Essay
Rotterdamse economie komt weer op stoom
Hoewel geopolitieke risico’s het herstel bedreigen, zijn de groeiverwachtingen voor Rotterdam positief. Met een relatief jonge, beter opgeleide en ook ondernemendere beroepsbevolking lijkt de stad sterker uit de crisis te komen. Niemand kan natuurlijk de toekomst voorspellen, maar we kunnen voorzichtig concluderen dat de recessie als gevolg van de financiële crisis voorbij is. Na twee jaren van krimp groeit de Nederlandse economie in 2014 met 0,8%. Dankzij een toename van het consumenten- en producentenvertrouwen trekt de economische groei daarna verder aan tot 1,2% in 2015 en 1,5% in 2016. Dat blijkt uit de laatste ramingen van De Nederlandsche Bank (DNB). De vooruitzichten voor de wereldeconomie blijven echter onzeker, mede gezien de explosieve geopolitieke situatie in delen van de wereld. Dit is een gevaar voor de open Nederlandse economie, die zoals bekend sterk afhankelijk is van de internationale handel. Voor Rotterdam en de hele Rijnmondregio geldt dat nog meer. Cijfers over bijvoorbeeld het bruto regionaal product en de toegevoegde waarde laten in dit gebied van jaar tot jaar sterkere schommelingen zien dan Nederland als geheel. Dit geldt zowel in positieve (groei) als in negatieve (krimp) zin.
Negatief scenario De groeiverwachtingen voor de internationale economie lopen onder economen uiteen en worden continu bijgesteld. In zijn decemberraming gaat het Centraal Planbureau (CPB) uit van een bescheiden groeiversnelling van de wereldeconomie van 3,25% in 2014 naar 3,75% dit jaar. In de eurozone blijft het herstel zwak met een verwachte groei van 0,75% in 2014 en 1,25% in 2015. Voor 2014 werd een groei van de wereldhandel verwacht van 3% en voor dit jaar van 5%. Dit is echter lager dan de vorige raming voor 2015. Tevens lijkt de groei in Duitsland tegen te vallen, wat voor Nederland en dus ook Rotterdam een neerwaartse druk op de toch al broze groei zal betekenen. Naast de strijd in Irak en Syrië is met name het conflict tussen Rusland en Oekraïne een potentieel gevaar voor het verdere herstel van de Nederlandse economie. DNB heeft twee scenario’s doorgerekend: een milde variant en een zware variant. In beide gevallen dreigt een lagere wereldhandelsgroei en oplopende energieprijzen. In de zware variant zijn deze effecten sterker, daalt het producentenvertrouwen en daarmee de bedrijfsinvesteringen. Figuur 3 toont het effect op de kerncijfers van de Nederlandse economie. Vooral in 2015 zijn de effecten het meest merkbaar, met een voorzichtig herstel in 2016. In alle gevallen zijn de effecten negatief.
Rotterdam uit het dal Dichtbij huis ondervindt het Westland nu al de negatieve consequenties van de boycot van fruit en groente door Rusland. Werkgeversorganisatie LTO Glaskracht rekent met een terugval van de export van 5 tot 10%, en daardoor met dalende prijzen. De opschorting van de Europese steunregeling in september 2014 betekent dat de sector nu zelf opdraait voor de gevolgen. Omdat het Westland veel gebruik maakt van het logistieke cluster in Rijnmond, komt deze boycot de Rijnmondse economie niet ten goede.
