Amsterdamse economie op stoom

Regiovisie Groot-Amsterdam

Amsterdamse economie op stoom Digitalisering is een groeiversneller voor de hoofdstad

 De Amsterdamse economie presteert goed. Het vertrouwen is

Economische groei:

terug en de groei wordt breed gedragen.

3,3%

 De regio heeft vooral de wind in de zeilen door de aantrekken-

de zakelijke dienstverlening, die digitaliseert.

2015

 Het gunstige vestigingsklimaat betaalt zich uit door meer inter-

nationale bedrijven en investeringen.

 De economische groei blijft gesteund worden door de aantrek-

kingskracht op nieuwe inwoners en toeristen.

 De arbeidsmarkt toont veerkracht, maar de mismatch beperkt

verdere daling van de werkloosheid.

ING Economisch Bureau / september 2015

Amsterdam

3,3% 2016

Economische ontwikkeling

Amsterdam leunt op meerdere groeimotoren Het gaat beter met de Amsterdamse economie. Wat merken ondernemers in de regio daarvan? Amsterdamse economie terug op groeipad Na de aanloop in 2014 komt de economische groei van Groot-Amsterdam In 2015 voor het eerst weer boven de 3% uit. Dit is vergelijkbaar met het niveau waar de hoofdstedelijke regio in de jaren voor de economische crisis aan gewend was. Na vroeg herstel in internationaal georiënteerde sectoren als groothandel en transport en logistiek, zorgt de terugkeer van groei bij de vele zakelijke dienstverleners voor een groeiversnelling. Bedrijven over een breed front profiteren hiervan en tonen zich optimistischer over omzet en ondernemersklimaat.

Consument doet flinke duit in het zakje Het economisch herstel kent meerdere pijlers. Zo speelt voor de regio Amsterdam relatief sterk mee dat het consumentenvertrouwen is verbeterd. Dit is te danken aan de huizenmarkt, de grotere banenkans en de weer toenemende koopkracht. Landelijk neemt de consumptie na jaren kwakkelen in 2015 weer met 2% toe en dit is merkbaar in de detailhandel. Voor Amsterdam zorgt dit in combinatie met de sterke toestroom van toeristen, die geld uitgeven voor een toenemende economische dynamiek.

Magneetwerking blijft stuw voor de economie Niet in de laatste plaats profiteert de hoofdstedelijke regio daarnaast van de aantrekkingskracht op jonge mensen. Nieuwe inwoners vergroten het potentieel en verbreden het draagvlak voor de economie. De bevolking van de

regio Groot-Amsterdam groeit al langere tijd sneller dan gemiddeld in Nederland en voor de stad is dit zelfs een factor 4. Dit kwam het afgelopen jaar neer op 12.000 inwoners (+1,4%) en overtreft al langere tijd de prognoses.

Sterke ontwikkeling krijgt een vervolg in 2016 Volgend jaar kan de regionale economie het groeitempo naar verwachting vasthouden. Waar de Nederlandse economie gezien de lage rente, lage olieprijs en de relatief goedkope euro per saldo matig herstel vertoont, is het beeld in de hoofdstad uitbundiger. Enige uitzondering is de

zorgsector, waar effieciëntieslagen worden gemaakt (zoals in de samenwerking VU-AMC) en krimp te zien is

Amsterdam houdt internationale groei goed bij Met de trek naar de stad is Amsterdam steevast landelijk een voortrekker. In vergelijking met andere grote steden heeft Amsterdam sterke vestigingsplaatskwaliteiten, maar profiteert de stad door de kleinere omvang minder van schaalvoordelen. Toch heeft de Amsterdamse regio het in vergelijking met grote steden uit de buurlanden in het recente verleden niet slecht gedaan (zie tabel).

Economie regio Amsterdam groeit sterker dan andere steden economische groei in %

3%

Groot-Amsterdam

Economische groei

2004-2014

Utrecht

Groot-Amsterdam

2,0%

Berlijn

1,8%

Brussel Londen

1,3% 2,1%

Groot-Rijnmond

2%

Agglomeratie ‘s-Gravenhage

1%

Internationaal kan Amsterdam goed meekomen

Bron: OECD, Destatis, ING Economisch Bureau

Bevolkingsgroei stimuleert de Amsterdamse economie

0%

Bevolkingsgroei

-1% -2%

2015 tm. sep

Amsterdam

1,4%

Groot-Amsterdam

0,7%

Nederland

0,4%

-3% 2012

2013

2014

2015

2016

Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau

ING Economisch Bureau

2

Regiovisie Groot Amsterdam/ november 2015

Economische ontwikkeling

Zakelijke dienstverleners creëren groeiversnelling Uitzendbranche behoort tot snelste groeiers

Diensten vliegwiel voor Amsterdamse economie

Als voorloper groeit in 2015 vooral de uitzendbranche hard. Aanhoudende flexibilisering op de arbeidsmarkt stimuleert dit nog eens extra. Daarnaast zien ook de zakelijke dienstverleners die afhankelijk zijn van de woningmarkt zoals makelaars, notarissen en adviseurs hun markt verbeteren.

