TIJDSCHRIFT VOOR LOGOPEDIE
EN
AUDIOLOGIE
17de jaargang nr. 1 - leb. 1987 driemaandelijks tijdschrift
TIJDSCHRIFT VOOR LOGOPEDIE EN AUDIOLOGIE 1987 v.n de Opleidingen Logopedie Hoger Instituut voor Paramedische Beroepen Gent Hoger Rijksinstituut voor Paramedische Beroepen Gent Hoger Technisch Instituut Brugge Katholieke Universiteit Leuven Katholieke Vlaamse Hogeschool Antwerpen en van de Vlaamse Vereniging voor Logopedisten Uitp".
REDACTIE C. elaes. Lambers.llc. en gegr. Logopedie M. Claeys, lic. Orthopedagogiek P. Corthals, lic. en gagr. Logopedie R. David, gagr, Logopedie L. Heylen, lic. en ge9f. Logopedie M. Peleman. lic. en gagr. Logopedie L. PJs5schaert. lic. Pedagogiek, gegr. logopedie F. Van Beslen, dr. Germ. Filologie J. Van Borsel, lic. Germ. Filologie, lic. Neurolingul'stiek G. Van Maete.llc. en gegr. Logopedie REDACTIE-ADRES G. Van Maele, Oe Waterwilgen 9, 8310 Brugge (België) Publicaties In drievoud aan dit adres in te zenden WETENSCHAPPELIJKE RAAD M. Callens, prof. dr. Neurofysiologie L. Engels. prof. dr. Linguistiek G. Forrez.prof. dr. Fysica P. Kluyskens, prof. dr. Otorinolaryngologie S. lievens, prof. dr. Psychologie E. Thierv. prof. dr. Neuropsychiatrie J. Tyberghein, prof. dr. Otorinolaryngologie P. Bastijns. dr. Psychologie, lic. Logopedie L. Moerman • Coetsier, lic. Germ. Filologie A.M. Schaerlaekens, dr. Germ. Fllologie,lic. R. Vandlerendonck, dr. Neuropsychiatrie W. Wellens. dr. Neuropsychiatrie P. De Baare, lic. Orthopedagogiek J. Adriaens, gagr. Logopedie W. Brans, gegr. Logopedie R. Stes, lic. en gegr. logopedie Y. Van Hyfte, gegr. Logopedie
Logopedie
BESCHERMCOMITE M. Van de Heynlng-Van Haesendonck, rljksinspectrice coördinator paramedisch hoger onderwijl L Ulens. ere-inspecteur rijkstechnisch Onderwijl De directies ven de opleidingen logopedie
secundair
en hoger onderwijs,
ABONNEMENTEN België: De abonnementsprijs bedraagt 350 fr. per jaar (240 fr. voor studenten) te betalen op rekening 38Q..0800054-69 van ..Tijdschrift voor Logopedie en Audiologie". Buitenland : De abonnementsprijs bedraagt 400 B.fr., te betalen op rekening 38~00054-69 van .. Tijdschrift voor Logopedie en Audiologie". De Waterwilgen 9, B-8310 Brugge (BelgI6) (Bank Brussel Lambert). OVERDRUKKEN De auteurs ontvangen tien exemplaren van hun artikel ; extra~verdrukken kunnen gevraagd worden bij het inzenden van de kopij. en worden in rekening gebracht. Overname van artikels wordt sl«:hts toegettaan na schriftelijke overeenkomst met de r9dactie.
ISBN - 0304-4971
TIJDSCHRIFT VOOR LOGOPEDIE EN AUDIOLOGIE 1987 (17)-1 LIMITATIONS AND POSSIBILITIES IN SPEECH MOTOR BEHAVlOR IN STUTTERING (*)
Herman F.M. PETERS Department of Speech Pathology and Department of Medica1Psychology Sint-Radboudhospital, University of Nijmegen Nijmegen, The Netherlands
limitations
and possibilities in speech motor behavior in stuttering
OUTing the last ten years a remarkable
increase can be observed of research into
the phonatory and articulatory processes in stuttering. Certainly one of the reasons may be that new and more sophisticated measuring devices trom speech science and medicine were developed while at the same time much progress was
made in .computerized signal processing. It is not the purpose of this paper toreview research in this area in detail. For a mOTe detailed review of research which tries to uncover the dynamics of speech. motor processes in fluent aod dysfluent speech in stuttering readers are referred
to the reviews of Starkweather(1980),.lngham research Peters and Hulstijn (1986).
(1983) and for the more recent
In 'this context I only Iike to drawattention to some general tendencies. In ge. neral ,in research in speech motor behavior in stutterilig two avenues in research can be distinguished. '
...
The first line is forrned by research which tries to describe characteristics of speech product ion in fluent and dysfluent speech by means of acoustical analysis
(*l Paper presented at the International rapy iQ Stuttering" Brussel, 13 september 19B6
Symposium
on "Physiology and The-
1.
"
-
of the _speech signal, or in other wordnhe speech output. Within this line of research important facts have been discovered with respect to the ultimata matorie capacity of the laryngeal and articulatory system in terms of the speed with which phonation ean be started or terminated. Most studies in this area are car. riad out within the framework of a reactien ~i~e paradism. In a ~ypical reaction time study the subject is mostly presented with a warning signal, th en waits for the appearance of a response signal and finally generates the desired response as soon as possible after the response signa!. In laryngaal r~action time studies significant slowness in initiating end te~mjnating phonatory end articulatory move. ments of stutterers could be noted ina large number of studies (readers should see Adam, 1984, for a detailed review of these studies). Also slowness could be noted in voice onset time which traditionally has been defjn~das the time that elapses from the release of the comment burst to the onset of periodic glottal vibration of the vowel that follows the consonant. However, sn important limitation of this type of research may be that one only can speculate aboUt the factors that play a role and which cause these slowness. In preparing or programming as weil as the initiating of speechutterances a large number of neurological and physiological processes play a role and only looking to the output doesn't say anything about the underlying mechanisms. Despite these Iitnitations repeated findings of longer VITs andVOTs in stutterers have rendered more credible the hypothesis that th ere is a laryngeal component invoilled in stuttering. A second line of research is formed by clinical studies in which by means of a vari~ty of physiological measurement devicesas electro~yography, fiber-endoscopy. electro- and photoglottography, X-ray cinematography and recently the brain electrical activity mapping techriique and the X-ray microbeam technique parts or. elements of the respiratory, phonatory or articulatory processesare investigated. In practically all clinical studies on speech motor behavior in stuttering which were published since 1975, some kind of difference is demonstrated between stutterers and non-stutterers in a great variety of physiological processes in speech product ion, especially the initiation of voicing. Aberrant muscle activity in agonist-antagonist laryngeal muscles,was observed by Freeman & Ushijima (.1978) and Shapiro 11980}. Moreover, Freeman & Ushijima (1978) found that stuttering was accompanied by disruption of the normal reciprocity between ab~ ductor and adductor muscle groups in the larynx. Conture (1977) observed inappropriate vocal fold positioning. While Yoshioka & Löfquist 11981} showed a deviant tempora I control of abductory and adductory features of vocal folds, particularly in relationship to supraglottal articulation and respiratory.functions. Inadequate. timing of articulatory processes was found by Zimmerman (1980) and Janssen & Wieneke (1984) and deviations in the timing of respiratory and laryngeai processes were be shown by Watson & Alfonso (1984). At the international conference on speech motor dynamics. in stuttering held in Nijmegen, The Netherlands. last year in all ten papers presented on these topics physiologic differences between stutterers and non-stutterers. could be noted.
2.
Despite of all these research findings, at the moment we only have very Iimited information about the nature of physiologic deficits in speech motor production in stuttering. Dne of. the reasons certainly is' the fact that the production of speech is perhaps ene of the most complex human motor behaviors,which requires a very precise coordination of a large number of respiratory, phonatory and B.rticulatorv manoeuvres. Tc learn to un~erstand ~he very complex process of speech product ion, physiological processes on several levels should be measured simultaneously and be studied in their mutual relationship, Most of the studies mentioned above, however, obtained data from a single processes or on a single level in speech. production, and given th<; complexity ol the relationship and . the level of our understanding of individual processes, the experiments mentionad above are inadequate to fully character,ize the dynamic principles underlying fluent and dysfluent speech. Sa in general one could say that because ol important Iimitations !n technical aspects of measurements a compreh~nsiYe description of speech motor behavior is still lar off. • Regardl~ss of these limitations'it is understandable that there is a growing interest t~ link stuttering at least partly with a discoordination of motor activities between and within the different subsystems of the speech mechanism and a number ol discoordination theories. are lormulated. Adams(1974, 1978) and Perkins (1974) independently contended that stutte ring might represent a lailure of coordination of timing of respiration, phonation and articulation. At the same time Adams (1978).and Freeman (1984) suggested that a disruption ol coordi-. nated muscle activÎty in the laryngeal system may be theprimary cause for dysIluencies. Zimmerman (1980) suggested that stunering involves badly coordinated timing of articulatory movements due to abnormalities within the brainstem. More recently Andrews et al (1983) hypothiezed that stuttering is due to a delicit in central processing capacity which among other things can result in a great variety of deviations in speech mo~or production. In the next part of this paper ,I would "like to 'discuss two studies we conducted recently at the department of ;peech pathology ol Nijmegen University and which possibly can add ~me new informatio~ t? data already availably. The first one cOncerns an inves~iga"tioni~ whic~ stuttering is studied from a programming perspective (Peters & Hulstii.n, 1985, 1986). The second one concerns an investigation in which the coordination of aerodynamic and laryngeal functions in fluemt speech utterances of stutterers is studied more' in' detail (Peters &. Boves, 1985, 1986). Finally same conclusions with respect la therapy management wil! be drawn.' ...
.,
Speech motor programming in stLittering In the study of speech production
it
IS
generally accepted that Iluent speech ut-.
3:
terances are produced under the Control of a ,',program"which éan bedescribed as a detailed representation of all or most of the unerance, contructed prior to the start of the utterance itself. In such a view it is assumed that programming or advance preparation of the utterance procedes to execution itse'lf (Sternberg, 1978; Keele, 1981 ; Sehmidt, 1982 ; Hulstijn &v. Galen, 1983). This programming process involves a limited number ot successive stages. In the tirst stage an" abstract representation, or program, of the type and sequence of movements is retrieved trom long term memory. In ~hisabstract program there must be a specification of 'movement elements 'as glottal closing, the type of articula.tory movements, position of articulators and sa -'on. For -different manners of speaking, as slow or fast rate, soft or loud level the same program is plaeed in a type of buffer. After this in a next stage setting of size, aeeuraey and ti":!ing parameters for actual execution are specified. The abstract program is adapted to the aetual situation in whieh the movement has to be earried out. After this the program ean be translated into actual muscle commands and the initiation or execution can start. It stuttering is seen as a ,.disorder of movement" (Adams, 19.15 ; Zimnierman, 1980; Andrews, 1983) possible disorders in advanee preparation ot speech motor activity in stuttering should be studied intensively, particularly since most dystlueneies oeeur at the onset ot words or phrases (St.-Louis, 1979). As seen before in laryngeal reaction time studies in stuttering significant slowness in initiating and terminating phonatory and articulatory movements is notOO uniquivocally. Assuming that letter and word recognition processes in reading are equally fast in stutterers and non-stutterers, an increase in reaction time may be the result of either an increased program ming process or a langer initiation phase. As illustrated in the lower part ot figure 1 the time between the response signal and the onset ot speech ean be divided into two intervals, First, the interval between the response signal and the tirst manifestation of any physiologic activityduring which the successive programmi~g stages are carried out, normally ca lied the lateney time (LT), and seeond, the interval between the start of the first physiólogie activity and the onsat of speech during whieh the neeessary physiologieal proeesses for agiobal adjustment ot laryngeal and artieulatory museulature are carried out, normally ealled the initiation time (lT), ,A lengthened lateney time might reveal programming diffieulties; whiie a lengthened initiation time might indicate initiation problems of either a special response system (e.g. in coordination among intrinsic laryngeal muscles or dyscoor. dinàtion in oral movements) or problems in _the coordination of the different subsystems involved (e.g. coordination of laryngaal movements with articulation and respiration). We conducted
4.
a reaction.time experiment in whieh the length ot speech utteran-
speech output
word .delection .
PROGRAMMING
INITIATION
i
,, ,
. I
Glottal closure Pressure build-up EMG-L1P EMG-'''ynx
EI~(>masset
.
,---,
,
I
..
. ~
latency time
.U.
+ i
I
initlation
Reactiontime'
time
LT.
R.T.
Figure .1
Schematic representatien of programming and initiatio" of physiological processes in speech utterances in reading.
ces was systematically varied belWeen one syllable words, polysylIabie words and If"~.tutterers encounter problems in the programming stage it
short sentences.
would be predicted that the difference between stutterers and ".on-stutterers in latency time should be'larger in more lengthy or more complex utterances . . Apart trom the complexity of. the utterance the. preparation time befare the response signal was manipulated. In. a condition in which part,or all of the programming could be done betare the response signal, as will be the case in a so-
. called delayed reading task, the hypothesized difference between both groups in latency time should decrease,
contrary to a condition
tor preparatory
ot the utterance
programming
in which there is no time
as will be thé case in a so-called
immediate reading task. In each task 60 trials, i.c. 20 one-syllable words, 20 polysylIabie Words and 20 sentences were presented.ln each category four initial sounds /a/,/o/, /p/ and /s/ were used. During the experiment EMG-activity of the laryngeal area and the lip was recorded simultaneously with vocal fold activity by means of electroglottography and the speech signal. In the analysis 6t measuremÈmts of the fluent speech utterances it was quite clear th at stutterets have significantly Jonger latency times in la-
5.
ryngeal and articulatory activities that might b~ completed betore the initiation ot speech. 1 n figure 2 latency .tim"esand speéch reaction times in the immediate aod the de. layed reading task are shown tor the one syllable words, the polysylIabie words and the sentences. In bath groups th ere is a significant increase in latency times aod acoustical reactian times with utterance length and also the increase from Dne syllable words to longer words is larger in the immediate than in the delayed readingtask. This is ot course what may be e.xpected,$ince the latency times in the immediate reading EMG-Iatency time and acoustic reaction time in condition RI-tim •• ,•••• Time (msec)
1000
Non -stutterers
Stutlerers
_acoustic Rl 0----<> E M G Lr. LI P 6---
800
600
..
/.
b
400
~
200
syll word sent Immediate reading Figure 2:
I
I
I
syll word sent Delayed readIng
syll word sent syll word sent Immediate Delaypd rpading reading
EMG latency time aod acoustic reaction time of stutterers aod non-
stutterer.s in immediate aod delayed reading tasks.
6.
task are strongly influenced by letter and werd recognitien. The interesting finding is, however, that theincrease in latency times and acoustic reaction times trom syllable to word is significantly larger in stutterers than in non-stutterers. AI50 the differencos between stutteers and non-stutterers is significantly larger in the immediate reading task than in the delayed reading taak. To study the timing of articulatory movements the timing proces was analysed separately for fluent utterances with initial lal and lol. Figure 3 presentsthe relevant details. Timing of articulatory movements in speech utterances with Initiat la/.and 101
T
R Non-stutte~ers
Ti L
R
..H
L
R Stutterers
R
L
Delayed reading
..
Immediate reading
LT
R
Delayed reading Immediate reading
T GL
R
Non-stutterers
lalS
T/L
R
R Stutlerers
LG
G
10/5
..
~/
T G Ti .k;
Oelayed readin.g Jmmediate rea.ding Oelayed reading Immediate reading
R=response signal, L:EMG LI LIp, T=EMG LI Throat. G = EGG L.t. 5= onset of speech, l-----i 100 m.s
Figure 3:
Timing of laryngeal and articulatory movements in fluent utterances with initial la/and lol in stutterers and non-stutterers (R=response . signal ; T=EMG latency time throat.; L=EMG latency time lip ; G=EGG latency time and S=Onset of speech).
In this figure the durations. of the intervals between the response signal (Rl at the left side of the figure and the onset of speech (5) at the right side of the figure are summarized for Ipl and lol. In both tasks the interval between the response signal (R) and the tirst manifestation of muscle activity, which concerns the throat EMG-activity" (T) in la/-utterances and lip EMG-activity (L) in lo/-utterances is very significantly longer in stutterers than in non-stutterers~ There are similar differences in utterances with initial lal and utterances with initial lol. 50 one may conclude that in genera I stutterers need much more time f
7.
Apart from the program ming aspect we also analysed the ooordination of the laryngeal ahd articulatory processes in the data. When we look at the first manifestation of laryngeal muscle activity (T) and the moment of closure of the vocal folds (G), in the lal and lol words there seems to be no significant differences . between stutterers and non-st':-ltterersin the relative timing of laryngeal processes before the start of phonation. This indicates that stutterers seem to use the same motor programs in laryngeal manoeuvres before the start of phonation as non-
stutterers. However, this seems, not to be the case in the timing of phonatory articulatory processes which are necessary in utterances with initial/o/. Non-stutterers start lipmovement (L) at much the same time as laryngeal muscle activity (Tl. Stutterers, however, seem to start lip rnovement significantly earlier than phonatory processes. The coordination or timing of phonatory and articu. latory processes is obviously not realised in the same way in stutterers and in . non-stutterers.