Figuur 1: Economische groei (bbp, volumemutaties)
Nederland
Figuur 2: Uitkomsten Rusland- Oekraïne scenario: zware variant
% 2008 - 2013
Rijnmond (CP)
Procentuele mutaties, tenzij anders vermeld. Bron: DNB
Bron: CBS 4
2014 verschil
2015 verschil
2016 verschil
met raming
met raming
met raming
2
Bruto binnenlands product
-0,4 (-0,6)
1,1 (-0,5)
1,7 (0,1)
0
Particuliere consumptie
-1,4 (-0,4)
0,1 (-1,0)
1,4 (-0,6)
Bedrijfsinvesteringen
2,7 (-2,0)
1,5 (-3,1)
5,7 (1,7)
Uitvoer goederen en diensten
1,2 (-1,7)
2,9 (-1,5)
5,4 (0,6)
Invoer goederen en diensten
1,5 (-1,7)
2,3 (-2,1)
5,8 (0,3)
Geharmoniseerde consumentenprijsindex 0,9 (0,4)
1,0 (0,3)
0,7 (-0,3)
-2 -4 -6
20
08
20
20
09
20
10
11 **
20
12
*
20
13
*
Werkloosheid (% beroepsbevolking) UMU - saldo (% bbp)
Figuur 3: Ontwikkeling GDP
Germany
France
Netherlands
7,2 (0,1)
7,2 (0,1)
7,2 (0,6)
-2,8 (-0,1)
-2,4 (-0,2)
-2,5 (-0,7)
UK
USA
Bron: CPB macro economische verkenning 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0 -2,0 -4,0 -6,0
15 20
Na twee jaren van krimp groeit
14 20
13 20
12 20
11 20
10 20
09 20
08 20
07 20
06 20
05 20
04 20
03 20
02 20
01 20
00 20
In oktober 2014 voorspelde ING echter dat de balans voor de economie van Rotterdam uiteindelijk positief uitvalt. De stad groeit in 2015 naar verwachting met 1,3%, in lijn met de Nederlandse economie. Maar de bank waarschuwt dat ‘het sein nog niet op alle fronten op groen staat’. Rotterdam profiteert weliswaar van het internationale herstel, maar het beeld is wisselend. De industrie laat een verdeeld beeld zien en daarbij vormt de terugval in Duitsland een risico. Ook de hoge energieprijzen spelen Rotterdam parten, in het bijzonder de petrochemie. Maar de overige sectoren laten groei zien. Deze groei komt eveneens voort uit de weer aantrekkende particuliere consumptie en de toename van het aantal toeristen, ook dankzij uitgebreide, positieve internationale promotie van Rotterdam in erkende media als the Rough Guide en Lonely Planet.
de Nederlandse economie weer.
Essay | Rotterdamse economie komt weer op stoom
Jong en beter opgeleid Hoewel de crisis in Rotterdam hard heeft toegeslagen, is de stad op meerdere fronten sterker uit de recessie gekomen. Voor het economisch groeipotentieel is het belangrijk dat de bevolking verder toeneemt en dat ook de kwaliteit van de beroepsbevolking is verbeterd. Zo neemt het aantal inwoners in Rotterdam toe van 618.000 naar 623.000 in 2016. Het aantal huishoudens stijgt van 310.000 naar 311.000, waarmee de bevolking net iets harder groeit dan het aantal huishoudens. In absolute termen groeien alle leeftijdscategorieën. Qua aandeel laat de groep tot 20 jaar een stijging zien van 22% tot 22,1%, de groep 65+ van 15% tot 15,4%. De potentiële beroepsbevolking groeit met 4.000 personen, maar het aandeel in de totale bevolking neemt af van 63% tot 62,4%. Het beeld is dat Rotterdam weliswaar vergrijst, maar minder dan het nationaal gemiddelde. De stad blijft dus relatief jong. Een van de belangrijkste kenmerken waarmee een regio zich kan onderscheiden, is de kwaliteit van de beroepsbevolking. Toen de recessie begon in 2008 had Rotterdam een aanzienlijk lager opgeleide beroepsbevolking dan Nederland. Maar in de afgelopen jaren heeft Rotterdam de achterstand praktisch ingelopen (zie figuur 6).
Bij de mannen kent Rotterdam nu een iets hoger aandeel hoogopgeleiden (33,8% versus 33,3%) dan Nederland, maar ligt het aandeel ‘midden’ nog wat lager en is het aandeel laagopgeleiden nog iets hoger. Bij de vrouwen is het beeld nu over de hele linie zeer vergelijkbaar met Nederland. Indien Rotterdam de trend van de laatste jaren weet door te trekken, dan betekent dit een structurele versterking van de economische kracht van de stad.
Herstel arbeidsmarkt De werkloosheid is vanaf 2008 tot begin 2014 voortdurend gestegen, van 6,9% tot 16,0%. Het tweede kwartaal 2014 liet echter een daling zien tot 14,8%. Daarmee ligt de werkloosheid in Rotterdam beduidend hoger dan bijvoorbeeld in Amsterdam (9,5%) en Den Haag (11,3%). Maar de afname van de werkloosheid in het tweede kwartaal is sterker vergeleken met Amsterdam (+0,5%) en Den Haag (-0,5%). De vacatureontwikkeling bevestigt dit korte termijn herstel. De meest recente cijfers (tot en met september 2014) uit de uitzendbranche lieten voor Rijnmond een groei in alle segmenten zien.
