n dei ns en t v stve errle le
HuHlpu-lpe-ne di
nng i i n
n
dteinteineredeernde e e d g e n anng a a a g
2
n e d r e e n e n eetei rd
din e t e gd n e aanag
p- en di dieens nsttv veer rlele nini ng
nga
HH uulp- e l n
Wat? De Vlaamse overheid wil de hulp- en dienstverlening aan gedetineerden uitbreiden en verbeteren. De inspanningen op dat vlak zijn sinds eind 2000 verankerd in een strategisch plan dat door de Vlaamse Regering is goedgekeurd. Het plan stelt voorop dat ook gedetineerden zich ten volle in de samenleving moeten kunnen ontplooien. Het aanbod aan hulp- en dienstverlening dat in de brede samenleving voorhanden is, wordt beschikbaar gemaakt voor zo veel mogelijk gedetineerden. In deze brochure geven we een overzicht van de manier waarop dat gebeurt, van de verschillende actoren en projecten, en van de achterliggende visie en historiek.
3
Inhoud 1. Visie en strategische krachtlijnen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
1.1 Waarom hulp- en dienstverlening aan gedetineerden? . . . . . . . . . . . .
7
1.2 Strategisch plan als fundament. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8
1.3 Vijf doelen voor de toekomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8
1.4 Aanpak: samenwerking op alle niveaus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
2. Overzicht van het praktijkaanbod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 2.1 Welzijn en Gezondheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10
2.2 Volwassenenonderwijs. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12
2.3 Arbeidsbegeleiding en tewerkstelling: begeleidingsprogramma VDAB.
13
2.4 Cultuur en Sport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14
2.5 Gedifferentieerd aanbod per inrichting. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15
3. Drie sleutelfuncties in de hulp- en dienstverlening. . . . . . . . . . . . . 17
4
3.1 Beleidsmedewerkers, organisatieondersteuners en trajectbegeleiders .
17
3.2 Planningsteam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19
5
De Vlaamse gevangenissen kennen een lange traditie op het vlak van hulp- en dienstverlening aan gedetineerden. Gevangenisdirecties hebben sinds jaar en dag activiteiten georganiseerd waardoor gedetineerden hun opsluiting zo zinvol mogelijk konden invullen. Ze werkten daarvoor vaak samen met organisaties die ook buiten de gevangenismuren hulp- en dienstverlening aanboden. Een cruciaal moment was de staatshervorming die in 1980 in België werd doorgevoerd. De Vlaamse overheid werd toen bevoegd voor Welzijn, Onderwijs, Cultuur, Sport, Werkgelegenheid en Gezondheidszorg, en dus ook voor ‘de sociale hulpverlening aan gedetineerden met het oog op hun sociale re-integratie’. De federale overheid bleef daarnaast bevoegd voor de strafuitvoering. Omdat de bevoegdheden van beide overheden elkaar raken, werd op 28 februari 1994 een samenwerkingsakkoord afgesloten tussen het ministerie van Justitie en het ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Het akkoord voorziet in de oprichting van ‘welzijnsteams’ die in elke gevangenis de hulp- en dienstverlening moeten uitwerken. In de loop der jaren is de Vlaamse hulp- en dienstverlening aan gedetineerden op verschillende manieren verder uitgebouwd. Eind 2000 resulteerden die inspanningen in de goedkeuring van het strategisch plan ‘Hulp- en dienstverlening aan gedetineerden’.