Initiationot speech utterances - aerodynamic and laryngeal functions The product ion of fluent speech requires a precise coordination phonatory
and articulatory
manoeuvres ..
A number
of respiratory,
of authors
(Van Riper,
1982 ; Adams, 1974 ; Wingate, 1976; Agnello, 1975) have suggested that the failure to ooordinate expiratory actions and global adjustment of the laryngeal musculature stuttering.
in preparation
As mentioned
for phonation
in the introduction
is a major cause of dysfluencies
physiological
studies (Freeman
in
& Ushijima,
1977 ; Conture, 1977 ; Yoshioka & Löfquist, 1981 ; Watson & Alfonso, 1984) .-indicate that the initiation terers.
of voicing seems to be particularly
In fluent speech phonation
difficult
tor stut.
is initiated by adducting the vocal folds, adjusting
the stiffness ot the vocalis muscle and the mucosa and increasing the subglottal pressure. To understand this complex process of phonation physiological processes on several levels should be measured simultaneously. In a recent study we investigated in more detail the coordination of respiratory functions, the adjustment ot the larynx and the start of phonatioO' in fluent speech utteranCes of stutterers.
As shown
in figure 4 the signals that were recerded
activity by means of an electroglottograph,
are vocal fold
subglottal air pressure by means
of a catheter inserted into the trachea via the nasal pathway and the glottis and the acoustic speech signa!.. . Patterns of subglottal pressure build-up were studied in a normal speech condition as weil as in two speech conditions frequently. used in fluency shaping therapies i.e. speaking with an extremely gentie voice onset and speaking with a de-
liberately reduced articulatory of an experienced
8.
effort. To th is end all subjects reeeived a training
speech therapist
prior to the experimental
sessien in order to
Situatien
during the registratien
FM
tapt"-
rfcordfl Philips analog
Figure 4:
Schematic
representation
ol experimenta;
set-up during sUbglottal
pressure measurements. be able to perform in the manipulatOO conditions. Although the training never took much more than about 30 minutes, care was taken to ensure that alt sub-
jects had reachOO approximately the same level ol proliciency belore the experiment started. About 550 perceptually Iluent ulterances were analysed.in each speech condition in stutterers as weil. in non-stutterers. As described in more detail in Peters & Boves (1986) th ree normal types ol pressure build-up patterns and lour deviant types Could be distinguished in Iluent speech utterances. Examples ol the norm al types ol pressure build-up are shown in lig ure 5, the deviant types are shown in figure 6. These patternscan be summarized as follows. In a normal type of pressure build-up there is a gradual, monotone pressure
build-up and phonation starts shortly belore the pressure level reaches its eventual maximum (Type la). The start ol phonation is characterized by the high 'frequency ripple in the curve. Sometimes the fonation start at the moment wh en
the pressure level reaches its eventual maximum (Type lb). This is quite normal in words beginning with a consonant, 'where phonation starts from an open glot-
tis position. In utterances with an initial plosive often a smal! drop of pressure level could be observed belore phonation starts. (Type Ic). These thr .. types ol pressure build-up can be considered as riormal types of pressure-build-up. Besides these 4deviant types ol pressure build-up could bedetected (see lig ure 6). In the lirst deviant type (Type 2) pressure build-up rises in a smooth way but stays at the maximum level during at least 100 ms belore phonation starts. Sc there is a delayOO onset ol phonation which perhaps may be considered as a short covert bloocade. In type 3 there is a disrupted build-up ol pressure. This may be the result of problems in the control of the respiratöry system or failure
9.
in coordinating expiratory manoeuvres and the start of phonation. Intype4 pressu re bUild-up to a too high level and a necessary drop of pressure build is needed before phonation starts. There seems to be an overshoot in the function of the respiratory system wich is responsible for controlling subglottal pressure. In the last deviant type {Type 51 there is an over gradual pressure build-up and start of phonation. It is closely associated with a deliberate and extremely gentie voice onset. Figure 7 shows the proportional occurence of types of pressure build-up in fluent utterances of stutterers and non-stutterers. lt is quite obvious that in norm al speech the proportion of utterances produced with a normal type of.pressure build-up is significantly larger in non-stutterers than in stutterers. The totalized proportion of deviant pressure build.up types is signifcantly larger for stutterers. Typ.l:
Normal - 6 rf'sponn signal
n
-~g~'-~~j Ps
EGG
~~~:F:q~:~T' . --~... -_.
..,
-
Norma' subj.et
Flu.nJ Utr.ranCf la51
- -,.--.-,.-.,
20G ms
è
Typ.l:Normal'"
rnponlf
signal
.....:~::~-=-j;---;~: ::-:~~,-:-:::,:-::;-: ----~{' -. --~---~----j --------- ------:.--
,
~.•. _....;. __
Norm.l subj.d FllHnl Utt.,'anc.
Figure 5:
JO.
-0.
Ip.,sl
.__... _ ...• _.... _---<-
...
~ ms.
Recordings of normal types of subglottal pressure build-up (Type lA. 18 and le). Signais: Audio = speech signa I ; PS = sUbglottal pressure and EGG = electroglottogram,
T,p'2,O'Iay,donMt
Typ,),
of pt!onalion Inpon"
-C---..1Isignal
...
-. -- .........
_
-..,.- ....
-.- ....
p,
EGG
.-!1~---------Audio'-~ -
p,
........
-'-<...:-'-"''-'" __
Sluu."r Flu,nl UtUr.nc. Ja.nb"t.dlnl
'''
Oisruplt
i
01è1.
~H.-.~~~f~.;: ::~
....._ 200 ms
Stuu .. ,r Flu.nl Ult.lanc, I pasl
Figure 6:
Recordings of deviant types of subglottal pressure build.up (Type 2, 3, 4 and 51. Signais: Audio = speech signa I ; PS = subglottal pressure and EGG = electroglottogram .
.Thus we.are forced to conclude that even in perceptually fluent utterances of stutterers the way in which respiratory and phonatory processes are coordinated can be differ from thatin .the speech of non.stutterers. Interestingly th ere seems to be no direct relationship between the severity 'of stuttering and the frequency of occurence of deviant patterns of pressure buildup.
With resp.ect to the onset of phonation itself information could be derived from the waveform analysis in the electroglottogram. Te this end the amplitude enve. lope of the EGG's was classified in two categories, which cah be described as an abrupt and a gradual onset of phonation. In this classification an envelope was consldered as gradual when it:contain.ed at least consecutive pulses whose, amplitude was at least 10 % larger than that of this left neighbour, all other EGG's were classified as abrupt. As shown in figure 8 non.stutterers significantly more aften start phonation in a gradul(tlway. On the ether hand stutterers signi.
.trve
11.
Different types of pressure build-up '/, 100
non .stullerers S 52 items
Condition : normal spf'fCh slutrrers' S 73 ilE'ms
80.
60
20
ill'
;,' ~,. :<;: ~~. :;
-}
N ST , TYPE'3
Figure 7:
N S1
Type'
N ST TypeS
Relative freQuency of different types of pressure build-up for nonstutterers and stutterers in"normal speech condition.
ficantly mor.e aften start phonation in an abrupt way. In addition ihe waveform structure- in the first 10 periods in the EGG was studied. Ta thi~ end deviations in the amplitude level end period duration were investÎgated. As can be .seen in figure 8 there were only smal! differences between stutterers end non.stutterers which were not significant. Oeviations in waveform structure seem to be limited to a higher frequency of occurence of irregularities in period duration in vowels in the speech of stutterers. Dne eould expeet that deviations in subglottal pressure build-up ean be of influenee on the onset of phonation. Interestingly, there seems to be n.o direet relationship between deviations in the type of pressure build-up and the start of phonation which indicates that aeradv. namie proeesses and laryngeal activities during the onset of phonation are relati. vely independent processes. Theeffect of the manipulated speech conditions was verv significant. FirstlV, the frequeney of stunering decreases dramatieally. In the norm al speech condition the dysfuency percentage was 31.8; however, in the gentie voice onset condition it was only 6.7 ; and in the reducecf" articulatory effort condition not .more than 12.7 of the utterances were not fluent. Speaking with a gentie voiee onset seems to be more effective in reducing dysfluency than changing articula. tory movement.
12.
Amplitude characleristics
and wave ferm deviatiens in
EGG
'/, 100 80
abrupt
, gentIe
amplitude
frequency
amplitude
•
frequency B~:~B~
60 40 20
'1llHllrl. N NS N NS N NS N NS N NS Amplitude characteritics Wave farm deviatians Figure 8: Relative frequency of types of start of phonation and wave farm deviations
for non-stutterers
and stutterers
in narmal speech condi-
tion. Secondly there was an effect on the frequency of occurenee of pressure buildup patterns in the experimental conditions. In figure 9 the relative frequency of norm al and deviant types of pressure build-up is presented for éach speech con-
dition for stutterers and non-stutterers. As far as the types 2, 3 and 4 patterns are concerned, it does not matter whether the utterances are produced normally. with a consciously practiced gentle voice onset or with a deliberately reduced articulatory effert. In bath stutterers and non-stuuerers, however, the frequency of over-gradual pressure build-up increases
dramatically
at the cast of type 1 patterns. The condition of reduced articula-
tory effort cannot be distinguished in the case of non-stutterers.
trom
Let us summarize the most important
tore and draw same conclusions.
the normal speech condition,
results from the experiments
especially
described be-
~
With respect to limitations in speech motor behavior one may conclude that.: First, the program ming er preparatien phase betare the initiation of speech utte-
13.
Types of pressure build-up in different speech conditions (relative
frequency
)
'/, stutterers
Ba .-.
narmal delayed onset of phonation 0-0 disr upte d press. build-up v--'Q overshoot o--oover-gradual
60
lJ.---6
40 20
•
nor.mal spt"E'Ch
Figure 9:
genUe reducE'd onset articulation
normal spPE'Ch
.gt"ntle ons('t
rE'dUCE'd articulation
Relative .frequeney of different types of pressure build-up in normal speech, speaking with a gentie voiee and speaking with redueed articulation.
rances seems to take much more time in stutterers than in non-stutterers.' Second, with' respect to the initiation of speech movements in fluent utterances stutterers more often use unusual subglottal airpressure bUild-up patterns than non-stutterers. Third, in fluent speech utterances stutterers more often start phonation more abruptly than non.stutterers. Fourth, the timing of respiratory and phonatory processes and phonatory and articulatory processes seems te be less precise in stutterers than in non.stutterers'. So in general we may <;onclude that in stutterers the speech mechanisms which are necessary for a precise adjustment of laryngeal musculature tend to operate in a less exact way than in non-stutterers ; th is deficiency seems to present on several levels of the speech motor contral and the execution process. Whit respect te possibilities in speech motor behavior it can be concluded that both stutterers and non-stutterers manage to produce gentie veice onsets and to articulate with a deliberately reduced eftort level atter a short training in the same way and to the same extent. Sa the're are na indications that stutterers are more difficult to train to perfarm specific articulatory or phonatory manoeuvres than non-stutterers.
14.
On the base of the research mentioned abave some comments with respect to therapv management should be made. 11a stuttering therapy aims at replacing stuttered speech by Iluent speech than it seems that the acquisition ol specilic motor skilIs or targets which allow the stutterers'to produce a slower rate, easier and more relaxed onset, more continuous air flow and smoother blending of sequentia! sounds seem to be much more. pawerful than the use of fluency inducing conditions as for instance delayed auditory feedback or noise. In order ta remediate stuttering behaviar which is due to Iimited motor capacities the stutterer has t9 learn to contral and manipulate speech movements in a conscious way. This can only be realized with as systematic and well-structured Iluency shaping program which necessary takes a lot ol time, effort, discipline and consistency like every other motor skiU program. Out ol th is therapy management one should keep in mind that manipulations are specific in that they cause different results. Thus one should not rely to much on.the hope that results of articulatory training wil! carry over to phonation end vice versa.
REFERENCES Adams, M.R., Freeman, F.J. & Conture, E.G. (1984) : Laryngeal dynamics in stuttering.ln: Curlee,
R.F. & Perkins, W.H. (OOs).Nature and treatment of stuttering. San Ole9O : College
Hili Press.
Adams, M. (19741. A physiologle and aerodynamie interpretation speech. Journalof
of fluent and stuttered
Flueney Disorders, 1,3547.
Agnello, J.C. (19751. Voice onset and termination features of stutterers. In L.M. Webster & L. Furst (eds.). Voeal tract dynamics and dysfluency (pp. 40.70) New Vork : Speech and Hearing Institute. Andrews, G., c.s. (1983). Stuttering : a review of research findings and theories circa 1982. Journalof
Speech and Hearing Disorders, 48,226-246.
Conture, E.A., McGall, G. & Brewer, O.. (1977). Laryngeal behavior during stuttering. Journalof
Speech and Hearing Research, 20, 661-668.
..
Conture, E.G., Schwartz H.O. & 8rewer, O.W. (19851. Laryngeal behavior during stuttering : a further study. JournaJ of Speech and Hearing Àesearch, 28, 233-240. Freeman, F.J. & Ushijima,l.
(1978). Laryngeal muscle actlvitv during"stunering.
Journalof Speech and Hearing Research, 21, 538-662.
15.
Ingham, R. (1984). Stutteringand
bèhavior therapy. San Diego: College HillPress.
Janssen, P., Wieneke, G. & Vaane, E. 119831. Variabilitv in the aniculatory movements in the speech of stutterers and nOrmal speakers. Journalof Fluency Disorders, 8,341-358. Perkins, W.H., c.s. (1974). Replacement of stuttering with normal speech. Clinical effectiveness. Journalof Speech and Hearing Disorders, 39, 379.395.
-
-
Peters, H.F.M. & Hulstijn, W. (1986). Programming of speech utterances In stunering. In: Peters, H.F.M. & Hulstijn, W. IOOs.l.Speech motor dynamics in stuttering. Wien: Springer Verlag (jn press). Peters, H.F.M. & Hulstijn, W. (oos.) (1986). Speech motor dynamics in stuttering. Wien : Springer-Verlag (jn pressi. Peters, H.F.M. & Saves, L. (19861. Aerodynamic functions in fluent speech utterances of stutterers in different speech conditions. In : Peters, H.F.M. & Hulstijn, W. (eds.) ; Speech motor dynamics in stuttering. Wien : Springer Verlag (jn press). Shapiro, A.I. 119801. An electromyografic analysis of fluent and dysfluent utterances of severat types of stutterers. Journalof Fluency Disorders, 5, 203.232. Starkweather, C.W. (1982). Stuttering and laryngeal behavlor : A review. ASHA Monogra. phs Nr. 21, Rockville Pike: American Speech Language Hearing Association. St .•Louis, K.O. (979). Linguistic and motor aspects of stuttering. In: Lass, N. (ed). Speech and language, advances in basic research and practica. vol. 1; New Vork : Academie Press.
Van Riper, Ch. (19821. The natl:'re of stuttering. Englewood Cliffs: Prentice Hall. Watson, B.C. & Alfonso, P.1. (19861. Coordination of prephonatory events in mild and severe stutterers. In : Peters, H.F.M. & Hulstijn, W. (eds.). Speech motor dynamics in stuttering. Wien : Springer.verlag (in press). Wingate, M.(1976).Stutteringtheory
and treatment. NewYork: Irvingtan Publ ..
Yoshioka, H. & Lofqvist, A. (19811. Laryngeal involvement in stuttering : a glottografic observation using a reaction time peradigm. Folie Phoniatrica, 33, 348.357. Zimmerman, G. (1980). Stuttering a disorder of movement. Journalof Speech and Hearing Research, 23,122-136. Adres
Sint.R adboud zjeken hu is Kliniek voor K.N.O. Postbus 9101 6500 HB Nijmegen
Nederland
16.
TIJDSCHRIFT VOOR LOGOPEDIE EN AUDIOLOQIE 1987 (17)-1 SPRAAKAFZIEN: THEORIE EN PRAKTIJK
P. CORTHALS
Gegr. & Lic. Logopedie, H.R.I.P.B. Gent.
I n dit artikel wordt een model voor spraakafzien gepresenteerd en omgebogen naar de praktijk. Het is geen receptenboek met oefeningen. Het wil veeleer een redeneèrmodel Zijn waarmee men volgens eigen creativiteit en in functie van de noden 'van de patiënt oefeningen kan ontwerpen.
DEEL I : EEN MODEL VOOR SPRAAKAFZIEN 80ttom - up - component Hoe verloopt
spraakafzien in ons binnenste?
Stelt U zÎch even een voorbijschui-
vende filmstro'ok voor. Op elk beeldje 5.ta3t een close-up van ee~ spreker. Door naar de voC?rbijschuivende beeldjes te kijken moet U proberen. te achterhalen wat de spreker zegt. Hoe doet U dat ?Af en toe herkent U een typische sta}ld of be~eging van de lippen of de kaken, die U kunt assàciëren aan ee'n of meer klan. ken, aan een flard 'van een woord. Soms bent U er zeker van dat de spreker iets aan het zeggen is terwijl Uzo goed als niets aa'n zijn mond ziet en bovendien verdwijnen de' beelden snel en onherroepelijk. lets dergelijks doet een lip lezer ook. Althans dit is een van de liplezen-in-de-enge.'iin-van-het-woord. Liplezen is zoals bekend een pars pro tot~.Het is slechts een luik van het spraakafzien dat we in navolging van het woordgebruik in de psycholinguïstiek de IIbottom-up"component van he(spraakafzien kunnen noemen. De terrnen . . . ~ liplezen en spraak. afzien worden in h'et vervolg dan ook in'deze betekfmissen gebruikt.
