalstrategieën behandeld. In de traditionele vertalingklassen, de procedure van vertaling gaat meestal uit van de brontaal elementen en de tekst wordt zin voor zin overdracht, vaker, frase voor frase, of zelfs, woord voor woord. Het resultaat is een soort van ontwerpvertaling, waar de kwaliteit van variëren kan naar de bevoegdheid van de vertaler. Deze tekst wordt vervolgens stilistisch gepolijst totdat het aanvaardbaar lijkt (uit het persoonlijke oogpunt van de vertaler) voor de communicatieve situatie waar het voor bedoeld is. De Skopos-theorie hanteert in verband hiermee de term 'bottom-up' proces. Het 'bottom-up'118 proces werkt uit de linguïstische tekstoppervlakte structuren tot conventies en tenslotte tot de pragmatiek. Als zodanig is het zeer afhankelijk van de eigen stilistische voorkeuren van de vertaler en de beperkingen van zijn taalkundige en translationele competenties. Dit heeft een aantal nadelen, niet alleen in de praktijk, voornamelijk in het vertaalonderwijs. In de ´bottom-up´ benadering, wordt het vertalen gezien als een code-switching operatie waarbij lexicale of syntactische gelijkwaardigheid het belangrijkste onderdeel spelen. Dit leidt soms tot de intuïtieve beslissingen die niet mogen worden gemotiveerd door het middel van intersubjectiviteit. Soms is de vertaling proces is zelfs geblokkeerd, vanwege de schijnbare untranslability. Het aspect van onmogelijkheid van de vertaling is nuttig omdat het de aandacht vestigt op de verschillende onvertaalbare situaties die worden verdeeld volgens talige en thematische aspecten. In het taalsysteem kunnen sommige categorieën worden omschreven als plaatsen die zeer gevoelig zijn voor de adequaatheid van de vertaling zoals bepaalde grammaticale categorieën. Deze categorieën zijn: verbale tijd (plusquamperfectum, tweede futurum in het Latijn, Frans, Engels) alle tijden van het verleden, categorieën van de lidwoorden, verder diminutieven, hypocrisie , fonologische voorwaarden in de tekst, ritme, prosodie, meter, grammaticale afbeeldingen, enzovoort.
117 118
Cor van Bree: Overzicht taalvariatie. p. 2 Christiane Nord: Translating as s Purposeful Activity: Functionalist Approaches Explained. p. 44
39
Thematische vaardigheden die tegen ´vertaald te worden´ vechten, hebben te maken met de aard van de cultuur, de mate van technologische ontwikkeling en dergelijke. Dit omvat technische termen, prijzen, gewichten, namen van munten, wapens, eten, drinken, muziekinstrumenten, maatschappelijke groeperingen, de namen van de sociale entertainment, filosofische termen, thematische toespeling enzovoort. Weerstand of onvertaalbaarheid van deze elementen inspireert voortdurend om de verschillende manieren, oplossingen en ontwikkelingen te onderzoeken voor de vertaler die verschillende problemen die uit de idiomatische connotaties voortvloeien moet overwinnen, bijvoorbeeld de semantische dubbelzinnigheid van de namen, die geassocieerd zijn met het fundamentele belang van het taalsysteem, en met idiomatisch realiteit. Er moet toegegeven worden dat niet alles in de vertaling alleen op het talige, respectievelijk op thematisch niveau plaatsvindt. Het tweede systeem van de betrekkingen ontstaat op de stilistische vlak. De nadere beschrijving van beide soorten van onvertaalbaarheid biedt de Engelse linguïst John Catford in A Linguistic Theory of Translation: An essay in Applied Linguistics. Volgens hem is de vertaling tussen media onmogelijk, en de vertaling tussen de mediumniveaus en de niveaus van de grammatica eveneens onmogelijk. Deze absolute beperkingen vloeien rechtstreeks voort uit de theorie van de equivalentie van de vertaling. Voor vertalingequivalentie op te treden, moeten de elementen van de brontaal en de doeltaal worden betrekbaar op (ten minste een deel van) dezelfde eigenschappen van de substantie, en het is makkelijk om te zien dat er een overeenstemming ontbreekt tussen de fonische en de grafische substantie, en tussen beide van deze en de situationele substantie. De grenzen van vertaalbaarheid in de totale vertaling zijn echter veel meer moeilijk te verklaren. Inderdaad, vertaalbaarheid verschijnt hier intuïtief. De brontekst en de elementen daarvan zijn meer of minder vertaalbaar beter dan absoluut vertaalbaar of onvertaalbaar. In een totale vertaling, hangt de vertalingequivalentie af van de uitwisselbaarheid van de bronen doeltekst in dezelfde situatie, uiteindelijk, dat wil zeggen van de relatie van de bron- en doelteksten tot (ten minste een deel van) dezelfde relevante kenmerken van de situatiesubstantie. Het kan dan onderscheiden worden tussen situationele kenmerken die taalkundig relevant zijn, en die functioneel relevant zijn in dat ze relevant zijn voor de communicatieve functie van de tekst in die situatie. Voor de equivalentie op te treden, beide zowel bron- als doeltekst moet worden betrekbaar tot de functioneel relevante kenmerken van de situatie. Een beslissing, in elk apart geval, wat er functioneel relevant is in deze betekenis blijft in de huidige stand van de kennis tot op zekere hoogte een kwestie van mening. De totale co-tekst zal verstrekken wat de vertaler zal gebruiken bij het opmaken van een beslissing, maar het is moeilijk om de functionele betekenis te definiëren in de algemene termen.
40
De vertaling zakt of de onvertaalbaarheid optreedt wanneer het onmogelijk is om relevante kenmerken van de situatie in de contextuele betekenis van de doeltekst functioneel te bouwen. In grote lijnen, kunnen deze gevallen ingedeeld worden in twee categorieën. Die waarin de moeilijkheden van de taalkundige aarde zijn, en die waarin ze van culturele aarde is. In het geval van de taalkundige onvertaalbaarheid omvatten de functioneel relevante functies sommige in feite de formele kenmerken van de taal van de brontekst. Als de doeltaal geen formeel overeenkomstige functie heeft, is de tekst of het object (relatief) onvertaalbaar. Taalkundige onvertaalbaarheid treedt meestal op in gevallen waarin een dubbelzinnigheid die eigen is aan de brontekst een functioneel relevante functie in de brontekst heeft, bijvoorbeeld woordspelen. Dubbelzinnigheden vloeien voort uit twee belangrijke bronnen, de gedeelde exponenten van twee of meer grammaticale of lexicale elementen van de brontaal en de polysemie van een element van de brontaal met geen overeenkomstige polysemie in de doeltaal. 119 Bij gedeeltelijke exponentie worden die gevallen bedoeld waarin twee of meer verschillende grammaticale of lexicale elementen uiteengezet zijn in één en dezelfde fonologische of grafologisch vorm, bijvoorbeeld bank (institutie) en bank (meubilair). Het tweede type van de taalkundige dubbelzinnigheid is te wijten aan wat meestal polysemie zou worden genoemd. Dat wil niet zeggen dat er twee of meer elementen dezelfde exponent hebben, maar dat een element meer dan een betekenis heeft. Strikt genomen is de term polysemie misleidend. Het is niet een kwestie van een item met meerdere betekenissen, maar van een element met een brede of algemene contextuele betekenis, dat een breed scala van specifieke kenmerken van de specifieke situationele bedekt. In een gegeven situatie, slechts een kenmerk van dit brede scala van potentieel, of linguïstisch, relevante kenmerken functioneel relevant is. 120 Naast de onduidelijkheid als gevolg van gedeelde exponenten of polysemie, treedt een andere vorm van taalkundige onvertaalbaarheid op. In dit geval is polysemie niet de oorzaak, maar wel dat wat men oligosemie is zou kunnen noemen. Als een brontekstelement een bijzonder beperkte reeks van betekenis heeft kan het niet mogelijk zijn om deze beperking in de doeltaal te vinden of aanpassen. Bijvoorbeeld kwam (in het Nederlands: verleden tijd, eenvoud) : prišla (in het Slowaaks: verleden tijd, eenvoud, vrouwelijk geslacht). De 'onvertaalbaarheid' geïllustreerd in het laatste paar punten wordt door Dagmar Knittlová de taalkundige onvertaalbaarheid genoemd, omdat het feit dat het doeltaalequivalent niet te vinden integraal te wijten is aan de verschillen tussen de brontaal en de doeltaal. Dergelijke verschillen zijn natuurlijk, eerder een regel dan een uitzondering, aangezien de formele correspondentie het uiterst zeldzaam is, maar de formele verschillen tussen de talen niet normaal de vaststelling van de vertaalequivalenten inleiden.
119 120
John C. Catford: A Linguistic Theory of Translation: An essay in Applied Linguistics, p. 24 ibid., p. 26
41
Formele taalkundige verschillen, de verschillen tussen de doeltaal en de organisatie van de situationele doeltaalsubstantie, leiden voor het zaken van vertaling alleen als de formele functie in de brontaal zelf een tekstueel-functioneel relevant kenmerk is. De gerelateerde situationele kenmerken kunnen zelf perfect gewoon in zowel de brontaal en doeltaal culturen zijn. Bijvoorbeeld de Nederlandse hulpwerkwoorden zoals ´doen´ en ´maken´ hebben collocaties met andere taalelementen dan de Slowaakse ´robiť´ hoewel ze ongeveer dezelfde bedoeling dragen. Een heel ander probleem ontstaat, wanneer een situationele functie, functioneel relevant voor de brontekst, volledig afwezig is in de cultuur waarvan de doeltaal een onderdeel is. Dit kan leiden tot wat culturele onvertaalbaarheid genoemd wordt. Dit type van onvertaalbaarheid is meestal minder 'absolute' dan de taalkundige onvertaalbaarheid. In veel gevallen, althans, wat maakt 'cultureel onvertaalbaar' elementen 'onvertaalbaar' is het feit dat het gebruik van een benaderend vertaalequivalent ervan in de doeltekst van een ongewone collocatie in de doeltaal produceert. Om te spreken van 'culturele onvertaalbaarheid' kan gewoon een andere manier van praten over collocationele onvertaalbaarheid zijn: de onmogelijkheid van het vinden van een gelijkwaardige collocatie in de doeltaal. En dit zou een soort van taalkundige onvertaalbaarheid worden. Collocationele onvertaalbaarheid kan dus gedefinieerd worden als een soort onvertaalbaarheid die uit het feit voortvloeit dat een equivalent in doeltaal van bepaalde lexicaal brontaalelement heeft een lage waarschijnlijkheid van collocatie met doeltaalequivalenten van de elementen die in de brontaaltekst normale collocatie met het gegeven brontaalelement hebben. Bijvoorbeeld de verschillen tussen de culturele gewoontes in verband met eten en drinken in de vertaling van De ronde van Frankrijk zijn van dit soort onvertaalbaarheid. Samengesteld worden in dit hoofdstuk de belangrijke termen van de vertaalwetenschap samengevat en uitgelegd met het oog op het belang van deze termen tijdens het proces van vertalen. Eerste van deze termen is de intertekstualiteit, die het vertalen als de ´deconstructie´ van de tekst beschouwt. Tweede term is de equivalentie, die de ambivalentie van de adequaatheidsgraad tussen de doeltekst en de brontekst beschrijft. Dit is alleen een van de gebruikswijzen van de term equivalentie, de theoretische. De praktische wordt verder in deze scriptie behandeld. Tot slot worden de termen vertaalproblemen en onvertaalbaarheid behandeld. In dit gedeelte worden de meest voorkomende soorten vertaalproblemen geschetst in verband met de verschillen in de doeltaal en brontaal en de verschillen tussen de broncultuur en doelcultuur. De term onvertaalbaarheid beschrijft de beperkingen van de taal die zo sterk taal- en cultuurspecifiek zijn dat ze geen echte equivalent in de doeltaal te vinden is. De oplossingen van deze problemen zijn in het analytische gedeelte van deze scriptie uitgewerkt want de vertaalproblemen en de notie van onvertaalbaarheid hangen nauw met het manier van het oplossen ervan, de vertaalstrategieën samen. 42
5.Vertaalstrategieën In dit hoofdstuk worden sommige invloedrijke vertaalstrategieën beschreven en vergeleken om een breder beeld ervan te laten zien. De focus van dit hoofdstuk ligt op de opvatting van Andrew Chesterman, omdat zijn indeling ten behoefte van deze scriptie het meest overzichtelijk en voor het praktische gedeelte van deze scriptie het meest gebruikelijk is. In dit hoofdstuk worden de voorbeelden van mijn vertaling van De ronde van Frankrijk gebruikt. De vertaalstrategieën dienen om de vertaalproblemen, ook de hele onvertaalbaarheidsproblematiek, op te lossen of te beschrijven. Vertaalproblemen ontstaan als het moeilijk is om een equivalent te vinden in de doeltaal voor een element van de brontaal. Onvertaalbaarheid vindt plaats in de situatie wanneer er geen echt equivalent bestaat.121 Vertaalstrategieën zijn aldus de processen die verschillende vertaalproblemen analyseren en van een bredere rij van al bekende oplossingen de beste oplossingen kiezen en deze keuze beargumenteren. Daarom kunnen ze als descriptief worden beschouwd. Als een descriptief onderdeel van vertaalwetenschap hangen ze nauw met de descriptieve vertaaltheorie van Gideon Toury samen, met name met de initiale normen en de operationele normen122 die hij benoemd en beschrijft. De vertaalstrategieën zijn dus ook normatief, ze schrijven de oplossingen voor de vertaalproblemen en onvertaalbaarheidsproblemen voor. Nida benoemt vijf situaties wanneer er problemen ontstaan met het vormen van de equivalent in de doeltaal.123 Eerste situatie ontstaat als er de informatie die in de doeltaal nodig is in de brontaal niet uitgedrukt wordt, bij voorbeeld ´rozmnoţovací´ in het Slowaaks kan naar het Nederlands op verschillende manieren vertaald worden als de situatie niet gespecificeerd wordt: ´voorplantings-´ tegenover ´druk-´, ´reprografiek´ enzovoort. De tweede situatie voorkomt als de semantische elementen die in de brontaal niet ondergescheiden hoeven te worden en in de doeltaal wel ondergescheiden moeten worden. Bijvoorbeeld ´zij´ in het Nederlands: ´ona´ (derde persoon van enkelvoud) \oni´ (eerste persoon van meervoud) in het Slowaaks. Deze situatie is vergelijkbaar met de volgende situatie, wanneer de informatie die in de doeltaal nodig is in de doeltaal meerdere betekenissen heeft. Bijvoorbeeld ´oplossing´ in het Nederlands: ´roztok´ en ´riešenie´ in het Slowaaks.
121
zie scriptie pg. 19 zie scriptie pg. 19 123 Dagmar Knittlová: K teorii a praxi překladu. p. 55 122
43
De vierde situatie ontstaat als de informatie in de brontaal impliciet is maar in de doeltaal moet expliciet zijn, ´alleen op recept verkrijgbaar´: ´len na lekársky predpis´ (alleen op medisch recept verkrijgbaar´). De laatste situatie voorkomt als de explicite informatie in de brontaal geherformuleerd moet zijn. Bijvoorbeeld ´súbor vedných oborov´: ´gammawetenschappen´. Zoals eerder gezegd dienen de vertaalstrategieën om deze situaties op te lossen. In de werkelijkheid bestaan er veel verschillende indelingen van vele linguïsten die verschillende vertaaltheorieën representeren. Maar de eisen van alle deze linguïsten zijn dezelfde, namelijk om een perfecte vertaling of de het meest perfecte vertaling mogelijk te creëren. Met perfecte vertaling wordt bedoeld een vertaling die de intellectuele en esthetische waarden van de brontekst behoudt. “The aim of translation is to transfer certain intellectual and aesthetic values from one language to another. This transfer is not performed directly and is not with difficulties. [...] The basic feature from which the problems of translation performance spring is the dual character of the translated work. [...] A translation, in other words, involves an encouter of linguistic and literary norms and conventions, a confrontation of liguistic and literary systems. The changes that take place between the two languages, the two authors, and the two literary situations involved. Taken together, these differences determine the major components of the translation´s structure, the integrative principle of its development which we label ´style´.”124
De veranderingen in de stijl125, die tijdens het vertaalproces ontstaan worden vertaalstrategieën (shifts) genoemd. Er bestaan verschillende classificaties van de vertaalstrategieën waarvan verder de meest bekende zullen beschreven worden.