De economie van Groot-Amsterdam is voor bijna de helft afhankelijk van verschillende vormen van zakelijke dienstverlening (inclusief informatie en communicatie en financiële dienstverlening), wat veel meer is dan landelijk gemiddeld. Deze sector drukt dus een stevige stempel op de regio. Na een lastige fase van 2009 tot 2014 treedt er over een breed front herstel op (met uitzondering van de financiële dienstverlening en de accountancy). Gemiddeld groeit het volume in 2015 zelfs met 5% (figuur) en ook volgend jaar staat een flinke groei in het vooruitzicht. De hoofdstad profiteert structureel van verdienstelijking van de economie, maar ook op korte termijn zorgen dienstverleners dus voor een groeiversnelling. Bovendien is de voedingsbodem voor de ontwikkeling van nieuwe vormen van dienstverlening in Amsterdam goed.

ICT maakt zich waar als nieuwe groeimotor De ICT-dienstverlening is voor Amsterdam structureel een groeicentrum. Sterke groei is bijvoorbeeld te vinden in softwareontwikkeling, clouddiensten, multimediale internetdiensten, big data toepassingen en in de meer creatieve diensten als webdesign en ontwikkeling van games. Vele MKB-bedrijven en start-ups zijn hierin actief. Niet alleen als uitbestede (externe) dienstverlening is ICT een belangrijke factor, ook in het algemeen vormt ICT een rode draad in de ontwikkeling van dienstverleners. Amsterdam heeft met als

Zakelijke diensten stuwen de economie Informatie & commu- Financiële dienstvernicatie (ICT) lening

Verhuur en handel onroerend goed

ICT-dienstverleners, Banken, verzekeraars, webhosting (multi)media financiële tussenpersoproductiebedrijven, nen uitgeverijen

Aandeel in economie

9%

Volumeontwikkeling (in %)

16%

5,0%

5%

Speciale zakelijke dienstverlening

Overige zakelijke dienstverlening

advocaten/juridische dienstverlening, accountants, consultants/adviseurs, belastingadvies, ingenieurs/architecten, reclamebureau’s

uitzendbureau’s, facilitaire dienstverlening en verhuur

12%

6%

6,5%

4,0%

2015 2016

0,2%

0,4%

3,0%

2,0%

3,5% 3,5%

Bron: ramingen ING Economisch Bureau


3

4,5%

spil het netwerk van AMS-IX (ca. 750-800 aangesloten bedrijven en een netwerk van datacenters) een zeer hoogwaardige digitale infrastructuur die bij de wereldtop hoort. Deze faciliteiten zijn niet voor iedereen zichtbaar maar wel cruciaal. Amsterdam wordt daarmee ook wel als dataport van Nederland gezien. Voor de economische ontwikkeling werpt dit nu zijn vruchten af. De ICT lijkt in omvang ten opzichte van bijvoorbeeld de financiële sector nog beperkt, maar de sector groeit hard en dienstverleners laten zich lastiger in een ‘hokje’ stoppen.

Financiële dienstverlening krimpt niet langer De financiële dienstverlening is niet langer de groeimotor van de Amsterdamse economie, maar dat de sector niet langer krimpt, haalt wel een rem van de economische groei. Door de sterke vertegenwoordiging van banken, verzekeraars en gelieerde dienstverleners als notarissen, advocatenkantoren is de sector economisch wel van grote invloed voor Amsterdam. Enerzijds worden er meer activiteiten op hoofdkantoren geconcentreerd, anderzijds gaan reorganisaties bij banken nog door (zoals bij RBS dat zich vrijwel volledig terugtrekt).

Aanpassing fiscaal klimaat treft Amsterdam Onderdeel van het financiële cluster is ook de trustsector en fiscale advisering. Na presentatie van de wereldwijde aanpak van belastingontwijking door de OESO en maatregelen van de Europese Commissie - die internationaal gunstige belastingverrekeningsregels- en afspraken onmogelijk maakt, zal Nederland als fiscaal interessante vestigingsplaats voor vennootschappen minder aantrekkelijk maken. Dit komt de regio Amsterdam niet ten goede. Postitief blijft overigens wel dat Nederland internationaal een relatief groot aantal belastingverdragen telt. Regiovisie Groot Amsterdam/ november 2015

Consumentenbestedingen

Consument besteedt weer, toerist helpt mee De binnenlandse consumptie trekt dus eindelijk aan. Kunnen ondernemers hiervan profiteren? Consumenten blijven selectief, maar geven sinds 2014 weer meer uit. Dit geldt zeker voor de regio Amsterdam waar het vertrouwen met de aantrekkende economie en huizenmarkt relatief hoog ligt (Bron: OIS). Door de nationale en internationale aantrekkingskracht op bezoekers heeft de regio wat consumptieve uitgaven betreft een bevoorrechte positie. Dit heeft het leed bij ondernemers verzacht en dat zorgt ervoor dat de detailhandel nu extra vooruitgang kan boeken. Dit geldt in de eerste plaats voor het centrum, maar de regio krijgt hier ook het positieve van mee.