.
,
.Introspecties Wij zijn er ons niet van bewust hoe onze zintuiglijke waarneming precies verloopt. We doen er goed aan onze voorwetenschappelijke opvattingen die we daarom. trent hebben met enige skepsis te benaderen. Zo heb~en sommige geroutineerde liplezers de indruk dat ze (sicl "niet
naar zulke dingen
kijken"
(1).
17.
. Anderen daarentegen beweren op verschillen te kunnen letten tussen bij voorbeèld Ipl en /bI; omdat er (sic) ;',bij de Ipl een korte 'afgebeten' uitspraak" te zien is (2). Letterlijk
liplezen
•
Deze uitingen zijn natuurlijk goed bedoelde introspecties, en, wie weet, misschien een overblijfsel van een al te analytische cursus liplezen ... Liplezen komt in elk geval niet neer op een simpele vertaling van mondbeelden of visemen ("nu zie ik een lipocclusie ... H) in mogelijke spraakklanken (" ... dus dat kan een p zijn, ofwel een b ofwel een mot). Voor een dergelijke analytische benadering is er om te beginnen geen tijd: er'passeren in doorlopende spraak elke seconde ongeveer 10 fonemen I Bovendien zijn er 'pSYCholinguïstischeargumenten aan te voeren (SUMMERFI ELD 1983) die aantonen dat een fonetische decisie (beslissen welke klank het is) niet op basis van het visuele alleen genomen wordt, maar pas na . een fusie van het gehoorde en .het geziene. Het letterlijk van de lippen afgelezene is dus nog geen fonemenrij : het eindproduct van dit liplezen-in-de~engstezin-van-het.woord is niet discreet, en niet fonetisch (geen aparte klank eenheden), maar nog continu en analoog (nog niet omgezet in een andere dan de visuele 9edaante). Het letterlijke liplezen laat dus nog geen eindproduct achter, het is nog maar de aanzet voor een verdere verwerking. Het is daarom niet te verwonderen dat men bij het spraakafzien soms de indruk krijgt niet echt naar visemen te speuren. Experiment Een experiment opgezet door WALDEN'et. al. (1981) suggereert nochtans dat het identificeren en discrimineren van minimale eenheden toch een van de schakels in het. raderwerk is.. Los van de vraag naar de pSYChologischerealiteit van visem~nbewijst- het in elk geval dat oefenen op dit minimale betekenisloze linguïstische _.niveaueffect heeft. Het experiment verliep als volgt. 35 mannen die v~r' het eerst een hoortoestel gekregen hadden werden in drie groepen verdeeld. Een groep kreeg geen speciale training. De tweede en de derde groep kreeg 14 keer een half uurtje training. De therapeut ~prak nonsenslettergrepen uit, terwijl zijn lippen verborgen waren. De proefpersonen moesten de lettergrepen onderling vergelijken en nazeggen, ofwel op basis van het geluid alleen (hoortraining), ofwel op basis van het beeld alleen (lipleestraining). Voor en na de traininQwerd iedereen aan een test onderworpen. Dit gebeurde a.d.h.v. een test waarbij ganse zinnen moesten verstaan worden, dit in tegenstelling tot .de trainingsfas~. De getr2inde groepen hadden voor de test een score die 14 tot 18 % beter was dan die ,van de controlegroep. Training op het niveau van minimale betekenisloze eenheden bevordert dus wel degelijk de verwerking van doorlopende spraak, Een
(1) Mw. B., persoonlijke mededeling (2) Dhr. VAN H" persoonlijk mededeling
18.
',aststelling die in dezelfde richting wijst is het feit dat articulatietraining on. rechtstreeks ook vooruitgang op lipleesgebied schijnt te veroorzaken (CONKLIN & SUBTELNY, 1980). Men ondervindt dus ook hier weer profijt van het aan. dachtig bezig zijn met minimale betekenisloze eenheden (alhoewel articulatie. training zich natuurlijk niet uitsluitend op dat niveau beweegt). Debiet We hebben al aangehaald dat er per seconde 10 of meer fonemen geproduceerd worden in doorsnee spraak. Nu correspondeert niet elk foneem met een viseem. Dat maakt dat het "debiet" aan visemen wel kleiner is, d.w.z. ze volgen elkaar niet met zo'n duizelingwekkende snelheid op. Desalniettemin blijft de snelheid waarschijnlijk een probleem. Ambiguïteit De keerzijde van de medaille is dat door die veel-op-een-relatie tussen fonemen
en visemen de ambiguïteit van de boodschap vergroot. Zo ziet het lipbeeld van "pol", "bol" en "mol" er hetzelfde uit. Dit is natuurlijk maar een voorbeeld van de vele waarbij men met twijfels zal blijven zitten. Onvolledigheid We weten ook allemaal dat klanken soms helemaal niet zichtbaar zijn. Dat wil zeggen dat ze niet eens met een echt viseem corresponderen. Watde dorsale articulaties betreft is ,iedereen het daar over eens. Wat de apieo-alveolaren betreft is de literatuur niet eensluidend:
voor de enen zijn ze als dusdanig te zien en vor-
men ze een apart viseem, volgens de anderen niet (OWENS & BLAZEK, 1985). Coarticulatie Alsof dat nog niet genoeg is, zal door coarticulatie de ene articulatiebeweging len
dus ook het visuele beeld ervan) bei'nvloed worden door de andere. Dat maakt dat de visuele gedaant~ van een klank totaal anders kan zijn naargelang de fonetische context (BENGUEREL & PICHORA-FULLER, 1982). Uit hun onderzoek bleek dat in de eerste plaats dominerende visemen herkend worden. De visemen die door deze laatste gecamoufleerd worden, kunnen veel moeilijker herkend worden. De dominerende
visemen .zijn die met labiale, labiodentale of
Iipronding-kenmerken.
Restgehoor el!' redundantie De gegevensdie mèn van de spraakorganen kan aflezen zijn dus ambigu en onvol. ledig. Als men het daarmee alleen zou moeten stellen, zou liplezen nog moeilijker zijn dan het is. Er zijn echter nog 'tWee informatiebronnen beschikbaar.
Ten eerste het restgehoor en ten tweede de redundantie. Zintuiglijke ecologie We kunnen in verband met spraakafz.ien gewagen van een zekere zintuiglijke eeo.
19.
logie. Me. Donaid en Me. Gurk (SUMMERFIELD. 1983) maakten videobeelden van een spreker die nonsenslattergrepen uitspreek, zoals "map" of-"tap", ,Beeld en geluid van die opname werden vervolgens anders gerangschikt. Bij h~t beeld vari een woordje kwam het geluid van een ander te staan. Bijvoorbeeld: bij het
beeld van "tap" paste men het geluid van "map". Normaalhorende proefpersonen merkten nauwelijks enige tegenstrijdigheid op.
Ze rapporteerden zelfs soms woordjes die verschillend waren van de twee oorspronkelijke. In dit voorbeeld werden de zichtbare gegevens (het apicale van de I t] uit "tap") samengesmolten met de hoorbare gegevens (de ,nasaliteit van de [ m ] van "map"). Dat leverde het antwoord "nap" op, waarin de In] inderdaad aspecten van de [ t ] en de [ m Icombineert. De proefpersonen verwaarloosden geen enkel zintuig. Gehoor en gezicht werken complementair, zoals een ecologisch systeem in de na. tuur.
SIR - verhouding I n de praktijk gebruiken normaalhorenden hun audiovisuele spraakperceptie. capaciteiten enkel in moeilijke luisteromstandigheden. Dit is gemakkelijk te demonstreren. Het spraakverstaan zonder lipbeeld verslechtert drastisch van zodra men de signaal-tot-rui,-verhouding onder de 0 dB laat zakken. Het spraakverstaan met lipbeeld houdt veel langer stand --bij toenemende ruissterkte (ERBER, 1975). Het inschakelen van het visuele kanaal is equivalent aan verbetering van de signaal-tot-ruis-verhouding met 5 tot 15 dB (HAWKINS, 19851. Audiovisuele perceptiestrategie Men zou kunnen voorspellen dat als normaalhorenden -de spraak audiovisueel benaderen, gehoorgestoorden dat a fortiori doen. Daar zijn inderdaad bewijzen voor. SEEWALD e.a. (1985) onderzochten het relatieve belang van geh.oor en gezicht in het percipiëren van spraak bij 15 normaalhorende en 69 gehoorgestoorde kinderen met gemiddelde gehoordrempels in het beste oor van 15,3 tot 113.8 dB (hl). Zij stelden voor elk kind een zgn. PMSPscore op (PMSP = Primary Modality for Speech Perception). Voor alle gehoorgestoorden had men een score op een "audiovisueel continuum" tussen - 100 (puur visueel functioneren) en +' 100 (puur auditief functioneren). De, overgang van overwegend auditieve naar overwegend visuele ingesteldheid (het PMSP~nulpunt) deed zich voor bij 80 tot 90, dB (hl). De uitersten van 'het continuum kwamen praktisch niet voor. We kunl1en dus ook hier weer van audiovisuele perceptie gewagen. Katalysator Restgehoor werkt als een katalysator voor het spraakafZien. Het geheel re'!gehoor-plus-spraakafzien is niet zomaar de optelsom van wat restgehoor en spraakafzien elk apart kunnen. Zelf, als men bij een videomontage alleen tnaar een
20.
gezoem laat horen dat het verloop van de stemgeving volgt (d.w.z. dat weerklinkt als er gefoneerd wordt en mee met de intonatie ver~oogt en verlaagt) neemt de lipleesscore een grote sprong vooruit. Het gezoem is op zichzelf nietszeggend, maar in combinatie met het lipbeeld is het heel werkzaam (SUMMERFIELD, 1983; BREEUWER, 19861.
Top. down component Audiovisueel de gesproken boodschappen benaderen is dus een remedie tegen de ambiguïteit van het visuele signaal. Maar er is nog een disambiguerend ~echanis. me. Het is even natuurlijk als de audiovisuele perceptiestrategie en men kan het dan ook bij normaalhorend~n observeren. Bij spraakverstaan in het algemeen en OO~ bij .spraakafzien gaat men uit van een interpretatie a priori, een verwachting omtrent wat er zal gezegd worden. Dit is de zgn. top~own component in de perceptie. Men bouwt deze verwachting op a.d.h.v. structurele verwachtingen (wat er ~itgaande van een zekere feeling voor taal mogelijk is en wat niet), contextuele verwachtingen (waar het gesprek tot op dat moment over gingl en situationele verwachtingen (wat het gezond verstand uit de situatie kan afleiden; gebaren en pantomimiek horen hi~r ook bij). Flexibiliteit Alles bij elkaar gaat spraakafzien er als een slimme gok uitzien. Er zijn de wel is. waar ambigue visuele maar toch noodzakelijke van de lippen gelezen gegevens, er zijn de. disambiguerende factoren restgehoor en verwacht~ngspatroon. Een slim. me gok levert nochtans ook fouten op. Om hier zo weinig mogelijk last van te heb~eh moet de liplezer voortdurend controleren of wat hij verstaan meent te hebben, bevestigd wordt door hetgeen volgt. Zoniet moet hij zijn interpretatie bijschaven of zelfs onmiddellijk helemaal herzien. Dit vergt een vrij grote flexibiliteit .
. DEEL 11 : SPRAAKAFZIEN
TRAINEN
Perfectioneren Als dat spraakafzien is, hoe moet het dan getraind worden? Op 't eerste zicht kan dat een delicate opdracht lijken, maar een eerste geruststelling is dat er geen enkel "onnatuurlijk" mechanisme in meespeelt. Het Zijn allemaal mechanismen die voorhanden zijn in elk van ons. Wie wil leren spraakafzien m()et ze dus ge. woonweg perfectioneren. In wat volgt stellen wij een gamma aan oefeningen voor die lo.gisc~ voortvloeien uit het denkmodel Visemen verwerken We hebben aangetoond dat het letterlijke liplezen een component van het spraak. afzien is en dat het nuttig is op het niveau van losse visèmen te werken. De ham-
21.
vraag is wat voor soort oefeningen we met deze .I?sse visemen kunnen doen. Memoriseren met welke fonemen ze corresponderen is onzin: het model suggereert dat op basis van de mondbeelden die men ziet geen fonetische decis.ies genomen kunnen worden. Het liplezen-in-de~enge-zin levert slechts d~ in~ut voor een ver- • ~ere verwerking. We moeten zorgen dat die input zo rijk mogelijk is, d.w.z. dat er een maximum- aan mondbeelden opgemerkt en herkend wordt. Detectie ., discriminatie ~en ideiltifi~atieoefeningen kunnen hier bij helpen. Voorbeelden
Technieken om mondbeêlden te lere~ opmerken en herkennen zijn relatief eenvoudig. kunnen mondbeelden (a) beschrijven en aandachtig bekijken, even. tueel .in slow motion (b) in een serie laten aanduiden of tellen, (cl als enig ver. schilelement in overigens 'gelijke woorden iniassen en de woorden laten discrimine;en (dier/fier ... L enz. "',
We
Taxonomie Wat de lijst van visemen betreft die in de oefEmingen a~n bod kunnen komen, verwijzen wij naar CORTHALS 11984). Daarin wordt de volgende taxonomie voorgesteld:
"
11 21 31 41 51 61 71
viseem
lippen
kaken
f-v p-b-m
labiodentaal bilabiaal getuit getuit gespreid gespreid neutraal
dicht dicht wijd open nauwelijks open nauwelijks open wijd open wijd bpen
00 - 0
oe-uu.w ie - ee - i 'e aa-- a
Er is hierin van geen en'kel ander criterium gebruik gemaakt dan van Iippositie en kaak hoek:' Kaa~hoek .is maar. in drie face.uen onderverdeeld en lippositie telt maar vijf alternatieven. De visemenindeling is opzettelijk niet al te ver gesplitst, om niet aan te belanden bij articulatorisch-fonetische haarklieverijen die toch noo~t echt opgemerkt kunnen worden in. dage(ijkse spraak. Het enige dat er nog zou ~kunnen aan toegevoegd worden is .het beeld van de "sj-zj". De overige fonemen- worden beschouwd als moeilijk of helemaal niet te zien. Deze zullen dus des te meer de tussenkomst van de twee disambiguerende mechanismen (restgehoor en redundantie) vergen.
22.
Complexiteit Blijven oefenen op het-een-viseem-niveau is natuurlijk niet realistisch. Spraakafzien impliceert dat met (a) met verscheidene visemen tegelijk overweg kan en dit (b) in een zinvol geheel. Er moeten bijgevolg ook nog (a) complexere Iinguistische niveaus betreden worden en er dienen naast detectie-,discriminatie -en identificatietaken ook nog (b) interpretatietaken ontworpen te worden voor elk van deze complexiteitstrappen. Op die man,ier ontstaat een gamma aan oefeningen, die elk een .verschillende activiteit vergen en dit op steeds andere lingu(stische lagen ..Dit is een idee van Norman Erber. Merk op dat men zowel analytische of synthetische ,.modules" kali kiezen (resp. oefeningen met kleinere en grotere linguïstische geheleni. Voorbeelden Hoeksn dit In oefeningen vertaalCt worden? Een eenvoudig voorbeeld op wootdniveau is het volgende: men toont. een ~eschreven woort! met hiaten in - '-.... ("m?t?r?!??", ,,?nt?vr??s", "r?msp??r") en' biedt het daarna in gesproken taal aan zodat de mondbeeiden beschikbaar wo,den. Gesteld' dat de visemen [0010 ] [ aal a l'en [ ieleei i ] al aan bod gekomen zijn in de vorige sessies, moeten de woorden via spraakafzien gereconstrueerd kunnen worden (resp, "motorolie", "antivries", "remspoor"). De tijd die me~. krijgt om de woorden tè lezen kan ge-. manipuleerd worden om, rekening houdend met de leessnelheid. van de persoon een variat!e in moeilijkheidsgraad te bekomen: Een oefenï"ng die zich afspeelt op het nivea~ van, grotere linguïstisChe. gehelen is bijvoorbeeld het samen bekijken V~1n een grappige cartoon zonder woorden, waarna de oefen partner (therapeut) het grappige van de tekening o~der woorden brengt. De oefening bestaat erin via spraakafzien deze commentaar te verstaan en letterlijk te herhalen.'Men mag bijvoorbeeld vragen iets te herhalen of een synoniem te gev~n. Men kan zelfs pantomime bij de beschrijving voegen. Als men de resultaten wil kwantificeren kan men chronometreren hoeveel woorden per minuut men kan begrijpen, Deze techniek Van het letterlijk herhalen is in de literatuur bekend onder de benaming "connected djsc~ürse tracking", ,_ ' ,-
,.