5.1 Indelingen van vetraalstrategieën Er bestaan verschillende indelingen van vertaalstrategieën en als basis gebruiken ze de terminologie van Canadese auteurs Vinay en Darbelnet (1977). Ze hebben zeven basisstrategieën beschreven, die het grootste vertaalprobleem, de absentie van equivalent in de doeltaal, oplossen. Alle deze indelingen worden door Dagmar Knittlová samengevat en uitgelegd. 126
124
Anton Popovič: ´Metodologické a komparatistické otázky prekladu´, in Chiméra prekladania: Antalógia slovenského myslenia o preklade. p. 25 125 Ons taalgebruik is in het algemeen afgestemd op de situatie waarin het plaats heeft [...] en bij het spreken en schrijven maken we uit de varianten bewuste keuzes om ons taalgebruik aan de situatie aan te passen. Die aanpassing aan de taalgebruik noemt men stijl. [...] In de letterkunde en de aesthetica in het algemeen wordt de term dikwijls in een engere betekenis gebruikt. Stijl is dan een karakteristiek manier waarop iemand zich (in de taal of ine een ander manier) uitdrukt. [...] In de letterkunde heeft de term stijl blijkbaar meer betrekking op de persoonlijke, idiosyncratische kenmerken van iemands taalgebruik dan op de situationele aangepastheid ervan. (Dagmar Knittlová: K teorii a praxi překladu. p. 55) 126 Dagmar Knittlová: K teorii a praxi překladu. p. 56
44
De eerste vertaalstrategie is transcriptie, aan de doeltaal en de doelcultuur min of meer geadapteerde herschrijving. Tot de transcriptie behoort ook de transliteratie, een herschrijving in een ander soort tekens, bijvoorbeeld vanuit een ander soort alfabet. De tweede vertaalstrategie is calque, de leenvertaling. Daarna volgt de substitutie, dus een vervanging van de oorspronkelijke woordsoort met een andere, equivalente. De vierde is dan transpositie, de grammaticale verandering vanwege een ander taalsysteem. Vijfde vertaalstrategie is modulatie, dat wil zeggen de verandering van het oogpunt. Dan volgt de equivalentie, wat volgens Knittlová niet het best gekozen term is omdat de term equivalentie127 al in de vertaalwetenschap bestaat en iets anders beschrijft. Hier betekent ze het gebruik van stilistische en structurele elementen die verschillend zijn van het origineel. De laatste, zevende vertaalstrategie is de adaptatie. De adaptatie is de vervanging van de originele situatie die geen equivalent in de doeltaal heeft met een andere situatie, bijvoorbeeld in het geval van een woordspelletje. Een andere maar vergelijkbare indeling komt uit de Amerikaanse auteur Gerard VasquézAyora (1989). Hij benoemt acht soorten strategieën: transpositie, modulatie, equivalentie128, adaptatie, amplificatie (uitbreiding van de tekst), explicificatie (toevoeging van de toelichtende informatie), uitlating en compositie. Andere Amerikaanse theoreticus, Joseph L. Malone beschrijft negen strategieën: equivalentie, substitutie, divergentie (uitbreiding van de betekenis), convergentie (vernauwing van de betekenis), amplificatie (vervanging met de element die bestaat van een groter aantal woorden, zoals ´prišla´ in het Slowaaks: ´ze kwam´ in het Nederlands), reductie (tegenovergestelde), difusie (vervanging met een element met een meer ingewikkelde grammaticale constructie: ´het taalsysteem´: ´het systeem van de taal´), condensatie (tegenovergestelde) en reorganisatie (verandering in de woordvolgorde). De Russische auteurs, vergelijkbaar met Nida gebruiken bij het hanteren van vertaalstrategieën het theoretische apparaat van generatieve grammatica en de elementanalyse van de woordenschat. Nida denkt dat omdat er tussen de oppervlaktestructures van twee verschillende talen geen eenduidige relaties bestaan. Eerst moet de oppervlakte structuur van de brontaal geanalyseerd worden en pas daarna mag een equivalent in de doeltaal gezocht en verplaatst worden naar de oppervlaktestructuur van de doeltaal. In elke taal bestaan er meerdere varianten met stilistische verschillen en daarom moet de vertaler tijdens de reconstructie van de tekst altijd de stilistische beperkingen voor het oog hebben. De Russische linguïsten zoals Bachudarov benoemen de vertaalstrategieën transformaties en verdelen ze die in vier basistypes: verandering van volgorde, lexicale en grammaticale modificaties, weglating en toevoeging. V.G. Gak en I.J.Recker (1976) spitsen hun aandacht toe op de logische relaties tussen de begrippen en verdelen de equivalenties in correspondenties en analogieën ( het kiezen van een van de mogelijke synonymes), concertisatie van niet-gediferentieerde en abstracte begrippen, logische ontvouwen van begrippen en antonymische vertaling.
127 128
zie scriptie pg. 21 zie scriptie pg. 21
45
Ze plaatsen de analyse van de semantische structuur van de uitspraak en de woorden als de elementen ervan op de voorgrond. De basis is het complex van sema´s- semem of semanteenop het lexicale niveau. Het is systematisch geordend en bevat archisema´s, dat wil zeggen de gemeenschappelijke sema´s van algemene betekenis en differentieel specifieke sema´s. Bijvoorbeeld in ´gaan´: ´ísť´ bevat de archisema van de beweging van het punt A maar ook de differentiele sema van de realisatie van de beweging in het Slowaaks. Hetzelfde element van realiteit kan in de taal verschillende benamingen hebben vanuit verschillende aspecten aldus de semanteem kan van de samenstelling van verschillende sema´s bestaan. De verschuiving van een semantische structuur naar de andere benoemt Gak de semantische transformatie analogisch met de verschuiving tussen grammaticale structuren. Omdat de semantiek van een woord fungeert in de taal door de interactie met de semantische structuur van de gehele uitspraak, kunnen de sema´s van dat woord in de semantemen van de andere elementen van de uitspraak opgenomen worden of ze kunnen ook in de situatie aangeduid worden en daardoor ze ontdekken niet. Er kunnen verschillende situaties ontstaan. Deze situaties zijn vergelijkbaar met de categorisatie van Vinay en Darbelnet.129
129
zie scriptie pg. 42
46
5.1.2 Vertaalstrategieën van Andrew Chesterman- de analyse “Bij vertaalstrategieën moeten we in de eerste plaats een onderscheid maken tussen begrip- en productiestrategieën. [...] Begripsstrategieën hangen samen met de analyse van de brontekst en de aard van de vertaalopdracht in zijn geheel; het zijn interferentiestrategieën, die in het vertaalproces vóór de andere strategieën worden toegepast. Productiestrategieën zijn in feite het resultaat van verschillende begripsstrategieën: ze hangen samen met de manier waarop de vertaler het talige materiaal manipuleert om tot een passende doeltekst te komen. Ik houd me hier uitsluitend bezig met productiestrategieën.”130 Chesterman onderscheidt dus twee soorten vertaalstrategieën, begrip- en productiestrategieën131. Het eerste soort, de begripsstrategieën lossen de cultuurgerelateerde ideologische problemen op. Met name is dat het kiezen van de ´karakter´ van de vertaling, zoals eerder in het hoodstuk over cultuurgerelateerde benaderingen aangetoond. De productiestrategieën lossen de taalgerelateerde en talige cultuurgerelateerde problemen op. De productieve vertaalstrategieën van Chesterman zijn gebaseerd op meerdere bekende classificaties van andere auteurs, zoals Vinay en Darbelnet, Catford en Nida132. Hij combineert deze classificaties om één zo overzichtelijk mogelijk classificatie te vormen. Het systeem van vertaalstrategieën van Chesterman is meer praktisch gericht dan andere. Om zijn classificatie te illustreren, gebruikt hij de vertalingen uit een tijdschrift van Austrian Airlines. In deze scriptie wordt zijn classificatie gebruikt om de vertaalstrategieën gebruikt tijdens het vertalen van De ronde van Frankrijk te analyseren. Alle voorbeelden die verder aan bod zullen komen zijn dus de voorbeelden van het originele werkstuk en de vertaling ervan. Ten eerste maakt hij verschil tussen drie basissoorten van vertaalstrategieën. Hij maakt onderscheid tussen de syntactische strategieën, de semantische strategieën en de pragmatische strategieën.133 Syntactische strategieën om de zuiver syntactische veranderingen te beschrijven en hebben in de werkelijkheid invloed op de vorm van de doeltekst. Semantische strategieën die Chesterman onderscheidt hebben te maken met lexicale semantiek die de betekenis van de doeltekst beïnvloeden. Tevens sluit hij erbij ook de aspecten die de betekenis van de zin omvatten, zoals nadruk, in. De derde soort, de pragmatische strategieën, heeft te maken hebben met de selectie van informatie in de doeltaal, het omvat de keuzes die vertaler maakt om de doeltekst aan te passen aan het toekomstige publiek. 130
Andrew Chesterman: ´Vertaalstrategieën: een classificatie´, in Denken over vertalen: tekstboek vertaalwetenschap. p. 243 131 ibid. p. 243 132 zie scriptie pg. 21, 42 133 Andrew Chesterman: ´Vertaalstrategieën: een classificatie´, in Denken over vertalen: tekstboek vertaalwetenschap. p. 245
47
Zoals de syntactische strategieën de vorm en de semantische strategieën de betekenis van de boodschap beïnvloeden, beïnvloeden de pragmatische strategieën de boodschap zelf. Daarom werden ze tijdens het vertalen van De ronde van Frankrijk gebruikt namelijk om de talige cultuurgerelateerde problemen op te lossen. Tevens ook de andere soorten strategieën dienen gedeeltelijk om dit soort problemen op te lossen. 5.1.2.1 Syntactische strategieën Chesterman onderscheidt tien soorten van syntactische strategieën: letterlijke vertaling, leenvertaling, transpositie, verschuiving van eenheid, verandering van de structuur van een constituent, verandering van de structuur van een clause, verandering in de structuur van de zin, verandering in cohesie, verschuiving van niveau, verandering van stijlfiguur. Deze strategieën dienen om met name de talige problemen, maar gedeeltelijk ook de talige cultuurgerelateerde problemen op te lossen, bijvoorbeeld de verandering van stijlfiguur.134 Letterlijk vertalen Het eerste soort van syntactische strategieën is de letterlijke vertaling. De letterlijke vertaling is meestal te zien bij de vertalingen tussen de verwante talen, zoals Engels en Duits, omdat deze talen vergelijkbare structuur van de zin hebben. Tussen een Germaanse taal (het Nederlands) en een Slavonische taal (het Slowaaks) is het moeilijk om voor honderd procent trouwe letterlijke vertaling te creëren zonder de natuurlijkheid van de doeltaalzin te verstoren. In de vertalingen tussen de talen van twee verschillende komen er verschillende vormen van taalkundige onvertaalbaarheid voor, in de meeste gevallen de oligosemie135. Een perfect voorbeeld van de oligosemie is te zien in de vertaling van volgende zin. ´Bent u de moeder van Karel Verhulst?´´Ste matkou Karla Verhulsta?´ Ten eerste kent het Slowaaks de lidwoorden niet, dus in de vertaling van deze zin ontstaat een soort van amplificatie136 samen met de verandering van de naamval, ´de moeder´ wordt ´matkou´ (basisvorm ´matka´) en omdat het in het Slowaaks het voorzetsel ´van´ eigenlijk niet bestaat, wordt ´van Karel Verhulst´ als ´Karla Verhulsta´ vertaald. Deze morfologische verschillen zijn het resultaat van het feit dat het Slowaaks als een Slavonische taal flecterend is en het Nederlands niet. Het is dus moeilijk een letterlijke vertaling voort te brengen tijdens het vertalen tussen het Nederlands en het Slowaaks, maar het is niet onmogelijk. Bijvoorbeeld: ´[...] en in de nachten die hen zullen verbergen in hun doodskleed, [...]´ : ´[...] a počas nocí, ktoré ich skryjú vo svojich rubášoch [...]´ 134
Andrew Chesterman: ´Vertaalstrategieën: een classificatie´, in Denken over vertalen: tekstboek vertaalwetenschap. p. 245 135 zie scriptie pg. 33 136 Dagmar Knittlová: K teorii a praxi překladu. p. 82
48
In dit voorbeeld wordt het feit dat het Slowaaks in de tegenstelling tot het Nederlands flecterend is niet niet een obstakel voor een mogelijke en in de doeltaal fungerende letterlijke vertaling. De doeltekst wordt niet on-Slowaaks en blijft leesbaar voor een Slowaakse lezer. Leenvertaling, calque Zoals eerder vermeldt onderscheidt Chesterman verschillende vormen leenvertaling. De eerste zijn officiële namen van bijvoorbeeld instituties. De enige instituties die zich in De ronde van Frankrijk bevinden zijn de namen van de kroegen en cafés. Die zijn in de vertaling eigenlijk in geheel vertaald. Er bestaan in deze vertaling aldus twee voorbeelden van dit soort calque: de naam van Hell´s Angels maar die is ook een leenvertaling van het Engels, en de naam van Italiaanse kranten Giro d´Italia. Volgens Chesterman bestaan er ook standaardvoorbeelden van leenvertalingen, een soort van ´bekende´ leenvertalingen waarbij het lid van de doelcultuur of de doeltekstlezer de betekenis kent hoewel het woord in de uitdrukking in een andere taal bestaat. De voorbeelden in de vertaling van De ronde van Frankrijk zijn meestal van internationaal karakter, zoals ´beatae memoriae´, ´cordon bleus´, ´ad fundum´ en ´feuille morte´. Verder beschrijft Chesterman nog twee soorten leenvertaling, de ´dubbele aanwezigheid´ van Pym en de introductie van een op een leenvertaling gebaseerd neologisme als vertaal oplossing.137 In de geanalyseerde vertaling bestaat de ´dubbele aanwezigheid´ niet. Tevens kan het op de leenvertaling gebaseerd neologisme men in deze tekst wel vinden. Zoals de vorige soort leenvertaling, de ´dubbele aanwezigheid´, bevindt zich ook dit soort leenvertaling in meer complexe contexten, bijvoorbeeld in de wetenschappelijke teksten. Maar een poging daarop bestaat in deze vertaling wel, de poging om het woord ´mythoman´ in het Slowaaks te introduceren. Uitsluitend is het gebruik van deze strategie het voorbeeld van de poging om de vervreemdende karakter van de doeltekst te creëren. Transpositie Chesterman gebruikt deze term van Vinay en Darbelnet om verandering van de woordsoort aan te duiden.138 Bijvoorbeeld ´een versnellingsapparaat om u tegen te zeggen´ : ´neuveriteľné prevody´ waar een werkwoord een bijvoeglijk naamwoord wordt.
