Stichting MS Research speciale uitgave 49a
Meer dan honderd onderzoekers, artsen en duizenden mensen met MS; allemaal zijn ze samen met Stichting MS Research op zoek naar de oorzaak van en naar de oplossing en behandeling voor deze zenuwslopende ziekte. In deze Rondom MS maakt u kennis met
Tessa heeft sinds 2006 MS
foto: Marlous Bosch Fotografie
hen.
Tessa
‘Van mijn hoofd moet het afblijven’ Tessa is sportief en heeft grootse plannen voor de toekomst als ze in 2006 hoort dat ze MS heeft. ‘Het heeft me geen slechter mens gemaakt.’
“H
et moment dat ik voor het
vingers bewogen niet mee. Toen werd ik
Menens
eerst merkte dat er iets mis
bang. Ik belde de huisarts, die me aan-
Direct de volgende dag werd ik opgeno-
was, weet ik nog goed. Op
raadde thuis in bed te gaan liggen en de
men in het ziekenhuis voor een Prednison-
fietsvakantie in Frankrijk kreeg ik ineens
afspraak met de neuroloog af te wachten.
kuur om de MS-aanval af te remmen. Ik
tintelingen in mijn lijf. Vooral als ik mijn
Nog steeds dacht ik dat het allemaal wel
weet nog dat ik daar lag, met het infuus in
hoofd richting borst bewoog, schoot er
te ‘fiksen’ was. Dat weekend heb ik vooral
mijn arm. Mijn vriendinnen kwamen langs,
een soort kortsluiting door mijn lijf. Een
slapend doorgebracht, ik was toen al zo
ze waren erg bezorgd om mij. Door hun
klassiek symptoom van MS, zo hoorde ik
moe. Ik had geen idee wat me te wachten
geschokte reacties, wist ik dat het menens
later. Maar natuurlijk dacht ik daar toen
stond, en misschien was dat ook maar
was. Ik wilde niets googelen en de informa-
niet aan. Ik had net een nieuwe fiets, en
goed. Zo kon ik nog even genieten van de
tieboeken in het ziekenhuis klapte ik snel
ik vermoedde dat ik deze niet goed had
zalige onwetendheid.
weer dicht. Het was voor mij een bewuste
afgesteld en dus in een verkeerde houding had gefietst.
keuze om niet meteen alles te willen weten Diagnose
over MS. Die info heb ik later in stukjes tot
Voor de neuroloog was het zo klaar als een
mij genomen. Ik weet nog dat ik huiverig
Huisarts
klontje: al mijn klachten wezen op MS.
was voor de toekomst. Wat stond mij alle-
Na thuiskomst ging ik toch even langs
Voor de zekerheid werd er nog een scan
maal nog te wachten?
mijn huisarts. Ik werd doorgestuurd
gemaakt van mijn hoofd en bovenlijf. Een
naar de neuroloog, maar daar was een
paar dagen later kreeg ik de uitslag. ‘Het
Verdwalen
wachttijd voor. In de tussentijd werkte ik
is geen goed nieuws, maar je gaat niet
Het is nu acht jaar geleden dat ik de
gewoon door, als redacteur bij een radio-
dood. Je hebt MS,’ sprak de neuroloog. Ik
diagnose kreeg. In de jaren die daarop
programma. Op een dag wilde ik vanaf
wist helemaal niets van deze aandoening
volgden, ging ik hard achteruit. Soms kon
de redactie op de derde verdieping via de
waarbij het centrale zenuwstelsel wordt
ik mijn armen niet meer goed optillen.
trap naar beneden lopen. Maar mijn benen
aangetast. En dus reageerde ik vrij rustig.
Lopen lukte niet meer, ik was draaierig en
weigerden dienst. Met geen mogelijkheid
Eenmaal thuis belde ik mijn ouders. Mijn
ik kon zomaar omvallen. Ik was erg moe
kreeg ik ze in beweging. Ik snapte er niets
moeder nam op. Ik viel meteen met de
en had constant tintelingen. Er was een tijd
van: ik was nota bene die ochtend nog
deur in huis: ‘Mam, ik heb MS.’ Even was
dat ik maar één ding per dag kon doen.
vanuit Utrecht naar mijn werk in Hilversum
het stil, en toen hoorde ik haar met dicht-
Bijvoorbeeld boodschappen doen, maar
gefietst.
geknepen stem hartverscheurend snikken.
dan kon ik die dag niet meer mijn haren
Pas toen ik haar verdriet hoorde, kwam
wassen, daar had ik de kracht dan niet
Paniek
het nieuws ook bij mij binnen. Dit was echt
meer voor.
Ik raakte lichtelijk in paniek en voelde de
ernstig. Nog steeds kon ik het niet bevat-
Met de lichamelijke achteruitgang kan ik
tranen branden. Terug op mijn werkplek
ten: een paar dagen geleden fietste ik nog
leven. Voor alles zijn hulpmiddelen, tijdens
probeerde ik een interview uit te werken,
naar mijn werk. Het was te bizar.
een slechte periode heb ik een rolstoel
maar het typen lukte niet meer. Mijn
2
gebruikt. Het zij zo. Als mijn verstand maar
Tessa
goed blijft. Want wat ik het allerergste aan MS vind, zijn de cognitieve bijwerkingen waar ik veel last van heb. Ik kan niets onthouden, vergeet de namen van vrienden, multitasken lukt niet, of ik weet ineens niet meer hoe mijn telefoon werkt. Een tijd geleden kon ik ineens de weg niet meer vinden naar mijn cursus kunstgeschiedenis, terwijl ik daar al zo vaak geweest was. Ik was te moe om na te denken of aan voorbijgangers de weg te vragen. Wat voelde ik me moedeloos. Ik ben bij de gracht gaan staan, sloot mijn ogen en dacht diep na. Uiteindelijk bedaarde ik en vond ik de juiste route. Een uur te laat kwam ik de les binnen, maar ik was er wél. En daar gaat het om. Zo probeer ik in alles iets positiefs te zien.