Rokin winkelstraat van allure in wording Het Amsterdamse centrum is in beweging. Het Rokin ontwikkelt zich in hoog tempo tot dè nieuwe winkelstraat, die zich bovendien internationaal kan meten. Vooruitlopend op de opening van metrostation Rokin eind 2017 worden de komende tijd grote vestigingen van Haussmann en Marks en Spencer gebouwd en in het verlengde aan het Damrak is een nieuwe hoofdvestiging van C&A gevestigd en wordt een Primark geopend. De mix van grote warenhuizen in het lagere en hoge segment en de combinaties van food en non-food en entertainment dragen ertoe bij dat het Amsterdamse centrum veel minder dan elders last heeft van de hard groeiende E-commerce, al kopen ook Amsterdammers steeds meer online. Ook in andere delen van de stad bloeit de detailhandel en horeca op, zoals in het nieuwe centraal station en de voormalige tramremise 'De Hallen' in Oud-West. ING Economisch Bureau

Hoger gemiddeld inkomen helpt, inactieven niet

trok in 2014 5 mln. buitenlandse bezoekers (+11%) en in 2015 gaat daar nog een schepje bovenop. Hoewel de grenzen voor bestaande bewoners door de voortdurende groei in zicht komen, zijn er met behulp van ICT en big data echter mogelijkheden voor spreiding naar tijd en locatie en verdere groei. Ook spreiding van de openingstijden van grote musea kan hieraan bijdragen. Groeiend onderdeel van het toerisme is ook de festivaleconomie, waaronder bijvoorbeeld ook het Amsterdam Dance Event dat het afgelopen jaar over vier dagen 350.000 bezoekers trok. Na een jaar met een grote en succesvolle publiekstrekkers als SAIL en de tentoonstelling late Rembrandt zal 2016 naar verwachting een gematigder toeristisch jaar worden. Na de forse groei is een pas op de plaats al geen slechte prestatie.

Het aantal hogere inkomens (> twee keer modaal) in Amsterdam is in de periode 2005-2013 relatief sterk toegenomen tot ruim 23%. Dit positief voor de uitgaven in de horeca en detailhandel. Daar staat tegenover dat er nog steeds een groep is die het met huidige werkloosheid en het hogere aandeel bijstandsuitkeringen moeilijk heeft. Vier van de tien Amsterdammers heeft moeite met rondkomen. Per saldo zal de verwachte koopkrachtvooruitgang in 2016 en de lagere werkloosheid echter positief uitwerken.

Bloeiende toerisme stevige steunpilaar De toeristische industrie blijft een stevige steunpilaar voor de bestedingen en de Amsterdamse economie. De stad

Aantal fysieke winkels daalt, aantal webwinkels neemt snel toe aantal winkels en webwinkels in de regio Groot Amsterdam

10.000

5.000

8.000

4.000

6.000

3.000

4.000

2.000

2.000

1.000

0

0 2007

2008

2009

2010

Aantal winkels

2011

2012

2013

2014

2015

Webwinkels (rechter as)

Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau

4


Arbeidsmarkt

Banengroei, maar ook meer werknemers De afgelopen jaren is de arbeidsmarkt opgeschud. Hoe staat het met de banenontwikkeling in Groot-Amsterdam? De Amsterdamse arbeidsmarkt vertoont aan banenzijde behoorlijke veerkracht. Dit steekt af bij het landelijke beeld waar het aantal banen de afgelopen jaren daalde. Tussen 2007 en 2014 zijn er (inclusief uitzendbanen) bijna 62.000 banen bijgekomen. Dit komt neer op een stijging van maar liefst 7%. In dezelfde periode nam van de andere grootstedelijke regio’s alleen in Utrecht het aantal banen toe, maar veel minder. Forse banengroei in zakelijke diensten, horeca en leisure In Amsterdam kwamen de meeste banen erbij in de specialistische zakelijke dienstverlening wat met ruim 100.000 banen ook de grootste sector is. Dit is te danken aan groei van het cluster en nieuwe dienstverlening wat tegelijkertijd blijkt uit de eveneens fors gegroeide informatie en communicatiesector (tezamen steeg de werkgelegenheid hier met bijna 20%) Ook in de op een na grootste sector naar banen—de gezondheidszorg kwamen met bij 10.000 een fors aantal banen bij, al is de groei daar sinds 2013 achter de rug en zal de werkgelegenheid de komende tijd zelfs onder druk staan. Onder invloed van groeiende bezoekersaantallen en verruiming van de openingstijden heeft ook het aantal banen in de detailhandel (7.300) en de horeca (6.700) een forse groei laten zien. De sector die het meest profiteerde van de belangstelling van bezoekers is de culturele en festivalsector (b.v. in musea en uitgaansgelegenheden als Ziggo Dome) waar het aantal (inclusief flexibele en deeltijd) banen) met maar liefst 12.000 steeg.