137
Andrew Chesterman: ´Vertaalstrategieën: een classificatie´, in Denken over vertalen: tekstboek vertaalwetenschap. p. 246 138 ibid. p. 246
49
Verschuiving van eenheid Chesterman gebruikt hier de term van Catford waarmee hij de verschuiving van het ´aantal´ van een taalelement (morfeem, woord, constituent, clause, zin en alinea) gebruikt. 139 Dit soort van syntactische strategieën komen heel vaak voor op elk van de verschillende niveaus van de taalelementen. Bijvoorbeeld één zin in plaats van twee: ´Het succes van dit initiatief kon worden verklaard, maar dat deed er geen afbreuk aan. Omer wist hoe hij de massa naar zijn kroeg kon lokken en een jaar na zijn legendarische wielerwedstrijd zocht hij een team bij elkaar dat op grondvesten van zijn café het wereldrecord zuipen zou verpulveren.´ : ´Úspech tejto iniciatívy sa dá jednoducho vysvetliť, ale nič to nemení na tom, ţe Omer vedel prialákať davy do svojej krčmy a rok po jeho legendárnom cyklistickom závode začal dávať dohromady tým, ktorý by medzi stenami jeho podniku rozdrtil svetový rekord v chlastaní.´ Ee ander voorbeeld is een verschuiving van een constituent naar een nevengeschikte bijzin: ´De prachtige koersfiets had hij diezelfde ochtend verkocht om er zijn ontzaglijke hoeveelheden drank mee te kunnen betalen´ : ´Ten krásny športový bicykel ešte to ráno predal vychytralému obchodníkovi so ţelezom, aby mohol zaplatiť to nesmierne mnoţstvo svojich drinkov.´ wanneer ´aby´ in de doeltekst een voegwoord is. Nog een ander voorbeeld is ook de verschuiving van een woord naar een morfeem: ´Ik had geen nonkel Karel.´ : ´Nemal som strýka Karla.´. De negatie in de doeltekst wordt met het prefix van negatie ´ne-´ aangeduid in het werkwoord ´nemal´. Verandering van de structuur van een constituent Volgens Chesterman omvat deze strategie “een aantal veranderingen op het niveau van de constituent, waaronder veranderingen in getal, bepaaldheid en modificatie in de nominale constituent en veranderingen in persoon, tijd en modaliteit in de verbale constituent.”140 De constituent blijft een constituent, dus zijn ´eenheid´ wordt niet veranderd maar de interne structuur ervan wel veranderd wordt. Bijvoorbeeld kan het meervoud veranderd worden in een enkelvoud van een zelfstandig naamwoord: ´Als gij per se Latijn wilt spreken dan moet ge maar sigaren gaan roken met de pastoor, hij zal content zijn van u eens te zien.´ : ´Ak chcete hovoriť po Latinsky, musíte ísť na cigaru s pastorom, jeho to určite uspokojí a bude s vami zajedno.´ In het Slowaaks is het meervoud van ´sigaar´ als ´cigary´ vertaald. Het meervoud wordt met het meervoudsuffix van het vrouwelijk geslacht ´-y´ aangeduid. 139
John C. Catford: A Linguistic Theory of Translation: An essay in Applied Linguistics, p. 20 Andrew Chesterman: ´Vertaalstrategieën: een classificatie´, in Denken over vertalen: tekstboek vertaalwetenschap. p. 258 140
50
Dit soort verschuiving ontstaat ook als het onderwerp van de zin veranderd en daardoor ook de verandering van de persoon in de verbale constituent, bijvoorbeeld de tweede persoon wordt naar de derde persoon veranderd: ´Negenendertig glazen alcohol, koekoek, je steekt dat niet zomaar weg.´ : ´Tridsaťdevät pohárov chlastu, kukuk, to len tak nezmizne.´ Het persoonlijke voornaamwoord in de tweede persoon in het Slowaaks is ´ty´ en de derde persoon ´to´ is een neutrum, vergelijkbaar met ´het´ in het Nederlands. Ook de tijd van de verwoord in de verbale constituent veranderd kan worden, bijvoorbeeld van de tegenwoordige naar de verleden tijd: ´[...] wanneer alles in de natuur behaagziek sterft volgens de regels van de kunst.´ : ´[...] keď všetko v prírode koketne umieralo podľa pravidiel umenia.´ In dit voorbeeld duid het suffix van de verleden tijd (en het neutrum) ´-lo´ in het werkwoord ´umieralo´ verleden tijd aan. Verandering van de structuur van een clause In het beschrijven van deze strategie brengt Chesterman samen de veranderingen die in de structuur van de clause op het niveau van samenstellende constituenten ontstaan en hij specificeert deze veranderingen als verandering van de volgorde van de zinsdelen, de verandering van passieve vorm tegenover actieve vorm, hij plaatst de transitieve en de intransitieve werkwoordsvormen en de werkwoorden met verschillende aspectualiteit tegenover elkaar.141 Een vaak voorkomend voorbeeld in de vertalingen van het Nederlands is de verschuiving van een passief naar een actief. In het Nederlands worden de passieve constructies veel meer gebruikt dan in het Slowaaks en daarom ontstaat dit soort verandering heel vaak. Er bestaat dus ook veel van deze veranderingen in de vertaling van De ronde van Frankrijk. ´Toen de nog twaalf overblijvers die ochtend de caravan betraden begrepen zij dat de agenda lag opengeslagen op een historische dag.´ : ´Keď posledných dvanásť preţivších tú noc vstúpilo do karavanu pochopili, ţe sa v ten deň diár otvoril na historickom dni.´ Ook in de vertaling van ´Wij wisten hoe wij lang voor het eind van elke maand haar pensioentje opgezopen kregen´ : ´Vedeli sme ako skoro sme jej ju pred koncom kaţdého mesiaca prepili.´ veranderd de voltooid deelwoord van een passief voltooid deelwoord naar een actief. Ook vaak voorkomend is de verplaatsing van de zinsdelen binnen een zin, bijvoorbeeld de combinatie van subject + object + werkwoordelijke constructie + bijwoordelijke bepaling kan veranderd worden naar de combinatie van werkwoordelijke constructie (met verzwegen subjectaanduiding) + bijwoordelijke bepaling + object.
141
Andrew Chesterman: ´Vertaalstrategieën: een classificatie´, in Denken over vertalen: tekstboek vertaalwetenschap. p. 247
51
In het voorbeeld ´Hoeveel mensen kunnen zeggen, dat ze een ganse bak bier hebben gedronken tussen twee maaltijden door?´ : ´Koľko ľudí dokáţe povedať, ţe [oni] vypili medzi dvoma jedlami celé vedro piva?´ wordt in de doeltekst het subject ´oni´ verzwegen en het object ´celé vedro piva´ (´een ganse bak bier´) verschoven naar het eind van de zin. De bijwoordelijke bepaling ´medzi dvoma jedlami´ (´tussen twee maaltijden´) wordt in het midden verplaatst. Verandering van transitiviteit van een werkwoord komt ook vaak voor: ´[...] en steeds minder nam men de moeite om helemaal tot achteraan in de tuin te gaan zeiken maar haalde zijn gerief uit de gulp tegen het triplex en de wielen van de caravan.´ : ´[...] a závodníci sa čoraz menej unúvali chodiť šťať aţ úplne na koniec záhrady, ale uľavovali si oproti triplexu a kolesám karavanu.´ In de doeltekst wordt de transitiviteit met het wederkerende voornaamwoord ´si´ (vertaalbaar als ´zich´) aangeduid. Verandering van de structuur van de zin “Deze groep van veranderingen heeft invloed op de structuur van de zin op het niveau van de samenstellende clause-eenheden. Daaronder vallen veranderingen van hoofdzin in bijzin en vice versa, veranderingen in het soort bijzin etc.”142 Bijvoorbeeld kan een nevengeschikte nominale bijzin veranderd worden in een betrekkelijke bijzin: ´[...] en nu pas, nu vele hoofdrolspelers al van aardbodem werden geveegd, sta ik erbij stil dat de eigenaardige naam die Omer aan zijn kroeg gaf de waarde van een orakel had: als leugenaars, fantasten en mythomanen zouden de vertellers van deze verhalen uit zijn kroeg door het leven gaan.´ : ´A práve teraz, keď mnohí z hlavných účinkujúcich čuchajú k fialkám odspodu, sa pozastavujem nad tým ako to svojrázne meno, ktorým Omer nazval svoju putiku mohlo mať povahu veštby: rozprávači týchto príbehov kráčali z jeho krčmy ţivotom ako klamári, fantasti a mytomani.´ Het betrekkelijkheid van de bijzin in de doeltaal wordt met het tijdaanduidende voegwoord ´keď´ (vertaalbaar als ´wanneer\als´, dus ook het betekenis van ´...en nu pas, nu...´ dragend) aangegeven. Ook kan een nevengeschikte nominale bijzin in een ´vrijstaande´143 hoofdzin veranderd worden met dezelfde ´ informatiewaarde´, dezelfde functie dus: ´Uiteraard ging het leven verder, dat maakte het leven soms zo moeilijk.´ : ´Pochopiteľne, ţivot pokračoval ďalej. To robilo ţivot niekedy tak ťaţkým.´
142
Andrew Chesterman: ´Vertaalstrategieën: een classificatie´, in Denken over vertalen: tekstboek vertaalwetenschap. p. 248 143 ibid. p. 249
52
Verandering in cohesie Chesterman beschrijft deze vertaalstrategie als de verandering die “de invloed heeft op de onderlinge verwijzingen in de tekst of op het gebruik van ellips, substitutie, voornaamwoorden, herhaling of verschillende soorten voegwoorden.” 144 Bijvoorbeeld kan een bijwoord van modaliteit naar een bijwoordelijk gebruik van bijvoeglijke naamwoord veranderen: ´Bier, welteverstaan.´ : ´Piva pravdaţe.´ In het Slowaaks zal de vervanging van het bijwoord ´welteverstaan´ met een ander bijwoord vreemd en onnatuurlijk klinken. Dezelfde reden kan ook tot de vervanging van een bezittelijk voornaamwoord met een wederkerend voornaamwoord leiden. ´[...] en heb mijn tanden niet in, in zo´n toestand kan ik geen volk ontvangen.´ : ´[...] a zuby mi ostali v pohári pri posteli a v takomto stave nemôţem nikoho prijať.´ De wederkerend voornaamwoord ´mi´ heeft ongeveer dezelfde betekenis als het bezittelijke voornaamwoord ´mijn´ maar klinkt meer natuurlijk in het Slowaaks. De cohesie in Nederlandse zin kan ook tot stand gebracht worden door een of ander soort van voornaamwoord, dat kan in de vertaling van de zin naar het Slowaaks door de herhaling van het oorspronkelijke woord waarnaar verwezen wordt verschoven worden. Hier wordt ten eerste het bepalingaankondigende voornaamwoord veranderd in een herhalingswoord en daarna wordt een persoonlijk voornaamwoord van tweede persoon naar een substantief in de rol van object: ´De kunst was om je compleet van de kaart te hijsen, en dat dag nadien opnieuw te doen, en de dag na de dag nadien opnieuw, tot je als enige overbleef.´ : ´Umením je kompletne sa naliať, deň na to sa naliať znova, deň na to zas a znova kým neostane len jeden.´ Tot dit soort van veranderingen kan ook het afschaffen van de Nederlandse grote gebruik van bezittelijke voornaamwoorden behoren. In het Slowaaks worden ze in aanzienlijk kleinere mate gebruikt en daarom bestaat ook in de vertaling van De ronde van Frankrijk groot aantal afkappingen van bezittelijke voornaamwoorden: ´Meneer, kijk eens hier: ik sta hier in mijn peignoir [...]´ : ´Pane, pozrite: stojím tu v nočnej košeli [...]´ ´Na zijn copieuze maaltijd stopten wij hem in bed, [...]´ : ´Po hojnom obede sme ho narvali do postele, [...]´ ´ [...] zij zullen zich bij niet willen schamen om hun sluitspieren te laten verslappen, om te verbleken in hun gezicht, om te wauwelen en door lint te gaan.´ : ´ Nebudú sa chcieť nechať zahanbiť kôli ochabnutým zvieračom, poblednutiu v tvári, bľabotaniu a oţratosti.´ 144
Andrew Chesterman: ´Vertaalstrategieën: een classificatie´, in Denken over vertalen: tekstboek vertaalwetenschap. p. 249
53
Verandering van stijlfiguur Deze strategieën zijn verdeeld in drie basisalternatieven145 worden gebruikt in de vertalingen van stijlfiguren. Het eerste alternatief is dat de relevante figuur (bijvoorbeeld personificatie) in de brontaal behouden wordt in de doeltaal en er gebeurt geen verandering ervan. Het kan het behouden van bepaalde sleutelwoorden zijn dus een soort van leenvertaling146 of letterlijke vertaling.147 ´Bij het doorkruisen van alle door de zon in slaap geruste, roze en dromerige steden, [...]´: ´Pri kriţovaní všetkých slnkom do spánku ukolísaných, ruţových a snivých miest [...]´ Het tweede alternatief is de vervanging van een stijlfiguur in de brontaal met een andere stijlfiguur met een passende of vergelijkbare functie in de doeltaal. Bijvoorbeeld: ´Al bij een korte rit, de eerlijkheid gebiedt ons dat te zeggen. Maar wat voor één.´: ´Čestnosť, ale aká, nám káţe povedať, ţe to bol malý výjazd.´ Het derde alternatief is de weglating van de stijlfiguur in de vertaling: ´[...] in zo´n toestand kan in geen volk ontvangen.´ : ´[...] a v tamkomto stave nemôţem nikoho prijať.´ Hier wordt de stijlfiguur ´geen volk´ vervangen met een ´gewoon´woord ´nikoho´ (niemand) vervangen. Chesterman voegt nog een alternatief aan deze drie basisalternatieven toe, het is een gebruik van een stijlfiguur op de plaats in de tekst waar in het origineel geen stijlfiguur stond. Bijvoorbeeld gebruik van een woord met sterker ´karakter´ dan het oorspronkelijke woord: ´ [...] maar hij had zijn naam weer aan de deelnemerslijst laten schrappen op verzoek van een meisje dat hem voor een klassieke keuze liet: zij of het bier.´ : ´[...] ale napokon muselsvoje meno nechať vyčiarknúť zo zoznamu účastníkov na ţiadosť jednej devy, ktorá ho postavila pred klasickú voľbu: buď pivo alebo ja.´ Het woord in de doeltaal ´deva´ heeft een sterkere karakter, vlakbij het woord ´meid´, maar voegt lichtheid aan de zin toe. 5.1.2.2 Semantische strategieën Zoals aangetoond in de inleiding van het hoofdstuk over de vertaalstrategieën van Chesterman en de aanpassing ervan op de vertaling van De ronde van Frankrijk naar het Slowaaks, brengen de semantische strategieën de veranderingen ter zake lexicale semantiek en betekenisveranderingen samen. De betekenisveranderingen zij alweer cultuurgebonden.
145
Andrew Chesterman: ´Vertaalstrategieën: een classificatie´, in Denken over vertalen: tekstboek vertaalwetenschap. p. 250 146 zie scriptie pg. 53 147 zie scriptie pg. 53
54
Een aantal van deze strategieën is afgeleid van de term modulatie148 van Vinay en Darbelnet. Tot de semantische strategieën behoren: synonymie, antonymie, hyponymie, tegendelen, veranderingen van abstractieniveau, veranderingen in distributie, veranderingen in nadruk, parafrase en sommige andere semantische veranderingen. Synonymie Synonymie is gebruik van een woord dat niet het meest equivalente woord is in de doeltaal, maar min of meer synoniem ervan. Volgens Chesterman wordt synonymie gebruikt om de herhalingen in de doeltekst voor te komen.149 Als een voorbeeld kan ook de vervanging van de stijlfiguur van de syntactische strategieën dienen: ´[...] maar hij had zijn naam weer aan de deelnemerslijst laten schrappen op verzoek van een meisje dat hem voor een klassieke keuze liet: zij of het bier.´ : ´[...] ale napokon musel svoje meno nechať vyčiarknúť zo zoznamu účastníkov na ţiadosť jednej devy, ktorá ho postavila pred klasickú voľbu: buď pivo alebo ja.´ Antonymie In het geval van antonymie wordt een antoniem gebruikt samen met een ontkennend element, aldus Chesterman150: ´Hij voelde zich benadeeld omdat hij als minderjarig niet had mogen deelnemen aan deze wedstrijd en was van mening dat hij en niemand anders die titel verdiende.´ : ´Cítil sa znevýhodnený lebo sa ako nezletilý nemohol zúčastniť tejto súťaţe a bol tej mienky, ţe nikto iný ako on si titul nezaslúţi.´ In de vertalingen van de Germaanse talen naar het Slowaaks komt de antonymie vaak voor omdat er in de Slavonische talen een dubbele negatie mogelijk is. Daardoor wordt naast de negatieve ´niemand´ (´nikto´) het werkwoord in de brontaal ook in zijn negatieve vorm gebruikt. Hyponymie De veranderingen van de relatie van hyponymie komen vaak voor en worden door Chesterman in drie subcategorieën verdeeld.151 De eerste subcategorie behoort tot de verandering van een hyperoniem in een hyponiem: ´Een glas tequila [...]´: ´Poldeci tequily [...]´ waar ´poldeci´ een specifiek soort glas: 0,04 ml glas voor harde alcohol. De tweede subcategorie is de tegenovergestelde, dus een verandering van een hyponiem in een hyperoniem: ´Een vlakke aanloop van drie pilsjes.´: ´Plochý začiatok tromi pivami.´ Het woord ´pivo´ betekent ´bier´ en wordt hier gebruikt omdat er geen preciesere equivalent in het Slowaaks voor ´pils\pilsje´ bestaat. 148
zie scriptie pg. 52 Andrew Chesterman: ´Vertaalstrategieën: een classificatie´, in Denken over vertalen: tekstboek vertaalwetenschap. p. 252 150 ibid. p 252 151 ibid. p 252 149
55
De derde subcategorie is de vervanging van een hyponiem met een hyponiem van dezelfde hyperoniem als van het eerste hyponiem: ´[...] het was de taak van de gerechtsdeurwaarder om de ingeslikte druppel te onderscheiden van de druppel die naar buiten werd gespuwd nog voor hij achter de huig verdwenen was.´ : ´Úlohou notára bolo odlíšiť prehlnuté kvapky od tých, čo boli vypľuté skôr neţ dorazili za ohryzok.´ In de doeltaal veroorzaakt het woord ´huig´ (in het Slowaaks ´čípok´) een andere hypomie waarin het alseen hyperoniem staat. Daarom is de zin meer verstaanbaar voor een Slowaakse lezer als daar een andere hyponiem van de categorie ´keel´ staat, in dit geval ´ohryzok´ (´adamsappel´). Tegendelen Tegendelen zijn de woordparen, met name werkwoordstructuren die dezelfde situatie van tegenovergestelde invalshoeken beschrijven, aldus Chesterman. Hiermee bedoelt hij de paren als ´kopen´ en ´verkopen´.152 Voorbeeld uit de vertaling: ´ [...] die toch als een stevige tegenstander mocht worden beschouwd.´ : [...] ktorý treba povaţovať za mocného protivníka.´ Het woord ´treba´ is een partikel met de betekenis van ´moeten´, dus een tegendeel van in de brontekst gebuikt woord ´mogen´. Verandering van abstractieniveau Bij het veranderen van abstractieniveau kan de vertaler kan de vertaler kiezen om de doeltekst meer of minder abstract te maken. Bijvoorbeeld op het abstractere niveau: ´Op mijn veertiende zat ik in de weeffabrieken van Aalst en Dendermonde.´ : ´Od svojich štrnástich som pracovala v textilných fabrikách od Aalstu po Dendermonde.´ Hier worden de ´weeffabrieken´ met de ´textielfabrieken´ vervangen. Tegenover het minder abstract niveau: ´Toen we nog leefden als de personages in de liedjes van Big Bill Broonzy [...]´ : ´Keď sme ešte ţili ako postavy z bluezových odrhovačiek Big Billa Broonzyho [...]´. De zanger Big Bill Broonzy is on de Slowakije onbekend, daarom moest hij in de vertaling voorgesteld worden. In plaats van ´liedjes´ wordt de woordverbinding ´bluezové odrhovačky´ (´bluesdeuntjes´) gebruikt. Verandering in distributie Verandering in distributie is de verandering van het aantal elementen, dat in de brontaal en in de doeltaal tot een semantische component behoren. Er worden twee soorten van deze strategie onderscheiden en dus uitbreiding, dat wil zeggen, het gebruik van groter aantal lexicale elementen, en indikking, een tegenovergestelde dus. Volgens Chesterman veroorzaakt de uitbreiding een soort van verzwakking van de tekst.153 152
Andrew Chesterman: ´Vertaalstrategieën: een classificatie´, in Denken over vertalen: tekstboek vertaalwetenschap. p. 253 153 ibid. p 254
56
Een voorbeeld van indikking: ´[...] en een gerechtsdeurwaarder zou het hele gebeuren gadeslaan zodat de resultaten officieel kon worden gemaakt en de kampioen zijn naam zou zien verschijnen in het Guiness Book of Records.´ : ´Notár mal sledovať celú udalosť a dohliadnuť na to, aby sa výsledky mohli stať oficiálnymi a tieţ aby šampión videl svoje meno objaviť sa v Guinessovej knihe rekordov.´ Een voorbeeld van uitbreiding en dus het verzwakking van de tekst kan zijn: ´Zij stonden dan te graaien in de onmetelijke diepten van hun broekzakken, hun weg zoekend tussen aanstekers, muntstukken en geknakte sigaretten, om met veel geluk na een half uur hun huissleutels op te delven.´: ´Stál dole, hrabal sa v nezmerateľných hĺbkach vreciek na nohaviciach, hľadal si cestu skrze zapaľovače, mince a polámané cigarety, aby napokon po pol hodine s veľkým šťastím vydoloval kľúče od domu.´ Verandering in nadruk Dit soort verandering beschrijft Chesterman als het besluit van de vertaler een element in de tekst meer of minder te benadrukken als in de originele tekst. 154Voorbeeld van een grotere benadrukking: ´Na zijn copieuze maaltijd stopten wij hem in bed, om reserves op te bouwen [...]´ : ´Po hojnom obede sme ho narvali do postele, aby si vybudoval zásoby [...]´. Hier heeft het werkwoord ´narvali´ een sterkere karakter meer in de betekenis van ´propp(t)en´. Een voorbeeld van vermindering van de nadruk: ´[...] maar naar de inhoud van zijn dagen blijft het evenwel gissen met natte vinger.´ : ´ [...] ale o obsahu jeho dní ostáva jedine hádať.´ Hier wordt ´gissen met natte vinger´ als ´jedine hadať (´alleen maar gissen´) vertaald. Parafrase Parafrase in een omschrijving van een taalelement op verschillende niveaus, op het niveau van een lexeem of het hogere niveau van zin, omdat dat element in de doeltaal niet bestaat of een andere vorm heeft. Deze strategie wordt gebruikt bij het vertalen van vaste woordverbindingen, uitdrukkingen enzovoort, aldus Chesterman.155 Bijvoorbeeld: ´Dat hangt er van af.´: ´Záleţí...´ Verandering van troop Deze groep strategieën betreft de vertaling van tropen, zoals metaforen. Chesterman verdeelt het in drie subcategorieën.156 Het behouden van een origineel troop valt onder de eerste subcategorie. Deze subcategorie kan verder verdeeld worden.