MS is een grillige ziekte. Het verloop is moeilijk te voorspellen. Slechte periodes worden afgewisseld met betere tijden. Sinds een jaar zit ik in een uitzonderlijk goede fase. Maar nog steeds heb ik soms dips en dagen waarop ik erg slecht loop en uitgeput ben na een korte, wankele wandeling. Drie dagen later kan ik dan ineens weer wel bijna normaal lopen. Voor mijn omgeving is die wisselvalligheid soms
foto: Marlous Bosch Fotografie
Niet boos
lastig te begrijpen. Want hoezo kan ik niet naar een verjaardag komen, maar een dag
ga sporten in plaats van naar een feestje
Genieten van de dag
later wel fietsen of zwemmen? Sommige
te gaan. Ik moet mijn energie benutten op
Eens in de week injecteer ik mezelf met
mensen nemen mij daardoor niet serieus
een manier waar ik blij van word, en sport
eiwitten. Deze remmen de symptomen van
en kunnen hard oordelen. Als ik wacht
maakt mij gelukkig. Zo zwem ik iedere
MS. Ook krijg ik één keer per week een
voor de lift, kijken omstanders me vreemd
week en fiets ik zo’n drie keer per week.
massage door een fysiotherapeut. Verder
aan. Alsof ik lui ben. Maar mijn familie en
Door MS moet ik me steeds opnieuw aan
is er weinig te doen aan mijn MS. Het is
beste vrienden snappen hoe het zit. Ze
iedere dag aanpassen, en dat geldt ook
een chronische aandoening, zonder kans
zijn er voor me als ik ze nodig heb, en als
voor mijn omgeving. Ook die moet soms
op genezing. Boos daarover ben ik nooit.
ik weer ben opgekrabbeld, begrijpen ze
flexibel zijn als ik weer eens een afspraak
Dat zit niet zo in mijn aard. Ik ben eerder
dat ik soms ook voor mezelf kies en dus
moet afzeggen.
blij met wat er wel is, dan boos op wat er
3
Tessa
niet is. Tuurlijk, soms ben ik verdrietig. Ik had heel andere verwachtingen van het leven. Ik heb altijd gedacht dat ik naar het buitenland zou gaan, met de naïeve drive dat ik de wereld zou gaan redden. Een groots en meeslepend leven als correspondent in Afrika. Maar ik besef ook dat ik nu, op mijn manier, ook alles uit het leven haal. En dat ik mijn omgeving iets breng. Voor familie en vrienden ben ik een les om eruit te halen wat erin zit, en te genieten van de dag. Mijn omgeving ziet van dichtbij dat gezondheid niet vanzelfsprekend is, en daardoor waarderen ze het meer. Ik vind het mooi dat ik daaraan kan bijdragen. Vleugels geven Momenteel ben ik single. Twee jaar na de diagnose gingen mijn toenmalige vriend en ik uitelkaar. Mijn ziekte heeft daar niets mee te maken, sterker nog: die heeft ons juist dichter bij elkaar gebracht. Vroeger was ik Rupsje Nooitgenoeg: ik wilde altijd méér. Hij was nooit erg sportief, en door MS moest ik wel rustig aan doen. En dus pasten we ineens juist beter bij elkaar. Maar de koek was gewoon op. Het leven vieren Ik heb een tijdje aan internet daten
foto: Marlous Bosch Fotografie
gedaan. Het is een paar keer gebeurd
4
dat ik leuk mailcontact had met een man, die vervolgens afhaakte nadat hij mij gegoogeld had en erachter kwam dat ik MS heb. ‘Sorry, daar begin ik niet aan,’ kreeg ik dan te horen. Ik snap dat. Die mannen hebben de keuze, ik niet. Ik heb nu eenmaal MS en moet daarmee dealen. Dat zij zich daar niet aan willen wagen, respecteer ik. Met die datingsites ben ik gestopt, omdat ik denk dat een man mij
Tessa
persoonlijk moet leren kennen. Dan kan
van mijn lichaam. Ik wist dat ik in de buurt
Inmiddels doe ik vrijwilligerswerk voor
hij zien dat ik verder niet ‘eng’ ben, maar
van de Mont Ventoux was, en het begon
Move for MS, waar ik mails beantwoord.
een sportieve vrouw die het leven viert.
te kriebelen. Zou ik die berg met mijn
Ook zet ik me in voor Stichting MS
Ik zoek iemand die mij optilt en vleugels
fiets kunnen bestijgen? Maar mijn ouders
Research, als gezicht van MS. Ik ga
geeft, met wie ik de wereld over kan.
wilden er niets van weten, genoeg was
bijvoorbeeld naar evenementen waar geld
Maar die tegelijkertijd tevreden is met een
genoeg. Een paar dagen later reed ik met
wordt ingezameld voor meer onderzoek.
klein coconnetje, waar ik soms in zit als
hen terug naar Nederland. De hele terug-
Want dat is hard nodig. De wetenschap
ik me slecht voel. Ik zoek trouwens geen
reis heb ik van frustratie gehuild. Ik wilde
maakt grote sprongen, en daarom is
verzorger. Wees mijn partner, wees mijn
niet dat dit avontuur al voorbij was. Het
research ook zo ontzettend belangrijk. De
liefje en daag me uit, en wees er voor me
Rupsje Nooitgenoeg roerde zich weer.
oorzaak van MS is nog steeds onbekend, en genezing is nog niet mogelijk. Voor
als het misgaat, maar behandel me niet als patiënt. Daarvoor ga ik wel naar het
Cadeau
mezelf denk ik dat ik me wel red, en
ziekenhuis.
Drie dagen later was ik jarig. Van mijn
hopelijk blijf ik me zolang mogelijk zo goed
vrienden kreeg ik een busticket cadeau,
voelen als nu. Maar ik hoop dat er een
Vertrouwen
naar de Mont Ventoux. Direct ging ik
oplossing komt voor de generaties na mij.
Laatst ging ik paintballen tijdens een vrij-
googelen naar de fietsmogelijkheden daar.
gezellenfeest. Ja, ik doe dan gewoon mee.