.:-'
Redundantie :exploiteren ,.. io ' Uit. ons model voor spraakafzien volgt ook dat de _leerling.lipleZér.dè redundantie. moe.t leren exploiteren. Hij moet- dus als een goed verstaander structur~.le, contextuele en situationele aanwijzingen leren interpreteren, zodat hij aan woord genoeg 'heeft. Behalve deze voorspel-en-vul-aan-reflex 'moet hij soepel leren zijn ~in het herzien. van interpretaties die fout blijken te 'zijn. Dat ze fout zijn mOet hij ook achterhalen door te letten op contextuele. gegevens (het vervolg van het ge. sprék) en op situatiánele aa.nwijzingen (hoe de gesprekssituatie evolueert). Voorbeelden Hoe vertalen we zoiets naar de praktijk.? Om te beginnen kunnen we elke reeks oefeningen een thema meegeven~ -Sij h~t kie~en van zo"'hthema doetmen.e'r goed. aan bij werkelijk beleefde situaties te blijven. De bedoeli~g is het situatieinzicht
23.
(de "common sense") te leren inschakelen bij het spraakafzien. Het lesthema schetst inderdaad meteen een ganse woordenschatsfeer. Dit prikkelt de liplezer tot het maken van in ferenties en voorspellingen en dat is eigenlijk de bedoeling. Trouwens : in de werkelijkheid speelt in elk gesprek deze woordenschatsfeer ook in o'ns achterhoofd. Waarom zouden we ze de leerling-Iiplezer onthouden? Om de aandacht te trekken op de informatieve waarde van verbale contextuele gegevens kan me.ri bijvoorbeeld tijdens een gesprek.overschakelen van "complete communicatie" (met gegarandeerd 100 % verstaanbaarheid dank zijn de combinatie spraak, schrift, pantomine, prentenmateriaal ... ) naar visuele communicatie (enkel spraakafzien). Het leren explOiteren van de structurele redundan~ie (de apriori-kennis die men over de fonologisch-fonotactische en grammaticale structuur van de taal heeft) kan op een analoge manier gebeuren. De oefening met de onvolledige woorden die .hogerop aangehaald js, is d.aar een voorbeeld van. Men kan ook onvolledige zinnen schriftelijk en vervolgens mond~ling aanbieden: dan gaat het_niet enkel meer over de fonologische en fonotactische redundantie. Uit de voorbeelden blijkt dat het leren exploiteren van de red~ndantie vooral aan bod kan komen in de modules met grotere linguïstische 'gehelen.
,
Sub vaardigheden
Men zou ook het trainen Van "subvaardigheden" kunnen overwegen. Het is 'inderdaad een zeer intrigerende vraag of visuele functietraining met niet-linguïstisch materiaal het leren spraakafzien niet kan bevorderen. Deze "kijkoeieningen" zouden die vaardigheden moeten aansc~erpen 'waarvan men weet dat ze bij goede liplezers voorkomen. Ik denk hierbij aan .'visuele aandacht en concentratie, (tachistoscopischel visuele detectie, discriminatie en localisatie, figuur-achtergrondsplitsing en visuele "closure'< . . Klank
Een ander aspect van spraakafzien dat uit ons model naar voren 'komt is het audiovisuele. Me Gurk en Mc Donaid zeggen het met een boutade. Voor hen is spraakafzien "hearing lips and seeing voices". Wat voor conclusies moeten we hieruit halen als we een therapieprogramma opzettEm ? Leren liplezen is als leren rijden met een tandem door eerst te oefenen op een gewone fiets. Als we liplezen voorstellen als iets waarbij klank. uit den 'boze is, dan stellen we het onnatuurlijk en te moeilijk voor. Als we het auditieve signaal zodanig kunnen aanpassen, bijvoorbeeld door het door een laagdoorlaatlilter te zenden ol het oP. SRT-sterkteniveau' aan te bieden, .dan houdt het de gehoorresten aan ~et werk zonder de oplossing te verraden. Het blijft dus wel echt liplezen. Op gehoor alleen kan men .er niet .veel van maken. Men krijgt als normaalhorende vaak de indruk dat het geluid alles verraadt, zodat er niets te liplezen over blijft. Dat is een misvatting. Wanneer men bijvoorbeeld kiest om het signaal op SRT-sterkte aan te bieden komt men per definitie op gehoor alleen niet verder dan een score van 50 %. Dat het zoveel beter gaat met dat geluid is juist te danken aan de onvérmijdelijke want natuurlijke audiovisuelé integratie.
24.
BIBLIOGRAFIE L, A. - P. & PICt:40RA.FULLEA,
BENGUERE
M.K. : Coarticulation
Effects in Lipreading.
Journalof Speech end Hearing Research, 25, 1982, 600~07. BREEUWER,
M.: Spr~akafzieil
aangevuld
met auditieve,.informatie.
Logopedie en Foniatrie. 58. 1986.4 - 9. J.M. & SUBTE~NY.
CONKLIN,
J.C. : ':ffect of Speech"Training
upon Speechreading in
HearingImpair~ Adults.
American Annals of the Deaf, 1980,442.448. CORTHALS,
P. : Een eenvoudige
visementaxonomie
•
voor spraakafzien.
Tijdschrift
voor
Logopedie 'en Audiologie, 14, 1984. 1.26 - 134. ERBER,
N,P. : Auditory-Yisual
Perception
of Speech.
Journalof
Speech
end Hearing
Dis-
orders. 40. 1975. 4S1 - 492. HAWKINS.
O.B. : Methods of Improving
Speech Recognitien
in the Presence of Noise end
Reverberatlon. Audiological Acoustics, 24, 1985, 124 -142. OMENS, E. & BLAZEK, S. : Visemes Observed by Hearing - impaired and Normal . hearing Adult Viewers. Journalof
Speech and .Hearing _Research, 28,1985,381
393. SEEWALD.,R.C., ROSS, M., GIOLAS, T.G., YONOVITCH,A.:
-
Primary ModalityforSpeech
Perception in Children with Normal and Impaired Hearing. Journalof Speech end Hearing Research, 28, 1985,36.46. SUMMERFIELD,
Q. :
Audio-visual. Speech Perception, Lipreading and Artificial Stimula-
tion .. ln : LUTMAN, M.E. & HAGGAf:tD. M.p. (Eds.) : Hearing Science and Hearing Disorders. london etc.: ACademie Press,1983. WALDEN, B.E. et al. : Some Effects of Training on Speech Recognition by Hearing lmpaired Adults. Journ~1 of Speech and Hearing Research, 24,1981,2°7.-216.
Adres: Vossenholstraat 6 - 9744 GAVERE
BElÀNGEN Indien u van adres verandert, wil ons dit Isten weten met vermelding van het nummer dat op het etiket van de wikkel staat vermeld.
.
Dank.
25.
TIJDSCHRIFT VOOR LOGOPEDIE EN AUDIOLOGIE 1987 (17)-1 FONOLOGISCHE BENADERING VAN COMPLEXERE ARTICULATIESTOORNISSEN : NEERSLAG VAN EEN AANTAL PRAKTIJKERVARINGEN Rita DAVI D; gegr. Logopedie
.,
Uit een theoretische studie van fonologische stoornissen, met daaraan verbonden het samenstellen van een fonologisch georiënteerd spraakonderzoek (*) bleek dat deze benadering 'van complexere articulatiestoornissen nieuwe perspektieven opende. Het samengestelde onderzoek nam echter teveel tijd in beslag om op rui. mer-e schaal gebruikt te kunnen worden en bovendien waren de aanknopingen van de onderzoeksresultaten met mogelijke behandelingsprocedures nog niet uit. gewerkt. In dit artikel willen we nu een aantal praktijkbevindingen in verband met onder. zoek en behandeling van fonologische stoornissen~weergeven, na een korte schets van de theoretische achtergronden.
THEORETISCHE ACHTERGRONDEN Net zoal, we in de taalontwikkeling verschillende ontwikkeling,fa,en, elk met hun eigen kenmerken, kunnen onderscheiden, wordt ook de spraakontwikking als onderdeel van deze taalontwikkelirig gekenmerkt door een systematisch ontwikkelingsverloop. Dit "komt het best tot Uiting bij het analyseren van het fonologisch systeem in de verschillende ontwikkelingsfasen. Meer voor de Engelse taal dan voor de Nederlandse taal, bewezen immers reeds tal van gedetailleerde, wetenschappelijke studies, hoe een kind op v~rschillende leeftijden een eigen fonologisch systeem bezit naargelang de fonologische ontwikkelingsfase waarin het zich bevindt (1).
(*)
Proeve tot het opstellen klankgebruik
van een fonetisch-fo"nologisch
: theoretische
onderzoek "van het
studie en eerste praktische uitwerking
en toe- "
passing - proefschrift opgemaakt door Rita David o.l.v. Rudi Verfaillie (1982) - Bespreking in Tijdschrift voor Logopedie en Audiologie, aug. 1983.
26.
Het zou te complex worden als we nu alle verschillende fon<~logische ontwikkelingstheorieën zouden uiteenzetten. Daarom beperken we ons tot het beschrijven van een 2-tal specifieke componenten die dit fonologisch systeem op een bepaald ogenblik kunnen typeren, nl. de fonetische i~~entaris en de fonologische processen. Naast deze 2 zouden we het ook nog over de fonologische inventaris (inventaris van de klanken die gebruikt worden als contrasterende elementen), de fonotaktische structuren (samenvoeging van klanken tot syllaben en hun ope~nvolgingen) en de distinctieve kenmerken (de samenstellende distinctieve kenmerken van fonemen) kunnen hebben. Uit de praktijkervaring blijkt echter dat deze cO":lponenten ofwel minder aanknopingspunten naar therapie toe hebben, ofwel toch afgeleid kunnen worden uit de fonologische processen.
1.
De fonetische inventaris
Dit is een inventaris van die klanken die het kind kan produceren en de posities waarin dit gebeurt. Door het opmaken van een fonetische inventaris wordt duidelijk dat fonologisch gestoorde kinderen vaak een grotere articulatorische vaardigheid vertonen in niet-Iinguistische context dan in linguïstische. Ze zijn dus in staat bepaalde klanken te produceren die in hun spontane spraakproduktie weinig of niet gebruikt worden. Fonologisch gestoorde kinderen gebruiken hun fonetische kennis dan ook minder als fonemen die als contrasterend element kunnen gebruikt worden. Daardoor komen veel homoniemen voor, alsook woorden die in 2 of meer fonetische vormen gerealiseerd worden. Wat betreft de volgorde van de klankverwerving bestaat er een algemene overeenkomst tussen normale en fonologisch gestoorde kinderen. Hieronder .volgt een klankverwervingsschema dat samengesteld werd vanuit de bevindingen van verschillende auteurs (Wellman, Case, Mengert en Bradbury ; Poole ; TempIin ; Sandex ; Olmstead ; U.A.O.1 (2,3,4,5). Dit is geen alg~meen geldend schema. De meningen over de volgorde van de klankverwerving zijn nog verdeeld. De klinkers zijn in dit schema niet opgenomen. Medeklinkers 3j. initiaal m n mediaal m n finaal m n 4 j. initiaal s f mediaal / / finaal / /
3.6 j. p p p
I
k k
b b
t
/
/
j /
/
r
I I
I
I
I
t
d d /
g g
/
f f f
h
I I
w w /
4.6 j. v /
/ I
/
/
/
k
I
.s
X X
J I
I
I
I
Tl Tl
s
z
/
I
6 j. v / I t / /
/
/ I
I I
7 j. z
/ /
27.
Medekli nkerverbind ingen 3. 6j - 4 j. 5j - 5. 6 j. initiaal bi pl s X pr sp finaal mp ks It ns
initiaal fina,"
dr
tr
kl
rt
str gl
5.6j,-6j.
niet op 6 j.
s Xr
spr kn
Xt
ts
waarvan vr vi mp ts rd rk mt Tlk
de verwervingsleeftijd tw dw sm spi zw tr nd nk ns nt rq kp Tlst Ik If Im lp
rp
rst rf5!
rs
st
br
-Is
Verbindingen initiaal fr mediaal br rm finaal ps
kr
st
fl
sn
si
nt 'ft
"nietbepaald werd: kw gr nst Id Ib Iv st
rn
Ift
r
sp
rm rt
rk
X rn
Naar therapie toe zullen dus zowel aanknopingspunten liggen in het integreren van fonetisch gekende klanken in het fonologisch systeem als in het aanleren van nog niet gekende klanken volgens de volgorde waarin de normale klankverwerving gebeurt.
2 .. De fonologische
processen
In zijn fonologische ontwikkeling vereenvoudigende
processen
gaat een kind een aantal simplificerende of
gebruiken
hebben tot doel de volwassen
produkties
die hele klassen klanken
aantasten.
Ze
aan te passen zodat ze kunnen gereali-
seerd worden binnen het eigen fonologisch systeem. Naarm~te de ontwikkeling vord'ert, worden deze processen gradueel beperkt en onderdrukt. lngram (1) onderscheidt binnen de fonologische processen een viertal categorieën nl. de syllabestructuurprocessen, de assimilatieprocessen en de substitutieprocessen en de ideosyncratische processen. We willen deze indeling hier voorstellen omdat dit ons de meest gedetailleerde meest bruikbare indeling naar onderzoek en therapie toe. lijkt.
8.
en
De syllabestructuurprocessen
Deze categoriè processen wordt gekenmerkt door haar simplificering van de structuur van de syllaben. Me.estal is er een tendentie naar CV-syllaben, zodat de woorden loveel mogelijk herleid worden tot dele structuur. De processen ~ieonder deze categorie gerekend worden, zijn:
28.
WEGLATING VAN DE FINALE CONSONANTEN Dit proces wordt reeds toegepast vanaf de eerste woorden die het kind gebruikt, b.v. kaas [ka ], peer [pe ], bal [ba] We kunnen een aantal ontwikkelingsstadia onderscheiden: I Renfrew, Ingram) (6,7 ). geen finale consonanten de pogingen tot finale consonanten worden tot een syllabe omgevormd b.v. bel [bi I 8-] de nasalen worden in finale positie gebruikt
de finale I wordt gebruikt pen k worden pas finaal gebruikt als ze ook initiaal en mediaal reeds voor. komen normale articulatie
WEGLATING VAN ONBEKLEMTOONDE
SYLLABEN
Daar het kind aanvankelijk alleen monosyllaben gebruikt, moet er een herleiding
gebeuren van de volwassen polysyllabische woorden. Dit gebeurt door weglating van de onbeklemtoonde syllabe. Ingram geeft een 5-tal stadia aan in de toepassing van dit proces: alleen monosyllaben komen voor ; de onbeklemtoonde
lettergreep van de
bisyllabische woorden valt weg b.v. water [wa] er verschijnen bisyllabische produkties; de initiale onbeklemtoonde lettergrepen worden wel gereduceerd en alle onbeklemtoonde lettergrepen van trisyllabische woorden vallen weg
b.v. boterham [butam] de onbeklemtoonde
initiale syllaben worden nog weggelaten,
de mediale
syllaben verschijnen b.v. tomaten [ma. t. n ] initiale onbeklemtoonde lettergrepen worden voor bisyllabische woorden gevormd, maar nog niet veel voor trisyllabische. correcte vorming.
REDUPLICATIE
(9)
Dit proces omvat het totaal of gedeeltelijk b.v. keuken [kpkp] kindje [kikin]
verdubbelen
van een lettergreep.
REDUCTIE VAN MEDEKLINKERVERBINDINGEN In de reductie van medeklinkerverbindingen
kunnen wij een aantal stadia onder-
29.
~cheiden vooraleer de verbinding corrèct gebruikt wordt: (Greenleel de gehele verbinding wordt weggelaten b.v. spons [p~] roouctie van de verbinding tot één eiement : b.v. bloem [bum ] substitutie Van één element van de verbinding b.v. broek [biuk] correcte produktie.
b.
Assimilatieprocessen
We spreken van assimilatie wanneer de ene klank beïnvloed wordtdoorde andere. Dit kan zowel bij niet-aangrenzende als bij aangrenzende klanken, en zowel progressief als regressief.
Ingram onderscheidt de voigende 4 vormen: grenzende
assimilatie tussen consonanten:
b.v. brood [bwot] ( labiale assimilatie). '\..~'--o.rf'-~-::gr-enzeÏ'1deassimT!..ätje tussen een consonant en een klinker: c."JDebeiangrijkste processen in dit • • verband zijn velare assimilatie
"'o>"'~ .
b.v :s.!9d k1b 1 (velare assimilatie)
poot [ bot a ] (prevocalisch stemgéven) V ~g~ tussen consonanten: \-:.~'Ch- ~~ Hier krijgen we eveneens velare assimilatie b.v. koffie [k~ri] alsook labia. .0le assimilatie b.v. fabriek [ babik ] en,nasalisatie b.v: banaan [ nan a. n ] niet - grenzende assimilatie !Ssen klinkers: b.v. bailon [bolo ] '. c. . Substitutieprocessen De meest voorkomende sUbstitutieprocessen (die opereren binnen een klasse klanken) zijn: prevocalische stemgeving.
oS""
dJ~ y'S..
en
.
.