154
Andrew Chesterman: ´Vertaalstrategieën: een classificatie´, in Denken over vertalen: tekstboek vertaalwetenschap. p. 254 155 ibid. p 254 156 ibid. p 255
57
Ten eerste blijft de troop qua lexicale semantiek onveranderd, zoals in: ´Herinnering is de troostende stuiptrek van een leven [...]´ : ´Spomienka je utešujúci kŕč ţivota [...]´. Ten tweede zijn de tropen in de doeltaal en brontaal gelijksoortig maar semantisch zijn ze niet verwant: ´[...] een zette skald die zijn mosterd haalde bij de haast delirerende journalisten die in 1903 reeds de grootsheid bejubelden van de wielerversie van de Tour de France.´ : ´[...] odovzdaného barda, ktorý svoju inšpiráciu našiel v takmer delirických ţurnalistoch, ktorí roku 1903 oslavovali veľkosť cyklistickej verzie Tour de France.´ De metafoor ´mosterd halen´ wordt met een ´on-metaforische´ woordverbinding ´nájsť inšpiráciu´ (´inspiratie vinden´) vervangen. Ten derde verandert zich het soort troop niet, maar de bron ervan verandert zich wel: ´Men mocht ons naakt op een fiets zetten en ons vragen rondjes te rijden zoveel men wou, wij namen onze verantwoordelijkheden als het op vertier aankwam, je kwam maar op met de voorstellen, deed gerust een polonaise aan ons lijf, maar drinken voor de sport was een brug te ver.´ : ´Mohli nás nahých posadiť na bicykel a chcieť od nás koliečok koľko sa im len ţiadalo, my sme od svojich povinností voči zábave neutekali, mohli prichádzať s návrhmi, skákať nám po hlavách, ale pitie ako šport bolo uţ príliš.´ In de tweede subcategorie verandert de troop van de brontaal in een andere troop van de doeltaal waarin de betekenis wel behouden wordt maar de troop een andere vorm heeft, zoals in: ´ Ze gooiden zich op de barkruk als een jas, maar ook daarin blonken ze niet uit.´ : ´Skladali sa na barové stoličky ako by ich vlastnili, ale ani v tom nevynikali.´ In de derde subcategorie wordt de beeldspraak uitgelaten, dus de troop van de brontaal wordt niet met een troop in de brontaal vervangen. Bijvoorbeeld: ´[...] en onze Herman stuurde Omer met een kluitje in het riet met een eenvoudige maar voor iedereen verstaanbare antwoord: ´Omer,ik ben niet zot.´ : ´[...] a náš Herman Omera oblbol jednoduchými, ale pre kaţdého zrozumiteľnými slovami: ´Omer, nie som blázon.´ Zoals bij de veranderingen in stijlfiguur wijst Chesterman ook een subcategorie toe, waar op de plaats waar in de brontekst geen troop zat in de doeltekst er een bijkomt, bijvoorbeeld in: ´Maar Hij had het gedaan.´ : ´Ale On ju vyslyšal.´ is ´vyslyšal´ wel een metafoor. Andere semantische veranderingen Tot deze subcategorie behoren volgens Chesterman verschillende soorten modulaties zoals verandering van fysieke betekenis of deiktische (aanwijzend) richting157: ´Pas wanneer de herinnering is opgedroogd treedt de dood helemaal in [...]´ : ´Aţ keď spomienka odumrie vstúpi smrť.´ Het woord ´odumrie´ in de doeltaal betekent ´sterft af´ wat wel een andere activiteit is. 157
Andrew Chesterman: ´Vertaalstrategieën: een classificatie´, in Denken over vertalen: tekstboek vertaalwetenschap. p. 257
58
5.1.2.3 Pragmatische strategieën Met pragmatische strategieën bedoelt Chesterman de strategieën die te maken hebben met de selectie van informatie van de doeltaal die de vertaler doet als hij het publiek van de doeltaaltekst kent. In sommige opzichten zijn deze strategieën vergelijkbaar met de semantische en syntactische strategieën maar in werkelijkheid staan ze een beetje hoger dan die strategieën omdat ze niet de vorm of betekenis van de boodschap veranderen, maar de boodschap zelf. Chesterman verdeelt dit soort strategieën in tien categorieën: culturele filtering, verandering in explicatie, verandering van informatie, interpersoonlijke verandering, verandering in taalhandeling, verandering in coherentie, gedeeltelijke vertaling, verandering in zichtbaarheid, transredigeren en andere pragmatische veranderingen.158 Culturele filtering Deze strategie heeft zijn grondvesten in de postkoloniale vertaalwetenschap en bevat twee tegenstaande richtingen. De eerste wordt door andere theoretici dan Chesterman ook de naturalisering, de domesticering159 of de adaptatie genoemd en betreft het proces van het vertalen van de cultuurspecifieke elementen in de doeltaal met andere culturele of functionele equivalenten, zodat ze aan de normen van de doeltaal voordoen. De tweede richting heet exotisering of vervreemding160 en het benoemt het proces van het expliciteren van de cultuurspecifieke elementen van de brontaal in de vertaling.161 Als een soort exotiserende culturele filtering kan ook het veranderen van de titel van De ronde van Frankrijk naar Tour de France in plaats van het vertalen ervan in het Slowaaks. Er bestaan twee redenen voor deze beslissing. De eerste is dat in het Slowaaks geen aparte term voor De ronde van Frankrijk bestaat en het creëren van één zal in het Slowaaks bijzonder vreemd klinken. Ten tweede dient de ´hervertaling´ van de officiële titel van De ronde van Frankrijk als een aanwijzing dat het verhaal uit België afkomstig is en niet uit Nederland en een soort van aanmerking dat de België tweetalig is en het Frans ook een deel ervan uitmaakt, hoewel in de tekst het Frans alsook een betekenisdragend element wegvertaald is: ´Merci, moe.´ : ´Dík mami [...].´ Een ander voorbeeld van de exotiserende richting is dat de namen van de personages niet naar het Slowaaks vertaald zijn, wat eigenlijk een gewoonte is binnen de Slowaakse vertaalpraktijk. Met een uitzondering van Big Bill Broonzy worden ook de namen van bekende persoonlijkheden niet verder uitgelegd. 158
Andrew Chesterman: ´Vertaalstrategieën: een classificatie´, in Denken over vertalen: tekstboek vertaalwetenschap. p. 257 159 zie scriptie pg. 18 160 zie scriptie pg. 18 161 Andrew Chesterman: ´Vertaalstrategieën: een classificatie´, in Denken over vertalen: tekstboek vertaalwetenschap. p. 257
59
Het publiek zou al tijdens het lezen begrijpen moeten dat de namen iets te maken hebben met wielrennen en De ronde van Frankrijk. De namen in dit verhaal hebben ook geen betekenisdragende functie en dus de vertaling ervan zal overbodig zijn. Daarentegen zijn de namen van de cafés en kroegen wel vertaald omdat die wel betekenisdragende taalelementen zijn in de tekst. Bijvoorbeeld als de auteur de mooiheid ervan wil benadrukken: ´Bovendien kenden wij kroegen met mooie namen, café De Maretak, café Olympia, café Rio, café De Blinde Vink, dat moest volstaan.´ : ´Veď sme poznali aj krčmy s peknými menami: Bar Imelo, Café Olympia, Bar Rio, U Slepého Číţika... To muselo stačiť.´ Verandering in de mate van explicietheid Volgens Chesterman is de vertaling explicitering of implicitering van het origineel en dus dat de vertaling algemeen of explicieter of implicieter dan het origineel is. Bij de explicitering worden de expliciete elementen toegevoegd aan de originele tekst162: ´Wohltemperiert, als we dat woord tenminste hadden gekend.´ : ´Wohltemperiert, ako vravia Nemci, teda, ak by sme to slovo vtedy prinajmenšom poznali.´ De toegevoegde bijzin ´ako vravia Nemci´ (´zoals de Germanen het zeggen´) laat de lezer zien waar het woord ´wohltemperiert´ vandaan komt zonder het weg te vertalen moeten. Implicitering is het tegenovergestelde en betreft het weglaten van de in de doeltaal overbodige of te expliciet element of vervanging ervan met een implicieter element163: ´Niemand zal daar weten dat Omer ooit een wedstrijd naaktfietsen organiseerde als promotiestunt voor zijn café.´ : ´Nikto z nich nebude vedieť, ţe Omer raz zorganizoval súťaţ v bicyklovaní v rúchu Adamovom ako reklamu pre svoju krčmu.´ Verandering van informatie Verandering van informatie verdeelt Chesterman in twee soorten: de toevoeging van informatie en het weglaten van informatie.164 Het weglaten van informatie van de brontekst, die in de doeltekst overbodig is, komt in de vertaling van De ronde van Frankrijk niet voor. Er was simpelweg geen reden om informatie weg te gooien omdat het een bellettristische tekst is. De noodzaak was groter om informatie toe te voegen. In de toevoeging komt aldus een informatie bij die voor het begrijpen van de brontekst door een brontekstlezer niet nodig is maar voor de doeltekstlezer wel. Bijvoorbeeld de voetnoot bij de naam Big Bill Broonzy die deze, voor het groot deel van Slowaakse publiek onbekende zanger voldoende zal aan de Slowaakse lezer moeten voorstellen. 162
Andrew Chesterman: ´Vertaalstrategieën: een classificatie´, in Denken over vertalen: tekstboek vertaalwetenschap. p. 258 163 ibid. p 259 164 ibid. p 259
60
Een andere voorbeeld van toevoeging zijn de beschrijvingen van de gezinsleden van de verteller in het verhaal. Deze personages kunnen soms voor de lezer moeilijk te onderscheiden zijn. Om de verwarring te voorkomen zijn er rondom deze personage geen volgende veranderingen gebeurd: ´De laatste jaren was ze het beu geraakt haar slaap te moeten onderbreken voor de vriendelijke agenten die mijn laveloze ouwe uit de goot hadden geraapt en hem thuis kwamen afleveren.´ : ´ Za posledné roky mala uţ dosť rušenia jej spánku priateľskými agentami, ktorí môjho oţratého tatka vytiahli zo stoky, aby ho doručili domov.´ In plaats van ´hem´ wordt in de doeltekst ´môjho oţratého tatka´ (´mijn bezopen vader´) gebruikt. ´U had de toestand eens moeten zien waarin onze Pierre gisteren verkeerde.´ : ´To ste mali vidieť v akom stave sa včera vrátil náš najstarší, Pierre.´ (´onze oudste Pierre´) Interpersoonlijke verandering “Deze strategie beïnvloedt de stijl van de hele tekst: ze veranderd de mate van formaliteit, de mate waarin de tekst\auteur de betrokkenheid en gevoelens van de lezer opwekt, het niveau van technisch vocabulaire en dergelijke: alles waardoor de relatie tussen de tekst\auteur en de lezer verandert.”165 Het meest opvallende soort van interpersoonlijke veranderingen in de vertaling van De ronde van Frankrijk is de verzachting van de originele, soms ´te´ vulgaire tekst. Hier zal misschien de toekomstige lezer van de vertaling voelen, dat de vertaling door een vrouw gemaakt is omdat het grote aantal van vulgarismen of sterkere woorden waren verzacht, hoewel niet wegvertaald. Het was moeilijk om hier de boerachtige of tussentalige vormen niet te gebruiken. ´[...] en het zou wreed moeten lukken dat het nog Omer zal zijn.´ : ´[...] a muselo by to byť sakra šťastie aby sa opäť nazýval Omerom.´ De vorm ´sakra šťastie´draagt een betekenis vlakbij ´wel verdraaid geluk´ die wel zachter klink dan ´wreed (moeten) lukken´. In ´Omer, ik ben niet zot.´ : ´Omer, nie som blázon.´ betekent ´blázon´ ´gek´ in de doeltekst. ´Bovendien stond het reglement vomeren toe, het uitgebraakte bier werd niet van het totaal afgetrokken [...]´ : ´Mimo to, predpisy zvracanie povoľovali, mnoţstvo vyzvracaného piva sa od celku neodrátavalo, [...]´. ´De roem, verdomme, lag daar voor de griepgrap voor zijn voeten [...]´ : ´Sláva mu doboha pri nohách leţala [...]´. In het Slowaaks worden de vulgarismen in verband met God minder sterk aangenomen dan in het Nederlands. Daarom is de vertaling van ´verdomme´ hoewel vrij letterlijk toch voor de lezer een beetje zachter. 165
Andrew Chesterman: ´Vertaalstrategieën: een classificatie´, in Denken over vertalen: tekstboek vertaalwetenschap. p. 260
61
Verandering van taalhandeling Verandering van handeling gaat hand in hand met andere soorten vertaalstrategieën. Het resultaat ervan is de verschuiving van bijvoorbeeld mededeling naar bijvoorbeeld verzoek of de verschuiving van de directe naar de indirecte rede.166 Voorbeelden: ´Er wordt gebeld!´: ´Niekto zvonil.´ ´Weeral!´ : ´Zas raz...´
Gedeeltelijke vertaling Onder de gedeeltelijke vertaling verzamelt Chesterman verschillende soorten gedeeltelijke vertaling zoals samenvattend vertalen, vertaling van klanken, symbolistische vertalingen van literaire teksten, transcriptie167 enzovoort168. Als voorbeeld kan hier letterlijke vertaling dienen omdat die ook op het syntactische niveau ook een soort van transpositie is: ´[...] en in de nachten die hen zullen verbergen in hun doodskleed, [...]´ : ´[...] a počas nocí, ktoré ich skryjú vo svojich smútočných šatách [...]´ Verandering in zichtbaarheid De verandering van zichtbaarheid verwijst naar de zichtbaarheid van de auteur in de brontekst en de vertaler in de doeltekst voor de lezer. In de praktijk is de aanwezigheid van de auteur voelbaar voor de lezer in de toegevoegd commentaar van de auteur of zijn opmerkingen en de verandering van deze zichtbaarheid komt in de vertaling meestal in de vorm van voetnoten, de semantische verandering (toevoeging) van informatie dus met het voorbeeld van de voetnoot bij Big Bill Broonzy. Andere pragmatische veranderingen Chesterman noemt bij het uitleggen van dit soort verandering een voorbeeld ervan die te maken heeft met het kiezen van het dialect of een andere vorm van taalvariant in de vertaling. 169 In de originele tekst van De ronde van Frankrijk wordt in de directe rede een soort Vlaams tussentaal gebruikt. In de vertaling is deze taalvariant wegvertaald samen met de woorden uit het Frans en in plaats ervan wordt een regionaal neutrale en standaard-versie van het Slowaaks. 166
Andrew Chesterman: ´Vertaalstrategieën: een classificatie´, in Denken over vertalen: tekstboek vertaalwetenschap. p. 260 167 zie scriptie pg. 47 168 Andrew Chesterman: ´Vertaalstrategieën: een classificatie´, in Denken over vertalen: tekstboek vertaalwetenschap. p. 261 169 ibid. p 262
62
´Awel, Eddy Merckx, ik zie dat ge goed gereden hebt. Ge hebt toch geen doping gepakt? Al in het potje moeten pissen?´ ´Gij zijt jaloers gij. Gedurft niet meedoen dus moet ge zwijgen. Gij zoudt nu alleen uur op achterstand hebben gestaan.´ ´Herman, laat onze Potrel met rust. Hij is een coureur aan het worden. Misschien zoudt gij ook beter wat aan sport doen in plaats van al uw geld aan de bazin van Het Hoekske te hangen.´ ´Ja, moe. Ge hebt ongetwijfeld gelijk, moe.´ ´Trek het u niet aan jongen, ik ben wreed content dat ge koerst. Echt waar.´ : ´Ále, Eddy Merckx, vidím, ţe si dnes dobre odjazdil. Snáď si nemal nejaký doping? Uţ si musel šťať do kelímku?´ ´Ty len ţiališ. Neodváţiš sa pridať, tak čuš. Teraz by si uţ aj tak hodinu zaostával.´ ´Herman, nechaj uţ toho Potrela napokoji. Bude z neho závodník. Moţno by sa aj ty malvenovať športu miesto toho, ţe by si všetky svoje vešal na nos majiteľke staničného bufetu.´ ´Áno mami. Máš bezpochýb pravdu mami.´ ´A ty si z toho nič nerob chlapče, ja som strašne spokojná s tvojím bicyklovaním. Fakt.´ ´Dík mami, aj ja ťa mám rád.´ Conluderend dient dit hoofdstuk om het gebruik van de vertaalstrategieën op het voorbeeld van de vertaling van De ronde van Frankrijk te beweren. In de inleiding van dit hoofdstuk worden de basis- en productsstrategieën van Chesterman gelinkt met de ideologische en talige cultuurgebonden vertaalproblemen. De ideologische cultuurgerelateerde vertaalproblemen, het bepalen van de ´karakter´ van de vertaling, worden al eerder in het derde hoofdstuk beschreven en aan de hand van postkoloniale en feministische theorieën opgelost. De talige cultuurgerelateerde vertaalproblemen worden met behulp van productstrategieën, de syntactiche, de semantische en de pragmatische strategieën, van Chesterman opgelost.
