Op stoom. Rapportage 2008

Op stoom Rapportage 2008

Missie Een beter klimaat voor mens, milieu en economie. Dat is de uitdaging voor initiatiefnemers Havenbedrijf Rotterdam N.V., gemeente Rotterdam, ondernemersorganisatie Deltalinqs en DCMR Milieudienst Rijnmond. Het Rotterdam Climate Initiative creëert een beweging waar overheid, organisaties, bedrijven, kennisinstellingen en inwoners samenwerken aan halvering van de CO2-uitstoot, aanpassen aan klimaat verandering en versterking van de Rotterdamse economie.

inhoud Voorwoord burgemeester Ahmed Aboutaleb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Samenvatting

.................................................................6

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

De vijf pijlers: Duurzame Stad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Energiehaven

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

18

Duurzame Mobiliteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Energizing City

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

38

InnovatieLab . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

Interviews: Nico van der Zee van Woonstad Rotterdam Duurzaam renoveren succesvol: energielabel A++ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Lodewijk Nell van TNO In de wereld van CATO is het dringen geblazen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Geert Eijsink, d irecteur bij Argos en Dutch Biodiesel Dutch biodiesel: ‘pionieren met producten’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Patrick van der Meer, Plant Manager van PerGen V.O.F. Duurzame energie voor de industrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

Projecten uit de praktijk: Rotterdam Central District . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Deltalinqs Energy Forum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 World Ports Climate Conference . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 MKB-actieprogramma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Campagne: ik teken ervoor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Terugblik Ruud Lubbers, kwartiermaker Rotterdam Climate Initiative Het RCI is goed op stoom gekomen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Bestuursmodel Rotterdam Climate Initiative . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Colofon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Rapportage 2008 Rotterdam Climate Initiative | 3

Voorwoord

Samen sterk

voor het klimaat Deze rapportage van het Rotterdam Climate Initiative over 2008 beslaat een periode waarin ik nog geen burgemeester van Rotterdam was. Waar het in dit jaarverslag de rol van de eerste burger betreft, komt dan ook alle lof toe aan mijn voorganger Ivo Opstelten, die zich met veel ijver heeft ingezet voor het Rotterdamse klimaatprogramma. De afgelopen jaren is het klimaatprogramma op de kaart gezet en is de reputatie van Rotterdam als ‘klimaatstad’ opgebouwd. Ook ik heb ‘van afstand’ gezien hoezeer Rotterdam zich de aanpak van de gevolgen van de klimaat verandering heeft aangetrokken. Met Rotterdamse daadkracht en hoge ambities zagen tal van initiatieven het daglicht. De slogan: ‘Iedereen praat over het klimaat, Rotterdam doet er wat aan’, geeft deze aanpak goed weer. Het begrip ‘Rotterdam’ in die slogan bevat veel meer dan de gemeente Rotterdam en daaraan direct verbonden partijen. ‘Rotterdam’ staat voor alles en iedereen in deze stad die zijn verantwoordelijkheid neemt, een actieve bijdrage wil leveren aan de oplossing van het klimaatprobleem en (economische) kansen ziet. Het Rotterdamse klimaatprogramma is dan ook uitgegroeid tot een groot samenwerkingsprogramma. De kern daarvan bestaat uit het Rotterdam Climate Initiative en founding fathers gemeente Rotterdam, DCMR Milieudienst Rijnmond, Deltalinqs en Havenbedrijf Rotterdam N.V. met direct daaromheen een kring van partijen die een actieve bijdrage leveren. Het RCI motiveert, stimuleert, verbindt en faciliteert. Het RCI doet dus niet alles zelf maar werkt als een vliegwiel om brede veranderingen mogelijk te maken. We beschouwen het RCI niet als een organisatie in de formele zin van het woord, eerder als een netwerk én een label om het moois dat op klimaatgebied in Rotterdam gebeurt zichtbaar te maken. Daarnaast is er ook de internationale samenwerking binnen de C40. Wereld steden trekken hierin samen op door kennis te delen en elkaar anderszins te ondersteunen bij aanpak van het klimaatprobleem. Zomer 2008 verwelkomde Rotterdam deze steden tijdens de ‘World Ports Climate Conference’.

4 | Rapportage 2008 Rotterdam Climate Initiative

Deze verschillende vormen van samenwerking verklaren de kracht van de Rotterdamse aanpak. Immers, door elkaar op te zoeken en via constructieve samenwerking ontstaat een veranderkracht die veel sterker is dan de optelsom van losse projecten. In deze rapportage vindt u daarom ook niet alleen initiatieven die direct uit de RCI-koker komen, maar ook die van allerlei samenwerkingspartners. Daarnaast is het een aanstekelijk programma, waar een wervende kracht vanuit gaat. Ook ik ben inmiddels ingewerkt in het klimaatprogramma, zeker na de ontmoeting met mijn collega-burgemeesters van de C40 in Seoul, mei 2009. De ‘drive’ die ik bij hen aantrof om met de diverse aspecten van het klimaat probleem aan de slag te gaan is fantastisch om te zien en maakt het bijna onmogelijk om je hier zelf níet hard voor te maken. Het programma heeft inmiddels veel tastbare resultaten opgeleverd. Van afspraken over duurzaam bouwen die we maakten met alles en iedereen die zich in het Rotterdamse hiermee bezighoudt tot aan de lancering van de Climate Campus, en van schoner vervoer tot groene daken. Ik dank allen die in het afgelopen jaar bijgedragen hebben aan het succes van ‘ons’ klimaatprogramma. Een programma dat gaandeweg 2008 uitgebreid is met een omvangrijk klimaatadaptatieprogramma. Vanaf 2009 richt het RCI zich dan ook niet alleen op CO2-reductie, het tegengaan van klimaatverandering, maar ook op de voorbereiding op de gevolgen van klimaatverandering, oftewel het klimaatbestendig maken van deze regio. Beide programmaonderdelen kennen veel aspecten en tevens volop kansen, ook in economisch opzicht. Daarom wil ik mij hier de komende jaren met alle energie voor inzetten. Ik teken ervoor!