STOPPING Dit proces wijst op het vervangen van een klank door een explosief met dezelfde articulatieplaats.
b.v. [s ] en [z] worden [tl [ v ] en [ f ] worden eveneens [ t ] (bij gebrek aan een explosief met vollooig dezelfde articulatieplaats)
FRONTING Hierbij
worden
b.v. kapot [tap"t] •" tong. [ tun ]
30.
palatale en. velare klanken
vervangen .door- apico-alveolaren
~
DENASALISATIE De nasalen worden door explosieven van dez.elfde articulatieplaats .b.v. nummer [nA pa]
vervangen
Daarnaast zijn er ook typische processen voor"de liquidae (r, I) Ze worden vervangen door [d 1door een halfvocaal (w,j) of door elkaar. Bij de klinkers kan er neutralisatie optreden waarbij alle klinkers of een aantal ervan tot [8] of [a.] herleid worden. d.
Ideosyncratische
processen (10)
Dit zijn processen die eerder eigen zijn aan een bepaald.:individuren die'dusweinig of niet voorkomen in de normale fonologische :ontW,tkkeling.::Jngram ",verkJaart dit voor een deel vanuit het streven van het kind'naar zo weinigmogelijk'homo"iemen, b.v. voorkeur voor bepaalde klank, gebruik van de glottisslag. De processen zoals ze hierboven beschreven staan, komen niet alleen-voor'in:de normale spraakverwerving
maar ook bij kinderen
met fonologische
stoornissen.
Sommige processen blijven bij hen echter langer voortbestaan. Daardoor krijgen we bij hen een samengaand gebruik van processen van een .vroeger en 'later 'stadium van de normale ontwikkeling. Voor de normale fonologische ontwikkeHng wordt aangegeven dat de weglating van finale consorianten meestal tegen 3 j. verdwenen is, dat de reduplicatie het meest voorkomt tussen 1 en 1.6 j., dat de weglating van onbeklemtoonde syllaben nog kan aanhouden tot op een leeftijd van meer dan 4 j. (sommigen me.nen tot 3 j. (Markova)) (8) en dat de andere processen optreden en verdwijnen tussen ongeveer 1 en.4 j. Bij fonologisch gestoorde kinderen kloppen deze leeftijden niet door het pers is. tente gebruik van sommige processen. Het is sterk afhankelijk van kind t.ot kind hoe groot d~ afwijking van de normale leeftijd is. Niveaubepaling door het opsporen van de nog ~anw~zige fonOlogische processen en beïnvloeden van processen. in plaats van afzonderlijke klanken .biedt zeker kansen naar therapie toe.
ONDE RZOE KSMOG E L IJKH EDEN Bij het in 1982 samengestelde onderzoek was de grootte van het gestructureerd spraakstaal. nodig om het fonologisch systeem-te kunnen analysere.n,de grootste moeilijkheid; Uit ervaring blijkt nu. dat uit een beperkter spraakstaal voldoende .informatie kan gehaald worden om een zinvolle fonologisch~ aanpak bij een bepaald kind op te zetten.
31.
• Hoe we daarbij te werk gaan, vindt u hieronder:
1.
Gewoon articulatieonderzoek
De medeklinkers worden zowel ir"!itiaal,mediaal als finaal onderzocht en indien dit mogelijk is Inaar tijd toe) worden 2 woorden per klank per positie afgenomen, zowel in imitatie als in produktie.
De frequentst
voorkomende
verbindingen worden eveneens
in imitatie en pro-
duktie onderzocht, indieri-mogelijk ook in 2 woorden per verbinding. De te onderzoeken woorden worden qua fonotaktische structuur zo eenvoudig
mogelijk gehouden en er worden ook zoveel mogelijk gekende woorden gebruikt (uit de streeflijst woordenschat). Het Utrechts Articulatie-onderzoek is in dit opzicht een goed 'bruikbaar onderzoeksinstrument, wat echter niet uitsluit dat een aantal individueelsamengestel. de onderzoeken ook aan bovenstaande voorwaarden kunnen voldoen.
2.
Onderzoek van de medeklinkers in verbinding met [a]
Om de zuivere fonetische vaardigheid vast te kunnen stellen, m,a.w. om na te gaan welke klanken een kind los van andere klanken kan vormen, worden qe medeklinkers in verbinding met [a] geïmiteerd. b.v. [p a] [ I IJ 1 .. In eene,e~ste stap'~ied~ m~n enkel het auditief.be~ld van de klank aan. . Als het kind daarbij niet slaagtïn een correcte produktiè;biedt men in een tweede stap ook het visueel beeld. aan, en dit voor de spiegel, zodat het kind ook de mogelijkheid krijgt zichzelf visueel waar te nemen.
3.
Opname van een spontaan spraakstaal
Net zoals men voor de andere deelgebieden van de taalontwikkeling uit een spontaan ta"alstaal reeds heel veel basisinformatie kan halen, biedt ook eenspontaan spraakstaal, heel veel mogelijkheden naar fonologisChe analyse toe. Waar men aanvankelijk het verzamelde spraakstaal zal moeten neerschrijven om er de fonOlogische processen te kunnen uitlichten, volstaat het na een tijdje de opname van het spraakstaal een aantal maal te beluisteren om er een fonologi. sche processenanalyse van te maken. Het spontaan spraak staal geeft niet alleen ee" beeld van "welke" fonologische prOcessen er nog in de spraak aanwezig zijn, maar .ook van de mate waarin ze aanwezig Zijn. Men kan eveneens bepalen welk ontwikkelingsniveau reeds bereikt .f werd, binnen een bepaald proces b.v. finale m, n Zijn reeds aanwezig terwijl de l. overige finale klanken nog weggelaten worden.
32.
VanuÎt bovenstaande 3 onderzoeksonderdelen ren:
l
kunnen volgende analyses gebeu~
samenstellen van een fonetische inventaris bepalen welke fonetisch gekende klanken niet als fonemen worden gebruikt : die klanken die wel gevormd kunnen worden maàr weiriig of niet als con~ trasterend element in de spraak gebruikt worden. Die klanken kan men ook afleiden uit de versèhillen tussen imitatie en produktie. analyse van de fonologische processen. samenhang met het geheel van de taalontwikkeling: uit het spontane spraakstaai doet' men ook een indruk op over syntaxis, morfologie en woorden~ schatkennis van het kind. In vele gevall.en zijn. deze, deelgebieden in samenhang met de fonologische problematiek, gestoord en of vertraagd in ontwikkeling. Hoe deze onderzoeksresultaten concreet vorm kunnen krijgen maken we duide~ lijk met de volgende gevalsstudie. Het is niet onze bedoeling om de achtergronden heel uitgebreid _weer te geven, wel ám een voorbeeld van ~en fonologische analyse gemaakt vanuit het voorgestelde onderzoek te schétsen. l
Gevalsstudie:
fonologische analyse
M. is een jongen van 5 jaar (eind 2de kleuter). In Zijn spontane spraak is hij on~ verstaanbaar. Een onderzoek van, de articulatieorganenlevert geen duidel ijk aar'lwijsbare orga~ nische belemmeringeri op. De behe,ersing van de mondmotoriek is echter wel heel gebrekk ig. -De fonologische onderzoeksresultaten zijn de volgende:
•
Fonetische inventaris (opgemaakt uit de afname van woorden) klinkers: geen moeilijkheden. medeklinkers: m
n
n
p p
t
.k
k
b
P
t
d
g ~. hl I 1:' Ilatl lat I lat
mediaal m
n
p
t
.k
p
t
.1 J6 I w Ilat Ilat Ilat
n
J5'
Rf
initiaal
finaal
m
m
Rf,
s
z
I lat
I I lat w
. ZIlat
mediaal I 'lat
I I lat w
Z'lat
Xl'
10
initiaal
finaal
m
rjv
t
w
x
'w
w
wW
Tl
n
n
JO"
33.
llat : laterale tongslag
"
o : weglating In niet-linguïstische context kan een s-achtige klank geproduceerd worden, evenalseen h. Voor de medeklinkerverbindingen werd geen gedetailleerde fonetische inventaris opgemaakt omdat uit de fonólogische processenanalyse blijkt dat de verbindingen bijna altijd gereduceerd wèrden tot llidof.zelfs volledig weggelaten"worden. Het overblijvende lid van de verbinding kan dan in het schema van de fonetische inventaris van de medeklinkers ingepast worden .
•
Gebruik
van de klanken als foneem
In de finale positie van het woord worden enkel de m, n,'wals contrasterende klanken gebruikt. De andere klanken worden in deze positie niet als fo~ nemen gehanteerd. Geïsoleerd kan een "s"-achtige klank geproduceerd worden. Deze wordt op woordniveau echter nooit als foneem gebruikt. Dat is ook zo voor de "h Het gebruik van de.!aterale tongslag staat in voor het opvullen van die fonemen waarvoor geen fonetisch gekende klank beschikbaar is luitgez. s en hl. Daardoor ontstaat een sterke vermindering van het contrasterend effekt, " met als gevolg een groot aantal homoniemen. lt
•
Opmerking : "erwaren geen relevante verschillen tussen imitatie en produktie van de woorden .
•
Fonologische "processen
De finale consonanten worden weggelaten. Enkel m, n en w worden finaal gebruikt. Onbeklemtoonde syllaben worden vaak weggelaten: drielettergrepige woorden komen nooit voor, tweelettergrepige woorden' worde~ af en toe herleid tot monosyllabi," (initiale onbeklemtoonde lettergreep wordt weggelaten). Medeklinkerverbindingen worden initiaal en mediaal bijna altijd herleid tot 1 lid. Het overblijvende lid van de verbinding wordt freqw;mt vervangen (cfr. fonetische inventaris) . Finaal worden ze meestal volledig weggelaten. Velare assimilatie treedt vrij veel op. De andere assimilatievormen komen niet in die mate voor, dat ze als werkzame processen zouden kunnen beschouwd worden. Er treedt fronting op bij de substitutie van [ n 1[ n 1 Daarnaast treedt er ook ;erstemlozing op bij [b ] en [d ] en wordt [r ] vervangen dèor [I lof [w l. Het gebruik van een laterale tongslag in vervanging van de [v l' [f l' [h ] [g l' [s l' [z 1 kan als een ideosyncraiisch substitutieproces beschouwd worden.
34.
•
Samenhang met andere deelgebieden van de taalontwikkeling Oók naar woordenschat, syntaxis'en morfologie toe is er een dUidelijke ont. wikkelingsachterstand te merken, vooral naar het aktieve taalgebruik toe. Enkel de stereotype zinnen die geuit worden (tot -5-woordzinnen toe) zijn verstaanbaar. Komt er minder stereotype taal aan bod, dan is M. onverstaanbaar. Men neemt wel zinsstructuren waar, maar dan heel gebrekkige. Ook morfologische elementen zijn heel beperkt aanweZig. Het taalbegrip is beter. M. begrijpt enkelvoudige en samengestelde eenvoudige opdrachten wat woordenschat en zinsstructuren betreft. Met morfologische elementen b.v .. meervouden, houdt hij echter geen rekening.
Hoe men nu vanuit deze onderzoeksresultaten aanknopingspunten kan vinden naar een bepaalde therapeutische aanpak toe, vindt u in het hierha volgend deel. We zullen geen uitgewerkt werkplan schetsen, wel een aantal raaklijnen en verschilpunten tussen de gewone en de fonologische benadering van complexe articulatiestoornissen, situeren.
FONOLOGISCHE ASPEKTEN IN DE BEHANDELING Vanuit de praktijk ervaarden wij dat het inzicht in hoe een kind fonologisch functioneert, automatisch tot gevolg heeft dat we dit kind een gerichtere ontwikkelingsstimulatie kunnen geven. Dit betekent niet. dat de technische behandelingsmethodes zoals die bestaan voor de behandeling van eenvoudige articulatie. stoornissen niet meer zouden gebruikt worden of vervangen worden door volled ig andere methodes. Het houdt wel in dat de volgorde van de aanpak bewuster kan gekozen worden, dat bepaalde evoluties gemakkelijker kunnen geduid worden binnen de ontwikkeling van het kind. dat de therapie veel. sterker kan gericht worden op de zone van de naaste ontwikkeling. We bespreken nu achtereenvolgens een aantal onderdelen uit de behandeling van complexe spraakstoornissen. In feite kan dit niet losgekoppeld worden van de aanpak van de gehele taalontwikkelingsachterstand. Het valt hier echter buiten onze bedoeling een volledige behandeling uit te schrijven. Af en toe zal teruggegrepen worden naar de gevalsstudie over M. om één en ander duidelijker te maken.
1.
Mondbewustzijn
Evenals voor de gewone articulatiebehandeling is een eerste stap op weg naar een gerichte aanpak van de spraakproduktie, het bijbrengen van het mondbewustZijn {het bewustzijn dat er zich een aantal articulatieorganen in de mond bevinden en
35.
dà('deze organen 'verschillende posities in de mond kunnen aannemen). De pro. prioceptieve waarneming van de bewegingen in de mond wordt versterkt, de therapeut brengt niet gekende bewegingen aan en stimuleert de beheersing ervan.
2.
Receptie
Omdat de mate waarin een spraakbeeld waargenomen wordt, van groot belang is omde correcte produktie ervan te stimuleren, moet er bij de benadering van complexe articulatiestoornissen veel aandacht besteed worden aan het spraakaanbod. Als in dat aanbod specifiek die elementen benadrukt worden van de ontwikkelingsfase "die men wil stimuleren, dan is een explicietere waarneming daarvan mogelijk en dit kan positief bijdragen tot de ontwikkeling van de produktie. Bij M. b.v. maakten we de keuze om in het aanbod eerst de receptie van de finale klanken t~ stimuleren, alsook specifiek aandacht te besteden aan het gebruik van 2 lettergrepen in twee lettergrepige woorden. In het spraakaanbad door de therapeut werden in deze fase de finale klanken en de 2 lettergrepen met meer nadruk uitgesproken.
3.
Aanbreng van niet-gekende klanken
Wanneer een aantal klanken niet tot de fonetische kennis van een kind behoren, kunnen ze zeker niet in zijn fonologische systeem opgenomen.worden. We zullen dus de niet-gekende klanken systematisch moeten aanbrengen. Het opstellen van een volgorde waarin dat kan, gebeurt vanuit de 4 criteria die bij een gewone benadering van complexere articulatiestoornissen gehanteerd worden nl. welke klank kan het gemakkelijkst gevormd worden? bij Welke klank zal men het vlugst resultaat bereiken? "welke klank stoort door haar ontbreken of "vervangen worden het meest de spraak? welke klank komt het eerst voor in de normale ontwikkeling? In de vOlgorde van aanpak die men vanuit een afwegen van de antwoorden op de bovenstaande 4 vragen kan opstellen, worden die klanken die fonetisch niet volledig correct gevormd worden, maar wel als contrasterend element in de spraak opgenomen zijn, niet verwerkt. B.v. interdentaliteit bij t, d, n, I, sigmatismen,. rhotacismen ... We menen immers dat de fonologische problematiek te diepgaand is, om ook al onmiddellijk in te spelen op vervormingen van klanken. Pas nadat er een serieuze ingreep in het fonologisch systeem plaatsgevonden >':"heeft, kan er ons inziens tot het corrigeren van die vervormde klanken overga'g"aanworden.
36.
Bij M. werd de volgende volgorde voor de aanpak van niet-gekende kianken opge. steld: I
(+)h (+)
s
Xl g (vooral mediaal clr. dialektische uitspraak g initiaal) zIv bId (n)
( + ) : kunnen in imitatie geïsoleerd gevormd worden. De methodes die gebruikt worden om de verschillende klanken aan te leren, zijn dezellde als in de gewone articulatiebehandeling. De wijze waarop de aangeleerde klanken in de spraak gei"ntegreerd worden, hangt echter af van de overige kenmerken
van het fonologische
systeem
van het kind.
Zo zal er steeds een wederzijds samenspel nodig zijn tussen de aanpak van de fonologische processen en de integratie van klanken in het fonologisch systeem. Het heeft b.v. geen zin een aangeleerde [k J. linaal te proberen te integreren als het kind nog maar enkel de nasalen linaal gebruikt. Dan zullen I, I, s eerder linaal ontlokt kunnen worden dan de k. Bij M. uit onze gevalsstudie zal b.v. de [I] nog niet onmiddellijk in linale positie ingebracht kunnen worden. Wanneer dat kan, is afhankelijk van de beïnvloeding van het proces van het weglaten
van de finale klanken. Er bestaat wel een moge-
lijkheid dat door het stimuleren van de [I] finaal er een stap vooruit gezet wordt in het proces van het weglaten van de finale klank. Er is dus een wederzijdse invloed. Bovendien zal het aanbrengen van de fonetische vorming van de [ f ] ook invloed hebben op het ideosyncratische proces - het gebruik van de laterale ton9sla9. Door in het bezit gesteld te worden van een klank die het gebrek aan contraste. rende functie van de laterale tongsla9 tegengaat, vermindert de invloed van deze
laterale tongslag op de verstaanbaarheid Na het aanbrengen
van de spraak.
van f, s enz. zullen deze klanken ook niet onmiddellijk
in
medeklinkerverbindingen geïntegreerd kunnen worden, omdat er nog stimulatie dient te gebeuren om medeklinkerverbindingen op te nemen in het eigen tonalo. gisch systeem. Dat neemt niet weg dat M. fonetisch gezien f . I niet zou kunnen vormen, maar het fonetisch kunnen vormen garandee~ nog niet dat de verbinding ook als contrasterend element in de spontane spraak zal gebruikt worden.