63
6 Conclusie In deze scriptie probeerde ik de gekozen vertaalstrategieën en vertaaltheorieën en het gebruik samen met het belang ervan te analyseren op het voorbeeld van mij eigen vertaling van de De ronde van Frankrijk van Dimitri Verhulst. Eerst heb ik in het theoretische gedeelte de basistheorieën van de vertaalwetenschap, volgens de indeling van Libuša Vajdová, Edita Gromová en Jana Rakšányiová, en de rol die ze bij een vertaler kunnen spelen beschreven. Deze theorieën, met name de polysysteem-theorie van Even-Zohar, de systeem-theorieën van Lambert en Lefevere en de descriptieve vertaalwetenschap van Toury vormen de theoretische grondvesten voor elke vertaler. Deze theorieën helpen om de plaats, de rol en de functie van de vertaling in de literatuur en de taal begrijpen. Daarna heb ik twee cultuurgebonden benaderingen in de moderne vertaalwetenschap uitgelegd. De cultuurgerelateerde vertaaltheorieën, namelijk de postkoloniale en feministische benadering geven aan de vertaler de kans om de mogelijke karakter van de vertaling en het vertalen te begrijpen en zijn eigen standpunt bepalen. De eerste geanalyseerde benadering was de postkoloniale vertaalwetenschap die zich bezig hield met de vragen rond de rol van de vertaling tussen verschillende culturen, rond de functie van de vertaling in de postkoloniale context. Deze theorie geeft de vertaler een kans om de exotiserende, domestificerende of vervreemdende karakter te kiezen voor zijn eigen vertaling. Na het bestuderen van de theorie van Venutti over de ´tamme´ en ´wilde´ vertalingen heb ik mijn eigen vertaling voor de vervreemdende karakter beslist. De tweede moderne richting in de vertaalwetenschap is de feministische benadering. Die vond ik als vertaalster ook belangrijk voor mijn eigen vertaling. Het dwong me om na te denken hoe zou ik als een vrouw de sterk ´mannelijke´ tekst aanpakken, waar in de tekst zou ik moeten mijn vrouwelijkheid onderdrukken en waar kan ik het wel een beetje laten zien. De praktische voorbeelden ervan beschreef ik samen met de voorbeelden van vervreemdende karakter in het analytische gedeelte. De vertaaltheorieën vormen zich rond een paar basistermen van vertaalwetenschap en daarom heb ik verder deze belangrijke termen, die ook in de vertaalstrategieën en ook in de vertaaltheorieën te vinden zijn, beschreven. Omdat de vertaalwetenschap geen exacte wetenschap is, worden in de vertaalwetenschap deze termen niet in de absolute betekenis ervan behandeld. Elke linguïst gebruikt zijn eigen terminologie, wat soms tot verwarring leidt en daarom heb ik voor de meest frequente handeling van deze termen besloten. De termen intertekstualiteit, equivalentie, vertaalproblemen en onvertaalbaarheid zijn in de basisbetekenis ervan die ik heb beschreven en uitgelegd. Verder heb ik de meest frequente indelingen van vertaalstrategieën genoemd en uitgelegd. De wereld van de vertaalstrategieën is een samenwerkende systeem gebaseerd op dezelfde eisen waaraan een vertaling zal moeten voldoen. De meeste van de indelingen overeenkomen dus met elkaar met slechts marginale verschillen ertussen. Daarom heb ik meerdere typologieën van de strategieën beschreven om deze samenwerking te laten zien. 64
Aansluitend kwam de analyse van de vertaling van De ronde van Frankrijk. Daar heb ik de classificatie van vertaalstrategieën van Andrew Chesterman voor gebruikt. Mijn analyse was gericht op het feit dat elke beslissing van de vertaler een systematische oplossing bestaat en met behulp van deze systematisering kunnen ook de grootste vertaalproblemen opgelost worden. Van alle deze indelingen of classificaties heb ik volgens mijn het meest uitgewerkte gekozen, die van Andrew Chesterman en die heb ik verder als de basis voor mijn analyse gebruikt. In deze analyse heb ik de tekst van De ronde van Frankrijk in de brontaal, het Nederlands, en de tekst van Tour de France, mijn vertaling naar het Slowaaks, vergeleken en verwerkt. In deze analyse van het gebruik van zijn strategieën heb ik beweerd dat het essentieel voor de vertaler is om deze strategieën te kennen en te weten gebruiken. Dat neem ik als het bewijs dat elke vertaalprobleem analytisch, met behulp van de vertaalstrategieën opgelost kan zijn. Samenvattend hoop ik dat ik met deze scriptie het belang van het gebruik van de gekozen vertaaltheorieën en de vertaalstrategieën tijdens het vertalen heb bewezen en liet zien hoe ingrijpend de resultaten van het gebruik van de theoretische en de analytische kennis van theorie in de vertaling zijn.
65
7 Bibliografie Primaire bronnen:
VERHULST, D.: Tour de France. (M. Partilová Vert.). 2010 (De originele uitgave 2006). VERHULST, D.: De helaasheid der dingen. Amsterdam : Uitgeverij Contact , 2006, p. 206. ISBN: 978-90-254-2773-3
Secundaire bronnen:
BAKHIN, M: Rabelais and His words. Passages taken from Mikhail Bakhtin, Rabelais and His World. Trans. by Helene Iswolsky. Bloomington: Indiana University Press (1984). BARNSTONE, W.: The Poetics of Translation: History, Theory, Practice. Yale: Yale University Press, 1993, p. 302, ISBN 0-300-05189-1, 1927 BREE, VAN, C.: Overzicht taalvariatie. Syllabus voor de seminaar Sociolinguïstiek. studiejaar 2010-2011. FF MU CATFORD, J.C.: A Linguistic Theory of Translation: An essay in Applied Linguistics. Language and Language Learning. London: Oxford University Press, 1967, p.103 CHESTERMAN, A.: ´Vertaalstretegieën: een classificatie´, in Denken over vertalen: tekstboek vertaalwetenschap. 243-263. ed. Ton Naaikens, Cees Koster, Henri Bloemen, Caroline Meijer. Utrecht: Uitgeverij Vantilt, 2004, p. 368. ISBN 90-77503-14-5 DUFF, A.: Translation, Resource Books For Teachers. series editor Alan Maley, Oxford: Oxford University Press, 1989, ISBN 0 19 4371042, p.167 GENTZLER, E.: Contemporary Translation Theories. Translation Studies, General editors: Susan Bassnett and André Lefevere. London and New York : Routledge, ISBN 0-415-091713, p. 224, 1993 GORJAN, Z.: ´On Translating Joyce´s Ulysses´, in Cognitive Linguistics and Poetics of Translation, Language in Performance. 201-212. ed. Elżbieta Tabakowska. Gunter Narr Verlag Tübingen : Narr, 1993, p. 146. ISBN 3-8233-4078-6 201 HOLMES, J. S.: The Nature of Translation: Essays on the Theory and Practice of Literary Translation, Bratislava: Publishing House of the Slovak Academy of Sciences, 1970, p.232
66
GROMOVÁ, E.: ´Teoretické myslenie o preklade v 8o. a 9o. rokoch 2o. storočia´. in Myslenie o preklade, ed. Libuša Vajdová. 41-55. Bratislava: Kalligram: Ústav Svetovej Literatúry SAV, 2007, p.184. ISBN 978-80-8101-006-4 KNITTLOVÁ, K.: K teorii a praxi překladu. Syllabus van FF UP. Olomouc: 2003. p. 216. ISBN 80-244-0143-6 LEVÝ, J.: České teorie překladu. Vývoj prekladatelských teorií a metod v české literatuře. Ivo Ţelezný: Praha, 1996, ISBN 80-237-1735-9 (1) ISBN 80-237-2839-3 (2) NORD, Ch.: Translating as s Purposeful Activity: Functionalist Approaches Explained. TRANSLATION THEORIES EXPLAINED. Manchester : St.Jerome Publishing, 2007, 1997 ISBN 978-1900650-02-1 POPOVIČ, A.: ´Metodologické a komparatistické otázky prekladu´, in Chiméra prekladania: Antalógia slovenského myslenia o preklade. 25-64. ed. Dagmar Sabolová. Bratislava: 1. veda: vydavateľstvo slovenskej akadémie vied. Ústav svetovej literatúry SAV,1999. p.236. ISBN 80-224-0562-0 POPOVIČ, A.: ´The Concept ´Shift of Expression´ in Translation Analysis´, in Cognitive Linguistics and Poetics of Translation, Language in Performance. 78-88. ed. Elżbieta Tabakowska. Gunter Narr Verlag Tübingen : Narr, 1993, p. 146. ISBN 3-8233-4078-6 201 RAKŠÁNYIOVÁ, J.: ´Interdisciplinárnosť a funkcionalita´, in Myslenie o preklade, ed. Libuša Vajdová. 100-111. Bratislava: Kalligram: Ústav Svetovej Literatúry SAV, 2007, p.184. ISBN 978-80-8101-006-4 REMAEL, A.: Vertaalwetenschap. Syllabus voor bachelor toegepaste taalkunde academiejaar 2008-2009. Artesis: Vertalers en Tolken VAJDOVÁ, L.:´ Teória polysystémov a preklad´, in Myslenie o preklade, ed. Libuša Vajdová. 12-35. Bratislava: Kalligram: Ústav Svetovej Literatúry SAV, 2007, p.184. ISBN 978-808101-006-4
67
Internetbronnen:
an.1.: Dimitri Verhulst: De helaasheid der dingen. bereikbaar op
[Geraadpleegd op 13\5\2010, 17:33] an.2.: Ţalmy, 119. kapitola. Oslava zákona a slova Boţieho. bereikbaar op [Geraadpleegd op 21\4\2010, 12:33] CHESTERMAN, A.: ´On the idea of a theory´, in Across 8, 1, 1-16, 2007. bereikbaar op [Geraadpleegd op 14\4\2010, 16:o4] CHESTERMAN, A.: ´Translation data problems´, in S ljubov’ju k slovu. Festschrift for Arto Mustajoki. ed. J. Lindstedt et al., Helsinki: Department of Slavonic and Baltic Languages and Literatures, 2008, 17-26. bereikbaar op [Geraadpleegd op 14\4\2010, 17:15] CHESTERMAN, A.: ´Translation typology´, in The Second Riga Symposium on Pragmatic Aspects of Translation. ed. A. Veisbergs and I. Zauberga, Riga: University of Latvia, 2000. 49-62. bereikbaar op [Geraadpleegd op 14\4\2010, 16:28] CHESTERMAN, A.: ´What constitutes “progress” in Translation Studies?´, in Översättning och tolkning. Rapport från ASLA:s höstsymposium, Stockholm, 5-6 november 1998. ed. Birgitta Englund Dimitrova ,Uppsala: ASLA, 33-49. bereikbaar op [Geraadpleegd op 14\4\2010, 16:15] GIER, J. de: ´Nicolas Matsier: Gesloten huis´, in Literary Criticism. NBLC. Adviesraad voor Godsdienst en Levensbeschouwing, 1996, 82. p. 174. bereikbaar op [Geraadpleegd op 21\4\2010, 12:28] HELLEMANS, A.: Dimitri Verhulst: De helaasheid der dingen. bereikbaar op [Geraadpleegd op 13\5\2010, 17:28] NORDQUIST, R.: ´Tag questions´, in About.com Guide to Grammar & Composition, bereikbaar op [Geraadpleegd op 21\4\2010, 12:55]
68
8 Bijlage Tour de France (de vertaling van Mária Partilová)
Boh stvoril deň a my sme sa ním vliekli. Keď sme ešte ţili ako postavy z bluezových odrhovačiek Big Billa Broonzyho170 zorganizoval Omer útok na svetový rekord v pití. Piva pravdaţe. Bola to jedna z mnohých dôvtipností, ktorými sa Omerovi vţdy podarilo zaplniť svoju krčmu, Klub Klamárov. Jeho nápady boli z tých, ktoré mali ľudia vo zvyku nazývať veľkolepými alebo strhujúcimi a fakt, ţe boli často dôvodom Omerových potýčok s políciou to zdá sa len potvrdzovalo. Udalosti, ktoré Omer vymyslel boli vţdy presne tej povahy, ţe o spomienkach tých, čo o nich neskôr rozprávali sa často zvyklo zapochybovať. A práve teraz, keď mnohí z hlavných účinkujúcich čuchajú k fialkám odspodu, sa pozastavujem nad tým ako to svojrázne meno, ktorým Omer nazval svoju putiku, mohlo mať povahu veštby: rozprávači týchto príbehov kráčali z jeho krčmy ţivotom ako klamári, fantasti a mytomani. Ale nad tým sme sa my nepozastavovali. Nie, nie je to tak, ţe by sme existenciu jeho krčmy popierali len preto, ţe jej dal ohavné meno. Veď sme poznali aj krčmy s peknými menami: Bar Imelo, Café Olympia, Bar Rio, U Slepého Číţika... To muselo stačiť. Spomienka je utešujúci kŕč ţivota, niečo ako vyššia forma posmrtnosti. Aţ keď spomienka odumrie vstúpi smrť. Rozklad začína keď ľudia o nás prestanú snívať a v prípade, ţe ţiaden zo svedkov nemieni riskovať, ţe bude prehlásený za klamára, budú príbehy z Klubu stratené a zabudnuté v našich vlastných osudoch, čo je skoro akoby sa nikdy nestali. Poniektorí po sebe zanechajú aspoň lebku a hrsť kostí, ako osamelý brachiosaurus toľko a toľko miliónov rokov a jednu hodinu dozadu, jemu to môţe byť uţ jedno, ale o obsahu jeho dní ostáva jedine hádať. Moţno ţe archeológovia vydolujú zo zeme pri nejakých vykopávkach lebku alebo zuby Omera, beatae memoriae. Môţe sa stať. Jeho kostre dajú meno a muselo by to byť sakra šťastie, aby sa opäť nazýval Omerom. A tak bude ako John alebo George alebo čo ja viem kto stáť v sklenenej škatuli vedľa Lucy (ktorá sa snáď tieţ volala inak, ak uţ v jej dobe mali zvyk dávať si mená) a spolu budú dokumentovať bláznivé kroky evolúcie. Ale bez toho, ţe by som chcel vedcov v budúcnosti predčasne podceňovať, nemyslím si, ţe budú disponovať technikami, ktoré by im mohli odhaliť, ţe táto kostra kedysi viedla bar a ţe sa viaţe k muţovi pomätených nápadov. Nikto z nich nebude vedieť, ţe Omer raz organizoval súťaţ v bicyklovaní v rúchu Adamovom ako reklamu pre svoju krčmu. Časť obyvateľstva sa búrila hnevom, v prvom rade nie preto, ţe by nahaté bicyklovanie povaţovali za útok na dobré mravy, ale preto, ţe sa súťaţ konala síce v odľahlom, ale predsa len okolí kostola. 170
Afro-Americký bluesový spevák a gitarista v dvadsiatych az štyridsiatych rokoch dvadsiateho storočia, preslávený hitmi ako napríklad ´Good liquer gonna bring me down´
69