Ik was getraind dus wilde zo snel moge-
Milder
Daar zijn mensen vaak verbaasd over, ze
lijk terug gaan. Ik stuitte op de stichting
Van nature ben ik positief ingesteld. Ik
vinden het niet verstandig. Maar ik denk
Move for MS, die zes dagen later de berg
haal kracht en geluk uit kleine dingen. De
dat ik alles kan, alleen in aangepaste vorm.
zou bestijgen om geld in te zamelen voor
bloembollen die uitkomen op mijn balkon,
Die nacht kon ik niet slapen van de pijn.
onderzoek naar MS. Meant to be, vond ik.
fijne gesprekken met vrienden. MS heeft
Ik voelde me alleen. Op zulke momenten
Direct meldde ik me aan, en gelukkig kon
me milder gemaakt. Ik waardeer kleine
zou het fijn zijn als er iemand voor me is,
ik nog meedoen. De tocht was zwaar, maar
dingen meer en laat me niet overhalen
mij een aai over mijn bol geeft en naar me
magisch. Geen seconde vergeet ik dan dat
om dingen te doen die ik niet wil. Ik hoef
luistert. Maar ik vertrouw erop dat die bij-
ik MS heb, maar dat maakt het juist zo bij-
me niet meer te bewijzen en ben aardi-
zondere man nog wel in mijn leven komt.
zonder. Ik heb me vaak verraden gevoeld
ger geworden. Vroeger kon ik behoorlijk
door mijn lijf, maar dit lukte wél. Op de
bijdehand zijn. Ik wist het allemaal wel,
Rupsje Nooitgenoeg
top van de berg stonden mijn ouders. Als
niemand hoefde mij iets te vertellen. Nu
Afgelopen zomer zat ik niet lekker in mijn
verrassing waren ook zij 1200 kilometer
heb ik meer oog voor hoe mensen zich
vel. En dat terwijl ik juist in een goede
teruggereden om mij te zien finishen. Voor
écht voelen. De druk is ervan af. Ik had
periode zat qua gezondheid. Ik besloot
hen een emotioneel moment, maar ik was
MS niet voor mezelf bedacht, maar ik ben
een achtdaagse route door Frankrijk te
vooral dolblij en trots. Op mezelf en op
er niet slechter van geworden. Ik verzamel
fietsen. Ik zou eindigen op een camping
mijn zieke lijf.
mooie momenten. Mensen denken vaak over hun dromen: dat doe ik later wel.
waar mijn ouders en broer stonden. Iedereen vond het plan idioot, maar ik
Aan de zijlijn
Maar je leeft nú. Dus grijp het leven als
was vastberaden. Daar ging ik, met mijn
Ik ben volledig afgekeurd en kan dus niet
het heet is.”
fiets, tent en slaapmatje. Het was afzien,
werken. Ergens geeft me dat ook rust:
maar geweldig. Uitgeput kwam ik aan
ik hoef niet meer mee te doen aan die
bij het eindpunt, waar mijn familie me
rat race. Maar zonder baan tel je in deze
Wilt u meer weten over Tessa; kijk op
opwachtte met een spandoek. Dit gaf mij
maatschappij niet mee, je staat aan de
msresearch.nl/tessa
zo’n boost en zelfvertrouwen. Dat mijn lijf
zijlijn. Ik moest dus iets anders vinden
dit aankon! Het voelde als een cadeautje
om me op kleine schaal nuttig te maken.
rw
Bron: Flair 7, 2014
5
Xxxxxxxxxxxxxxxxxxx
Circa 70% van de mensen met MS krijgt vroeg of laat te maken met cognitieve problemen. Maar wat betekent cognitie, hoe worden deze klachten veroorzaakt en wat is er aan te doen? Hanneke Hulst, onderzoeker aan het VUmc MS Centrum in Amsterdam, geeft uitleg over cognitie.
‘Tot nu toe is de enige oplossing het aanleren van strategieën’ Dr. Hanneke Hulst neurowetenschapper MS Centrum Amsterdam 6
foto: Manon van der Zwaal
COGNITIEVE PROBLEMEN BIJ MS
Hanneke Hulst
“C
ognitie is eigenlijk een verzamel
tiger worden, evenals het onthouden van
van hersenweefsel ten gevolge van MS) en
begrip voor alle functies die wij
een boodschappenlijstje. De meeste pro-
dan vooral de structurele veranderingen in
nodig hebben om te kunnen
blemen ondervinden mensen met MS met
de hippocampus, een functie verandering
denken, nieuwe informatie op te nemen
het visuele geheugen. Dit is eigenlijk het
tot gevolg hebben waardoor de cognitieve
en actie te kunnen ondernemen in het
geheugen voor dingen die we zien, zoals
klachten ontstaan.”
dagelijkse leven. Onderdelen die worden
locaties waar we naar toe reizen of de plek
gerekend tot cognitie zijn aandacht en
waar we de huissleutels neerleggen. Deze
Toekomst
concentratie, geheugen, snelheid waar-
functie wordt vooral door de hippocampus
Op dit moment is het toekomstbeeld voor
mee nieuwe informatie wordt verwerkt en
uitgevoerd; een structuur in de hersenen
mensen met MS een beetje verdrietig,
uitvoerende functies”, aldus Hanneke.
die ook doelwit kan zijn van de ziekte MS.”
vertelt Hanneke. “Er zijn geen behandelop-
Circa 40-65% van de mensen met MS
ties beschikbaar die de klachten kunnen
krijgt gedurende de ziekte - dit kan vroeg in
Zoals blijkt uit bovenstaande is cognitie
verminderen of verhelpen. Het enige wat
het ziekteproces zijn, maar ook pas in een
een heel breed begrip en omvat het allerlei
nu aangeboden kan worden is het aanle-
later stadium - te maken met cognitieve
verschillende aspecten die in de hersenen
ren van strategieën. Als je merkt dat je het
klachten. Hanneke: “Mensen met MS
een andere oorsprong hebben, of waarvan
boodschappenlijstje niet goed kunt onthou-
kunnen problemen krijgen met elk van de
de oorsprong nog helemaal niet zo goed
den, maak dan een briefje, maak gebruik
cognitieve functies die eerder genoemd
bekend is. Dit is het geval bij de snelheid
van een agenda, en doe niet teveel dingen
zijn, maar er zijn wel bepaalde klachten die
waarmee nieuwe informatie wordt verwerkt.
tegelijk of wanneer je moe bent.”
vaker voorkomen. Zo is één van de eerste
“Wel weten we dat de hersenstructuur die
symptomen die veel gerapporteerd wordt
een hele grote rol speelt bij geheugen, de
Ondanks deze niet zo blije mededeling
de vertraagde reactie, in het Engels ook
hippocampus, ook MS-laesies (littekens)
wordt wel heel hard gezocht naar mogelijk
wel ‘cognitive slowing’ genoemd. Mensen
bevat en dat de myeline (beschermlaagje
heden om de cognitie te verbeteren. “Zo
doen er langer over nieuwe informatie tot
rondom de zenuwbanen) beschadigd is in
is onlangs een studie uitgevoerd met
zich te nemen, of moeten meerdere malen
deze structuur.”
behulp van transcraniële magnetische
een uitleg doorlezen voordat ze begrijpen
stimulatie, om te kijken of daarmee het
wat er staat. Dit betekent overigens
In een nieuwere studie is ook de functie
werkgeheugen van mensen met MS
niet dat het IQ naar beneden gaat.”
van de hippocampus onderzocht. “Want
verbeterd kon worden. De resultaten
Daarnaast zijn veel voorkomende klachten
de grote vraag was natuurlijk: als er laesies
volgen spoedig. Inmiddels is een studie
problemen met het geheugen. “Dit betreft
in de hippocampus zitten, beïnvloed
van start gegaan om de effecten van een
het visuele geheugen, werkgeheugen
dit dan de functie ervan of maakt dit
7-weekse aandachtstraining te bestuderen.
maar ook het verbale geheugen. Het is
eigenlijk niet uit? Uit dit onderzoek bleek
Hopelijk zullen deze studies de eerste
overigens opvallend dat echte taal- en
dat de functie van de hippocampus wel
inzichten geven in de mogelijkheden van
spraakproblemen zeldzaam lijken te zijn
degelijk is aangetast. Bij mensen met
het MS-brein om cognitief te revalideren.”
bij MS.”