Banenkrimp in openbaar bestuur en financiële sector Door de bezuinigingen bij de overheid is het aantal banen bij onder ander de gemeente (tevens grootste werkgever) de afgelopen jaren teruggelopen. Sectoren waar de afgelopen jaren banen verdwenen zijn de financiële sector, waar mede door aangescherpte regelgeving forse rationalisaties en reorganisaties plaatsvonden. In verhouding tot de omvang van de sector in de Amsterdamse regio, valt het banenverlies echter nog mee.

Beroepsbevolking groeide harder dan aantal banen De Amsterdamse banengroei lijkt indrukwekkend in periode van economische tegenwind , maar moet wel in perspectief worden geplaatst. Door de bevolkingsgroei nam de beroepsbevolking in die periode 2007-2014 immers ook met bijna 10% toe. Tegelijkertijd vindt er ook een verschuiving plaats van type werknemer. Vooral binnen de zakelijke dienstverleners worden door de toenemende invloed van internet andere werknemers met andere kennis en vaardigheden gevraagd.

Periode 2007-2014 Sectoren met grootste banengroei: Specialistische zakelijke dienstverlening

+ 22.600 banen Cultuur, sport en recreatie

+ 12.000 banen

Sectoren met grootste banenverlies:

Overheid

- 4.000 banen Financiële dienstverlening

- 2.900 banen

Bron: LISA, berekeningen ING Economisch Bureau

5


Arbeidsmarkt

Werkloosheid daalt, mismatch legt grens De Nederlandse arbeidsmarkt herstelt langzaam. Wat is het beeld voor GrootAmsterdam? Hoewel het aantal banen in de Amsterdamse regio de afgelopen jaren steeg, is de werkloosheid in de jaren na de economische crisis toch flink opgelopen. Anders dan landelijk daalde de werkloosheid in Groot Amsterdam in 2014 al (van 8,1% naar 7,8%), wat een teken van kracht is. Het is tevens een indicatie dat de Amsterdamse regio voorop loopt in het nationale herstel. Ook in andere steden steeg de werkloosheid in 2014 nog. Bemoedigend is ook dat de jeugdwerkloosheid (15-25 jaar) sterker daalde, al blijft deze met 14,2% hoger dan in de rest van Nederland.

Gezien de toenemende vraag naar hoger opgeleiden blijft de uitdaging tegelijkertijd groot om middelbaar en lager opgeleiden aan een baan te helpen en/of om te scholen. Uit cijfers van DUO blijkt bijvoorbeeld dat het aantal MBO-ers met een gewilde technische opleiding in de regio nauwelijks stijgt.

Het aantal WW-uitkeringen in de Amsterdamse regio daalde tussen september 2014 en september 2015 met 6%. Hieruit blijkt dat de werkloosheid in 2015 opnieuw een stap in de goede richting zal doen. Dit geldt naar verwachting ook voor 2016. Er zijn ook redenen om aan te nemen dat het niet zo snel gaat. Enerzijds doordat zich de afgelopen jaren ook in de regio Amsterdam werknemers hebben teruggetrokken en de arbeidsparticipatie is gedaald van 68,5% naar 66%. Deze mensen keren terug. Anderzijds werken oudere werknemers langer.

Werkloosheidspercentage Regio

2014

Amsterdam

8,5%

Groot-Amsterdam

7,8%

Nederland

7,4%

Aantal vacatures Groot Amsterdam (3-maandsgemiddelde) 16.000

13.910

Vooral flexibele arbeid laat groei zien Als dienstenstad is Amsterdam bij uitstek ook een ZZP-stad. Naar schatting is 14% van de beroepsbevolking als zelfstandige actief (totaal zelfstandigen 19%). Hier zou nog altijd een stuk verborgen werkloosheid in kunnen zitten, maar dit wordt niet gemeten. Wel neemt het aantal opdrachten voor dit type ZZP-ers weer toe.

Aansluiting op de arbeidsmarkt laat te wensen over

Matige daling werkloosheid in 2015 en 2016

Opgaande lijn in nieuwe werkgelegenheid in Groot Amsterdam

Veel nieuwe en productieve werkgelegenheid in de Amsterdamse regio uit de ontwikkeling van de zakelijke dienstverlening. Hierbij worden hoger opgeleide ICT-ers zoals ontwikkelaars gevraagd en de schaarste hierin is groot. In het algemeen is het een voordeel dat werknemers in een diensteneconomie relatief makkelijk overstappen (zoals bij werknemers uit de financiële sector), maar een (specialistische) ICT-functie leent zich hier niet altijd goed voor. Dat Amsterdam een heel goede naam heeft als woonstad bij hoger opgeleiden uit binnen- en buitenland is in dit licht een waardevolle troef. De Amsterdamse arbeidsmarkt profiteert er wel van dat het de detailhandel, de horeca en hotellerie door de internationale belangstelling voor de stad voor de wind gaat. Hier kunnen veel middelbaar en lager opgeleiden aan de slag. Vanwege het tekortschieten van passend aanbod uit eigen land wordt in toenemende mate een beroep gedaan op specialisten uit het buitenland

12.000 8.000 4.000

0 2014

2015 Aantal nieuwe vacatures Aantal openstaande vacatures

Bron: UWV, bewerking ING Economisch Bureau

Met de toenemende impact van digitalisering blijft dit nodig en dit vormt een aandachtspunt voor beleidsmakers.

