Regiovisie Drenthe ING Economisch Bureau
Drentse economie in 2016 weer terug op niveau 2008 0,8% groei in 2015; werkloosheid daalt nu al De Drentse economie groeit in 2014 nauwelijks ten opzichte van 2013 (+0,1%). Voor volgend jaar ligt een economische groei van 0,8% in het verschiet. Deze groei versterkt in 2016, zodat na acht jaar de regionale economie weer terug is op het niveau van 2008. De regionale groei blijft achter bij de voor volgend jaar verwachte landelijke groei (1,4%). Dit komt onder meer door aanhoudende krimp bij de overheid en in de zorg. Deze sectoren zijn in Drenthe bovengemiddeld vertegenwoordigd. Om de regionale economie ook in de toekomst gezond te houden zijn vooral twee dingen cruciaal: verbetering van het innovatievermogen van de economie en focus op de meest kansrijke sectoren: agrifood en de biobased economy en de maakindustrie. Verbeterpunten zijn de participatiegraad van vrouwen en het algehele opleidingsniveau. De werkloosheid is in Drenthe structureel lager dan in de twee andere noordelijke provincies, maar is eind 2013 voor het eerst deze eeuw ook onder het nationale gemiddelde gedoken. De op consumenten gerichte sectoren profiteren hiervan. Bedrijven die op export naar buurland Duitsland gericht zijn, krijgen te maken met een hapering van de groei van de Duitse economie. 1. Het herstel van de economie zet dit jaar in. Wat merken ondernemers in Drenthe daarvan? Ruim vijf jaar na de intrede van de economische neergang lijkt houdbaar economisch herstel zich eindelijk in te zetten. Toch is de verwachte groei voor de Nederlandse economie met 0,7% in 2014 nog erg beperkt. De effecten van de zwakke economie blijven merkbaar. Mede hierdoor houdt het ING Economisch Bureau ook voor 2015 rekening met een geringe economische groei voor Nederland (1,4%). De belangrijkste stimulans komt in 2014 van de export, maar dit is ook het jaar dat bedrijven weer langzaam meer gaan investeren (tabel 1). Vooral ondernemers die met buurland Duitsland handelen of zaken doen met exporterende bedrijven hebben als eerste deze verbetering ervaren. In Duitsland is de economie de afgelopen jaren sterker gegroeid dan in
Nederland. Inmiddels stagneert de Duitse groei en in 2015 komt deze overeen met het voor Nederland verwachte groeipercentage (1,4%). Dit dempt het groeiherstel van Drenthe enigszins. De consumptieve bestedingen stabiliseren dit jaar (-0,1%) en zullen na zes jaren van krimp (de minimale plus van 2011 kwam uitsluitend door aardgasconsumptie) pas in 2015 voorzichtig weer iets groeien (+1,1%). Drenthe tot 2014 crisisbestendiger dan Nederland In Nederland was de teruggang van de economie in de periode 2008-2013 groter dan in Noord- en Zuidoost-Drenthe en gelijk aan die in Zuidwest-Drenthe (tabel 2). In NoordDrenthe was de achteruitgang zelfs maar een derde deel van de nationale. Dit komt vooral door de oververtegenwoordiging van de zorg en de publieke sector, twee sectoren die in genoemde periode bovengemiddeld presteerden. Economisch herstel Drenthe blijft achter In 2014 en 2015 zullen zorg en overheid echter niet groeien. De zorg krimpt zelfs met in totaal 2,5%. Dit pakt ongunstig uit
Figuur 1 Economische groeiverwachtingen 2014 en (2015) in Drenthe en omliggende regio’s -0,4% (1,0%) -3,9% (2,4%)
0,1% (0,7%)
0,1% (0,2%)
0,8% (0,7%)
0,1% (0,8%) -0,1% (0,8%) 0,3% (0,8%) 0,9% (1,3%) Bron: ING Economisch Bureau
1,4% (1,4%)