6
1. Visie en strategische krachtlijnen 1.1 Waarom hulp- en dienstverlening aan gedetineerden? Volwaardige burgers. De Vlaamse overheid kreeg in 1980 de bevoegdheid om hulp- en dienstverlening uit te bouwen voor haar burgers. Dat geldt ook voor gedetineerden. De rechter ontneemt gedetineerden alleen hun vrijheid. Hun rechten vervallen niet op het vlak van hulpverlening, onderwijs, gezondheidszorg, cultuur, enzovoort. Dat betekent dat gedetineerden, net als alle andere burgers, volwaardig gebruik moeten kunnen maken van sociale hulp- en dienstverlening. Maar wie opgesloten is, kan niet zomaar naar een cursus of hulpverlener buiten de muren gaan. Organisaties voor hulpen dienstverlening moeten daarom zelf naar de gevangenis stappen en hun aanbod binnen de gevangenis organiseren. Band met de maatschappij. Na hun opsluiting keren gedetineerden terug in de samenleving. Meestal is dat een moeilijke stap, die de nodige voorbereiding vergt. Het is wenselijk om gedetineerden al tijdens hun gevangenschap in aanraking te laten komen met hulp- en dienstverlening. Op die manier raken ze vertrouwd met bepaalde kennis, vaardigheden en houdingen, waarvan ze gebruik kunnen maken om zich in de samenleving te re-integreren. Hulp- en dienstverlening helpt de gedetineerden ook om hun opsluiting op een zinvolle, toekomstgerichte manier in te vullen. Tegelijk houdt ze de link in stand met de buitenwereld – vooral met de directe sociale omgeving, zoals familie en vrienden. Omdat ook de partner, ouders of kinderen getroffen worden door de opsluiting kunnen zij evengoed een beroep doen op de hulp- en dienstverlening.
7
1.2 Strategisch plan als fundament De Vlaamse overheid wil de hulp- en dienstverlening aan gedetineerden verder uitbreiden en verbeteren. Het beleid daarvoor is vastgelegd in een strategisch plan dat op 8 december 2000 door de Vlaamse Regering is goedgekeurd. Volgens het strategisch plan hebben alle gedetineerden recht op een integrale en kwaliteitsvolle hulp- en dienstverlening. Net als alle andere burgers moeten ze zich volwaardig en harmonieus kunnen ontplooien in de samenleving. Daarom wil Vlaanderen het aanbod aan hulp- en dienstverlening uit de brede samenleving ook binnen de gevangenismuren toegankelijk maken. De coördinatie voor die opdracht is toevertrouwd aan de minister die bevoegd is voor het domein ‘Bijstand aan Personen’.
1.3 Vijf doelen voor de toekomst In het strategisch plan zijn de volgende doelstellingen opgenomen: • een groter en kwaliteitsvoller aanbod van hulp- en dienstverlening uitbouwen, • het aanbod bekendmaken en de gedetineerden stimuleren om er gebruik van te maken, • een goede samenwerking uitbouwen met Justitie zodat de hulp- en dienstverlening een stevige inbedding krijgt binnen de gevangenissen, • het draagvlak versterken bij de Vlaamse actoren, bij Justitie en in de samenleving. Hierbij staat een correcte beeldvorming voorop. Gerichte inspanningen op het vlak van communicatie en informatie moeten de weerstanden verminderen en het streven naar een solidaire samenleving ondersteunen, • de medewerkers ondersteunen die hulp- en dienstverlening aanbieden in de gevangenis.
8
1.4 Aanpak: samenwerking op alle niveaus Hulp- en dienstverlening aan gedetineerden beïnvloedt de werking van een gevangenis, en omgekeerd. De Vlaamse overheid en de federale diensten van Justitie moeten daarom nauw samenwerken. Beide partijen hebben dat engagement expliciet onderschreven in het strategisch plan ‘Hulp- en dienstverlening aan gedetineerden’. Samen willen ze ervoor zorgen dat ook gedetineerden gebruik kunnen maken van de vele voorzieningen die onze samenleving rijk is. Ook binnen de Vlaamse overheid werken vertegenwoordigers van verschillende Vlaamse organisaties en voorzieningen zo nauw mogelijk samen: Centra voor Algemeen Welzijnswerk, VDAB, Centra voor Sociaal-Cultureel Werk, Centra voor Geestelijke Gezondheidszorg, Centra voor Basiseducatie, Centra voor Volwassenenonderwijs, enzovoort. Ze vormen in de gevangenis een team, dat luistert naar de vragen en verwachtingen van gedetineerden. Op basis daarvan bouwen ze stap voor stap hun hulp- en dienstverlening uit. De samenwerking tussen de verschillende partners speelt zich af op verschillende niveaus en tussen verschillende organisaties, diensten, functies en personen. Zo werken de Vlaamse diensten nauw samen met het personeel van de gevangenis, zoals de directie van de gevangenissen, de psychosociale diensten en de penitentiaire beambten.