Bron: CBS


6


Huizenmarkt

Krapte terug op Amsterdamse woningmarkt Er zijn regionale verschillen in het herstel van de huizenmarkt. Hoe is de stand in Amsterdam? Sterk herstel, prijzen terug op niveau De Amsterdamse woningmarkt toont sinds 2013 sterk herstel, waarbij de druk weer begint op te lopen. Ca. 40% van de woningen wordt in de herfst van 2015 boven de vraagprijs verkocht (bron: Calcasa). De markt is daarmee sneller hersteld dan landelijk. Het aantal transacties is in korte tijd fors gestegen en lag in de eerste drie kwartalen van 2015 20% hoger dan in 2014. Het prijsniveau lag daarbij gemiddeld voor de hele gemeente nog 3% onder het hoogste punt in 2008, maar ten opzichte van begin 2008 is er nauwelijks verschil. Woningen binnen de ring zijn daarbij nog aanzienlijk meer gewild dan daarbuiten. Naar verwachting zullen de prijzen begin 2016 over de hele linie een nieuwe piek bereikt hebben. Hiermee loopt Amsterdam voor op de andere grote steden, waarbij Utrecht nog het meest volgt.

Drie redenen fors aantrekkende woningmarkt Dat de woningmarkt zo snel is aangetrokken heeft meerdere redenen. Ten eerste is het aanbod van koopwoningen met 30% nog altijd erg gering ook al is dit aandeel de afgelopen twee decennia hard gegroeid (van 7% in 1990).

Gemiddelde verkoopprijs (*1000)– en tijd in dagen

Daarnaast is de nieuwbouw als gevolg van de economische crisis de afgelopen jaren op een lager pitje komen te staan. Ten derde– en dat is de belangrijkst - is Amsterdam erg populair onder jonge hoger opgeleiden (en tweeverdieners) en die zijn vaker op zoek naar een koopwoning.

5000 woningen per jaar en transformatie kantoren Hoewel het aantal personen per woning weer is gestegen (’sponswerking’), knelt de Amsterdamse woningvoorraad. Om nieuwe inwoners in vooral de categorie 20-40 jaar te herbergen heeft de gemeente voor de komende jaren een bouwambitie van 5.000 woningen per jaar. Amsterdam kiest daarbij voor ‘organische groei’, oftewel uitbreiding door binnenstedelijke bouw. daarbij wil de gemeente het stedelijke ‘leefmilieu’ van binnen de ring-A10 ook daarbuiten creëren. Nieuwe woningen worden de komende jaren ondermeer gebouwd in het Cangebied (Noord), de Sluisbuurt (Zeeburg),

€269, 37 dagen

Regio Haarlem

€290, 66 dagen

Utrecht

€231, 63 dagen

Nederland

€224, 98 dagen

Bron: NVM


Spanning op de woningmarkt houdt aan in 2016 De betaalbaarheid van woningen staat in Amsterdam weer onder druk en dat geldt ook voor de vrije huursector. In veel gevallen is een dubbel inkomen nodig om een woning te kunnen financieren. De beperking van de maximale hypotheek heeft hierbij ook een rol gespeeld. Aangezien tweeverdieners de belangrijkste doelgroep zijn, kan de verruiming van de hypotheekregels voor tweeverdieners begin 2016 extra steun geven aan de vraag.

Woningprijzen stijgen weer

Aantal verkochte woningen geleidelijk omhoog

prijsontwikkeling woningen (index 2010 = 100)

Aantal woningtransacties per kwartaal in Amsterdam

110

4.000

100

3.000

2.000

90

2015 3e kwartaal Amsterdam

in Sloterdijk en in het Amstelkwartier. Ook het Pontsteigergebouw in de Houthaven is hiervan een voorbeeld. Het grootste deel van deze woningen betreft koop, maar de stad heeft ook de ambitie om te bouwen in het huursegment €700 € 1.000, waar een lacune bestaat. Bovenop de reguliere ambitie worden er woningen door transformatie gerealiseerd (zie p 8) dit betreft vooral sociale woningbouw.

1.000

80 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Nederland Prijsontwikkeling Amsterdam

0 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau

7


Vastgoedmarkt

Leegstand omlaag door herontwikkeling De vastgoedmarkt is belangrijk in de regio Amsterdam. Wat is daar het beeld? Na een periode waarin de leegstand op onwenselijke wijze opliep is de Amsterdamse kantorenmarkt aan de beterende hand. De leegstand is afgenomen en bedraagt medio 2015 17,8%, waarmee Amsterdam landelijk een middenmootpositie inneemt. Gezien de grote concentratie van kantoren is dit echter geen slechte prestatie. Ook de vierkantemeterprijs zit in de lift. Enerzijds is dit te danken aan het economisch herstel, anderzijds is de herontwikkeling in de regio goed op gang gekomen en wordt er met uitzondering van de Zuid-as nauwelijks meer gebouwd, wat aansluit bij de geringere behoefte van dienstverleners, waar meer flexibel wordt gewerkt. Het ziet er naar uit dat herontwikkeling de leegstand de komende tijd verder kan drukken.