Vplyv pastora bol prekvapivo dosť veľký a sympatie polície pre tento projekt dostatočne obsiahle, aby sa 14 bezboţných účastníkov nakoniec muselo na štarte objaviť v spodkoch. Nazvali to kompromisom, hranica medzi cirkvou a úradmi nebola hrubšia neţ spodky. Môj otec stal vtedy na zaslúţenom druhom mieste k veľkému záujmu početného publika, keďţe nohy mal veru dobré. Úspech tejto iniciatívy sa dá jednoducho vysvetliťm i keď to nič nemení na fakte, ţe Omer vedel do svojej krčmy prilákať davy a rok po jeho legendárnom cyklistickom závode začal dávať dokopy tým, ktorý by medzi stenami jeho podniku rozdrtil svetový rekord v chlastaní. Potreboval dvanásť chlapov, nikto netušil odkiaľ vyhrabal práve toto číslo, ale nikoho tieţ neprekvapilo, ţe krátko po oznámení svojich plánov stál pred našimi dverami s prosíkom, aby sme sa zúčastnili. Nás to takisto neprekvapilo, všetky dni boli predvídateľné, ale na ţiaden z nich sme neboli pripravení. Nie, prekvapenie prišlo z našej strany keďţe ţiaden z nás nebol ochotný zviesť sa na Omerovom fádnom pláne. Mohli nás nahých posadiť na bicykel a chcieť od nás koliečok koľko sa im len ţiadalo, my sme od svojich povinností voči zábave neutekali, mohli prichádzať s návrhmi, skákať nám po hlavách, ale pitie ako šport bolo uţ príliš. Priznávam, náš Zwaren sa spočiatku prihlásil, i keď medzi nami nebol najlepším pijanom, zďaleka nie, ale napokon musel svoje meno vyčiarknúť zo zoznamu účastníkov na ţiadosť jednej devy, ktorá ho postavila pred klasickú voľbu: buď pivo alebo ja. Pred otcom sa o tom nedalo ani slovo prehodiť, nešiel do toho a basta. Náš Potrel bol ešte nezletilý a na jeho veľké sklamanie sa nemohol zúčastniť a náš Herman Omera pekne napálil jednoduchými, ale pre kaţdého jasne zrozumiteľnými slovami: ´Omer, nie som blázon.´ Pochopiteľne, ţivot pokračoval ďalej. To robilo ţivot niekedy tak ťaţkým. Zoznam účastníkov sa skvel na pulte Klubu Klamárov. Denne sme sa chodili pozerať kto sa pridal, kto sa rozhodol riskovať pripísať si tento slávny svetový rekord na svoje triko. O všetko bolo do bodky postarane, prítomný mal byť aj lekár, aby stál pri našich hrdinoch v ťaţkých chvíľach, ktoré sa bezpochyby mali dostaviť. Notár mal sledovať celú udalosť a dohliadnuť , aby sa výsledky mohli stať oficiálnymi a aby šampión videl svoje meno objaviť sa v Guinessovej Knihe Rekordov. Bolo to len meno, nikomu nič nepovie, viacmenej je meno len voľná zmes mŕtvych písmen, anagram prázdnosti, ale ten, kto sa objavil Guinessovej Knihe Rekordov zanechal znak svojho ţivota, dôkaz, ţe vystúpil nad nadto závideniahodný priemer. Hranica ţivota, to bola Guinessova kniha rekordov, a ten, kto jej prikladal dôleţitosť, tej hranici, ten si dokázal nahovoriť, ţe sa nenarodil pre nič. Postavil sa na jednu čiaru s tou či tým, kto najrýchlejšie plával, najvyššie vyskočil, najhlasnejšie spieval. Stál bok po boku stvoreniam s najdlhším jazykom či pľúcami najviac znetvorenými rakovinou, medzi človekom a netvorom, homo erectus, ktorý spomedzi všetkých spoludruhov v desaťmiliónovej histórii svinstva najviac pil. Na to sa národ prišiel pozrieť . Bystrozrako pozoroval rastúci počet účastníkov, ktorý sa deň pred veľkou udalosťou zastavil na jedenástke. Jedenásť odváţlivcov, notorických alkoholikov z nudy a tradície, chlapíkov, ktorí z otca na syna ţili na hrane. Skladalili sa na barové stoličky akoby na ne patrili, ale ani v tom nevynikali. Šance na úspech boli podruţné keďţe na zozname nefiguroval ţiaden Verhulst a mimo to sa musel násť ešte dvanásty muţ za menej neţ jednen deň. Ale my sme sa nemali zúčastniť, ó nie, kaţdý, len my nie.
70
Svet bol zachránený v slabej chvíľke. Keď sme sa v ráno Veľkého dňa zastavili u Omera doplniť zásoby cigariet, zbadali sme, ţe sa jeho muţstvo zaplnilo. Viac z pocitu zodpovednosti neţ ctiţiadostivosti sa náš Herman predsa len zapísal ako dvanásty a posledný a keď sa s touto informáciou oboznámil zvyšok Reetveerdegemu, vzrástla viera v nezabudnuteľný večer, ktorý mal priniesť šampióna a predaj lístkov okamţite stúpol. Zakúsili sme, čo znamená niečo očakávať keď sme videli vykladať dodávku s prenajatými sklápacími stoličkami, vzrušene sme sa prizerali ako komunálni zamestnanci budovali pódium, na ktorom naši gladiátori v ten večer mali zápasiť s alkoholom, ktorý predsa len treba povaţovať za mocného protivníka. Pódium sa skladalo z dvanástich stoličiek, z ktorých kaţdú sprevádzal drevený súdok, do ktorého mohol útočník na rekord podľa uváţenia grcať. A grcať sa malo, kôli tomu všetci prišli. Mimo to, predpisy zvracanie povoľovali, mnoţstvo vyzvracaného piva nebolo odrátané od celku, kaţdý vypitý polliter sa objavil na bodovacej tabuli. Ale museli byť naozaj prehltnuté, úplne. Úlohou notára bolo odlíšiť prehltnuté kvapky od tých,čo boli vypľuté skôr, neţ dorazili za ohryzok. Nemohli sme tvrdiť, ţe sme za rozhodnutím nášho Hermana stáli. Ale uţ ho prijal, hrdinský skutok sám o sebe, stal sa Niekým Kto Prijal Rozhodnutie a zdalo sa, ţe bude našu podporu potrebovať viac neţ hocikedy predtým. Smaţili sme pre neho hranolky, šľahali vajcia, mazali sme mu chleba masťou, a či uţ jeho pečen zvládala naše cordon bleus alebo nie, musel sa do prasknutia napchávať, aby si v ţalúdku vytvoril absorbčnú vrstvu, grunt, ako sme to nazývali. Keď uţ sa pánko vrhol na šport, musel sa naučiť pohybovať ţivotom v dokonalej fyzickej forme. Teraz, keď uţ musel hájiť rodinnú česť a zúčastniť sa bolo dôleţitejšie ako prehrať, nikto netúţil po tom, aby sa zúčatnil a teraz, keď uţ sa do toho dal, musel niesť následky. Po jeho hojnom obede sme ho narvali do postele, aby si vybudoval rezervy a tesne pred súťaţou sme ho posadili na misu, aby sa zbavil všetkých odpadových látok z poslednej pitky. Boli to detaily, ktoré mohli rozhodovať o úspechu alebo prehre, i keď sám v to aţ tak moc neveril. Keď ho otec a strýkovia konečne eskortovali na súťaţné divadlo, netušil nikto z nás, či bol náš Herman pripravený stať sa Niekým, či bol schopný sa ako víťaz vrátiť naspäť. Pretoţe tak to malo byť, titul mu nemohol vykĺznuť, na to bola konkurencia príliš chudá a slabá. Sláva mu doboha leţala pri nohách na striebornej tácke, nemusel pre to ani študovať, ani vedieť hrať futbal. Bola jeseň, aj keď na mol sme boli kaţdú ročnú dobu a to je to svojské na rozprávaní o našich ţivotoch ako je toto, ţe ročné obdobia ich neovplyvňovali, ale smrť sa zdala viac nevyhnutná, keď aj listy stromov predvádzali svoj feuille morte, keď všetko v prírode koketne umieralo podľa pravidiel umenia. V tú noc som počul i stromy trepotať korunami ako rozlieskavačky, vietor prišiel z diaľky a neprinášal nám nič, len ťaţké myšlienky. Bola to doba tesne po poráţkach, kravy vedeli, ţe im na zimu bola prepoţičaná milosť, ţe ešte raz môţu stáť v ruji, a tie najtrúchlivejšie z ich bučaní slúţilo ako trúchlenie za teľatami, ktoré skončili ako kotlety. Preto tú noc dopadalo svetlo policajných sirén tak krásne na tapety v našej spálni. Bola to súčasť boţskej choreografie.
71
Pri dverách zazvonilo, ale stará mama Maria ostala leţať v posteli, ktorá sotva stihla nasať teplo jej tela. Uţ dávno prestala odpovedať na nočné volanie zvončeku, pretoţe vedela, ţe je to zas jeden z jej synov, ktorý stratil motoriku vďaka silnému pivu a stojí dole bojujúc s kľúčmi. Stál dole, hrabal sa v nezmerateľných hĺbkach vreciek na nohaviciach, hľadal si cestu skrze zapaľovače, mince a polámané cigarety, aby napokon po pol hodine s veľkým šťastím vydoloval kľúče od domu. Potom prišiel na rad test psychomotorických schopností, pri ktorom sa musel dostať kľúčom do zámku. Zazvonilo druhý krát, začul som ako sa vo vedľajšej izbe stará mama ešte raz obracia na druhý bok za rinčania nadávok, za odpustenie ktorých sa o rok neskôr modlila v Lourdách. Vstal som, pozrel som sa von oknom a zbadal som policajta ako netrpezlivo prešľapáva pred vchodom. Vyzeral akoby ho tlačil mechúr. "Babi", zavolal som. "Čo je chlapče?" "Niekto zvonil." "To je tvoj otec. Pravdepodobne nemôţe dostať kľúč do zámku. Len ho nechaj zvoniť, noc na čerstvom vzduchu mu nezaškodí." "Je to polícia, babi." "Zas raz..." Aj polícii prestala stará mama v noci otvárať dvere. Za posledné roky mala uţ dosť rušenia jej spánku priateľskými agentmi, ktorí môjho oţratého otca vytiahli zo stoky aby ho doručili domov. Boli časy, kedy sa policajný zbor Reetveerdegemu podobal skôr na taxisluţbu neţ na hocičo iné a stalo sa viackrát, ţe najprv zaviezli môjho otca aţ ku dverám a o tri hodiny neskôr doručili môjho strýka Zwarena. Začalo to prekračovať hranice keď pomáhali do izby aj môjmu strýkovi Hermanovi a asistovali mu pri vyzliekaní jeho zodratých šiat. Nakoniec, poukazovali tým sluţbu celej dedine, pretoţe niekto vyspávajúci opicu na ulici mohol spôsobiť nešťastie, v tom zmysle sme chápali materinské inštinkty ţandárov, ale nemuseli to preháňať, tieţ sme mali svoju hrdosť. Inokedy zvonili so spravou, ţe náš Potrel tu či tam počas oţratej hádky niekoho zrámoval a z administratívnych dôvodov musí stráviť noc v cele, kde mimochodom uţ dávno mal vlastné pţamo . Polícia nás udrţiavala informovaných, aby sme sa neznepokojovali ak by sa zdal neprítomný pri raňajkách. Akoby sme my mali byť znepokojení keď sa naši chlapi niekedy tri dni neukázali. Stávalo sa, ţe sa nachádzali vo výbornej forme a opití sa chceli stoj čo stoj totálne oţrať, a to sme ich vtedy nezazreli celý týţdeň. A mimochodom, my sme neraňajkovali. Aspoň nie skôr ako sme stiahli pol krabičky cigariet. Ale keď policajti prebrali spôsoby predavačov vysávačov a niekedy aţ päť krát za noc zvonili pri dverách alebo drţali zvonček dokým sa dvere neotvorili, to uţ zaváňalo váţnosťou. Keď stará mama napokon dvere otvorila, zdalo sa akoby bolo to agentovi prišlo ľúto. "Dobrý večer pani, prepáčte, ţe vás ruším takto neskoro v noci, ale ste matkou Hermana Verhulsta?" "Záleţí..." Kaţdý tu poznal Verhulstovcov a polícia úplne najlepšie. Očividne bol chlapec v zbore nový a k nám ho poslali oťukať sa. "Mohol by som vojsť, pani?" "Pane, pozrite: stojím tu vo svojom pyţame, moje zuby ostali v pohári pri posteli a v takomto stave nemôţem nikoho prijať. Aké máte pre mňa novinky?" "Obávam sa madam, ţe je to váţne. Naozaj nemôţem vojsť? Je to pomerne nepríjemné, aby som takéto niečo rozoberal medzi dverami." "Chlapče, zbehni mi hore po zuby, aby som tu pána mohla prijať aspoň trochu dôstojne." V kanvici ostalo ešte trochu vlaţnej kávy, ktorú agent vďačne prijal. Horká chuť našej cikorky mu moc nešmakovala a ak by sme mu ku šálke nepostavili vrecko cukrom, asi by sa mu tvár rozpoltila na dve odporné polovice. Akonáhle mala stará mama zuby späť na mieste, mohol rozhovor pokračovať ďalej. "Otázočku madam, nemáte náhodou problémy so srdcom?" "Je teraz hodina otravovať ľudí otázkami o ich srdci?" 72
"Mrzí ma to, ale musel som sa spýtať." "Tak o čo ide? Chcela by som sa rýchlo vrátiť do postele." "Váš syn madam... Herman Verhulst..." "Áno? Čo zase vyviedol?" "...leţí momentálne v komatóznom stave." "Pozrite pane, som stará ţena s príliš malou penziou. Od mojich štrnástich som pracovala v textilných fabrikách od Aalstu po Dendermonde. Museli sme začínať o piatej a ja som do práce chodila na bicykli, v čase i nečase. Kaţdú sekundu, čo som strávila na záchode mi strhli z platu. Otehotnela som keď som mala sedemnásť a keďţe môj syn váţil priveľa, museli ho zo mňa vytiahnuť cisárskym rezom. Napokon zo mňa na svet prišlo desať detí, z čoho deväť preţilo a ja som strávila celý ţivot medzi plienkami a chcankami tej droboty. Inými slovami, neštudovala som.Viem, ţe sa všetci moji synovia, teda aj náš Herman, vracajú niekedy domov v strašnom stave. Mali ste vidieť v akom stave sa včera vrátil náš Pierre. Ale ja na ten stav neviem nalepiť nijaké meno. Kometózny alebo ako ste to povedal? Akoţe, viem si pod tým niečo predstaviť, pod takým kometóznym stavom. To sa tu stáva dennodenne, ja uţ som to videla všetko. Ale mohol by ste byť taký milý a rozprávať ľudským jazykom?" "Komatózny, to je madam vedecký termín. Znamená to, ţe nie je mŕtvy, ale tieţ uţ viac neţije." "Veď to som práve povedala pane, to vidím kaţdý deň. Moţno som aj ja teraz v kometóznom stave, keď to uţ vravíte. Mohla by som?" Agent si nasadil výraz, ktorý mal dať najavo, ţe je policajt a ţiaden doktor. "Ak by náš Herman uţ neţil, tak by ste mi tu hovoril, ţe je mŕtvy a nie napríklad, ţe je v kometóznom stave, blbec. Ale teda, kometózny... to pochádza z latinčiny?" Agent pokrčil plecami. Bezpochyby preklínal okamih, kedy ho náčelník zboru vyslal s touto, všetkými jeho kolegami nenávidenou úlohou. Táto prácička bola vţdy pre zelenáčov, staré pušky robili dojem svojimi skúsenosťami s pečiatkovaním oficiálnych dokumentov a vypisovaním pokút za parkovanie. "Pozrite pán policajt, teraz by som si rada vybrala svoje zuby a šla spať. Bol by ste taký láskavý a uţ ma neotravoval s takými blbosťami. Sú prekrista štyri hodiny ráno. Kometózny stav, môj ty Boţe. Vedecký termín, môj ty Boţe. Čo sa človek musí všetko napočúvať počas ţivota..." O tri týţdne neskôr sa Herman vrátil domov s páskou na tvári a jeho pokoţka dotieravo páchla po nemocnici. Pohromade ho drţal pôsobivý počet stehov a na sadre na ľavej nohe mal podpisy všetkých sestričiek. Pekných sestričiek podľa jeho slov a všetkým im sľúbil puget pretoţe po tri dni sedeli ako pribité na jeho posteli a šepkali mu do do uší neţné slová, čo podľa všetkého robili vţdy, keď niekto leţal v kóme. Iba tak mu mohli navrátiť chuť do ţivota. A hľa, náš Herman sa z kómy prebudil a bol rýchlo vyhlásený za hrdinu. Veď sa stal majstrom sveta, pochopiteľne. Po tom, čo k starému rekordu v pití piva pridal tri litre a osemdesiat centilitrov, nastúpil muţne do svojho vozu, i keď sotva stál na nohách. Celý Klub uţasnuto prizeral ako náš Herman ešte zázračne uspel v otvorení dverí svojho auta a zasunutí kľúča do zapaľovania. Keď sa mu ešte podarilo naštartovať a znesiteľne rovno sa rozbehnúť, bol kaţdý presvedčený, ţe jeho oči spočinuli na jednom z najpozoruhodnejších pijanov všetkých čias, na niekom, kto si svoj svetový titul nevyslúţil len tak pre nič za nič. O pár minút neskôr sa Herman nachádzal na diaľnici, i keď v opačnom pruhu a len na niekoľko sekúnd. Zráţka musela byť strašná.