9
2. Overzicht van het praktijkaanbod De Vlaamse overheid erkent en subsidieert organisaties die hulp- en dienstverlening verstrekken aan gedetineerden of ze verstrekt ze zelf (VDAB, Kind en Gezin, Centra Basiseducatie, Centra voor Volwassenenonderwijs, De Rode Antraciet, …). We onderscheiden een aantal belangrijke domeinen: Welzijn en Gezondheid, Werkgelegenheid, Onderwijs, Cultuur en Sport.
2.1 Welzijn en Gezondheid In elke gevangenis in Vlaanderen en Brussel is een Centrum voor Algemeen Welzijnswerk (CAW) actief. Ieder CAW wil het welzijn van mensen bevorderen en hen ondersteunen in hun dagelijkse leefomgeving en in de ruimere samenleving. Het uitgangspunt is dat iedereen recht heeft op een menswaardig bestaan en op maatschappelijke hulp- en dienstverlening om hen hierin bij te staan. In de concrete werking van het CAW betekent dat: • een goed bereikbaar algemeen onthaal organiseren waar iedereen informatie en advies krijgt over een brede waaier van sociale en psychosociale problemen, • mensen wegwijs maken in een veelheid van maatschappelijke voorzieningen, • personen begeleiden en verwijzen naar de meer
10
gespecialiseerde diensten (gehandicaptenzorg, geestelijke gezondheidszorg, enzovoort), • een eigen hulpverleningsaanbod organiseren voor bepaalde problemen en voor bepaalde doelgroepen. De Dienst Justitieel Welzijnswerk van het CAW neemt die opdrachten op voor personen die als verdachte of dader met het strafrecht in aanraking (dreigen te) komen en hun directe sociale omgeving. Het kan bijvoorbeeld gaan om schuldhulpverlening, rechtshulp, hulp bij relationele problemen of identiteitsvragen binnen de gevangenismuren. Daarnaast richt Justitieel Welzijnswerk zich actief tot de directe sociale omgeving van gedetineerden met informatie, advies en ondersteuning. Ook voor hen is een detentie immers vaak een bron van heel wat vragen en problemen. Ook andere voorzieningen formuleren een aanbod op het vlak van welzijn en gezondheid: • Centra voor Geestelijke Gezondheidszorg bieden begeleiding aan gedetineerden met psychische problemen, • Kind en Gezin biedt een specifieke begeleiding van moeders en kleine kinderen en is dan ook vooral actief in de vrouwenafdeling van de gevangenis, • een aantal voorzieningen uit de gehandicaptenzorg biedt begeleiding aan geïnterneerden met een mentale handicap.
11
2.2 Volwassenenonderwijs In gevangenissen wordt voornamelijk onderwijs aangeboden in samenwerking met de Centra voor Basiseducatie en de Centra voor Volwassenenonderwijs. • De Centra voor Basiseducatie richten zich tot alle volwassenen die een basisvorming nodig hebben om maatschappelijk beter te functioneren of om een verdere opleiding te volgen. • De Centra voor Volwassenenonderwijs (beter bekend als het Onderwijs Sociale Promotie) bieden opleidingen aan in een brede waaier van studiegebieden (Personenzorg, Keuken, Groenzorg, Elektriciteit, …). In een aantal gevangenissen is het mogelijk om een diploma secundair onderwijs te behalen. Daarnaast bieden zowel de Centra voor Basiseducatie als de Centra voor Volwassenenonderwijs cursussen taal en informatica aan. Bijna alle gevangenissen beschikken ook over een open leercentrum. Onder begeleiding van medewerkers van de Centra voor Basiseducatie kunnen gedetineerden daar op eigen tempo en in een multimediale omgeving een aantal basisvaardigheden bijwerken op het vlak van taal, rekenen, computer en sociale vaardigheden. Voor opleidingen op hoger niveau kan iedereen terecht bij de Open Universiteit.
12
2.3
Arbeidsbegeleiding en tewerkstelling: begeleidingsprogramma VDAB De Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Beroepsopleiding (VDAB) wil alle werkzoekenden via een aangepaste begeleiding bijstaan in hun zoektocht naar een geschikte job. Zodra hun invrijheidstelling in zicht komt, hebben ook werkzoekende gedetineerden recht op een deskundige begeleiding naar werk. Die periode start 14 maanden voor de gedetineerde (waarschijnlijk) beschikbaar zal worden voor de arbeidsmarkt. Wie langer in de gevangenis moet blijven, heeft wel al recht op informatie over tewerkstelling en over het aanbod van de VDAB.