Amsterdamse hotelsector blijft groeien… Een belangrijke gebruiker van vastgoed is de hotelsector. De bezettingsgraad van Amsterdamse hotels is nog altijd hoog (rond de 80% in 2014, kamerprijs van € 119; Horwath HTL). Ondanks de opkomst van Airbnb gaat de ontwikkeling van nieuwe hotels de komende tijd door, al zal dit vooral buiten het directe centrum zijn. Het belangrijkste project is het grootste hotel van de land dat verrijst bij de RAI (650 kamers, oplevering 2018) en ook de congresfunctie van Amsterdam kan versterken. De stad zet in op een gematigde verdere groei van het aantal hotelkamers met 3% per jaar. Doordat geld van investeerders nog steeds beschikbaar is, vindt er een ook een transitie plaats van 2 of 3 sterren hotels naar 4 of 5 sterren hotels.


….en biedt veel gebouwen een nieuwe bestemming Hotels zijn een goed middel tegen de kantorenleegstand. In het centrum zijn al een aantal gebouwen herontwikkeld, zoals recentelijk het W hotel in het voormalige PTT-kantoor achter het Paleis op de dam en het voormalige Paleis van Justitie. Gezien de wens tot spreiding van toerisme zijn met name ook kantoren aan de rand van de stad daarvoor in trek. Zo wordt het oude KPN-kantoor in Sloterdijk omgebouwd tot hotel en in 2016 geopend. Samen met de komst van entertainment en de opening van hotels in Amsterdam Zuid-Oost, draagt dit bij aan de spreiding van het toerisme.

Ook ombouw tot woningen drukt lagere leegstand Doordat de grond schaars is, zet Amsterdam in op groei in hoogbouw, zoals het Pontsteigergebouw in de Houthaven. Ook wordt er meer vastgoed herontwikkeld tot woningen zoals in het voormalige GAK-gebouw op de west-as, in de voormalige panden van het Parool en Trouw en in de komende jaren in de ING-panden aan de Haarlemmerweg.

8


Schiphol en de Amsterdamse haven

Havens aan de basis van Amsterdamse groei De zee– en luchthaven zijn pijlers van de Amsterdamse economie. Wat is de ontwikkeling daar? Schiphol blijft fors groeien in passagiers Ondanks dat de Nederlandse luchtvaartsector kampt met felle concurrentie blijft het aantal passagiers op Schiphol gestaag toenemen. In 2014 steeg dit aantal met 7% naar 55 mln. en ook over de eerste tien maanden van 2015 bedroeg de groei 6%. De groei is te danken aan het toenemende aantal bezoekers aan Amsterdam, maar geleidelijk ook steeds meer aan het aantal intercontinentale (transit) vluchten, waar de luchthaven op inzet. Aan vrachtzijde kwakkelt de markt en groeit de overslag in 2015 niet. Dit is niet zozeer te wijten aan de inkrimping van KLM/Martinair, maar eerder het gevolg van terugval van economische groei in Azië (China) en afnemend structureel groeipotentieel door ondermeer concurrentie van vervoer over water

Luchthaven cruciaal voor Amsterdamse economie Het grote netwerk en de combinatie met de hoogwaardige digitale infrastructuur en de zeehaven maakt het voor veel bedrijven interessant om zich in Amsterdamse regio te vestigen. Ondanks de opkomst van internet blijft fysieke connectiviteit cruciaal. Dit is te merken aan de populariteit van de Zuid-as en Amsterdam Zuid-Oost, waar veel bedrijven met internationale werknemers gevestigd zijn. Schiphol is van groot belang voor het vestigingsklimaat van de regio en daarnaast ook voor de toestroom van internationale bezoekers. Schiphol komt in 2015 uit op een kleine 450.000 vliegbewegingen en kan binnen de normen nog doorgroei-


en tot 500.000. De nieuwe A-pier die wordt gebouwd om de passagiersgroei te faciliteren zal naar verwachting in 2022 worden opgeleverd. Tegen die tijd zullen er volgens planning ook al duizenden chartervliegbewegingen zijn overgeheveld naar de luchthaven van Lelystad

.