Tabel 1 Nederlandse economie in cijfers (groei in % per jaar) 2013 2014 F -0,7 0,7 Economische groei (BBP) -1,6 -0,1 Particuliere consumptie -0,3 -0,1 Overheidsconsumptie* -4,0 0,8 Bedrijfsinvesteringen 2,0 3,7 Uitvoer
2015 F 1,4 1,1 0,2 2,1 3,6
Bron: ING Economisch Bureau *inclusief zorg
voor de economische ontwikkeling van Drenthe. ING verwacht dat de Drentse economie in 2014 minimaal groeit (+0,1%). Voor 2015 loopt de groei op naar 0,8%, lager dan het nationale gemiddelde. In 2016 versterkt normaliter zowel de nationale als de regionale groei, maar ook in dat jaar zal de groei in Drenthe achterblijven bij de nationale ontwikkeling. De verschillen tussen de drie onderscheiden regio’s in Drenthe zijn gering (figuur 1). Voor zowel Zuidwest- als ZuidoostDrenthe wordt voor 2015 een groei voorzien van 0,8%. Dit is vooral te danken aan de sterke aanwezigheid van de exportgerichte sectoren transportmiddelenindustrie en groothandel in het zuidwestelijk deel en de (bio)chemie en elektrotechnische industrie in het zuidoostelijk deel. Ook de bouw, in 2014 en 2015 eindelijk weer groeisector (beide jaren +2,5%) is in Zuidoost-Drenthe bovengemiddeld sterk vertegenwoordigd. De agrarische sector is van alle sectoren het sterkst oververtegenwoordigd, in alle drie subregio’s. In Noord-Drenthe is de groei lager dan in voorgaande jaren, Dit is het gevolg van de krimpende zorg- en publieke sector.
Het is met het oog op economische groei goed dat Drenthe zich focust op de biochemie en de kunstvezelindustrie. De regio Emmen is Europees leidend op het gebied van polymeren en op het Emmtec Industry & Businesspark zijn voor de export en werkgelegenheid diverse belangrijke bedrijven gevestigd. Opvallend is dat de verdeling van de uitvoerwaarde naar goederencategorieën het meest gespreid is van alle provincies: 20% chemische producten, 19% agrifood, 17% machine-, elektronische en transportgoederen en 17% overige industriële producten. Ook is het exportpakket in Drenthe wat afzetlanden betreft goed gespreid. De verdeling naar bestemmingen komt vrijwel overeen met het nationale beeld, met het aangrenzende Duitsland als belangrijkste handelspartner (uitvoeraandeel 23%). ING verwacht voor zowel 2014 als 2015 een toename van het Nederlandse exportvolume van ruim 3,5%. Met name industrie, groothandel en transport en logistiek profiteren van de stijgende uitvoer. Deze sectoren zijn bovengemiddeld vertegenwoordigd in Drenthe.
Figuur 2 Bestemmingen export Drenthe 2012 en verwachte gemiddelde jaargroei 2014-2016 23% Duitsland (+1,4%) Frankrijk (+1,0%)
41%
België (+1,3%) 8%
Italië (+0,4%)
Tabel 2 Stand van de economie in 2013 vergeleken met het pre-crisisniveau van 2008 Noord-Drenthe Zuidwest-Drenthe Zuidoost-Drenthe NEDERLAND
Economische krimp Werkloosheids-% -0,9% 3,9% → 7,9% -2,9% 4,9% → 9,1% -2,3% 5,6% → 7,8% -2,9% 3,8% → 8,3%
Bron: CBS; bewerking ING Economisch Bureau.
2. Dit jaar komt de groei opnieuw vooral van de export. Kunnen ondernemers in de regio hiervan profiteren? Minder dan in andere provincies. Drenthe heeft een exportwaarde van circa € 3,7 miljard (2012), de laagste van alle provincies. Het aandeel van de goederenuitvoer in de Drentse economie (21%) is wel conform het nationale gemiddelde, maar het aandeel wederuitvoer is het op één na hoogste. Alleen Noord-Holland scoort dankzij Schiphol nog hoger. Opvallend is voorts dat Drenthe het hoogste aandeel grote exportbedrijven (> 250 werknemers) kent. Dit zijn bedrijven als Fokker en Teijin Aramid. Toonaangevend op nationaal en internationaal niveau zijn de landbouwexport en de uitvoer door de kunstvezelindustrie.