MS zonder cognitieve klachten was meer
Met dat in het achterhoofd is het waar-
activiteit te meten in de hippocampus,
schijnlijk dat de toekomst voor mensen
Geheugen
in tegenstelling tot de groep mensen
met MS met cognitieve klachten nog
Het geheugen van mensen met MS kan
met MS met cognitieve klachten. Hier
helemaal niet een doemscenario hoeft
achteruit gaan. Hanneke: “Dit kan men
was namelijk een overduidelijke afname
te betekenen, weet Hanneke. “Het
bijvoorbeeld merken aan het werkgeheu-
in de hersenactiviteit te meten in de
onderzoeksveld draait op volle toeren
gen. Dingen onthouden om na relatief
hippocampus. Daarom denken we nu dat
wanneer het gaat om cognitie en cognitieve
korte tijd te gebruiken - bijvoorbeeld het
de aanwezigheid van structurele veran-
revalidatie. Hopelijk worden daar snel de
onthouden van een cijferreeks - kan las-
deringen in het brein (MS-laesies, verlies
vruchten van geplukt.”
rw 7
foto: Patrick Laan
Xxxxxxxxxxxxxxxxxxx
Reinder van Raalte heeft sinds 2005 MS 8
Reinder van Raalte
‘Het helpt als je weet wat je mankeert’ Reinder van Raalte kreeg in 2005 de diagnose MS, multiple sclerose. ‘Ik ben muzikant en wil zolang mogelijk mijn vak als pianist en accordeonist uitoefenen. Marit, mijn vrouw, is mijn rustpunt. Bij haar voel ik me thuis zoals ik altijd een thuis heb gewild. Samen willen we onze kinderen een mooi leven geven. Dat is het belangrijkste.’
R
einder van Raalte heeft MS en
ik nóg intenser geniet van vandaag. Alles
‘kom op, zet eens door’ maar het ging
maandelijks krijgt hij via een infuus
wat ik vandaag kan doen, wíl ik ook doen.
niet.’ Voor Marit is het belangrijk om niet
een medicijn. Het doel is om een
Gelukkig heb ik het leukste vak van de
te veel stil te staan bij alle nare dingen
terugval, waarbij hij letterlijk niet kan func-
wereld. Ik ben muzikant en treed vaak op.
die mogelijk komen. ‘Zolang we kunnen
tioneren, te voorkomen en de kwaliteit van
Ik geniet als ik muziek kan maken, al zou
communiceren ben ik blij. Ik wil samen
zijn leven zo lang mogelijk goed te houden.
het met twee vingers zijn.’
zorgen dat onze kinderen, Jazzy, Luka en
Pas na een jaar werkt het bij ongeveer de
natuurlijk ook de zoon van Reinder Joram,
helft van de patiënten, na twee jaar bij 75
Marit van Raalte werd verliefd op een
een mooi leven krijgen. Ook in moeilijke
procent. Maar het risico van het medicijn is
energieke Reinder. ‘Nadat we gingen
tijden moet je blijven lachen. Als Reinder
ook dat 1 op de 1000 mensen juist vroeg-
samenwonen veranderde dat langzaam.
moeite heeft met opstaan, vergelijk ik hem
tijdig overlijdt.
Soms was hij zo moe dat hij overdag op de
soms met Bambi die uitglijdt op het ijs, om
bank sliep. Natuurlijk heb ik wel gedacht
dat beeld kunnen we samen lachen.’
rw
‘De diagnose MS, hoe rottig ook, was tegelijkertijd een opluchting. Ik had al zolang vage klachten. Duizeligheid, hyperventilatie, paniekaanvallen, tintelende vingers, wazig zien en soms rugklachten, waarbij ik door mijn benen zakte. Het helpt als je een ‘etiketje’ krijgt en weet wat je mankeert. Daardoor ben ik minder angstig geworden. De duizeligheid overvalt me nog regelmatig en mijn zicht trilt. Ik kijk als het ware door vitrage waar zachtjes de wind doorheen vaak moe.’ Reinder en Marit voelen zich door de ziekte MS nog meer verbonden met elkaar. Reinder: ‘Je weet niet welke kant het opgaat. Ik kan 80 worden of over een jaar
foto: Patrick Laan
waait. Alles wat ik zie, beweegt. En ik ben
in een rolstoel zitten. Het gevolg is wel dat
9
Dr. Rogier Q. Hintzen bijzonder hoogleraar multiple sclerose en neuro-immunologie ErasMS, Rotterdam 10
foto: Wim van der Spiegel
Xxxxxxxxxxxxxxxxxxx
Rogier Hintzen
‘Onderzoek kan en moet nog veel beter’ Goed onderzoek kan alleen gedaan worden als er goede zorg is. Goede zorg is alleen mogelijk als er ook goed onderzoek wordt uitgevoerd. Welke genen hebben invloed op het ontstaan van MS en hoe komt het dat MS op steeds jongere leeftijd voorkomt? Rogier Hintzen, hoogleraar multiple sclerose en neuroimmunologie van het centrale zenuwstelsel en verbonden aan het Erasmus MC, geeft zijn visie.