Zo ook b.v. [s
] en [h ] die in imitatie wel geisoleerd gevormd kunnen worden,
maar nog niet voorkwamen
geen enkele contrasterende dium ook specifiek
in het imiteren
van woorden.
Ze hebben dus nog
waarde binnen de spraak. Door in een bepaald sta-
de receptie op die klanken te richten, en ze systematisch
te brengen en in te oefenen, naargelang de beïnvloeding van de fonologische cessen, zal men ze integreren in het fonologisch systeem.
aan pro-
37.
4.
De fonologische processen
Ook voor het bepalen van de volgorde waarin de fonologische
processen aange-
pakt kunnen worden, kunnen we als criteria de mate waarin de betreffende processen de spraak storen .en de volgorde waarin in de normale ontwikkeling, de processen verdwijnen, nemen. Zo zullen b.v. bij M. het weglaten van finale consonanten en onbeklemtoonde lettergrepen, eerder aan bod komen dan de reductie van medeklinkerverbindin. gen en de substitutie door een laterale to0951a9. De velare assimilatie, fronting en verstemlozing zullen nog later aangepakt worden. We benadrukten reeds dat er een wederzijdse beïnvloeding is tussen het aanleren van klanken en het integreren erVan in woorden, zinnen en spontane spraak enerzijds en het beïnvloeden van fonologische processen anderzijds. Doordat fonologische processen uitdrukkelijk wijién op een bepaald ontwikke-' Iingsschema binnen de spraak, bieden zij ook méest kansen om de zone van de naaste ontwikkeling te stimul~ren : Zo zullen binnen het proces van de weglating van de finale klan,ken eerst m, n finaal gestimuleerd worden (receptief / produktief). daarna 'I, f, s en pas als laatste p, t, k. ö'm tot een finaie p, t, k te komen, wat soms moeilijk gaat, zal de tussenstap die in de normale ontwikkeling ook soms voo~komt, nl hErt: gebruik van een bijkomende doffe lettergreep b.V. soepe als stimulatiemiddel gebruikt worden. Als er nog maar enkel monosyllaben voorkome~, zal de volgende stap het stimuleren van.bisyllabische woorden Waarvan de 2de lettergreep de onbe. klemtoonde is, zijn. Men kan nog niet verwachten dat er onmiddellijk trisyllabische woorden verschijnen. Worden de medeklinkerverbindingen nog volledfg weggelaten, dan zal men in een' eerste stadium tevreden zijn als 1 lid van de verbinding gevormd wordt. In een opvolgend stadium eist men 2 leden, waa~bij nog vervangingen of vervormingen mogen optreden. Dan pas kan men VOlledig Correcte produktie eisen. De stimulatie tot het verminderen van de invloed van assimilatie - en substitutie. processen zal vooral liggen in het aanbrengen van niet-gekende klanken en het. gericht werken op mondbewus1zijn en perceptie. Ook het gebruik maken van woorden waarin enkel het opgeven van het assimilatie- of substitutieproces tot contrast kan leiden b.V. tong/ton (fronting 0 / n ) stimuleert de afbouw ervan.
Besluit: We menen met deze praktijkgerichte uiteenzetting over een aantal mogel ijkheden ""om complexere ,articulatiestoornissen -fonologisch te benaderen, de belangrijk. heid 'ervan te hebben ondersteund.
38.
Vooral het inzicht in het feit dat de spraakontwikkeling als onderdeel van de taalontwikkeling op elk moment instaat voor een eigen fonologisch systeem bij een kind biedt ons mogelijkheden om vanuit de analyse van dit fonologisch systeem aan gerichte ontwikkelingsstimulatie te doen.
BIBLIOGRAFIE (7)
INGRAM, 0., Fronting in chHd phonology, Journalof
Child'language, 1974, deel '1,
p.238 (1) ~NGRAM, 0., Phonological disability in children, Edward Arnold, 1978 (9) INGRAM, 0., Phonological Rules in Young Children, Journalof Child Language, deel 1, 1974e, p. 49-64 (10) INGRAM, 0., Surface contrast in children's speech (Notes and discussionl Journalof Child Langu-age, 1975,2, p. 288 (41 OLMSTED, Review of N.V. Smith : The acquisition of phonology : a case study, Journalof Child Language 1, 1974, p. 135 (5) PEDDEMORS - BOON, S.J .. VAN DER MEULEN, DE VRIES. Utrechts articulatieonderzoek, Logopedie en Foniatrie, 49, 1977. p. 111 13l POWERS, M.H., Functional disorders of articulation • symptomatology Handbook of speech pathology and audiology.
and etiology,
New York, 1971 p. 842, 843
(6)
RENFREW, e.E .• Persistence of the open syllable in defective articulation, J.S.H.O.,
1966,de.131, p. 370 -373 {21 SANDER, E.K., When are speech sounds learned ?, J,S.H.o., vol 37 1961, p. 55 (8) SCHAERLAEKENS, A.M., De taalontwikkeling van het kind: Een oriëntatie in het Nederlandstalig onderzoek, ~o.lters - Noordhoff, Groningen, 1978, I>'dres
Rita David Nikolaas Gombertstraat
36, 8000 Brugge
39. y
BOEKBESPREKINGEN •
SPETH, L., van den HOVEN, Mariella, Geplantes Verhalten. Heidelberg. SChindele, 1986,93 pp. Duitse vertaling van Plangedrag. Gent-Lochem, De Tijdstroom, 1979 door A. LOWE.
Beide auteurs zijn werkzaam aan de afdeling voor mentaai-gehandicapte en 'ge. hoorgestoorde kinderen van het Instituut voor Doven in Sint-Michielsgestel (Nederland) .. De vertaler is professor aan de Pedagogische Hogeschool in Heidelberg. Het werkje is volledig op de praktijk gericht en geschreven om leraars en opvoeders te helpen bij hun taak om gehandicapte kinderen te leren zich in de hun omgevende wereld op 88,"!vaardbare wijze te gedragen. In een eerste hoofdstuk omschrijven de auteurs .,plangedrag" als een cognitief proces dat noodzakelijk is om een zinvol doel gedrag te stellen: men moet daartoe het hele gedrag voorzien, men moet rekening houden met de situatie en de voorwaarden kennen, men" moet de noodzakelijke deel handelingen en hun korrekte volgorde plannen. Er worden zeer konkrete voorbeelden gegeven ter illustratie van de complexiteit van schijnbaar eenvoudige handelingen als tafel dekken, haar kr;ippen, handen wassen, aardappelen koken, naar toilet gaan, enz. In een tweede hoofdstuk volgen de belangrijkste factoren, die het plangedrag in zijn ontwikkeling kunnen storen. De uitwerking ervan wordt exemplarisch aangetoond, doch niet diepgaand behandeld. In het derde hoofdstuk gaan de auteurs even in op het aanbrengen van strukturen in de omgevingswereld : het leren ordenen in ruimte en tijd. In de volgende hoofdstukken worden programma's voorgesteld. Aan enkele voorbeelden wordt duidel ijk gemaakt hoe men opeenvolgende fasen in het doel gedrag kan aanbrengen: door demonstratie en imitatie, met behulp van videoprogramma's, foto's, tekeningen, pictogrammen, gebaren, daarna met gesproken en geschreven opdrachten, naar het zelfstandig uitvoeren van de opdracht, naar de generalisatie ervan in andere konteksten en naar automatisering. Tot slot wordt een schets gegeven van enkele oefeningen in plangedrag, zoals ze werden toegepast bij een dertienjarige jongen voor zijn lichamelijke, cognitieve, sociale en emotionele zelfwerkzaamheid. Het is een vlot geschreven werkje, dat aan opvoeders enkele waardevolle tips brengt bij het aanleren van dagdagelijkse handelingen in opeenvolgende fasen. Lezers die een methodOlogisch gestructureerd werk zoeken over het aanleren van plangedrag, gedragen door een theoretische onderbouwen door een systematische benadering van opeenvolgende handelingen," met de daarin noodzakelijke deeldomeinen - waarin het kind Zijn voorgenomen gedrag cognitief moet plannen, uitvoeren en kontroleren. zullen hierin hun gading niet vinden. L. Plasschaert
40.
•
L1NDERS-NOUWENSJ., LUIDINGA G., VERMEERS.VAN DER BRUGGEN E., EINDREDAKTIE VERSCHUREN H. KINDERBOEKEN IVoor ouders met kinderen tussen 5 en 12 jaar) Teleac, NBLC, 19B6.
Dit prachtig boek hoort bij een televisie-kursus
over kinderboeken.
We geven een
overzicht van de verschillende hoofdstukken. In het eerste hoofdstuk "Lezen begint vroeg" komen we meteen in de wereld van de logopedie terecht. Zowel poëzie, prentenboeken, verhalen als in,formatieve . en ABC-boeken worden beo licht. Een schat aan.informatie orT'op een speelse manier te werken aan leesmotl. vatie en schoolrijpheid. , Het tweede hoofdstuk handelt over "Boeken kiezen", Een hoofdstuk vol ideetjes om als logopediste te werken met boeken. Ook bij kinderen die niet graag lezen. Het derde hoofdstuk heet."Zoveel boeken" en geeft een overzicht van de huidige boekenmarkt. En er is een rubriek over boeken voor moeiUjkeilezers. Hoofdstuk vier gaat over "Kinderboeken op-school" ..'Er wordeneen.;aantallees-
methodes behandeld eh veel aandacht gaat naar het plezier'krijgen in!boeken. ' De titel van hoofdstuk vijf is "Naar de biek, naar de winkel". Het laatste hoofdstuk "Een pak' papier" is vooral informatief. Aspekten",ls1Uitgevers van' kinderboeken, bekroningen, recensenten op instellingen komen:aande O~L .' "Kinderboeken" biedt een schat 'aan informatie om op een kteatieve-manier om te gaan met boeken. Een niet te missen boek in de logopedische bibliotheek '.vOor ongeveer 650 fr. ' .. Riet Wille
•
DIEPENBROEK, J. , Afasie is erger dan u denkt. Loosdrecht , Afasie Vereniging Nederland, 1986. 16 blz. I.s.m. L. de Vries. 3,25 fl. (giro 80B587 van de Afasie Vereniging Nederland, postbus 142, 1230 AC Nieuw Loosdrecht).' .
Dit 16 bladzijden tellende werkje is een bundeling van drie pamfletten. "Pamflet" is hier niet pejoratief gebruikt, maar wel in de betekenis van een kort document dat niemand onverschillig laat. De titel laat trou:wens vermoeden dat dit juist de bedoeling is geweest. • Het eerste deeltje geeft op zeer expressieve wijze (0, paradox!) de ervaringen weer van een afasiepatiënt (Jacques Diepenbroek). Vervolgens komt zijn omgeving aan het woord. Na dit tweede '..hij.-wij"- deeltje komt er weer een in de ik vorm: een soort epiloog na twee jaar afasie. Het voorwoord zegt dat het boekje bedoeld is voor andere mensèn met afasie en hun omgeving, maar vermeldt ook (sic) dat ieder het op zijn eigen tijd moet lezen. Bepalen wanneer dat geschikte ogenblik voor iemand gekomen is, lijkt mij zeer delicaat. De lectuur van het y.lerkjezal ongetwijfeld gevoelens losweken. Het moet verstandig gebruikt worden .
• Paul Corthals
41.
••
HOOGSON, W., R. : Hearing 'Aid Assessment and Use in Audiologie Habilitation. BaltirilOre etc. : Williams & Wilkin;, 1986. • Auteurs - & onderwerpenindex, xii 'I- 334 p. 39 ~ .
De eerste druk van dit werk over prothetische audiologie had mij al overtuigd van zijn waarde. Deze derde herziene uitga.vedoet dat zo mogelijk nog meer. Tien auteurs zorgen voor dertien goed gedocumenteerde en elkaar logisch opvol. gende hoofdstukken. Hoofdstuk I behandelt. een beetje obligaat - de historiek. Het tweede bespreekt de hoortoestellentechniek voor niet: technici. Na lezing van het derde hoofdstuk zullen catalogusbladen van hoortoestellen (die gewoon" lijk met ondoorgrondelijke afkortingen doorspekt' zijn) geen geheimen meer hebben. Het volgende hoofdstuk (het vierde) behandelt op zeer bevredigende wijze de "basic earmold acoustics". Het vijfde hoofdstuk lakoestiek van de spraak en verstaanbaarheid) is niet zo veel veranderd vergeleken bij de eerste druk, maar blijft toch releva~lte informatie bieden. Hoofdstuk 6 (bepalen van de gewenste versterkingskarakteristiekeO) is een zeer systematische aanzet voor de preselektie van een toestel, terwijl het volgende (het zevende) een literatuuroverzicht biedt i.v.m. aanpassingsproc'edurês. Dat Ii. teratuuroverzicht blijft niet academisch: op 't einde wordt al de ,informatie samengebald tot een 8.tal op de praktijk gerichte do's en don'ts. Hoofdstuk 8 is gewijd aan protheseaanpassing bij kinderen en het negende aan speciale gevallen (CROS en varianten, vibrotactiele systemen, cochleaire implantaties, FM. accessoires). .
,;
"
Het tiende hoofdstuk behandelt de nazorg. Hier laat men m.i. een kans liggen om hoortraining en liplezen voor toestelgebruikers te behandelen. Het elfde hoofdstuk behandelt klasversterkings- en public adres systemen. Het biedt zeer duideIijke illustraties. Het voorlaatste hoofdstuk is een (misschien iets te Amerikaanse) handleiding voor het opstarten van een aUdioprothe'sistcmpraktijk.Het boek sluit met een hoofdstuk (het dertiende) over de evolutie die we op het vlak van de hoortoestellentechniek mogen verwachten.
..
Pit is een zeer waardevol boek. Het'enig'e incon'veniënt zijn de Amerikaanse'nor. men die hier in Europa niet altijd gevolgd worden. P. Corthals
•
RODENBURG M. (ooörd.): Geen goed gehoor, Wat nu ... Informatie over slechthorendheid en doofheid. Oe Tijdstroom, Lochem - Gent, 1986 (2). 380-, fr., 195 Pp.
Ter oriëntatie geven ~e.eerstde indeling van dit boèk. 1. De betekenis van het kunnen horen ~ 2. Taal en taalverwerving 3. Vroege opsporing van gehoorstoornissen 4. Onderzoek van kinderen op het Audiologisch Centrum 5. Revalidatie van kinderen 6. Onderwijs en opleiding 7. 8eroepsmogelijkheden
"I
42.
"
8. Op latere leeftijd slechthorendheid of doofheid 9. De bouw van het oor 10. Oorzaken van doofheid en slechthorendheid 11. Verbetering of herstel van het gehoor 12. Onderzoek van het gehoor 13. Het hoortoestel als hulpmiddel 14. Hulpmiddelen om de communicatie te vergemakkelijken 15. Vorming en recreatie 16. Wie betaalt wat? 17. Literatuur 18. Instellingen .. De bedoeling van de auteurs is een veelzijdig beeld te brengen van wat slechthorendheid inhoudt: 10 speCialisten en enkele slechthorenden hebben eraan meegewerkt .. Een aantal artikels heeft vooral de gevolgen van sleChthorendheid bij kinderen op het oog, de andere richten zich meer tot de volwassenen. Het samenbrengen van verschillende referaten brengt steeds moeilijkheden mee wat de overlapping en de volgorde van publicatie betreft. lo wordt de vroege opsporing en het onderzoek van kinderen (3 en 4) voorafgegaan aan de bouw (9) en het onderzoek (12) waarin dan weer het onderzoek van kinderen ter sprake komt. Een bezwaar bij hetaudiometrisch onderzoek (p. 114) is, dat geen woord te vinden is over ma~kering bij het.onderzoek van de beengeleiding, en evenmin over woordenlijsten bij spraakaudiometrie lp. 117). AfgeZien daarvan is dit een vlot naslagwerk voor ouders van slechthorenden, en allen die er mee te maken krijgen.
Voor audiologie - assistenten, logopedisten, K.N.O.-artsen biijft het te algemeen omwille van de gekoze'n ruime aanpak. Studenten vlnden er een -goede oriëntatie in de ~mplexe materie. G.V.M. •
VELDHOF HJ. L.M. (coördinatie) : Handleiding voor reactivering. Fysiotherapie, ergotherapie, logopedie, activiteitenbegeleiding en tiltraining voor ziekenverzorgenden. De Tijdstroom, Lochem . Gent, 1986,960- fr., 264 pp.