VK (+2,9%)
China (+7,2%) 8% 5%
2%
5%
8%
VS (+2,5%) Rest van de wereld
Bron: CBS en ING Economisch Bureau.
3. De Nederlandse arbeidsmarkt herstelt langzamerhand. Wat zijn hiervoor de regionale vooruitzichten? Positief, maar wisselend binnen de provincie. De werkloosheid was in Drenthe eind 2013 voor het eerst deze eeuw lager dan het nationale gemiddelde. In het eerste halfjaar heeft deze trend zich doorgezet (figuur 3) en was de werkloosheid bijna één procentpunt lager dan nationaal. In het tweede kwartaal bedroeg deze 7,8% in Drenthe en 8,5% in Nederland. Dit komt deels door de verouderende bevolking. De potentiele beroepsbevolking (alle 15-65 jarigen) piekte zes jaar geleden op 315.000 en had medio dit jaar een omvang van 305.000. Ook de omvang van de beroepsbevolking daalt hierdoor. Alleen in Noord-Drenthe is bevolkingskrimp niet aan de orde.
Drenthe telde in september 12.800 WW-uitkeringen, dat zijn er nog wel 700 meer dan een jaar geleden, maar bijna 500 minder dan in augustus. De daling van de werkloosheid verloopt momenteel sneller dan gemiddeld in Nederland. Het banenverlies in de in Drenthe bovengemiddeld vertegenwoordigde zorg- en publieke sector lijkt vooralsnog mee te vallen, terwijl de bouw, industrie en de uitzendbranche momenteel voor extra banen zorgen. ING verwacht dat de gemiddelde werkloosheid in 2014 uitkomt op 8,3% en in 2015 op 7,7%. In Drenthe zal deze naar verwachting uitkomen op circa 7,6% dit jaar en 7,0% volgend jaar. Het verschil in werkloosheidspercentage, maar ook de kans op werk verschilt binnen de provincie. In het noorden is de situatie op de arbeidsmarkt iets positiever dan in het zuiden. Ook maken hoger opgeleiden meer kans op werk dan in het zuidoostelijk deel. De feitelijke kans op werk in de omgeving, zoals gedefinieerd door de Atlas voor Gemeenten 2014, is voor inwoners van Emmen (qua inwonertal de 25e stad van Nederland) erg laag. Deze gemeente scoort van de Top 50 gemeenten het slechtst op het gebied van opleidingsniveau en de bereikbaarheid van banen per auto en openbaar vervoer. Bovendien is de participatiegraad van vrouwen verhoudingsgewijs laag en het percentage arbeidsongeschikten relatief hoog.
Figuur 3 Werkloosheidspercentage Drenthe anno 2014 bijna 1%-punt lager dan in Nederland 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 -0,5 -1,0
Werkloosheid Drenthe sinds eind 2013 lager dan in Nederland 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
Bron: CBS. Bewerking ING Economisch Bureau.