Passagiersvervoer Schiphol stijgt gestaag 12-maandsgemiddelde (in mln.) 6

Ondanks groei toch ingehaald

5

Schiphol is ondanks de aanhoudende groei op de ranglijst van Europese luchthavens ingehaald door de luchthaven van Istanbul en neemt nu een vijfde positie in. De luchthaven ondervindt in toenemende mate concurrentie vanuit het Midden-Oosten

4

Amsterdamse haven; beperkt zichtbaar, van groot belang Amsterdam heeft historisch een sterke band met het water. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de regio de op drie na grootste haven van Europa herbergt. In 2014 werd in de Amsterdamse haven (inclusief Noordzeekanaalhavens) 98 mln. ton aan goederen overgeslagen en 680.000 cruisepassagiers vervoerd. Hiermee werd (direct en indirect) een toegevoegde waarde van 6 mld. gegenereerd en zijn zo’n 66.000 arbeidsplaatsen gemoeid. Dit staat gelijk aan bijna 8% van de economie van Groot Amsterdam. De haven vervult daarbij steeds meer de rol van matchmaker en cocreator. De grotere zeesluis die de komende jaren wordt ontwikkeld, biedt nieuwe groeikansen. Al met al is de bedrijvigheid groot, maar desondanks is de impact voor veel inwoners nauwelijks zichtbaar. In een nog te verschijnen publicatie belicht ING Economisch Bureau de onderschatte invloed van de Amsterdamse haven op de regionale economie.

9

3

2010

2011

2012

2013

2014

2015

Bron: Schiphol, ING Economisch Bureau


Vooruitzichten

Digitalisering speelt Amsterdamse regio in de kaart De snel veranderende economie maakt ondernemen extra uitdagend. Hoe is de economie van de regio Groot Amsterdam gepositioneerd voor aanpassing? Amsterdam goed gepositioneerd - Digitalisering groeiversneller Amsterdam staat bekend als een innovatieve regio en dat helpt om zich aan te passen en technologische ontwikkelingen snel om te zetten in bedrijvigheid. De regio is succesvol in het aantrekken van buitenlandse bedrijven, wat een goed teken is. Het aantal steeg in 2014 van 115 tot 139 nieuwe bedrijven. Een voorbeeld is de uitbreiding van het servicecenter van boekingssite Expedia. Ook weet Amsterdam als nationaal centrum nog altijd veel hoofdkantoren aan zich te binden, zoals dat van SBM Offshore en in de ICTsector dat van Netflix.

Voldoende specialistisch personeel kritische factor Belangrijk voor de toekomstige ontwikkeling van de regio is dat er voldoende specialistisch personeel zoals software ontwikkelaars en data analisten, kan worden aangetrokken. De vraag overtreft het aanbod ruimschoots en het is daamee van groot belang ook aantrekkelijk te zijn om te gaan wonen. Hier slaagt de regio redelijk goed in. Eind 2014 stond Amsterdam wereldwijd op de vierde plaats in onderzoek van PwC onder 31 wereldsteden met 59 indicatoren op het gebied van aanpassingsvermogen, kwaliteit van leven en economie. Nationaal staat de hoofdstad steevast bovenaan in de atlas voor Nederlandse gemeenten. Ook zonder dat er een technische universiteit zou de regio daarom goed in staat moeten zijn om technici aan te trekken.


Computing power en big data belangrijkste technologiëen ING Economisch Bureau heeft 7 technologiëen onderscheiden die de toekomst sterk gaan beïnvloeden (zie figuur). Voor de stadsregio Amsterdam zijn de belangrijkste, computing power en big data, die samenhangen met de toenemende invloed van internet en digitalisering.

Ook traditionele diensten in greep van digitalisering Zelfs in een relatief traditionele sector als de advocatuur, die sterk vertegenwoordigd is in Amsterdam heeft de digitalisering toenemende effecten voor innovatie in werkprocessen . Meer en meer zijn deze bedrijven zich bewust dat digitalisering en bijvoorbeeld de aanverwante ontwikkeling van big data de rode draad is bij hun ontwikkeling.

Deeleconomie telt mee in Amsterdam Ook voor andere ontwikkelingen is Amsterdam voorloper, zoals met de deeleconomie. Zo herbergt de stad meer dan de helft van het aantal via Airbnb verhuurde woningen In Nederland (ca. 10.000). Dit is niet opgenomen in de officiële statistieken, maar heeft inmiddels wel een wezenlijke impact. Voor de hotelsector is dit een concurrent, maar de schade daarvan lijkt door de groei van het toerisme en het aantal zakelijke reizigers gering.

´Big 7´ Belangrijkste technologieën richting 2025; ook voor de dienstenregio Amsterdam relevant

Meer cross-overs tussen technologie en diensten Waar de financiële sector jarenlang de groei in de hoofdstad aanwakkerde is het nu digitalisering die deze rol vervult. Hoewel de technologische industrie klein is, zijn er wel steeds meer technostarters (in de ICT) die actief zijn op het snijvlak van techniek en dienstverlening (zoals het inmiddels opgeschaalde ‘Fin Tech’-bedrijf Adyen en Travelbird) en ICT komt vrijwel overal terug. In 2014 werd in Amsterdam binnen Europa de grootste uitbreiding van colocaties (datacentra voor gedeeld gebruik) gerealiseerd, wat een teken is dat Amsterdam goed in het vizier ligt. Initiatieven met veel spin-off van nieuwe bedrijvigheid zijn Amsterdam Smart City en Start-up delta. In Amsterdam is een cluster van 500-600 ICT-start-ups actief. Het is de bedoeling dat er meer concentratie komt op het Sciencepark en op het Kattenburgcomplex wordt door het vertrek van de marine ook geleidelijk meer ruimte gecreëerd. 10