73
Napriek nadľudskému mnoţstvu alkoholu nameranom v jeho krvi a napriek jeho ťaţkému dopravnému priestupku, všetko dohromady postačujúce na doţivotný zákaz šoférovania, poisťovňa vyhlásila, ţe za škody spôsobené počas nehody nie je zodpovedný a náklady na hospitalizáciu a faktúra za opravu boli zaplatené do posledného centu. Podarilo sa mu totiţ, typický náš Herman, čelne napáliť do ukradnutého auta a navyše si o mesiac neskôr mohol vyzdvihnúť na radnici medajlu pretoţe rozbil na kusy auto bandy gangstrov, ktorých bezvýsledne uţ mesiace hľadala polícia. Jeho samotného vymrštilo na hudbu Roya Orbisona, ktorého počas svojej jazdy smrti počúval na plné pecky a predsavzal si splodiť syna, ktorého by nazval Royom, z vďačnosti za ten zázrak ţivota. To posledné sme mu vyhovorili. Náš majster sveta v pití! Herman Verhulst! Otec na neho musí byť hrdý! A nám zarobil na to, aby sme po zvyšok ţivota museli počúvať otázku, či sme rodina s tým jedným Verhulstom, Hermanom, vţdy keď sme naše priezvisko pomaly hláskovali zapisovateľovi na súde. Len náš Potrel sa nevedel prinútiť prejaviť nadšenie. Cítil sa znevýhodnený lebo sa ako nezletilý nemohol zúčastniť tejto súťaţe a bol tej mienky, ţe on a nikto iný neţ on si titul nezaslúţi. Mimo to mal pochybnosti o pravdivosti takejto súťaţe, ktorá pojem chlastanie nepatrične zúţila. Za prvé mohol mať účastník nahodou svoj deň, taký, ţe počas neho mohol zvládnuť hromadu pív bez toho, ţe by padol k zemi. Takéto dni sa vskutku stávali, dni zmilovania. A za druhé sa pitka obmedzila len na chabé pivo, ktoré varili v Pivovare De Geest a odkiaľ oblak sladového smradu a prekliatia zavalil naše dediny. Náš Potrel očakával od svetového šampionátu v chlastaní viac, dúfal v odhalenie absolútneho pijana svetu, niekoho kto hral na všetky píšťaly v opileckom organe. Wohltemperiert, ako hovoria Nemci, ak by sme to slovo prinajmenšom poznali. Nie je ţiadne umenie kompletne sa naliať. Umením je sa kompletne naliať, deň na to sa naliať znova, deň na to zas a znova kým neostane len jeden. V prípade nutnosti mali účastníci chlastať aj celý týţdeň v kuse. A nesmelo sa to obmedziť len na pivo, na rad mali prísť aj vodka a whiskey a priehrštie iných hrôzostrašných palív a koktejlov. Ide o to, ţe náš Potrel teraz všetky tieto základné princípy pretavil do príťaţlivej formy, akoby v súťaţnom rámci, a ten prišiel rýchlejšie ako to hocikto z nás mohol uznať za moţné. Náš Potrel totiţ zistil, ţe jeho ideály o totálnom oţranovi súhlasia s ideálmi Géo Lefèvra o absolútnom cyklistovi. Lefèvre, vynálezca úplne prvej Tour de France, mal totiţto na mysli taký závod, ktorý musí byť náročný takým spôsobom, aby sotva jeden prešiel koncovou páskou. Také muselo byť aj meranie síl nášho Potrela, a on okamţite začal vypracovávať celý koncept s jednou starosťou, ţe nikdy predtým ešte nič ničomu neobetoval. Noţničky a lepidlo sa navrátili do ţivota nášho Potrela. V chlieve nalepil na stenu mapu Francúzka (škála 1 k 1 000 000) na veľkú, silnú kartónovú dosku, na úľavu svojej matky, ktorá videla svojho syna ako sa mení na kutila, čo ho postupne donúti získať chuť na zaučenie sa remeslu a ostať mimo krčiem. Na mapu zakreslil celý parkur, pozastávajúci sa z devätnástich krásnych úsekov. Po troche rátania sa rozhodol, ţe na kaţdých päť kilometrov pripadne jeden pohár, čo čoskoro znamenalo, ţe na jeden predsa len krátky 180 kilometrový výjazd musí vypiť tridsaťšesť pohárov. Čo najrýchlejšie.
74
Ale náš Potrel chcel stvoriť čo najkomplexnejšieho pijana, výnimočný talent, ktorý mohol byť objavený len tak, ţe sa laťka postaví čo najvyššie. A zdravý biely moč sa mal stať niečím, čo účastníci budú musieť isto najbliţších devätnásť dní postrádať. V analógii s cyklistickým okruhom vymyslel tri ocenenia, tri svetre, ktoré mali byť rozdelené. Ţltý sveter pre víťaza, v podstate pre toho, kto prekoná jednotlivé parkúry najrýchlejšie. Zelený sveter bol bol pre šprintéra, inak povedané: kráľa cez ad fundum . A sveter s bambuľkami mohol byť získaný v horách, kde sa víťazilo chliapaním tvrdých nápojov ako vodka a whiskey. Malé plastové bicykle, s ktorými som sa kedysi hrával snívajúc, ţe som Lucien Van Impe alebo hlavne Bernard Hinault, koniec koncov jediné hračky, s ktorými som sa nedokázal rozlúčiť a odkladal som si ich z niečoho, čo sa manifestovalo ako nepochopiteľná nostalgia,tieto bicykle zrazu zmizli vo vreckách nášho Potrela a mali slúţiť ako pešiaci na šachovnici, kde si konzumáciou hráči posúvali svojich pešiakov o jedno políčko. Niečo ako dáma, ale pre prasatá. Náš Herman povaţoval celý tento nápad za smiešny, ak nie detinský, a nezúčastnil sa. Prirodzene, uţ zbalil oficiálny titul a mohol stratiť svoju reputáciu, hádali sme, ţe povaţoval za rozumnejšie odpočívať na vavrínoch. Môjho otca mohli nazývať veľkým pijanom, ale bol obmedzený vo svojich moţnostiach: z červeného vína okamţite upadal do spánku. A mimochodom uţ prišiel o tretinu svojho ţalúdku kôli zlozvyku pomiešať všetko čo dokázal uchopiť: víno, pivo, campari, gin... Môj otec bol viac typ proletárskeho pijana, i keď nie donútený núdzou, taký pivný sedliak. Upíjal sa síce na smrť, ale nijako netlačil na pílu. Upíjať sa na smrť nebol pre môjho otca šport, ale skôr poţehnanie. A pretoţe si náš Zwaren musel odtrpieť svoj dlh znovu sa odohrávajúcej dne, musel si náš Potrel hľadať konkurenciu mimo rodinného kruhu. Úplne inak ako Omer mal náš Potrel svoj pluk účastníkov pokope rýchlo a čisto, dohromady osemnásť nadšených oţranov, medzi ktorými sa slušný počet maloletých mstil za to, ţe im nebolo dovolené zúčastniť sa na súťaţi, ktorú vypísal Omer. Preto sa na tento závod dalo pozerať ako na stret generácií, odovzdanie ţezla. Mimo to sa prišiel z veľkej diaľky niekto ukázať, predseda klubu pijanov povädnutého kúpeľného mesta Oostende, preslávená sviňa s fanúšikovskou základňou tvorenou bláznami v koţených bundách na motorkách. Jeho telo bolo cintorínom vytetovaných lebiek a mala súťaţi dodať niečo veľkolepého. Toto bol niekto, koho bolo v horách treba drţať na uzde, kto ale dokáţe udrţať túto väzbu, má si čo napísať so ţivotopisu. Nielenţe bola súťaţ nášho Potrela otvorená všetkým kútom krajiny, dvere boli otvorené aj ţenám. Tučná Zelma z Resterdreefu (vdova, ktorá sa z hlboko ľudského pocitu kozmického prázdna vrhala na mladých, bezmocných čudákov) bola bez pochýb kandidátkou na konečné víťaztvo vzhľadom na jej fenomenálnu zásobu tuku z mnohých predvojnových zím, v ktorom sa alkohol okamţite odbúraval. Teraz ostávalu len vyhliadať jej maratónový únik alebo duel medzi ňou a väzbou z Hell´s Angels na úbočiach Tourmaletu. Zo všetkých kandidátov bol náš Potrel najcharakternejším, vyvrheľ, ktorý sa často musel vracať zo skupiny zatratencov a rozbiehať závod zatiaľ čo videl hviezdičky.