De VDAB zet in elke Vlaamse gevangenis een detentieconsulent in om die dienstverlening te waarborgen. De consulenten zijn één of meer dagen per week aanwezig in de gevangenis. Ze bekijken samen met de gedetineerden waarvoor ze ondersteuning nodig hebben: • de keuze van een juiste job in de omgeving waarin ze zullen vrijkomen, • inzicht in de kennis en vaardigheden die ze al hebben en die ze nog moeten verwerven, • leren solliciteren met een detentieverleden. Detentieconsulenten bieden doorgaans individuele begeleiding aan. Sporadisch houden ze ook sessies in groepsverband.
13
2.4 Cultuur en Sport Cultuur omvat een brede waaier aan activiteiten, zoals het maken van kunstwerken en het bekijken van theatervoorstellingen. Daarnaast wordt er in de gevangenissen sociaal-cultureel volwassenenwerk aangeboden. In de meeste gevangenissen wordt cultuur, vormingswerk en sport georganiseerd door vzw De Rode Antraciet. De Rode Antraciet. Een belangrijke doelstelling van de vzw is om initiatieven, activiteiten en cursussen te organiseren die de deelnemers bewuster maken van zichzelf en van hun mogelijkheden. Zo leren ze zich creatief uitdrukken, genieten van kunst en cultuur, en meepraten over maatschappelijke gebeurtenissen. Enkele voorbeelden van cursussen zijn: ‘Omgaan met lastige situaties’, ‘Vader zijn in de gevangenis’ of ‘Hoe kijk ik naar mijn straf?’. De Rode Antraciet wil ook de culturele en sportieve participatie van gedetineerden bevorderen. In heel wat gevangenissen worden fitness en ploegsporten georganiseerd in samenwerking met penitentiaire beambten of externe vrijwilligers. Hoewel het aanbod van De Rode Antraciet vooral op gedetineerden gericht is, heeft de vzw ook een aanbod voor gevangenismedewerkers. Naast De Rode Antraciet zijn er trouwens nog heel wat andere verenigingen, instellingen en diensten actief in het sociaalcultureel volwassenenwerk in Vlaanderen. Alle partijen proberen zo nauw mogelijk met elkaar samen te werken. Bibliotheken. Een ander aspect binnen het domein Cultuur is literatuur. Via een samenwerking met openbare bibliotheken worden gevangenisbibliotheken uitgebouwd met strips, romans, studieboeken, informatiebrochures, cd’s, dvd’s, enzovoort.
14
2.5 Gedifferentieerd aanbod per inrichting Gevangenissen verschillen van elkaar in grootte, populatie, regime, cultuur en traditie, maar ook in het aanbod van hulp- en dienstverlening. Niet elk aanbod is in iedere gevangenis terug te vinden, en de manier van organiseren verschilt van inrichting tot inrichting. Het hulp- en dienstverleningsaanbod wordt enerzijds bepaald door factoren als de eigenheid van een gevangenis en de behoeften van de gedetineerden. Anderzijds spelen ook praktische factoren een rol, zoals de beschikbaarheid van lokalen en sportterreinen, de kostprijs van activiteiten, en de mogelijkheden van organisaties of personen om activiteiten in de gevangenis te organiseren.
15
16
3. Drie sleutelfuncties in de hulp- en
dienstverlening
De Vlaamse overheid investeert voor gedetineerden in Welzijn, Gezondheidszorg, Werkgelegenheid, Onderwijs, Cultuur en Sport. Op elk domein werken personeelsleden van diverse organisaties: detentieconsulenten van de VDAB, onderwijscoördinatoren, educatief medewerkers en lesgevers van onderwijsinstellingen, sportfunctionarissen, vormingsmedewerkers, hulpverleners, vrijwilligers, sociaal verpleegkundigen van Kind en Gezin, enzovoort.