R
ogier Hintzen is in 2009 officieel
gedaan worden als er goede zorg is en
hun eentje ervoor verantwoordelijk zijn dat
benoemd tot hoogleraar. Hij legt
goede zorg is alleen mogelijk als er ook
iemand MS krijgt. Wel hebben we een aan-
uit wat zijn werk precies inhoudt:
goed onderzoek wordt uitgevoerd. Wij heb-
tal genen gevonden die kunnen bijdragen
“Natuurlijk gaat in mijn werk de meeste
ben vanaf het begin van het centrum veel
aan het risico op MS. De laatste jaren is
aandacht uit naar MS. Maar er zijn ook
tijd besteed aan het opzetten van de zorg
het onderzoek naar de genetica van MS in
verschillende aandoeningen die heel erg
voor mensen met MS. Wij hadden bijvoor-
een stroomversnelling terecht gekomen.
op MS lijken, maar het niet zijn. Ik moet
beeld als één van de eerste centra een ver-
Ik verwacht dat we de komende jaren
me dus ook bezighouden met ziektes van
pleegkundige die gespecialiseerd is in MS.
steeds meer genen gaan vinden die iets
de hersenen waarbij net als bij MS het
In het klinisch wetenschappelijk onderzoek
met MS te maken hebben. En ook over
afweersysteem een rol speelt. Vandaar de
dat wij hier in het centrum doen, zijn we
hun samenspel met omgevingsfactoren.
naam neuroimmunologie. Voor mensen die
voortdurend op zoek naar biomarkers. Dit
Mensen met MS hebben hier niet direct
met klachten bij ons komen, is het natuur-
zijn stoffen die in het bloed te meten zijn en
wat aan. Maar het leert ons wel veel over
lijk belangrijk dat we kunnen vertellen of
die de dokter kunnen helpen bij het stellen
het ontstaan en verloop van de ziekte, wat
ze MS of een andere aandoening hebben.
van de diagnose. Daarnaast zijn we op zoek
weer kan helpen in het ontwikkelen van
Dit levert juist in onze academische setting
naar de oorzaak van MS; wie krijgt de ziekte
nieuwe medicijnen of leefwijzen.”
vaak lastige situaties op. Daarom doen we
wel en wie niet en waarom dan. De resul-
ook wetenschappelijk onderzoek naar MS
taten van het onderzoek proberen we dan
Zenuwcentrum
en aandoeningen die hierop lijken. Hier-
weer te vertalen naar de mensen met MS.”
Rogier heeft al vroeg in zijn carrière beslo-
door kunnen we in de toekomst hopelijk beter en sneller onderscheid maken.”
ten dat hij zich wilde specialiseren in het Genen
behandelen van en het doen van onderzoek
Niet alleen de zoektocht naar biomarkers
naar MS: “Al tijdens mijn medicijnstudie
Biomarkers
voor MS in bloed en hersenvocht is onder-
ben ik gefascineerd geraakt door het brein,
Een belangrijk deel van het werk van
deel van het wetenschappelijk onderzoek
wat letterlijk het zenuwcentrum van het
Rogier is klinische neurologie, maar hij
waar Rogier aan werkt, ook wordt gezocht
lichaam is. Daarnaast heb ik, toen ik voor
probeert ook zoveel mogelijk tijd te beste-
naar genen die van invloed kunnen zijn op
Eurotransplant werkte, veel geleerd over
den aan translationeel wetenschappelijk
MS. “Er wordt al meer dan 35 jaar onder-
de werking van het afweersysteem. Omdat
onderzoek. Zorg en onderzoek kunnen
zoek gedaan naar genen die mogelijk iets
MS een aandoening is van het zenuwstelsel
in zijn ogen niet los van elkaar worden
met MS te maken hebben. In al die jaren
en het afweersysteem hier een belangrijke
gezien: “Goed onderzoek kan alleen
hebben we geen genen gevonden, die in
rol in heeft, wilde ik me hier graag verder
11
Rogier Hintzen
in verdiepen. Toen ik begon met mijn werk
Rotterdam een officieel Nationaal Kinder
kinderen en jongeren. Bijvoorbeeld naar
aan MS, had ik het idee dat dit nou juist
MS Centrum van start gegaan met behulp
hoe we de diagnose sneller en beter kun-
een ziekte was, waar nog veel te halen was.
van een subsidie van de V riendenLoterij.
nen stellen. We proberen om materiaal,
Er zijn natuurlijk belangrijke ontwikkelingen
“Lange tijd is heel weinig aandacht
bijvoorbeeld bloed, van zoveel mogelijk
geweest. We hebben nu bijvoorbeeld medi-
besteed aan MS bij kinderen. Doordat wij
kinderen met MS in Nederland te ver-
cijnen die MS kunnen remmen. Maar de
verbonden zijn aan één van de grootste
zamelen voor het biomarker onderzoek.
oplossing is er nog niet. Ik denk dat deze
kinderziekenhuizen in Nederland en door
Heel belangrijk bij dit werk zijn kinder-
ingewikkelder is dan in eerste instantie
de kennis die wij in de loop der jaren
neurologen Rinze Neuteboom en Coriene
gedacht werd. MS is een complexe ziekte.
hebben opgebouwd op het gebied van
Catsman, gesteund door verpleegkundige
Ik denk niet dat de oorzaak alleen gezocht
ongebruikelijke vormen van MS, kwamen
Sarita van den Berg. En natuurlijk het
moet worden in het afweersysteem, maar
steeds meer ouders van kinderen met MS
nationale netwerk van kinderneurologische
dat deze ook kan liggen in het hersenweef-
bij ons terecht. In het Kinder MS Centrum
centra. Verder zijn wij actief lid van een
sel zelf. Zoals te lezen is in mijn oratietekst.
proberen we kinderen, hun ouders, maar
internationale werkgroep voor onderzoek
(zie msresearch.nl/erasms-ms-centrum-
ook zeker jongeren met MS steeds beter
naar MS bij kinderen. Samen met deze
rotterdam)
van informatie te voorzien. Samen met
internationale wetenschappers bekijken we nu hoe we het gebruik van medicijnen
we waar de knelpunten zitten en wat we
voor MS door kinderen het beste kunnen
Rogier besteedt veel tijd aan onderzoek
in de zorg kunnen verbeteren. Daarnaast
onderzoeken.
naar MS bij kinderen. In 2012 is in
doen we ook veel onderzoek naar MS bij
foto: Wim van der Spiegel
kinderen, jongeren en hun ouders bekijken Nationaal Kinder MS Centrum
12
rw
Rogier Hintzen
Stellingen en antwoorden van Rogier Hintzen Een wereld zonder MS is een reëel doel.
inzichten leiden bij het fundamenteel
essentiële informatie missen. Juist lokale
Het is wel een mooi doel, maar ik denk niet
wetenschappelijke onderzoek.
verschillen kunnen heel leerzaam zijn.
dat het een reëel doel is.