Zoals de ondertitel laat vermoeden, worden drie paramedische disciplines behandeld als ziekenverzorgenden, terwijl ook de begeleiding van activiteiten en de tiltraining aan bod komen.' Het aantal bestede paginà's per onderdeel geeft een indruk van de bestede ruim. te : fysiotherapie 110 pp., ergotherapie 50 pp. en logopedie 30 pp. De beoordeling van de eerste twee valt buiten de bedoeiingvan dit tijdschrift. Globaal iijkenhet 'zeer duidelijke en fraai gei1lustreerde bijdragen te zijn. Hoofdstuk III bevat vier onderdelen: Inleiding.tot de logopedie, afasie, dysartrie, slechthorendheid. Het eerste stukje 13 blz. 1 geeft de geschiedenis van de logopedie, communicatie, de taak. van de logopedist. • . Het is eerder zwak, veel te. algemeen en valt, in vergelijking met fysiotherapie en ergotherapie, erg beperkt. Daarna volgt "Afasie". Na de vele, goed gestoffeerde publicaties van de laatste
43.
jaren lijkt ook dit hoofdstuk aan de magere kant. Toch wordt"de informatie, hoewel bevattelijk, correct gegeven. "Dysartrie" bevat, naast logopedische aanwijzingen,eigenlijk veel tips voor de ergotherapeut. , "Slechthorendheid" kan onmogelijk in het korte bestek van nauwelijks acht pao gina's behoorlijk worden besproken, en blijft ook z,eer algemeen. Voor logopedisten kan onmogelijk nieuwe informatie worden aangetroffen in dit werk. Voor andere ziekenverzorgenden kan het echter wel als een overzicht van het logopedisch werkterrein bij bejaarde patiënten worden beschouwd. Omgekeerd kan de logopedist, werkzaam in de kliniek, nuttige tips vinden over het werk van de andere paramedici.
G.V.M.
,0
•
SAS P. & DE ClERCQ C.: Als je veel moet praten. Informatie over optimaal spreekgedrag ... Leuven, Acco, 19B6, 49 pp., geillumeerd, 145 BF
.
",
Twee "logopedisten brengen in. dit brochuurtje gedrag. Het is bedoeld voor beroepssprekers.
.
intor,matie over spreek- en stem"
In een overzichtelijk schema (H.l lis aangetoond welke lichaamsfuncties bij het spreekproces betrokken zijn. Daarna worden deze liChamelijke functies elk afzonderlijk besproken: de adem, de stem. de resonantie, de artikulatie en de expressie (H.2 tot 61. Daarbij gaan de auteurs telkens in op de juiste fysiologische beginselen van elk onderdeel, op het optimaal gebruiken ervan en op de fouten die vaak voorkomen.
Voor het onderdeel expressie wordt van deze gedachtengang enigszins afgeweken. Hier worden enkel raadgevingenverstrekt in.verbandmet een aantal lichamelijke factoren, zoals de lichaamshouding bijvoorbeeld, en een aantal spreektechnische aspecte.n, zoals de toonhoogtewisselingen. In een apart hoofdstukje (H. 7) verstrekt men raadgevingen voor het spreken tot grotere groepen. Het is niet duidelijk waarom enkel op de bijzondereeisen"die een dergelijke spreeksituatie schept, wordt ingegaan, en waarom spreken voor een microfoon bijvoorbeeld niet aan bod komt.
,
.
Het boekje besluit met een achtste hoofdstuk onder de titel ..Werken aan je stem". Volgens de auteurs kan het werken aan de stem verschillende doeleinden hebben : een optimaliseren van haar mogelijkheden, het verbeteren om estheti. sche motÎeven, en het behandelen ervan om gezondheidsredenen. Het optreden van de logopedist in dit verband wordt dan geschetst. Hierbij ligt het hoofdaccent op het onderzoe_k, met een bijzondere nadruk ,op de waarde van het fonetogram. De zogenaamde begeleidingsfase of behandelingsfase wordt echter summier besproken. De auteurs pleiten voor het gebruik van een "lnte. graalmethode" , term die volgens hen verwijst naar een werkwijze --die uhet nodige en het bruikbare haalt uit alie bestaande programma's". De informatie in hoofdstukken 1 tot 6 is voor beroepssprekers zeker zÎnvol. H.7 kon beter gestructureerd worden, evenals het hoofdstuk over behandeling en begeleiding . .!".~
44,
LM.-C,
•
TOUGH J. : Listening to Children' Talking. A Guide to the Appraisal of Children's Use of Language. London, Ward Loek, Educational, 19761, 19847,174 pp., geill., app.£ 3.95.
Het doel van deze publicatie, die resulteerde uit een breed opgezet project van de Schools Council Communication Skills in Eariy Childhood, is de leerkrachten een handleiding ter beschikking te stellen om de taalvaardigheden van de kinderen op school te evalueren en te bevorderen. . . Er zijn drie delen. Het eerste behandelt de taalontwikkeling en de individuele verschillen die zich bij kinderen bij het schoolbegin kunnen manifesteren. Het tweede deel bespreekt de moeilijkheden die zich kunnen voordoen op gebied van taalvaardigheid: achterstanden en eigenaardigheden tengevolge van so. ciale factoren, het extreem zwijgzaam zijn van het kind, articulatieproblemen. stotteren B.d.m. Deel drie gaat over de evaluatie van het taalgebruik van het kind. En wordt gewezen op de verschillende mogelijkheden in het pragmatisch hanteren van taal en hoe de leerkracht hierop kan inspelen in de klassituatie. . Verder wordt aangetoond hoe de leerkracht schriftelijk kan bijhouden hoe het kind op taalgebied evolueert. De voorgestelde procédés zijn geldig voor. kinderen tussen drie en zeven jaar.
,
L.M.-C.
•
CODE C. & BALL M. (Eds) : Experimen'tal Clinical Phonetics. Investigatory Techniques in Speech Pathology and Therapeutics. London, Croom Helm,' 1984.X + 254 pp_, bibl., onderwerpenreg., geill.
Dit boek kan beschouwd worden' als een inleidend handboek tot ,de hedendaagse methodologie van de experimentele fonetiek en van haar toepassingen in de spraakpathologie. Elke bijdrage in deze verzameling is telkens gewijd aan één experimentele of instrumentele techniek. Eerst wordt deze techniek beschreven, daarna gesitueerd in het kader van de ex'perimentele fonetiek en dan völgt een bespreking van haar toepasbaarheid in het onderzoek en/of de behandeling van spraakpathologische gevallen (Le. van stemsplaak., taal- en gehoorsstoornissen). Bij de selectie van -de onderwerpen die in het 'boek opgenomen zijn, werd reke. ning gehouden mèt het belang van de techniek voor de experimentele fonetiek, maar ook met de mate waarin ze in de spraakpathologie wordt gebruikt, en met tiet feit dat het om niet.invasiev'e technieken gaat. Komen achtereenvolgens aan bod : de opname en weergave .van spraak (TATHAMI, de spectrografie (FARMER), de electromyografie (MOORE), de electrolaryngografie (ALBERTON & FOURCIN), de aerometrie (ANTHONY & HEWLETTI. de radiografie (BALL), DAF (CODE), temporele wijZigingen aan,de spraak (RIENSCHE e.a.), het dichotisch luisteren (CODE) en de middelen om de orale stereognosis te testen'(DEUTSCH). ' Het boek brengt een uitstekend overzicht van de huidige stand van.zaken over de eerder genoemde onderwerpen. Verschillende bijdragen zijn geschreven door lesgevers aan Britse opleidingen voor logopedisten. Het is een aanrader voor leer. krachten en wetenschappelijke onderz.oekers.' L.M.C.
45.
MEDEDELINGEN 1.
ERRATA In nr. 4 - nov. 1986 van ons tijdschrift
verscheen
op p. 184 ee'n artikel. waarbij de
naam van één auteur werd vergeten. Hiermee willen we deze vergissing uit de wereld helpen. Het bewuste
artikel draagt als titel "De rol.van de rechter
voor lingui'stisch'e gegevens". De auteurs zijn:
(niet-domina.nte)
hemisfeer'
!'
Els Thys en Joël'Nieuwenhuyse.
In hetzelfde nummer wordt bij het proefschrift "Orthodontie - Logopedie. liwloed van orthodontische uitneembare -apparatuur van ~e bovenkaak op de articulatie. Onderzoek bij kinderen
tussen 8 en 1'2 jaar aan de hand van het Antwerps Articulatieonder-
zoek" slechts de naam vermeld van mej. Usa Deurnen. Daarbij moet echter ook mej: Martlne Vercauterenworden
2.
HOGER INSTITUUT Sint.LievenSpoortstraat
VOOR PARAMEOISCHE 143 - 9000 GENT
aangegeven.
BEROEPEN
'Op zaterdag 4 APRIL 1987 richt he~ HOGER INSTITUUT VOOR PARAMEDISCHE ROEPEN te Gent haar',elfde wetenschappelijk symposium in met als thema: ••GEZONOHEIOSVOORLICHTING EN. OPVOEOING OOOR DE PARAMEOICUS.'.
BE-
bedraagt 300 fr. (voor Nederland: 15 gulden). (Oud-studenten H.I.P.B. 250 fr ..-voor Nederland 12,5 gulden). Inschrijvingskaarten zijn te bekomen op bovenstaand adres of telefonisch op het nummer
Deelnameprijs
091/ 24.02.09.
.
ELFOE SYMPOSIUM GEZONOHEIDSVOORLICHTING Zaterdag 4 april 1987 08.45 u.
EN .OPVOEOING
OOOR OE PARAMEOICUS
Onthaal
PLENUM
. Moderator 09.15u.
Dr. R. Rubens Begroeting door Mw. M. NAUDTS. directrice"H.I.P,B: .,G.V.O.: ook een wetenschap 1" door Prof. Dr. G. KOK. hoogleraar
io.oo
nG~V.O.:
09.00 u,
ot."
G.V.O., R.U. Maastricht. u.
.'"
10.45 u,
1'.15u,
46.
van voorlichting
naaf opvoeding"
door Drs.~P. WIPPOO.
Voor-
zitster van de Nederlandse Vereniging VOor Gedragstherapie, Diensthoofd, A.1.A,G.G ,-Hilversum. !" Koffiepauze Aanvang van de parallelsessies
SESSIE I: Moelerator
: Dhr. M. Claeys
11.15-11.45 u.
•
.,Wat kunnen school en ouden doen aan dyslexie ren
•
7"
door
Prof.
E. THIERY,
R.U.
Gent .
.,Wat kunnen school en ouden doen aan stotte-
11.45-12.15 u .
r'
door Dr. F. STOUANARA~.
als psycho.
loog verbonden aan het A.Z. te Rotterdam. 12.15-12.45 u .
discussiemogelij kheid
SESSIE 11
Moderator:
Dhr. L. Jans
... 11.15-12.15
•
u.
12.15.12.45 u•
"Rug-school" door Dr. G. VANDERSTRAETEN en Dr. M. ANCIAUX, Klin. Fysiotherapie, Prof.
Dr. H. Claessens, R.U. Gent. discu ssiemogelij k he id
SESSIE 111
Moderator:
Dhr. P. Walten
11.15.12.15
•
u.
12.15-12.45 u•
"G.V.O. bij verslaving" door Dr. L. THIENPONT, omnipracticus. psychotherapeute DeSleutei, Gent. discussiemogelij kheid
SESSIE IV Moderator: Dhr. H. Knudde 11.15.12.15 u. ..Begeleiding tot zelfzorg bij diabetes mellitus" door Dr. A. ROTTIERS, Voorzitter van de Belgj- . .sche Vereniging voor Suikerzieken ; Mevr. S. FIEAS ~n Mevr. A. ÀOSEZ, leden van de Sociale Adviescommissie van de B.V.S. discussiem ogel ijk heid • 12.15-12.45 u • SESSIE V
Moderato~ :
*
* 12.45 u.
.3.
MW.
11.15-12.15
F. Gooris
u.
"Ontslag van het pre-term geboren kind: voorbereiding van de ouders" door Dr. P. VAN HAESEBAOUCK en Mw. M. HUNDHAUSEN, hoofdverpleegkundige, Klin. Kinderziekten C. Hooft, A.U. Gent. 12.15-12.45 u. discussiemogelijkheid. Einde van het symposium.
BIJLAGE IN VERBAND MET SEERD DOOR M.P.I.S ..GENT.
Info-studiedag 21/02/1987 "Diverse hete hangijzers in .de praktijk tengewoon onderwijs."
,
INFO.STUDIEDAG
'" van opvoeding,
VAN 21/02/1987
onderwijl
en therapie
GEORGANI.
In basis- en bui-
47.
Onderwerpen:
Wijsgerige stellingnames binnen het veld van opvoeding, onderwijs en therapie funderenvoor het realiseren van individuele en collectieve eigenheden. Cognitieve structuurverlenÎng als bijdrage tot ontwikkelend onderwijs aan kinderen met leerproblemen. " Sociale interactie en bewustwording in -het kader van de begeleiding van kinderen in problematische opvoedingssituatie. Neuro-psychologische aspecten in het kader van de handelingsplanning bij kinderen met karakteriële problematieken. Oriëntering op vraagstellings- en handelingspakket voor kinderen met problematiek van affectief~ynamisch en sociaal.relationele aard; VOlgende sprekers hebben reeds toegezegd een referaat te houden: Prof. Dr. L. Apostel ~Faculteit Wijsbegeerte, Rijksuniversiteit Gent. Dr. Smis. 'Doctor in de psychologie. Dhr. Lamoral- Directeur vrij P.M.S.-céntrum voor B.O. Prof. Dr. P . Van Oost - Faculteit Psychologische wetenschappen - Seminarie en laboratorium voor interactie en interventie - Rijksuniversiteit - Gent. Dr. Minderaa - Sofia Ziekenhuis, afdeling Kinderpsychiatrie - Rotterdam. Doelgroep.'
"
leerkrachten, opvoeders, paramedici; maatschappelijke werkers~ pedagogen, psychologen, orthopedagogen, medici en diverse aansluitende opleidingsinstituten en bleidsverantwoordelijken. Kosten: 500" fr. (300 fr. voor studenten en werkzoekenden) Inlichtingen .' Secrétariaat info-studiedag, M.P.I.S., Voskenslaan 362 - 9000 Gent Tel. 091/20.18.30
4.
LEZINGENCYCLUS "RECENTE ONTWIKKELINGEN VAN STOTTERAARS"
IN THEORIEVORMING
EN BEHANDELING
Door de afdeling Stem- en Spraakstoornissen van het Sint-Radboudziekenhuls in Nijmegen wordt in de periode van januari tot juli 1987 een lezingenêyclus georganiseerd met als thema "Recente ontwikkelingen van theorievorming en behandeling van stotteraars". In deze cyclus zullen een .aantal deskundigen op het gebied' van stotteren een voordracht houden over recente ontwikkelingen binnen de verschillende theoretische benaderingen van het stotteren, alsmede de behandeling ervan. In principe wordt er elke maand een voordracht gehouden. De data van de 2 eerste voordrachten zijn: • 20 januari
Prof. C. Woodruff Starkweather,
ph. d. (Temple Universitv, Philadelphla
U.S.A.I ;
The demands-cap8city model in the developmentof"stutteiring. consequences in prevention and early interven"tion - < '... Dr. Fr. Freeman (Univarsity of TexB5, Dalles, U.S.A.) : Stuttering as a vocal motor contral disorder,alink between research, theo. !
10 februari
ry end clinical aspects. "
48.
.,"
"
••
Doordat van enkele buitenlandse sprekers de precieze verblijfsdate nog niet bekend zijn,liggen de data voor de maanden maart - juni nog niet definitief vast. Op het programma staan de volgende sprekers en onderwerpen: Or. G. Andrews (University of New South Wales, Australië) : Stuttering as disorder In sensomotor processing. (onder voorbehoud). Dr. H.F.M. Peters (Afdeling Stem. en Spraakstoornissen, Slnt.Aec:lboudziekenhuis, Nijmegen) : Spraakmotorische aspecten van stottergedrag, aen evaluatie van recent onderzoek. Prof. G.J. Srutten, ph. d. (Southwestern University, Carbondale, U.S.A.' : Management in Ituttering therapy frama learnlng psychologlcal fI8flIpective. Prof. R. Webster (Hollins Communicatien Research Institute; Boanoke, 'U.s.A.) : Developments in baheviorel technology in stuttering therepy. De data van deze lezingen zullen tijdig worden aangekondigd in het Tijdschrift voor iLogogedie en Foniatrie. Plaats:
Aanvang
Sint.Aadboudziekenhuis, Praekliniek. Geert Grooteplein Noord 21, Nijmegen. 19.30 uur, Toegang vrij.
In verband met de reservering van zaal~itnte, alsmede van koffie tijdens de pauzes stellen wij het zeer op prijs indien belangstellenden zich schriftelijk aanmelden voor de cyclus in zijn geheel, danwel de afzonderlijke lezingen. Tevens wordt U dan rechtstreeks geïnformeerd over de definitieve data van de lezingen. Aanmelding:
5.
Sint-Radboudziekenhuis Afdeling Stem- en Spraakstoornissen, Philips van Leydenlaan 15, 6500 He Nijmegen.
VLAAMSE VERENIGING VOOR LOGEPEOISTEN 10. CONGRES. ZATEROAG 21 MAART 1987, HOTEL SERWIR, KONINGIN ASTRIOLAAN 49. 2700 SINT.NIKLAAS
Voormiddag 09.30 u. 10.00 u. :
Opening ven het congres door L. Heylen, Voorzitter V.V .L. CONGRESTOESPRAKEN.
J. Tyberghein.
U.Z. Sint-Aafaél, Leuven W. Demeester-Oemeyer, Staatssecretaris captenbeleid D. Coens, Minister van Onderwijs 10.45 u.
12.00 u.