75
Osemnásť účastníkov, ostávalo im len zaţelať šťastie a nášmu Potrelovi sa zakrútila hlava, keď zrazu pochopil napodobiteľnosť histórie. Lebo tak to malo, inak to nemohlo prebiehať: alkoholická spoločenská hra najlepšia svojho druhu, nikto nevynašiel lepšiu metódu ako odhaliť svetu toho najtalentovanejšieho ochlastu. Bolo jasné, ţe sa v nepatrnom čase bude Tour de France hrať po celom svete. Podľa Potrelovho vzoru. To je predsa logické. A toľko histórie si ţiada heroické slová, ktoré bude náš Potrel spomínať ako pionier hrdinského pitia. Čo ešte postrádal bol vlastný plátok, oslavný spev, erupciu megalománie, odovzdaného barda, a svoju inšpiráciu našiel v takmer delirických ţurnalistovch, ktorí roku 1903 oslavoval veľkosť cyklistikej verzie Tour de France. Znelo to nejak takto: Dnes sa pomyselným Francúzkom nesie súc poškvrnená, ale nesmierna energia našich profesionálnych pijanov. Od Paríža po modré vody Stredozemného mora, od slabej desinky po anízovku, od Marseilles po Bordeaux, od zatuchnutého octu po teplé víno. Pri križovaní všetkými slnkom do spánku ukolísanými dedinami, ružovými a snivými mestami, naprieč Vendénskymi poľami, tesne popri Loire, ktorá si pomaly a ticho plynie, nechávajú si títo muži a ženy stekať vlhkosť hrdlami, šialene, neúnavne a na svojej ceste stretnú mnoho vlajok bezvedomia a nutkania zvracať, ktoré budú musieť zo seba striasť, pretrvať bolesti hlavy a hnačky, budú musieť pozbierať nové sily a vzbudiť ambície stať sa Niekým, i keď by to malo byť len silou mocného žalúdku, dobrým chodom pečene, čo ale stále zaváži viac než byť Nikým. v mnohých stovkách kilometrov prepočítaných do mnohých litrov vražedných drinkov, od whiskey po koňak, pod kúsavým slnkom a počas nocí, ktoré ich skryjú vo svojich rubášoch. Stretnú sa so zbytočnosťou, prázdnotou a lenivosťou, ochromenými a vzdorujúcimi hltanmi, odriekajúcimi prehĺtacími reflexami. Do gigantického a zároveň groteskného boja, ktorý si vyhlásili, vstúpi otupenie. Nebudú sa chcieť nachať zahanbiť kôli ochabnutým zvieračom, poblednutiu v tvári, bľabotaniu a ožratosti. Pretože telá týchto mužov a žien sa zničia na tejto tak ťažko možnej ceste zmysleným Francúzkom, ale toto zničenie sa stane vedou,čo sa nebude dať povedať o týchto mnohých a zatiaľ primnohých a nič neznamenajúcich a pre ktorých sa ich smrť bude zhodovať s ich bytím samými sebou a ich starou bezvýznamnosťou. Očividne najšťastnejšia bola v tejto dobe stará mama Maria. Zbadala nevysvetliteľné zapálenie u svojho najmladšieho a vopred pre odpad odsúdeného syna. Kaţdá škola, do ktorej sa kedy zapísal ho po krátkej skúšobnej dobe vyhodila. Práci sa nevenoval a stalo sa tak len jeden osamelý raz v provokatívnej finančnej núdzi a vtedy zmlátil svojho zamestnávateľa z istej nespokojnosti s vecami, ktoré boli u jedného lepšie regulovateľné ako u iného. A teraz, tak zrazu, sa ponoril do chlieva, aby z hrubého kartónu vyrezával zemepisné mapy a domov prišiel s cyklistickými svetrami. Jej chlapec sa pustil do bicyklovania a pri posúdení ohňa v jeho očiach musel to bicyklovanie brať tak váţne, ţe čoskoro vymení pitie a cigarety za ţivot v znamení zdravého športu. Boh jej vzdoroval, nechal ju šepkať mnoho motlitieb, aby jej najmladšiemu ukázal smer k dobrej ceste. Ale On ju vyslyšal. Za to buď pochválen. Celá súťaţ sa mala odjazdiť v karavane na záhrade Jowannekovho rodičovského domu. Bol to karavan, v ktorom si Jowannekov otec postavil maliarsky ateliér, aby sa na staré kolená nejako zamestnal v ktorom mu niekoľko mesiacov pred súťaţou doplo, ţe sa nemusí zamestnávať. Mapa Francúzka a pešiaci leţali uprostred triplexu, obkolesení tabuľou s výsledkami, chronometrom a chladničkou na nápoje. 76
Vedrá na zvratky neboli zaobstarané, záhrada bola dosť veľká a Jowannekova matka bola na dovolenke a do poslednej etapy sa nachádzala na pláţach Benidormu. Napoludnie istého druhého júla vyrazil náš Potrel so svojimi troma svetrami pod pazuchou, na ukradnutom, ale bohuţiaľ úplne zhrdzavenom dámskom bicykli na štart prvého závodu Tour de France. Prológ. Krátky výjazd troma desinkami, nič čo by ţily trhalo. Ad fundum bola otázka techniky, účastník musel mať malý trik v rukáve na plné otvorenie hrdla. A ten náš Potrel mal. A musel to tieţ tri krát po sebe zvládnuť. Predĺţený šprint, to bolo nieč pre neho, to tieţ nikoho neprekvapilo, ţe svoj prológ ukončil v ţltom drese. Bolo ešte skoro z toho vyvodzovať závery, to chápal viac ako ktokoľvek iný. Rozdiely boli pod jednou sekundou. Ale predsa. Predsa sme videli tej jas v jeho očiach keď sa večer objavil pri stole (sekaná s paradajkami a cibuľou) v ţltom svetri a cítili sme, ţe bude bolieť ak ho bude musieť ďalší deň odovzdať niekomu inému. Moţno Tučnej Zulme, ktorá bola ako diesel, začala pociťovať smäd aţ keď v sebe mala celé vedro. Náš Herman povaţoval Potrelov zjav pri stole za smiešny, tak v jeho ţltom svetri, ale s jeho citom pre estetiku to nič nemalo. "Ále, Eddy Merckx, vidím, ţe si dnes dobre odjazdil. Snáď si nemal nejaký doping? Uţ si musel šťať do kelímku?´ ´Ty len ţiališ. Neodváţiš sa pridať, tak čuš. Teraz by si uţ aj tak hodinu zaostával.´ ´Herman, nechaj uţ toho Potrela napokoji. Bude z neho závodník. Moţno by sa aj ty mal venovať športu miesto toho, ţe by si všetky svoje vešal na nos majiteľke staničného bufetu.´"Áno mami. Máš bezpochyby pravdu mami." "A ty si zo toho nič nerob chlapče, ja som strašne spokojná s tým tvojim bicyklovaním. Fakt." "Dík mami, aj ja ťa mám rád." Váţnosť tejto súťaţe napokon vyplynula z faktu, ţe náš Potrel šiel v ten večer skoro spať, z obavy o svoju svieţosť. Ráno naňho čakala prvá skúška, jazda z Amiens do Chartres, 195 kilometrov alebo tieţ 39 pohárov. Pomer síl z toho ale nebude stále jasný, výlet bol príliš plochý, ale závodníci mali okamţite pocítiť, či zvládnu takú diaľku a teraz sa im dalo len odporúčať nevytvoriť si priveľké zaostanie. Boli to sotva dve zanedbateľné prevýšenia, oba razy premostené dvoma trapistami s percentáţou alkoholu okolo 10%. Kto prvý skončil s trapistami, druhý deň začínal v svetri s bambuľkami, jedinom bambuľkovom svetri súťaţe, ale náš Potrel pochyboval, či by mal svoje ambície upierať týmto smerom. Zelený sveter ho lákal viac. Typ Freddy Maertens. Mal to byť bonifikačný šprint po dvadsiatom a znovu po dvadsiatomsiedmom pive. A naviac: musel sa postarať, aby odjazdil. Lebo také boli pravidlá, kto nedokončil etapu, nemusel sa na druhý deň ukazovať na štarte. Štartovací výstrel zaznel ráno o desiatej, čo bola hodina, počas ktorej naši poštári uţ padali z bicyklov. Priebeh mal zrazu niečo zo skutočnej cyklistickej súťaţe. Na začiatku kaţdý nenútene kecal s kaţdým, ale v hustnúcom opare cigaretového dymu pochopili, ţe je to ešte na dlho a uzavreli sa do seba. Osemnásť ľudí nalepených na seba v karavane. Po desiatich pivách, ktoré sa nepostarali o ţiaden rozdiel sa začal šprint medzi karavanom a sadom, kôli šťaniu. Ešte 29 pív, človek by musel byť blázon, aby sa odtiaľto pokúsil o sólo číslo aţ po koncovú pásku. Prvá tragédia v histórii Tour de France (edícia Potrelská) sa odohrala po štrnástom pohári. 77
Wilfried, i keď pochádzajúci z pro-Nemecky zmýšľajúcej rodiny a logicky pivný pijan podľa prírody a filozofie, sa skotúľal zo stoličky a naspäť sa dostal len s najväččsou námahou. Ďalšie pivo pil viac neţ hodinu, pateticky malými hltmi, skoro ako dieťa, ktoré sa učí piť. Nakoniec sa rozumne vzdal a na trati ostalo ešte 17 závodníkov, a tieţ trochu viac miesta v karavane. Pomer síl bol vyrovnaný a relatívne krátka súťaţ mala zakrátko odtrániť všetkých amatérov. Koľko etáp bude ešte potrebných na zistenie, koho treba brať do úvahy? V okamihu keď sa Wilfried potácal domov, pokukovali všetci samovyhlásení závodníci po zelenom svetri. Pre prvých piatich sa po dvadsiatom pive rozdelila hromada bonifikačných bodov. Ale kedy skutočne začať so šprintom? Kedy zaútočiť na viaceré ad fundum za sebou? A spamätá sa niekto rýchlo z tohto napätia? Náš Potrel prišiel s ráznym rozjazdom po osemnástom pive, vybičoval sa v polčase k maximálnemu výkonu, a potom dal v istom slova zmysle svojim nohám voľno. Virtuálne jazdil v zelenej, to bolo dočasne jeho. Celá prvá časť sa dala povaţovať za zahrievanie, neznamenala nič v porovnaní s tým, čo malo prísť v nadchádzajúcich dňoch, ale nálada bola aj tak o niečo oţratejšia. Výbuchy smiechu nasledovali jeden za druhým, boj sa odľahčil tou či onakou z obscénnych prostonárodných piesní a závodníci sa čraz menej unúvali chodiť šťať aţ úplne na koniec záhrady, ale uľavovali si oproti triplexu a kolesám karavanu. S výnimkou Tučnej Zulmy, ktorá si zaumienila doniesť si so sebou na ďalšiu etapu svoj nočník. Vedro piva! Koľko ľudí dokáţe o sebe povedať, ţe vypili celé vedro piva medzi dvoma jedlami? Stáva sa to, na svadobnej hostine a po rozvode. Ale potom je človeku ešte niekoľko dní zle. Tu uţ mali v sebe vedro piva a súťaţ mala ešte len prepuknúť. Pri prvom trapistovi vystreli dopredu Kurt, syn tehlára, tieţ geneticky predurčený ochlasta. Chvíľu sa na seba členovia peletónu dívali, ale nechali ho ísť. Mal v kapse denný zisk dvadsiatich minút náskoku a taktieţ fenomenálne v gebuli. "Myšlienka..." napísal Dino Buzzati po jednej etape pre Giro d´Italia a Myšlienka nebola s kapitálkou len tak. "Nakoniec, to kôli Myšlienke sa športovci uštvú, aj keď sa po krk topia v peniazoch. Je to Myšlienka a nič iné, kôli čomu sa davy nahrnú na kraj cesty. Neveria v peniaze, neveria v záujmy, neveria dokonca ani v svaly. Je to Duch," vraví, "jedine moc Ducha otáča kolesami, zdoláva Falzarego a Pordoi a prekonáva rekordy." Aj náš Potrel mal v gebuli, za Myšlienku. 39 pohárov chlastu, kukuk, to len tak nezmizne. Ale mal malú výhodu, svoj zelený sveter na pleciach. Mŕtvolne biely, s bradkou zaschnutých zvratkov okolo pier zasadol v ten večer za stôl, kde sa vzduchom niesla vôňa bravčovej pečienky a karfiolu v holandskej syrovej omáčke, ktorá naň bola tamer príliš mocná. Matka s ním mala čo robiť. "Preháňaš to chlapče. To nie je dobré. Koľko kilometrov si dnes najazdil?" "195!" "Čoţe? 195? Ako vravím chlapče, preháňaš! Celé roky som ťa nevidela venovať sa športu a zrazu ťa začnú mrle ţrať a ty hneď letíš naraz 195 kilometrov. Podľa mňa si to musíš pomaly vybudovať. A k tomu ten tvoj hrdzavý bicykel..." Keď sa náš Potrel ďalšieho dňa pomaly v bezvedomí vracal z tretej etapy, ktorú stratil aţ v poslednej zatáčke, čakal naň doma úplne nový závodný bicykel. Darček od jeho matky, pretoţe si cenila jeho snahu zmeniť svoj ţivot.
78
Tá vec stála hotový majetok, videli sme uţ také vo výklade obchodu s bicyklami v Školskej ulici a ich ceny sa nám zdali pokorujúce. Bicyklovanie sa mohlo nazývať ľudovým športom, ale my sme nemali ani len pomýšľať na kúpu závodného bicykla. A zrazu tam jeden stál. Modrý Colnago s nádherne zahnutými riaditkami, sťaby rohmi bujného barana. Úţasné prevody. Pedále s prehadzovačkou. Brzdové bloky najnovšieho typu. Sedadlo vyplnené zmäkčujúcim gelom proti pľuzgierom. Vedeli sme akú malú penziu mala. Vedeli sme ako skoro pred koncom mesiaca sme jej ju prepili. A vedeli sme, ţe pre nákup tohto bicykla musela niečo tajne zaloţiť, moţno šperky čo zdedila po svojej matke a na ktorých lipla akoby sa týkali jej matky samotnej. A bicyklom to neskončilo. "Pozri čo pre teba ešte mám!" Fľaša na vodu.Tú získala k bicyklu grátis. Pri pohľade na fľašu zamieril náš Potrel linea recta na záchod, čo je vţdy otravný výlet. Pri troch šumivých tabletách proti nevoľnosti zapremýšľal náš Potrel ešte raz o svojej Tour. Zisk z etapy tam síce bol, dokonca niekoľkokrát, a tesne pred Paríţom bola ešte jedna šesťdesiatkilometrová etapa, ktorá mu nesmela vyĺznuť. Ale musel cez tie prekliate hory. Najviac si robil starosti kôli týpkovi z Hell´s Angels. Ten chlap bol ako špongia. Nikdy ho nebolo vidieť piť ambiciózne, nikdy sa neponáhľal, ale celý deň pokojne prechlastal bez hocijakého náznaku opitosti. Po kaţdej etape nasadol úplne triezvy na svoju motorku a vrátil sa do Oostende, akoby si len odskočil do obchodu s biozeleninou. Očividne ho nezaujímal ţiaden sveter, celá fraška s bodovaním mu bola ukradnutá. A vyzeralo to, ţe pri jazde Champs-Elysées bude čerstvý ako rybička, a moţno ako jediný. Ako náš Potrel vyhral v horách, videl šancu udrţať si zelený sveter a moţno i získať ţltý. Tučná Zulmy nikdy nepila whiskey, ani jedninú kvapku v celej svojej prepitej existencii, dokonca ani len v pralinke nie. Takţe šanca, ţe ju v Pyrenejách uštve bola veľká. Kurt urobil na začiatku dojem, ale medzičasom úplne ţltý vypadol kôli preťaţenej pečeni. Moţno by to dotiahol na úpätie Álp, ale potom by sa zrútil, ak by vyšiel ešte o meter vyššie. Aj keby to bolo len zhrnutie. Náš Potrel ju mal rád, whiskey. Treba ale dodať: dostal ju dole hrdlom ako dostal sušené figy alebo olivy, ale od srdca to nebolo. Zóna pravdy sa blíţila, pomyselné vrchy sa zarezávali do horizontu, vrcholky druhej a tretej kategótie čakali na spektákel. Výjazd do Morenx, cez vrcholy Aubisque a Tourmaletu. Plochý začiatok troma pivami. Potom ťaţká zóna siedmich pohárov vína. Biele alebo červené, mohli si vybrať. A potom to malo začať. Poldeci tequily, za palec meskalu, pol fľaše whiskey. V oddelení štyroch pohárov vody a pol pohára mlieka príprava na pohnojenie záhrady a potom ďalšie stúpanie: druhá polovica fľaše whiskey. Čestnosť, ale aká, nám káţe povedať, ţe to bol malý výjazd. Keď posledných dvanásť bojovníkov tú noc vstúpilo do karavanu, pochopili, ţe sa v ten deň diár otvoril na historickom dni. Celý terén uţ mocne páchol močom a eau de chlór, ktorou sa Jowanneke nadarmo pokúšal oslobodiť kolesá karavanu od zvratkov. Rovnaký puch videl aj v karavane, kde medzitým nikotín kvapal z plastového plafónu. Všetky elementy boli správne nadávkované písať dejiny. Myšlienka...
79
Nikto nevedel, čím sa to ráno o desiatej náš Potrel nadchol keď ako posadnutý vystrelil zo štartovacích blokov. Do toho dňa svoj závod vţdy inteligentne rozdelil. Čítal cetu, ako by povedali znalci. Ale v to ráno vyštartoval ako nespútaný ţrebec hore Aubisque zatiaľčo sa ostatní cyklisti (ostaňme ešte chvíľu v termínoch športovej cyklistiky) ešte v kľude škrabali na zadku. Zvábený legendou, oduševnený Myšlienkou. alebo mu whiskey tak nechutila, ţe sa z nej nedokázal tak skoro spamätať? Ten krásny športový bicykel ešte to ráno predal za slušnú cenu vychytralému obchodníkovi so ţelezom, aby mohol zapľatiť to nesmierne mnoţstvo svojich drinkov. Moţno to bol teda staromódny pocit viny, čo ho teraz šialenou rýchlosťou ťahalo na vrchol Aubisque, čo mohlo za rozhodnutie, ţe skutočne nepripustí, aby sa znovu vrátil domov bez víťaztva. Vohnalo to úţas do očí všetkých čo to videli. Bolo to nadľudské. Bolo to tak nadľudským aţ sa to stávalo beštiánym. Toto bola alkoholická interpretácia Eddyho Merckxa a Fausta Coppiho a Jacquea Anquetila a Odila Defrayeho či iných odpudivých monštier dohromady. Dokonca si nenašiel čas ísť močiť vonku, jednoducho púšťal všetko do nohavíc, nestrácal čas, vnoril sa do toho a pripravil sa na útok na Tourmalet. Nespútaný Potrel. V peletóne nevznikol dokonca ţiaden pokus nasledovať túto mefistotelovskú postavu, nie, usrkávali zdolaní whiskey a spytovali sa samých seba, či tento maniak ešte pridá v posledných štyridsiatich kilometroch. Sedeli sme doma a pozerali sme sa na reportáţ zo skutočnej Tour de France, keď zrazu zazvonilo pri dverách bez hocijakého náznaku hrozby. Stará mama mala svoje zuby, všetky, a to muselo byť pre policajta, ktorý ju videl otvárať úľavou. "Zase vy? Ak ste sa prišiel zase pýtať na moje srdce: ţijem uţ viac neţ štyridsať rokov s implantovanou prasačou chlopňou a som s ňou na tom lepšie ako som kedy bola s mojou vlastnou. Do toho, čo je to tentokrát?" "Dobrý deň madam. Ste matkou Karla Verhulsta?" Bola to pravda, niekedy sme na to zabúdali, ţe sa náš Potrel volal Karel, ale volali sme ho jeho prezývkou, ktorú si vyslúţil po stavebnej farbe, uţ tak dlho, ţe uţ sotva niekto vedel jeho skutočné meno. Nemal som strýka Karla. Mal som strýka Potrela. "Myslíte nášho Potrela?" "Mohol by som na chvíľu vojsť madam?" "Povedzte mi to vo dverách, to by sa tieţ malo podariť. Vovnútri umývam dláţku." Policajt dlhšie nenaliehal, učil sa rýchlo. "Musím vám s ľútosťou oznámiť, ţe vášho syna v kritickom stave odviezli do nemocnice." "Je to zase o stave mojich chlapcov? Naozaj neexistuje nič iné čím by ste sa vy, ľudia na komisariáte, zaoberali? Kritický, vravíte? Kritický? Nechajte si svoju kritiku pre vlastné deti ak nejaké máte! Pozrite priateľu, náš Karel zmenil svoj ţivot a momentálne jazdí na bicykli." "Obávam sa madam, ţe váš syn pribliţne pred hodinou upadol do deliria tremens." "To ste celý vy s tou vašou latinčinou. Je to s vami stále rovnaké. Ak chcete hovoriť po latinsky, musíte ísť na cigaretku s pastorom, to ho určite uspokojí a bude s vami zajedno. A sem sa uţ nevracajte, kým sa nenaučíte hovoriť ako človek lebo ja uţ nemám ţiadnu chuť ešte päť krát načúvať tým vašim kecom." A zabuchla dvere.
80