Ja, dat is zeker zo. Zie bijvoorbeeld de
Denk bijvoorbeeld aan het intrigerende ver-
enorme kennis spin-off uit de recente
schil bij eeneiige tweelingen, waarvan één
geneesmiddelen trials.
van de twee wel MS heeft en de ander niet,
Ik verwacht veel van de onderzoek inspanningen die nu meer gericht zijn op
in Canada versus Italië. Dus samenwerking
de progressieve fase van MS.
Op wereldschaal werken MS-onderzoekers
op wereldschaal is goed en kan tot voor-
Ja, de weg zal lang en moeizaam zijn,
nog onvoldoende met elkaar samen.
uitgang leiden, maar je moet het kleinere
maar wel cruciaal.
Er wordt al veel met elkaar samengewerkt,
geheel niet uit het oog verliezen.
maar het kan natuurlijk altijd beter. Soms MS is helemaal geen auto-immuunziekte.
is het ook moeilijk om met elkaar samen
In de berichtgeving over MS is de rol van
Ontstekingen en het afweersysteem spe-
te werken, doordat wetenschappelijk
de algemene media discutabel.
len wel degelijk een rol bij MS. Maar ik
onderzoek naar MS in andere wereld-
Ja. Dat klinkt misschien negatief, maar
twijfel er niet aan dat ook componenten in
delen anders wordt aangepakt. Door
media zien soms een doorbraak, terwijl die
het weefsel zelf een rol spelen in het krij-
wetenschappelijk onderzoek heel groots en
er eigenlijk niet is. Dit kan veel valse hoop
gen van MS. Het is een interactie tussen
wereldwijd aan te pakken, kan je soms ook
opleveren.
rw
beide. Net als bij een bosbrand is het niet alleen het vuur dat de uiteindelijke schade bepaalt, ook droogte en schraalheid speelt een rol. En dat geldt waarschijnlijk voor alle autoimmuunziekten die we kennen. Met aanzienlijk meer financiële middelen
Wilt u de volgende, nog onvolledige beweringen/ stellingen complementeren? De doorbraak van het MS-onderzoek zal liggen op het terrein van ... de neurowetenschappen, maar ook van de immunologie.
voor MS-onderzoek zouden we veel
Mijn grote inspirator is ...
grotere stappen kunnen maken.
Prof. Jon van Rood vanwege zijn translational medicine avant la lettre. Prof. George Ebers vanwege zijn onafhankelijke geest, creativiteit, en nr. one bijdrage aan onze kennis over MS. Nelson Mandela vanwege zijn doorzettingsvermogen en Bono vanwege zijn fantastische stem; letterlijk, maar ook vanwege zijn stemgeluid in de maatschappij. De belangrijkste wetenschappelijke uitvinding aller tijden is op biomedisch gebied: Antibiotica.
Ja, dat is zeker waar. Om de huidige kwaliteit van onderzoek naar MS hoog te houden is al veel geld nodig. Om grotere stappen te kunnen maken zijn dus zeker meer financiële middelen nodig. De resultaten uit de zorg, behandeling en revalidatie van mensen met MS kunnen
De Stichting MS Research ... is er voor financiering en coördinatie van wetenschappelijk onderzoek naar MS in Nederland. We hebben een hoop bereikt op het gebied van MS, maar we moeten vechten tegen de asymptoot, oftewel ervoor zorgen dat de toename aan kennis over MS niet gaat afvlakken.
tot interessante, aanvullende
13
foto: Renate Beense
Xxxxxxxxxxxxxxxxxxx
Dr. Inge Huitinga directeur Nederlandse Hersenbank 14
Inge Huitinga
Verschil tussen vrouwen en mannen MS verloopt bij verschillende mensen op uiteenlopende manieren. Bij de één is de ziekte chronisch, de ander heeft last van aanvallen. Sommige mensen hebben een agressieve vorm van MS en komen in een rolstoel terecht omdat allerlei functies onherstelbaar uitvallen. Anderen lukt het heel aardig om op de been te blijven en een tamelijk normaal leven te leiden.
T
ussen al die verschillen valt het op
hormonen – oestrogeen, progesteron en
dat MS bij vrouwen twee keer vaker
testosteron – daarbij een belangrijke rol.
voorkomt dan bij mannen. Ook de
Deze hormonen worden in de voortplan-
ernst van MS verschilt tussen mannen en
tingsorganen en de bijnier aangemaakt,
vrouwen. Mannen krijgen minder vaak
maar ook in de hersenen. In dat laatste
MS, maar ze krijgen het wel heftiger. Ze
geval heten ze neurosteroïden.
hebben meer last van uitvalverschijnselen, geheugenproblemen en verstoringen in
Bescherming en herstel
het denken dan vrouwen. Vrouwen op hun
Neurosteroïden zijn bij mannen en vrou-
beurt hebben vaker aanvallen dan man-
wen in verschillende hoeveelheden aanwe-
nen. Hersenscans laten zien dat mannen
zig. Onderzoekers hebben inmiddels sterke
Nederlandse MS-Hersenbank
meer schade aan hun hersenweefsel oplo-
aanwijzingen dat neurosteroïden direct
Om te weten wat er nou precies gebeurt
pen, terwijl vrouwen vaker ontstekingen
betrokken zijn bij het verschillend beloop
in door MS aangetaste mannen- en
hebben. Ook weten we dat er grote ver-
van MS bij mannen en vrouwen. Zo blijkt
vrouwenhersenen, is het belangrijk dat
schillen zijn in de aard en activiteit van de
dat MS-symptomen vlak voor de menstru-
onderzoekers direct in zulke hersenen
MS-laesies tussen mannen en vrouwen.
atie verergeren. Zwangerschap beschermt
kunnen kijken. Dat is mogelijk dankzij
tegen MS, maar na de bevalling is de kans
de in 1990 opgerichte Nederlandse
op een aanval juist heel groot.