3.1 Beleidsmedewerkers, organisatieondersteuners en trajectbegeleiders Om het aanbod aan hulp- en dienstverlening voor alle gedetineerden zo goed mogelijk uit te bouwen, is het belangrijk dat alle spelers vlot samenwerken. Daarom zijn drie centrale sleutelfuncties gecreëerd: • de beleidsmedewerker, • de organisatieondersteuner, • de trajectbegeleider. Beleidsmedewerkers zijn personeelsleden van de Vlaamse overheid die in de gevangenis werken. Ze zijn tewerkgesteld binnen het departement Welzijn, Volksgezondheid en Gezin, meer bepaald de afdeling Welzijn en Samenleving. • Ze leiden samen met de gevangenisdirectie en de verantwoordelijken van de verschillende hulp- en dienstverleningsorganisaties het geheel aan hulp- en dienstverlening in goede banen. • Ze coördineren de hulp- en dienstverleningsinitiatieven in de gevangenis en zorgen ervoor dat de verschillende actoren samenwerken en hun werking plannen en bijsturen.
17
• Ze vertegenwoordigen de Vlaamse overheid en de hulp- en dienstverleners bij de gevangenisdirectie. • Ze plegen overleg met de directie om het aanbod af te stemmen op de penitentiaire context. Organisatieondersteuners zijn medewerkers van het Centrum voor Algemeen Welzijnswerk (meer bepaald de Dienst Justitieel Welzijnswerk). In nauwe samenwerking met de beleidsmedewerkers zorgen ze ervoor dat de hulp- en dienstverleners hun werk goed kunnen doen. Ze staan in voor de praktische organisatie van de hulp- en dienstverlening in de gevangenis: ze maken de activiteiten bekend, zoeken vrije lokalen in de gevangenis, peilen naar de verwachtingen van gedetineerden, enzovoort. Trajectbegeleiders zijn medewerkers van het Centrum voor Algemeen Welzijnswerk (Dienst Justitieel Welzijnswerk). Ze wijzen de gedetineerden de weg doorheen de waaier aan hulp- en dienstverlening tijdens en na de detentie en motiveren de gedetineerden om aan hun persoonlijke situatie te werken. Trajectbegeleiders bekijken welke vragen, noden en behoeften de gedetineerden hebben. Ze informeren hen over het bestaande aanbod binnen de gevangenis, oriënteren hen en leiden hen naar het aanbod toe. Ze volgen het verloop van het hulp- en dienstver leningstraject en evalueren het. Bovendien kan de trajectbegeleider
18
gedetineerden helpen bij het uitbouwen van hun reclassering. Bij dat alles werkt de trajectbegeleider nauw samen met de psychosociale dienst en met andere relevante diensten van de gevangenis.
3.2 Planningsteam Bij de hulp- en dienstverlening zijn heel wat personen en organisaties betrokken en moet met heel wat factoren rekening worden gehouden. Overleg en duidelijke afspraken zijn dan ook noodzakelijk. Daarom is er in elke gevangenis een Planningsteam Maatschappelijke Dienstverlening (PMD) opgericht. Het is samengesteld uit: • vertegenwoordigers van de diverse sectoren: Welzijn, Onderwijs, Cultuur, Tewerkstelling, Gezondheidszorg en Sport, • vertegenwoordigers van de gevangenis (directie, PSD, penitentiair beambten, …). In de praktijk heeft het PMD verschillende werkgroepen die elk een onderdeel van de hulpen dienstverlening behandelen (bijvoorbeeld de werkgroep onderwijs).
19
Meer weten? Neem contact op met uw beleidsmedewerker in de gevangenis: .................................................................................................... .................................................................................................... .................................................................................................... ..................................................................................................... ..................................................................................................... Of surf naar: www.welzijnensamenleving.be
20
21
Samenstelling Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, De Rode Antraciet, Vlaamse Ondersteuningscentrum voor het Volwassenenonderwijs, VDAB, Departement Welzijn, Volksgezondheid en Gezin afdeling Welzijn en Samenleving Verantwoordelijke uitgever Marijke Enghien Departement Welzijn, Volksgezondheid en Gezin Afdeling Welzijn en Samenleving Koning Albert II-laan 35, bus 30 1030 Brussel Foto’s FOD Justitie Grafische vormgeving Diensten voor het Algemeen Regeringsbeleid Communicatie Suzie Favere Druk Corelio, Brussel Papier Satimat Green Depot D/2010/3241/164 Uitgave april 2010