Prof. Dr. Afd. K.N.D.
voor Volksgezondheid
en Gehandi-
TAAL EN OEN KEN '. P. Loosen, Prof. Dr., Hoogleraar K.U. Leuven De deelnemers kunnen zich inschrijven voor deelname ean een parallelsessie uit deel A.
49.
Sessie 1 : IMPLICIETE EN EXPLICIETE BEPERKINGEN DELING VAN PATIENTEN MET STEMSTOORNISSEN C.H. Waar, Or. K.N.a .• Foniater Sessie 2 : GEBARENTALEN VAN DOVE STRUCTUUR EN VERWERVING IdeelIl F. Loncke, Orthopedagoog, Neurolinguïst
MENSEN.
IN DEBEHAN.
LINGUISTISCHE
Sessie iJ: DE KENNIS EN HET GEBRUIK VAN HET FENOMEEN. "LICHAAMSTAAL" IN DE THERAPEUTISCHE RELATIE R".Dsniëis; Logopedist. ... Sessie 4: DE LOGOPEDISCHE BIJDRAGE IN DE BEHANDELING PATIENT MET SLIKSTOORNISSEN M. De Bodt, Lic. Logopedie; A. Habils, Logopediste Namiddag 14.30 u. :
De deelnemers
VAN DE
kunnen zich il\$chrij~envoor deelname aan een parallelsessie
uit
deel B. Sessie 1 : HET WERKEN MET EEN HANDLEIDING GIEK P. Sas, Lic. Logopedie ; C. De Clercq, Logopediste; Sessie 2 : GEBARENTALEN VAN DOVE STRUCTUUR EN VERWERVING (deel 2) F. Loncke, Orthopedagoog, Neurolinguïst
IN DE STEMPEDAGOA. Smits. Logopediste
MENSEN,
L1NGUISTISCHE
Sessie 3 : ONDERZOEK VAN STOTTERENDE KINDEREN, THERAPEUTISCHE IMPLICATIES VAN EEN VERKLARINGSMODEL VAN STOTTEREN VOOR OUDERS. PRAKTIJKERVARINGEN. P. Pitterv. Logopedist
16.00 u.
Inschrijven:
6.
Sessie 4 : THERAPIE VOOR WOORDVINDINGSMOEILIJKHEDEN AFATISCHE PATIENTEN L. Plasschaert, Lic. pedagogie, Logopediste, G.liekei'lS,Logopediste ; R. Reynders. Lic. logopedie; M. Verschaeve, Logopediste HUIDIGE MOGELIJKHEDEN VAN HET NEUROPSYCHOLOGISCH ONDERZOEK BIJ TAAL- EN LEERSTOORNISSEN • .E. Thierv, Prof. Dr., Dienst Neuropsyc"hologie,A.z. Gent. VVL. Secretariaat;Sint.Waldetrudisstraat
VLAAMSE ECONOMISCHE HOGESCHOOl DEPARTEMENT VERTALER - TOLK GINESTESTRAAT 11,1210 BRUSSEL
Kondigt het verschijnen aan van INTERFACE Tijdschrift voor toegepaste linguïstiek Journalof applied Iinguistics .
50.
16/2;
2410 Herentals
BIJ
REDACTIE:
Fred Van Besien, José Cajot, Jenny Michiels, Katja Pelsmaekers, Psul Velvekens, Jan VanHoucke. Welter Verschueren DOMEIN:
de toegepaste Iinguistiek in ruime zin: talenonderwijs (moedertaal en vreemde talen). contrastieve Jingu ïstiek, error analvsis. vertaalwetenschap, tolker:tproblematiek, terminologie, lexicografie, stilistiek, pragmatiek,..discourse analysis, psycholingu ïstiek, enz. Elke aflevering bevat artikels, boekbesprekingen, aankondigingen van congressen en studiedagen. TALEN: Nederlands, Engels, Frans en Duits FREQUENTIE: twee afleveringen per jaar
De eerste aflevering is gepland voor eind 1986 ARTIKELS: (ca. 15 blz. op A4) en boeken ter recensie dienen te worden gericht aan de hoofdredacteur:
F. Van Besien, Vlaamse Economische Hogeschool. Ginestestraat 11, 1210 Brussel, Belgiii. ABONNEMENTEN:
kunnen worden genomen door overschrijving van 300 BF op postgiro OOO..Q80699148 van de Vlaamse Economische Hogeschool, Koningsstraat 284, 1210 Brussel, met de vermelding "Interface". Voor het buitenland bedraagt de abonnementsprijs 350 fr.
7.
M.P.!. TEN DRIES POELDENDRIES 32,9840 NEVElE.lANDEGEM
Op zaterdag 28 maart 1987 organiseren hat Medisch-Pedagogisch Instituut en de B.O..Scholengemeenschap Ten Dries een symposium in de gemeentelijke sporthal, Stetionsstraat te Landegem. Het symposium bestaat uit twee delen. In de voormiddag start na het welkomstwoord van de heer Jan Van der Biest. directeur van het M.P.I., een akademische zitting omtrent het onderwerp: RESIDENTIELE EN AM. BUlANTE
DIENSTVERLENING
AAN GEHANDICAPTE
KINDEREN
EN HUN GEZIN.
NEN. Aan deze !3kademische zitting verlenen hun medewerking: de heren L. Friant. dr. De Cock, prof. dr. Leroy, P. Baert en mevrouw R. Steyaert, minister van Gezin en Welzijnszorg. In de namiddag worden het M.P.I. en de B.O.-scholen van Landegem voorgesteld in een diamontage TE GAST IN TEN DRIES. Nadien worden de volgend!,! thematische gespreksgroepen vanuit het eigen werkveld georga. niseerd voor de deelnemers .aan dit symposium: Bobath~ en Muellertherapie bij de logopedische behandeling van motorisch gehandicapte kinderen Motorisch gehandicapt: gewoon of buitengewoon onderwijs 7 Begeleiding van het motorisch en meelVOudig gehandicapte kind en zijn gezin bij opname en verblijf in het ziekenhuis
51.
-
o
Electronica ten dienste van de ernstig motorisch gehandicapte meisjes en jongens Communicatie bij motorisch en meervoudig gehan~icapte kinderen Vroegtijdige thuisbegeleiding voor kinderen met motorische moeilijkheden Betèkenisaspecten bij opname van het gehandicapte kind in een residentiële setting (gesprek wordt ingeleid door de maatschappelijk werksters van het M.~.1.). Finaliteitsprogramma : voorbereiding van motorisch en meervoudig "gehandicapte adolescenten (BuSO opleidingsvorm 1rop hun toekomst . Hippotherapiè voor motorisch en meervoudig gehandicapte meisjes en jongens.
Tijdens dit symposium stellen gespecialiseerde firma's hun revalidatie- en didactisch rY:late:riaal voor. Behalve een eigen informatiestand van M.PJ.lB.O. Ten Drieszijn ook twee ouderverenigingen aanwezi~: I.E. (ouders van hersenverlamde kinderen) en SB Samen (ouders van kinderen met spina bifida). Nadere informatie en. inschrijving: M.P.I./B.O. Ten DrieS. Poeldendries 32 te 9840 Nevelel. Landegem (Tel. 091/71.60.~1.
8.
COLLOQUIUM CENTRA"
Plaats
..AANPASSING VAN OE HOORPROT!iESE IN REVALIDAT;c-
Internationaal Congrescentrum Gpnt lee - Floraliapaleis 9000
Datum
Uur
GENT
zaterdag 21 maart 1987 13.45 u. - 18.00 u_
Programma
..:
onthaal van de deelnemers welkom en inleiding referaat door Prof. Dr. J. Marquet: ;.Prothese-aanpassing en toekomstmogelijkheden" videofilm: "De prothese. aanpassingen integratie van de prothese in het dagelijks leven" referaat door Prof. De Leur ..De stereofonische prothese in het dagelijks luisterproces" discussie met het panel receptie.
Inschrijving
uiterlijk tot 6 maart 1987 door storting o'prekeningnummer KB 440.0486181-89 van de Stichting ter Bevordering van de Maatschappelijke Integratie van GehandicaPte Personen, secretariaat: Lange Violettestraat 147, 9000 GENT.
Inschrijvingsgeld
500 fr. - 30 11.
Organisatie
Stichting ter Bevordering van de Maatschappelijke Gehandicapte Personen.
Voorbereiding
werkgroep vanuit de verschillende revalidatiecentra.
52.
Integratie van
9.
HET UTRECHTS
COMMUNICATIE
Inventarisatie van de communicatieve Vries, H. Messing-Petersoh)
ONDERZOEK mogelijkheden
bij afasie
Het Utrechts Communicatie Onderzoek (UCO) is ontwikkeld
(red.
L. Pijfers,
L.A. de
om het de afasie-therapeut
mogelijk te maken voor iedere patiënt met afasie een persoonlijk communicatie-advies op te stell'en. Het UCO is opgezet als observatie.instrument: door afname van een 18-tal gestandaardiseerde taken krijgt de therapeut in korte tijd (30-45 minuten) een algemene indruk van de communicatieve vaardigheden van Iemand met afasie.
Onderzocht worden de receptie en produktie van zowel verbale (gesproken en geschreven woorden ken).
en zinnen)
als rionverbale
uitingen
(plaatjes,
wijzen, grootte
aangeven,
gebaren
ma-
Op basis van de gegevens die het onderzoek oplevert, kan de therapeut een gericht communicatie-advies schrijven voor de omgeving met concrete adviezen over de manier waarop de communicatie met deze patiënt aangepast kan worden. Richtlijnen onderzoek,
VOor het schrijven van deze adviezen evenals twee voorbeeld-adviezen.
zijn opgenomen
in de handleiding
van het
Het Utrechts Communicatie Onderzoek is ontwikkeld door de Stichting Afasie Utrecht. De uitgave van het onderzoek is mogelijk gemaakt door samenwerking met de Stichting Afasie Nederland en door subsidie van het Nationaal Revalidatie Fonds. Het UCO bestaat scoreformulieren, ringband.
uit een handleiding (42 pagina's), 54 plaatjes, 21 woordkaartjes en 25 Handleiding, materiaal en scoreformulieren worden geleverd in een A4-
U kunt het Utrechts Communicatie Onderzoek bestellen bij de Stichting Afasie Utrecht. U doet dit door fl. 33,25 (incl. porto) over te maken op de girorekening van de Stichting Afasie Utrecht te Bunnik - Nederland. rekeningnummer 5045502, onder vermelding van: Utrechts Communicatie Onderzoek. U ontvangt uw bestelling dan franco thuis. Voor verdere
10.
informatie
kunt u contact
opnemen
met H. Messing-Pererson,
tel. 03405~3493.
KATHOLIEKE UNIVERSITEIT NIJMEGEN SINT- RADBOUDZI EK EN HU IS
Kursus:
SYSTEMATISCHE
SPRAAK REKONSTRUKTIE
VOOR STOTTERAARS
Van 15 t/m 19 juni 1987 zal Prof. Dr. R. Webster, direkteur van het Hollins Communication Research Institute in Roanoke (USA), samen met Catharine Stoeckel wedarom een zgn. Clinicians Training Course geven op de afdeling Stem- en Spraakstoornissen van het SintRadboudziekenhuis te Nijmegen. Deze kursus geeft de elementaire leerervaring welke noodzakelijk is em met het Precisien Fluency Shaping Program van Webster te kunnen werken. Deze therapievorm voor stotteraars, waarvan een Nederlandse aanpassing en vertaling in
53.
Nijmegen ontwikkeld werd, is een op gedragstherapeutische leest geschoeid oefenprogramma dat zich primair richt op het opbouwen van vloeiende spraak. Het uitgangspunt in deze be. nadering is dat bij veel stotteraars stoornissen in primaire stem~ en spraakfysiologische funk. ties het vloeiend spreken in de weg staan. Therapeutisch wordt door een systematische beïn-vloeding C.q. veranderingen van ademdruk, stemgeving en artikulatiebewegingen vloeiende spraak opgebouwd. De therapie zelf is strak geprogrammeerd. Gestart wordt met het aanleren van basisvaardigheden welke vloeiende spraak mogelijk maken. In zorgvuldig omschreven en elkaar in moeilijkheid opvolgende stappen worden hierbij met behulp van steminzetkon. trole-apparatuur nieuwe spreekgewoonten aangeleerd. Tijdens de kursus worden door de deelnemers zelf de elementaire vaardigheden aangeleerd door in versnelde vom! onder persoonlijke supervisie he:t gehele th.erapieprogramma te doorlopen. Deelnemers dienen er rekening' mee te houden dat tijdens de kursus de avonden nodig zijn voor oefening e'n studie. Voor een verdere beschrijving van deze therapievorm wordt verwezen naar: R. Webster : Evolution of a target based behavioral therapy for stuttering. Journalof Fluency Disorders, 1980, p. 303 - 320. R. Webster : Empirical considerations regarding stuttering therapy .. In: H. Gregory ledl : Controversies in Stut"tering therapy, Baltimore, 1979 .. Pleats Aantal deelnemers Aanmelding
Kosten
11.
Sint-Radboudziekenhuis, Afdeling Stem. en Spraakstoornissen van van de KNO-kliniek, Philips van Leydenlaan 15, Nijmegen. 16 Uitsluitend schriftelijk en uiterlijk vóór 1 april 1987 bij mevr. Y. Hennink, KNO-Kliniek, Sint~Radboudziekenhuis, Postbus 9101, 6500 HB Nijmegen, telefoon 080-514934. De kosten van de kursus -zullen ongeveer fl. 650,- bedragen. Hierin ,zijn de kursusmaterialen alsmede middagmaaltijden op de kursusdagen inbegrepen. Voor eventuele overnachting dienen de deelnemers zelf te zorgen .
OPROEP STUURGROEP
"COMPUTERS
•
IN DE AFASIETHERAPIE"
(06/01/871
In Nederland worden op een aantal plaatsen activiteiten ondernomen met betrekking tot het gebruik van de microcomputer bij de revalidatie van mensen met afasie. Op initiatief van de Stichting Afasie Nederland en de Stichting Afasie Utrecht werd vorig jaar een "ronde tafel" bijeenkomst georganiseerd van partijen die op dit gebied actief zijn. Tijdens deze eerste bijeenkomst werd het belang van samenwerking en onderlinge afstemming van activiteiten door alle aanwezigen onderschreven. Ter plaatse is daarom een multidisciplinaire "stuurgroep" geformeerd die zich tot taak heeft gesteld een inventarisátie te doen van huidige activiteiten op het gebied van computergebruik in de afasietherapie en tevens van de wensen die er ten aanzien van dit onderwerp leven. Een en ander zal leiden tot de formulering van een nationaal beleidsplan dat overhandigd zal worden aan-de Stichting Afasie Nederland. Omdat samenwerking met Vlaamse initiatieven op dit gebied' voor de hand ligt, willen wij middels deze oproep allen die projectmatig activiteiten ondernemen of op korte termijn zuilen gaan ondernemen op het gebied van computergebruik in de afasierevalidatie verzoeken om contact op te nemen met de Nederlandse stuurgroep.
54.
Met nadruk: op dit moment gaat het dus (nog) niet Om individuele gebruikers o,f ~Igemeen geïnteresseerden, maar om mensen/instanties die projectmatig of op beleidsniveau met dit onderwerp bezig zijn. Indien mogelijk zouden wij van u dan graag de hierondergenoemde gegevens vern.emen.. e. Naam contactpersoon, instelling, adres; b. Doelstelling project, doelgroep, projectleider, termijn, locatie, merk microcomputer. Deze informatie kunt.u toezenden aan: Stuurgroep Computers in de Afasietherapie w. L. Pijfers, Psychonomie, Postbus 80.140, 1508 TC Utrecht, Hiervoor bij voorbaat onze dank.
•
55.
Philips Audiometers
Audiomètres Philips
een compleet programma
unegamme complète
PHILlPS N.V.Phllips SA. DeptJ Afd. Audiophonologie 2, Place de BrouckèfelBrouckèfeplein 2 1000 BruxelleslBrussei 56,
LRPPERRE
gespecialiseerd in hoorapparaten sinds 1948.
Uitgebreid gamma hoorapparaten:
kasttoestellen, oorhangers, alles
in het oor en intra kanaal. Exclusieve verdeler van Phonak apparatuur en het FM Phonic Eaf Systeem, waardoor de integratie van de slechthorende
in het Nor-
maal Onderwijs vergemakkelijkt wordt. Grote keuze van screening; semi-klinische en klinische audiometers. Ruime keus impedantiemeten. Specifieke audiometrisehe
apparatuur
voor vroegtijdige opsporing
en onderzoek van baby's en kinderen. Reëducatieapparaten
voor therapie bij gehoorgestoorde
en dove
kinderen zoals SUVAG, VISIBLE SPEECH. Reëducatieapparaten
voor therapie bij spraak. en taalgestoorden.
Apparatuur voor het behandelen van stemstoornissen.
LRPPERRE
Zuidstraat 2, 1000 Brussel. Tel. : 02/513.90.30
INHOUD
Limitations
and possibilities in speech motor behavior in
stuttering H.F. M. METERS Spraakafzien
1
- Theorie en praktijk
P.CORTHALS Fonologische
benadering van complexere
17 articulatiestoornissen
:
neerslag van praktijkervaringen R. DAVID
26
Boekbesprekingen
40
Mededelingen
46