Vooruitzichten

Goede uitgangspositie voor Amsterdamse regio Hoe staat de economie van de regio Groot Amsterdam er per saldo nu voor? De Amsterdamse economie herstelt zich relatief snel en groeit zowel in 2015 en 2016 bovengemiddeld. Ten opzichte van 2008 is de economie van Groot Amsterdam alweer 3% groter. Met de afhankelijkheid van de financiële sector is dit boven verwachting. Dit toont de veerkracht van de Amsterdamse economie. Ook de arbeidsmarkt staat er ten opzichte van andere grote steden relatief goed voor. Bedrijven voelen deze verbetering aan den lijve. Een belangrijke uitdaging is wel als regio geschikt personeel te leveren en ervoor te zorgen dat toekomstige werknemers aansluiten op de competenties van de toekomst.

Verbreding richting meer technologie in gang gezet De wens bestaat om de Amsterdamse economie naar meer technologisch gedreven sectoren. Deze verbreding komt al van de grond aangezien technologie en dienstverlening meer vervlochten raken. Daarbij is er een gunstig ecosysteem rond ICT onrstaan. In combinatie met het succes Amsterdam sciencepark, waar verschillende technologische instituten zijn gevestigd maakt de Amsterdamse economie een gunstige transitie voor de toekomst door.

De regio Groot Amsterdam scoort bovengemiddeld op kernonderdelen Score boven, op of onder landelijke ontwikkeling

Regio Groot Amsterdam

Onderdeel Arbeidsmarkt Huizenmarkt Economische groei korte termijn Innovatie Economisch groeiperspectief lange termijn

-/+ + + + +

+ = bovengemiddeld, 0 = gemiddeld, - = ondergemiddeld

Managen van de groei - houdbaarheid vestigingsklimaat belangrijk De aantrekkingskracht van de stad heeft Amsterdam veel gebracht. Tegelijkertijd is het ook belangrijk om de Amsterdamse cultuur en hooggewaardeerde leefklimaat te behouden en de groei ‘te managen. Als de stad de komende 10 jaar in hetzelfde tempo blijft groeien komt het miljoen inwoners in zicht. De groei maakt het metropoolverband dat er is relevanter.

Zorgen dat meer mensen profiteren Hoewel de werkloosheid dalende is, wordt de uitdaging ook in Amsterdam groter om ervoor te zorgen dat het arbeidsaanbod beter aansluit op de vraag. Tegelijkertijd zal dan de participatiegraad weer moeten toenemen en meer mensen moeten kunnen meedoen om het succes nog breder voelbaar te maken.


Infrastructuur belangrijke ‘enabler’ van groei en kan nog beter Efficiënt en snel vervoer is belangrijk voor economische groei, vooral in een dichtbevolkt gebied als de Noordelijke randstad. Ook voor spreiding van het toerisme is een hoogwaardiger vervoersysteem belangrijk. Op dit moment scoort Amsterdam hier internationaal niet hoog op. Het openbaar vervoernetwerk is te beperkt en zal voor een betere positie moeten worden uitgebreid en het moet makkelijker worden meerder vervoersmogelijkheden te combineren. De oplevering van de langverwachte Noordzuidlijn eind 2017 of begin 2018 is een stap voorwaarts, maar voorziet bijvoorbeeld nog niet in een metroverbinding met Schiphol. Voor een grotere stap vooruit zouden eigenlijk meer metro-vertakkingen binnen de metropoolregio moeten komen. Op de weg is er met bijvoorbeeld de verbreding van de A2 veel verbeterd, maar met de economische groei neemt de filedruk weer toe. Op termijn zal de capaciteitsverruiming op de as Almere - Amsterdam– Schiphol (waaronder ook de ondertunneling van de Zuid as meer ruimte geven. In 2016 kan de druk op de wegen in de regio weleens oplopen ondermeer ook doordat de nabijgelegen Velsertunnel negen maanden dicht gaat

11


Meer weten? Kijk op ing.nl/kennis en volg ons op Twitter Of neem contact op met: Rico Luman Sr. Regio-econoom Noord-Holland 06 8364 8954 [email protected]

Reinoud van Helbergen Districtsdirecteur Grootbedrijf Amsterdam 06 2708 7524 [email protected]

Bas Vanhorick Rayondirecteur MKB Amsterdam 06 3090 1942 [email protected]

Gerard Bakker Rayondirecteur MKB Amsterdam 06 5063 7995 [email protected]

Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uit oefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. Deze publicatie is louter informatief en mag niet worden beschouwd als advies. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 23 november 2015.


12


Amsterdamse economie op stoom

Recommend Documents