Figuur 5: Demografische situatie
Figuur 6: Beroepsbevolking naar opleidingsniveau
Opbouw beroepsbevolking Rijnmond 2013
Nederland en Rotterdam 2008 - 2013 (%) Bron: CBS
Bron: CBS Laag Middelbaar Totaal
23,7 20,0 43,1 42,9 28,5 19,2 37,4 39,5
32,2 34,9 32,7 37,8
1,0 2,2 1,4 3,4
21,5 17,9 44,5 43,2 25,1 18,0 43,9 43,0
33,1 35,8 30,4 36,4
0,9 2,1 0,6 2,5
26 - 35
15 - 25
15 - 25
20
08
26 - 35
25,4 21,7 43,0 42,7 29,7 22,0 38,6 40,6
15% 10%
10
5%
5%
10% 15%
31,5 33,3 1,1 2,3 30,5 33,8 1,2 3,6
15
Rotterdam
08
Nederland
20
Mannen
20
36 - 45
15
36 - 45
15
Rotterdam
08
Nederland
20
Vrouwen
08
46 - 55
20
46 - 55
Rotterdam
20
56 - 65
20
Nederland 56 - 65
15
Vrouwen
20
Mannen
HoogOnbekend
Daarbij springt vooral de industrie eruit met een beduidend sterkere groei dan de rest van Nederland. Ook op het gebied van administratief personeel doet Rijnmond het structureel beter dan Nederland. Voor technische functies (zoals elektrotechniek en werktuigbouw) blijft Rijnmond echter achter, terwijl voor de medische functies het verloop grillig is. Voor 2015 voorspelt het UWV een verdere stijging van het aantal vacatures met 12,5% naar 56.400.
UWV voorspelt een
stijging in vacatures
van medische functies.
Kijken we naar de economische structuur dan zien we dat er in 2014 4% meer bedrijven gevestigd zijn in Rotterdam vergeleken met 2008 (zie figuur 8). Groei doet zich vooral voor in de zakelijkeen overige dienstverlening, onderwijs en zorg. In de zogeheten ‘harde’ sectoren (productie, transport et cetera) is het aantal vestigingen daarentegen afgenomen.
Figuur 7: Vacatures Bron: UWV
Sinds de crisis is de werkgelegenheid met bijna 4% gedaald. Over het algemeen is het beeld dat in de harde sectoren het aantal vestigingen meer daalt dan het aantal werkzame personen. Bij de diensten is het beeld omgekeerd. We zien dus concentratie in de secundaire sector, wat wijst op een ‘survival of the fittest’, en deconcentratie in de tertiaire sector. Uiteraard wordt dit laatste sterk beïnvloed door de opkomst van ZZP’ers, mede onder invloed van de recessie. Maar het is tevens een teken van toenemend ondernemerschap. En dat versterkt de kracht van de economie van Rotterdam. De werkgelegenheid mag dan gedaald zijn, grote bedrijven in Rotterdam presteren over het algemeen goed. Een goede indicator hiervoor is de beurskoers. Het merendeel van een aantal beursgenoteerde ondernemingen met de hoofdvestiging of een belangrijke nevenvestiging in Rotterdam (zoals Unilever, Shell en Hunter Douglas) laat in de periode 2008-2014 een duidelijke koersstijging zien. Bedrijven met een tegenvallende koersontwikkeling zijn gerelateerd aan de bouw en vastgoed.
Figuur 8: Verandering economische structuur Procentuele verandering 2008 - 2014
Voor 2015 voorspelt het UWV een verdere stijging naar
56,400 m vacatures.
VestigingenWerkzame personen
/v
Industriële energie, watermilieu en landbouw
-0,5
~
Bouw
-1,1
-0,6
Groothandel, handelsbemiddeling (niet in auto’s e.d.)
-1,5
+0,5
Detailhandel en handel in auto’s e.d.
-2,0
+0,5
Transport en post
-0,7
-0,7
Horeca Informatiesector
-0,2
-0,2
Financiële instellingen
-0,1
-0,6
Zakelijke dienstverlening
+1,8
-1,2
~
+0,1
Openbaar bestuur overheidsdiensten, sociale verzekeringen
Een stijging van
c gezo
ht
,5% :12
-0,2+0,4
Onderwijs Zorg Overige dienstverlening
Bron: Bedrijvenregister Zuid-Holland , 2014
+0,6+0,5 +2,4+1,0 +1,4
-0,2
Essay | Rotterdamse economie komt weer op stoom
Infrastructuur Het aantal files in Rotterdam is in de afgelopen jaren met 5% toegenomen, terwijl er landelijk juist sprake was van een daling van 8%. Volgens de ANWB komt dit doordat er weinig nieuwe wegen zijn bijgekomen. In 2013 had Rotterdam vijf noteringen in de File top 10, tegen één in 2008. De meeste files staan op de A20, A15, A13 en A16. De komende jaren wordt er weer extra geïnvesteerd, met name in het traject A13-A20-A16. Na 2016 moeten de effecten hiervan zichtbaar zijn. Mede door de oplevering van de Tweede Maasvlakte moet rekening gehouden worden met een toenemende vraag naar logistieke terreinen. De bedrijfsruimtemarkt vormt geen belemmering voor toekomstige groei. Rotterdam en de regio hadden in 2014 een ruim voldoende aanbod van bedrijfsruimte, zowel terreinen als kantoren. Doordat het aanbod harder steeg dan de opname was het aanbod in vergelijking met de andere grote steden ruim te noemen.