Hersenbank voor MS. Deze maakt
Invloed van geslachtshormonen Zijn zulke verschillen opmerkelijk? Eigen-
onderdeel uit van de Nederlandse
lijk niet. In de geneeskunde dringt steeds
Tijdens MS-ontstekingen maken de herse-
Hersenbank (NHB), een afdeling van het
sterker het besef door dat klachten en
nen veel neurosteroïden aan. Deze spelen
Nederlands Herseninstituut in Amsterdam.
ziekten zich bij vrouwen en mannen ver-
een belangrijke rol in de bescherming en
De NHB werft met behulp van een
schillend manifesteren. Denk bijvoorbeeld
het herstel bij schade in de hersenen,
nationaal donorprogramma hersendonoren
aan hart- en vaatziekten en diabetes. Ook
maar mannen en vrouwen produceren ze
met gezonde hersenen, en donoren met
de hersenen zijn, net zoals het lichaam
niet in dezelfde hoeveelheden. Mannen
aangetaste hersenen. Een team dat 24/7
dat ze besturen, mannelijk of vrouwe-
maken vooral oestrogenen aan, vrouwen
elke dag van het jaar oproepbaar is,
lijk. Waarschijnlijk spelen de geslachts
vooral progesteron.
neemt volgens precieze protocollen het
15
Inge Huitinga
hersenweefsel van een overleden donor uit. Dankzij deze geoliede organisatie, en de kleine afstanden in Nederland, kan het weefsel gemiddeld 6,5 uur na het overlijden van een hersendonor worden uitgenomen en bewerkt. Het Nederlandse weefsel is dan ook van hoge kwaliteit, en onderzoekers van over de hele wereld dienen verzoeken in om het te mogen gebruiken. Nieuwe behandeling De NHB heeft een speciaal hersendonorprogramma voor MS, met een specifiek protocol en uitgebreide karakterisering. Sinds 1990 is van meer dan 220 MShersendonoren weefsel uitgenomen. Dankzij deze hersendonoren weten we nu hoe verschillend MS er in de hersenen kan uitzien. En dankzij de subsidie van de VriendenLoterij kunnen onderzoekers nu gaan uitzoeken welk verband er is tussen de locatie en de aard van MS-laesies, het geslacht van de hersendonor, en een bepaald beloop van MS. Denk bij dat laatste aan een zeer actieve of juist weinig actieve MS, veel of juist weinig schade aan de myeline of aan de zenuwcellen, en veel
De Nederlandse Hersenbank (NHB) voor MS heeft tot doel om wereldwijd
of weinig remyelinisatie. Heel belangrijk is
goed gedocumenteerd humaan hersenweefsel (hersenen, ruggenmerg en
dat de wetenschappers de relatie tussen
hersenvloeistof) van MS-patiënten en controles uit te geven aan MS-onderzoek.
de verschillende neurosteroïden en de ver-
De NHB heeft een nationaal donorprogramma, waarbij mensen zich bij leven
schillende typen MS kunnen onderzoeken.
registreren als hersendonor. Mede hierdoor kan de hersenobductie snel na
Als duidelijk is op welke manier neuroste-
overlijden plaatsvinden (6,5 uur). Door deze korte tijd is het hersenmateriaal
roïden MS beïnvloeden, kunnen ze worden
van de NHB van hoge kwaliteit, een voorwaarde voor onderzoekstechnieken die
ingezet bij de behandeling van MS. Het
veranderingen in eiwit- en genexpressie in MS blootleggen. Het hersenweefsel
mooie daarvan is, dat geslachtshormonen
wordt op zodanige wijze voor onderzoekers uitgenomen, dat zij precies die gebieden
lichaamseigen stoffen zijn. Als ze daad-
krijgen die zij nodig hebben voor hun onderzoek. Ook de bewerking van het weefsel
werkelijk kunnen helpen, zijn er geen
is aangepast aan de wensen van de onderzoekers zodat het materiaal geschikt
jarenlange procedures nodig om medicatie
is voor hun onderzoek. In geval van MS worden de hersenen na het overlijden
te ontwikkelen en kunnen ze samen met
eerst met MRI gescand, zodat de MRI-beelden kunnen worden vergeleken met
reguliere MS-medicatie worden gegeven;
microscopische beelden. Hierdoor kunnen MS-afwijkingen die niet met het blote
een hoopvolle ontwikkeling voor mensen
oog zichtbaar zijn toch worden uitgenomen.
met MS, vrouwen én mannen.
16
rw
foto: Renate Beense
Xxxxxxxxxxxxxxxxxxx
‘Ik trek altijd horizontale strepen’ Prof.dr. Jeroen Geurts hoogleraar translationeel neurowetenschappelijk onderzoek MS Centrum Amsterdam 17
Jeroen Geurts
Professor Jeroen Geurts heeft, samen met professor Elga de Vries, de afgelopen jaren gewerkt aan het onderzoeksprogramma “Neurodegeneratie en neuroprotectie in MS: van molecuul tot kliniek”. Dit onderzoeksprogramma liep binnen het VUmc MS Centrum Amsterdam dankzij een programmasubsidie van Stichting MS Research à € 2,4 miljoen. Doel van dit innovatie onderzoeksprogramma was het kunnen vertragen of liever nog stopzetten van de progressie bij MS. Inmiddels is de volgende programmasubsidie al weer gestart. Jeroen blikt terug.
E
en afspraak plannen met Jeroen Geurts voor een interview was geen sinecure. Aan goede wil van zijn
kant zeker geen gebrek, maar door zijn overvolle agenda was aanvankelijk een telefonisch onderhoud van dertig minuten het maximaal haalbare. En hoe kun je op een bevredigende wijze in een halfuurtje het stormachtige academische leven van een jonge hoogleraar doornemen? Was er dan toch niet ergens nog een gaatje te vinden? Het ging per slot van rekening wel om de eerste van een serie gesprekken met professoren die op het gebied van MS actief zijn. Tijdens de MS-onderzoeksdagen in het Golden tulip Hotel Arnhem Doorwerth zat Geurts een sessie voor waarin aan de orde kwam dat cognitieve afwijkingen met behulp van MRI goed te voorspellen zijn. En gelukkig: tussen deze Amsterdam was nog voldoende ruimte voor een vraaggesprek. Per 1 oktober 2012 is Jeroen Geurts benoemd tot hoogleraar translationeel neurowetenschappelijk onderzoek. Trans-
foto: Renate Beense
taak en zijn volgende afspraak ’s avonds in
lationeel wil zeggen: de schakel tussen fundamenteel en klinisch onderzoek, de
geleidelijk minder functioneren van de
Professor worden, dat leek me interes-
vertaalslag maken tussen het laboratorium
zenuwcellen – red.) en cognitieve afwijkin-
sant. Op de middelbare school werd ik ook
en de patiëntenzorg. Hij is hoofd van de
gen bij MS: hoe ontstaan geheugenproble-
gebiologeerd door het vak tolk/vertaler: als
onderzoeksgroep klinische neuroweten-
men en wat is daartegen te doen?
simultaan tolk meteen nuances omzetten
schapppen, een sectie binnen de afdeling
Op de vraag of hij altijd al hoogleraar wilde
van A naar B, dat leek me het ultieme.