4. De huizenmarkt en de markt voor commercieel vastgoed zijn belangrijk voor de gezondheid van de economie. Hoe staan deze ervoor in Drenthe? Huizenmarkt kruipt uit het dal Net als in de rest van Nederland werden in Drenthe in de afgelopen jaren flink minder huizen verkocht. In 2013 was het aantal woningtransacties bijna de helft van dat in 2006. Tussen 2008 en 2013 nam de transactieprijs van bestaande woningen
met bijna 20% af, in zowel Drenthe als Nederland1. Aan de prijs- en verkoopdaling is in 2014 een eind gekomen: in het derde kwartaal lagen de prijzen van bestaande koopwoningen in Nederland 1,8% en in Drenthe 1,7% hoger dan een jaar geleden. De Drentse huizenmarkt herstelt beter dan in de twee andere noordelijke provincies. In Friesland en Groningen waren koophuizen in de periode juli-september nog steeds goedkoper dan een jaar eerder. Het aantal verkochte Drentse woningen zit ook in de lift en nam toe met 9%. Begin 2014 waren er door de ontwikkelingen op de huizenmarkt in Drenthe 45.000 huishoudens met een hypotheekschuld groter dan de woningwaarde. Dat is 31% van de woningbezitters2. In 2007 was dit maar 11%. Voor Nederland als geheel liggen deze percentages hoger: 34% resp. 13%. Markt commercieel vastgoed trekt aan De markt voor commercieel vastgoed trekt weer enigszins aan na een moeilijke periode in de afgelopen jaren. Het grootste deel van de regionale kantorenvoorraad staat in Assen. De leegstand daalde van circa 17% in 2013 naar 12% medio 2014. De huidige leegstand is daarmee lager dan in Nederland (16%). De aanbod-voorraadratio voor bedrijventerreinen in zowel Assen als Emmen daalde in 2014 licht naar bijna 2% en is daarmee lager dan het Nederlandse gemiddelde van bijna 4%3. Ten opzichte van Nederland spelen vooral logistieke partijen (groothandel en de logistieke sector) een belangrijke rol in de opname van bedrijfsruimte in Drenthe. Impuls Drentse detailhandel dankzij hoge webwinkeldichtheid en centrumvernieuwing Emmen Ruim een kwart van de 1,1 miljoen Drentse winkelmeters bevindt zich in Emmen. Qua inwoners en winkeloppervlak is dit de tweede stad van Noord-Nederland (1.710 winkels en ruim 300.000 m2 wvo). Assen blijft hier met ruim 1.000 verkooppunten en 200.000 m2 ruim bij achter. Dit heeft deels te maken met het feit dat inwoners van Assen ook profiteren van de voorzieningen in de stad Groningen. De gemeente Emmen herbergt met De Weijert het grootste overdekte noordelijke winkelcentrum. Ten opzichte van 2010 lijkt de daling van het aantal verkooppunten (53) beperkt, maar de leegstand is in Emmen met 18% veel hoger dan landelijk (9%) en in geheel Drenthe (13%). Er wordt flink geïnvesteerd in versterking van de regionale aantrekkingskracht van Emmen, onder andere door de komst van de Media Markt en bijbehorende parkeergarage eind 2013. Onder de naam ‘Centrumvernieuwing Emmen’ wordt gewerkt aan allerlei projecten zoals de verplaatsing van dierentuin Wildlands en de bouw van een nieuw theater, beide te openen in 2016. Voor het naastgelegen winkelcentrum is dit door de verwachte toename van het 1
Cijfers CBS/Kadaster, juli 2014. Cijfers CBS, oktober 2014. Woningwaarde is WOZ-waarde en hypotheeklening niet verminderd met gekoppelde tegoeden. 3 Cijfers DTZ Zadelhoff, juli 2014. 2
dagtoerisme een impuls, mits ook verouderde winkels blijven investeren. Daarnaast zijn webshops een stimulans. Met 680 webwinkels heeft Drenthe na Flevoland en Groningen de hoogste webwinkeldichtheid per 1.000 inwoners. Het aantal nieuwe webshops was in 2013 het dubbele van het aantal nieuwe fysieke winkels: 261 versus 130. Noord-Drenthe kende met overig Groningen zelfs het hoogste aandeel webwinkels in het totale aantal starters in de detailhandel: 70%. Mede door de groei van webshops worden nieuwe banen gecreeerd. De detailhandel is en blijft een belangrijke banenmotor: zowel door een stijging bij winkels als webshops groeide het aantal banen in Drenthe sinds 2007 met 5,6%. Van de Drentse regio’s stak Zuidwest-Drenthe er bovenuit met een groei van bijna 15%. 