Landelijk zien we dat tegenwoordig de transportsector de grootste vraag naar bedrijfsruimte voor haar rekening neemt, gevolgd door de sectoren bouw en industrie, waar dat traditioneel de dienstensector was. Onze verwachting is dat dit beeld ook, misschien wel juist, in Rotterdam zichtbaar is. Met de opkomst van e-commerce verandert het logistieke landschap langzaam richting een aantal grote knooppunten voor opslag en vervoer en van daaruit veel kleinere vervoersstromen (stadsdistributie) naar de consument. Kijken we naar de kantorenmarkt dan is ook in Rotterdam de landelijke trend van dalende kantoorbehoefte duidelijk zichtbaar. Het aanbod neemt verder toe en de vraag bestaat voornamelijk uit vervangingsbehoefte van huidige locaties. Hoe lager de kantorenmarktratio, hoe ruimer de kantorenmarkt. De leegstand wordt de komende jaren verder aangepakt door het Rotterdams transformatieteam. De prijzen van eengezinswoningen in Rotterdam zijn in vergelijking met 2008 drastisch gedaald met 20%. Voor de meergezinswoningen bleef de prijsdaling beperkt tot 4%. Zeker in vergelijking met de andere drie grote steden is dit opvallend. De cijfers over 2014 (NVM) lieten zien dat de prijsdaling nog doorzet, met uitzondering van appartementen. Het aantal transacties trok echter aan, terwijl de gemiddelde verkooptijd daalde.
Interessante trends Naast e-commerce is ook 3D-printen een trend die voor Rotterdam grote veranderingen teweeg kan brengen. Vooralsnog is 3D-printen een zaak van kleine schaal: het is nog duur, energieintensief, alleen geschikt voor kleinere producten en bruikbaar voor een relatief beperkt aantal grondstoffen. Maar op de lange termijn zou bijvoorbeeld het belang van de lokale productie kunnen toenemen en dat van containervervoer juist kunnen afnemen. Een andere relevante ontwikkeling is de toenemende belangstelling van buitenlandse toeristen voor Rotterdam. Positieve verhalen in de media rondom de opening van de Markthal, maar ook het vernieuwde Centraal Station en ‘De Rotterdam’ dragen daaraan bij. In het eerste halfjaar van 2014 steeg het aantal hotelovernachtingen met ruim 13% en het aantal inkomende passagiers op Rotterdam The Hague Airport met
bijna 15%. De attracties trokken 3% meer bezoekers. De stijging van het aantal bezoekers zal samen met een toename van de binnenlandse consumptie naar verwachting leiden tot een groei van de bestedingen in de stad, en daarmee van de economie en werkgelegenheid. Geconcludeerd kan worden dat de structuur van de Rotterdamse economie nu sterker is dan aan het begin van de recessie. In de afgelopen jaren is de basis gelegd voor meer banen en meer inkomen in Rotterdam. De kwaliteit van de beroepsbevolking is gestegen, de arbeidsmarkt trekt aan en er is voldoende ruimte om te ondernemen. Er komen meer mensen naar Rotterdam. En dat betekent ook meer inkomsten. Misschien wat langzamer dan gehoopt, maar we zijn er bovenop!
Figuur 9: Koersen trekken weer aan
Figuur 10: Filezwaarte Bron: ANWB
0
0 20
0 40
60
0 80
0
0
2
1. 00
4
1. 20
0
Filezwaarte km/min x 1000
2007
2008
2009
2010
2012
2013
kt
O
kt
O
0
6
8
10
14
12
20
08
20
Aantal noteringen Rotterdam in file-top 50
Figuur 11: Kantorenmarktratio en bedrijfsruimte Bron: Dynamis
Figuur 12: Aantal woningtransacties per kwartaal Bron: NVM
43% Kantorenmarktratio
2100 1800
20%
18%
1500
14%
1200
9%
900
10%
600 300
2008 1.000.000
2009
2010
2011
2012
0
2013 90 %
Bedrijfsruimte
Aanbod
80 % 70 % 60 %
750.000
50 % 40 % 500.000
Opname
30 % 20 % 10 %
250.000
2008
2009
2010
2011
2012
2013
0%
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014-1 2014-2