anatomie & neurowetenschappen van het
worden brandt Geurts direct los: “Als klein
In feite doe ik dat nu in de wetenschap:
VU medisch centrum in Amsterdam. De
jongetje al vond ik professor Barabas uit
subtiele nuanceverschillen tussen de
groep werkt aan neurodegeneratie (het
Suske en Wiske een lichtend voorbeeld.
vakgebieden snappen, deze zodanig bij
18
Jeroen Geurts
elkaar brengen dat de juiste vragen worden
er wel degelijk afwijkingen zijn in de grijze
een brug slaat tussen wetenschappelijk
gesteld om uiteindelijk gezamenlijk aan
stof, die de geheugenen concentratie
onderzoek en het grote publiek. In Tracer,
een oplossing te werken. Als translationeel
klachten en fysieke achteruitgang bij
het personeelsblad van VUmc, zei hij
onderzoeker in bredere zin wil ik de schot-
MS-patiënten verklaren. Met zijn groep
daarover: “Ik ben voorzitter van het tracé
ten tussen de disciplines pathologie, neu-
ontwikkelde hij een nieuwe MRI-scantech-
wetenschapsbeleid (…). Ik ben daar echt
rologie, radiologie en filosofie weghalen.
niek in combinatie met onderzoek van her-
onder gelijkgestemden. Iedereen is heel
Maar het gaat verder: we slaan ook een
senweefsel van overleden mensen. Deze
gedreven en werkt tot diep in de nacht,
brug tussen wetenschap en maatschappij.
belangrijke resultaten hadden wereldwijd
net als ik. Gewoon, omdat we het zo mooi
En omgekeerd moet bijvoorbeeld ook het
consequenties voor de manier waarop
vinden wat we doen. Dat geeft heel veel
nieuws over de MS-patiënt de academie
onderzoek wordt gedaan naar MS.
energie.”
bereiken.” Vorderingen
Breder publiek
Grijze stof
“We hebben de afgelopen jaren enorme
Het is al even aangestipt, Jeroen Geurts
De leerstoel translationeel neuroweten-
vorderingen gemaakt”, vervolgt de jonge
weet ook het algemene publiek te berei-
schappelijk onderzoek is nieuw en geheel
hersenwetenschapper. “Als dat niet zo
ken. In 2007 verscheen ‘Over de Kop: fas-
ingericht naar het vakgebied dat Jeroen
was, dan zou ik er ook mee gestopt zijn.
cinerende vragen over het brein’, een boek
Geurts al een paar jaar uitoefent: “Ik trek
Mijn werk moet wel betekenis hebben.
over hersenen en hersenonderzoek dat
altijd horizontale strepen. Waar zijn we met
We weten nu veel beter wat er mis is, we
hij samen met zijn collega’s Wim van de
z’n allen in geïnteresseerd? Waarvoor moe-
weten wat we moeten onderzoeken, de
Grind, Dick Swaab en Victor Spoormaker
ten we ons inzetten? Het centrale thema is
doelen zijn duidelijk. Ik onderscheid twee
schreef. Twee jaar later verscheen zijn
neurodegeneratie. Onze gemeenschappe-
hoofdstromingen in het onderzoek: de
tweede boek ‘Kopstukken: gesprekken met
lijke missie (binnen het VUmc MS Centrum
pathogenetische discussie (hoe ontstaat
bekende wetenschappers over hersenen
Amsterdam – red.) is de progressie door
MS?) en de klinische discussie (hoe kun-
en bewustzijn’. In 2010 richtte hij samen
neurodegeneratie. De achteruitgang van de
nen we de cognitieve klachten verbete-
met twee collega’s de Stichting Brein in
MS-patiënt wordt niet zozeer veroorzaakt
ren?). Aan de universiteit van Calgary in
Beeld (BiB) op. Deze stichting beschikt
door de inflammaties (ontstekingen) maar
Canada, waar ik verbonden ben aan het
over een netwerk van wetenschappers die
door de schade aan de zenuwcellen.”
Hotchkiss Brain Institute, ben ik uitsluitend
zich bezighouden met het vertalen van
En dan belanden we al snel bij het onder-
met de pathogenetische discussie bezig.
wetenschap naar een breder maatschap-
werp van zijn promotieonderzoek: Geurts
Daar kijken we echt naar de oorzaak. Ik
pelijk kader en met het aanscherpen van
promoveerde in 2005 cum laude op onder-
ben daar twee keer per jaar voor Rondom
de publieke opinie. Dit gebeurt onder
zoek naar grijzestofbeschadigingen bij MS.
Professoren een aantal weken voortdurend
andere door de organisatie van discussie-
Tot die tijd werd MS vooral gezien als een
achter de microscoop te vinden.”
en voorlichtingsavonden en via krantenartikelen en blogs over neurofilosofische
wittestofziekte, een aandoening van de verbindende banen in de hersenen. De grijze
Sinds begin 2012 is Jeroen Geurts lid
thema’s als bewustzijn, religie en vrije wil.
stof in het centraal zenuwstelsel heeft als
van de Jonge Akademie van de KNAW
“Door te praten met een breder publiek
functie het verwerken van informatie, ter-
(Koninklijke Nederlandse Akademie van
word je een betere wetenschapper”, vat
wijl de witte stof de communicatie tussen
Wetenschappen), een platform van jonge
hij het tweerichtingsverkeer kernachtig
de zenuwcellen verzorgt. Volgens Geurts
topwetenschappers. Hij heeft dit lidmaat-
samen. Jeroen Geurts: een man die in elk
verklaart de witte stof niet waarom de MS-
schap te danken aan het feit dat zijn
geval zijn eigen brein weinig rust gunt. “Ik
patiënt zoveel functieverlies heeft. Vandaar
onderzoek internationaal hoog staat aange-
moet altijd het gevoel hebben dat ik iets
dat hij wilde gaan kijken naar de grijze stof.
schreven. Bovendien stelde de KNAW dat
relevants doe.”
Zijn promotieonderzoek toonde aan dat
hij met zijn boeken, columns en lezingen
rw
19
Stichting MS Research
Postbus 200, 2250 AE Voorschoten, msresearch.nl, 071-5600500
Sander Oord heeft sinds 2009 MS
Geef dit magazine door aan een ander zodat nog meer mensen lezen over de activiteiten van Stichting MS Research
foto: Jelmer de Haas
“Ik verwacht dat de onderzoekers steeds meer te weten komen over MS. Ik zie dat als toekomst voor mensen met MS die na mij komen.”