5. De komende jaren blijven uitdagend voor ondernemers in de regio. Hoe blijft de regionale economie gezond? Door het verbeteren van het innovatievermogen van de economie en door te focussen op de meest kansrijke sectoren. Het goede nieuws is dat Drenthe met het aandeel innovatieve banen beter presteert dan de twee andere noordelijke provincies. Dit is vooral te danken aan grote innovatieve bedrijven zoals Fokker Aerostructures in Hoogeveen en Teijin Aramid in Emmen, het transportcluster rond Hoogeveen en de in zuidelijk Drenthe goed vertegenwoordigde zuivelindustrie (o.a. DOC Kaas). Met 45.000 innovatieve banen (landelijk aandeel van slechts 2,2%) heeft Drenthe echter een ondermaats aandeel in de werkgelegenheid. Zuidwest-Drenthe scoort met 23% nog het dichtst bij het nationaal gemiddelde (26%). Zuidoost-Drenthe (21%) en Noord-Drenthe (19%) behoren tot de slechts presterende regio’s van het land. Drenthe doet het ook slecht op het gebied van opleidingsniveau. Het aantal hogere en wetenschappelijke beroepen is met circa 50.000 na Zeeland het laagste van alle provincies. Startersdynamiek in Drenthe in 2014 stelt teleur Goed nieuws voor Drenthe is dat het aantal starters in innovatieve sectoren na een 15% daling in de periode 2010-2012 vorig jaar weer toenam. Starters zijn sowieso erg belangrijk voor de groeidynamiek van een regio. In de eerste negen maanden van 2014 was de ontwikkeling in Drenthe teleurstellend: het aantal starters daalde in Drenthe (-3%) meer dan in Nederland (-1%). De verschillen per regio zijn groot. In Zuidoost-Drenthe groeide het aantal starters met 5%, in Zuidwesten Noord-Drenthe was sprake van een daling met 6% resp. 8%. Opvallend is de verdubbeling van het aantal starters in de agrarische sector (van 51 naar 108). In de groothandel, logistiek en horeca groeide het aantal starters met circa 15%. In de bouw, industrie en zakelijke en financiële dienstverlening liep het aantal starters flink terug. Grootste kansen in agrifood en biobased economy De kansen liggen vooral in de sectoren, die al sterk vertegenwoordigd zijn en waar volop is en nog wordt geïnvesteerd: de food- en maakindustrie, maar vooral de landbouw.
Zuivelfabrikanten investeren volop, maar ook bijvoorbeeld Solanic. Deze Avebe dochter gaat dankzij een nieuwe fabriek in Gasselternijveen de eiwitproductie vervijfvoudigen. Vooral in de intensivering van samenwerking van de agrarische sector met andere kansrijke hightech sectoren (maakindustrie, chemie) in en buiten Drenthe liggen kansen. Dacom uit Emmen is een voorbeeld van een innovatief bedrijf, dat wereldwijd met haar bodemsensoren bijdraagt aan hogere akkerbouwproducties. Grootste kansen zijn er te behalen met de biobased economy (BBE). Biomassa kan bijvoorbeeld worden omgezet in bioplastics. Emmen en omgeving kan als meest in kunststofproductie gespecialiseerde regio van Europa hier profijt van trekken. BBE staat al volop op de agenda van de provincie (één van de vijf thema’s in het Kader voor Economische Investeringen), de NOM (roadmap BBE NoordNederland 2011) en het ministerie van EZ (serie netwerkbijeenkomsten). Ook Wageningen Universiteit onderzoekt momenteel kansrijke routes om agro en chemie in het noorden te verbinden.
Meer weten? Kijk op ING.nl/zakelijk Of bel met Henk van den Brink Regio-econoom Drenthe 06 19 30 31 53
Jaco Koopmans Rayon directeur MKB Groningen-Assen 06 52 32 14 G 53
Jan Willem van den Berg Rayondirecteur MKB Zuid Drenthe-IJsselVecht 06 52 32 14 53
Martin van den Hemel Regiodirecteur MKB Noord-Oost Nederland 06 25 00 09 18
Klaas-Jan Hutten Districtsdirecteur Grootbedrijf & Instellingen Noord-Nederland 06 54 36 77 46
Gerrit Keen Regiodirecteur Grootbedrijf & Instellingen Noord-Oost Nederland 06 54 31 26 74
Volg ons op Twitter:
INGnl_Economie
Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uitoefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 27 oktober 2014.