Ahmed Aboutaleb Burgemeester van Rotterdam


Samenvatting Deze rapportage beschrijft de

De transformatie naar een duurzame

activiteiten en resultaten van het

stad en haven is tevens ingegeven

Rotterdam Climate Initiative in 2008.

vanuit economisch perspectief: door

Gestart in 2007 is het RCI in 2008

juist nu maatregelen te nemen blijft

•

uitgegroeid tot een brede Rotterdamse

Rotterdam een aantrekkelijke plaats om

Warmtebedrijf (Duurzame Stad)

beweging die als een vliegwiel

te wonen en een uitstekende locatie

•

functioneert voor het opstarten en

voor nieuwe, duurzame industrie. Het

industrie (AVR Brielselaan) voor het

uitvoeren van klimaatgerelateerde

havengebied kan hiermee zijn

verwarmen van woningen, kantoren

activiteiten in stad en haven. Het RCI

concurrentiepositie verder versterken. In

heeft zich in 2008 uitgebreid als

dit kader is ook de economische crisis

Verbetering energie-efficiency in de

netwerk van burgers, bedrijven en

relevant: veel van de projecten van het

industrie (Energiehaven)

instellingen.

RCI combineren werkgelegenheid en

•

Deltalinqs Energy Forum

De rapportage focust op de halvering

duurzaamheid.

•

Stoompijp Botlek

•

Technopark Rotterdam

van de CO2-uitstoot in de Rotterdamse

•

Samenwerkingsovereenkomst met projectontwikkelaars, bouwers en beleggers Verduurzamen openbare verlichting

Benutten van restwarmte van de

en ziekenhuizen

regio in 2025. De gemeenteraad van

De activiteiten zijn georganiseerd in vijf

Meer duurzame energie via

Rotterdam heeft voor dit programma in

pijlers, te weten Duurzame Stad,

biomassaprogramma (Energiehaven

2007 50 miljoen euro vrijgemaakt, voor

Energiehaven, Duurzame Mobiliteit,

en Duurzame Mobiliteit)

een periode van vier jaar. De 50%-doel-

Energizing City en InnovatieLab. Binnen

•

Meestoken biomassa in centrales

stelling van het RCI geldt voor alle

die pijlers zijn voor de jaren 2007 en

•

Aantrekken biobrandstoffabrieken en

sectoren: voor de industrie en energieop-

2008 zeven prioriteiten bepaald en

wekking, voor het verkeer en vervoer en

inmiddels is een aantal resultaten

•

voor de stad. De reductieopgave

geboekt:

Voorbeeldgedrag van de RCI-partners

bedraagt in 2025 34 Mton CO2.

CO2-afvang, -transport en –opslag

(alle pijlers)

(Energiehaven)

•

Op korte termijn zijn effecten te

•

stimuleren gebruik biobrandstoffen Opzet innovatieplatform BioPort.

Vergroening wagenpark partners, onder meer flexifuel auto’s voor

Inzicht in totale ketenkosten en in

college van B&W

verwachten van het minder en

benodigde aanpassingen in weten

efficiënter gebruiken van energie.

regelgeving

•

Verduurzaming RET-busvloot

•

Opening CATO-pilotplant voor

•

Duurzame bedrijfsvoering gemeente

•

Rotterdam door Clinton Climate

Duurzame energieopwekking en

afvang van CO2

CO2-afvang, -transport en -opslag hebben een langere aanlooptijd. Op

Rotterdam

deze gebieden worden de effecten

Initiative uitgeroepen tot een van de

Vooruitblik

zichtbaar vanaf 2012. Een evenwichtige

drie CCS-hoofdsteden van de wereld

In 2009 heeft het programma een

klimaataanpak kenmerkt zich doordat

Wereldwijde samenwerking van

zwaardere inbedding binnen de

in het begin grote inspanningen nodig

havens op het gebied van klimaat

gemeente Rotterdam en het Havenbe-

zijn om de trend van stijgende

(Energiehaven)

drijf gekregen. Hierdoor is de kracht om

CO2-uitstoot te keren. De eerste

•

C40 World Ports Climate Conference

resultaat te laten zien toegenomen. De

tussendoelstelling betreft het jaar

•

Environmental Ship Index

focus ligt in 2009 meer op het uitvoeren.

2010: het doel is om dan wat

CO2-reductie in gebouwde omgeving

Het RCI blijft noodzakelijk als centrale

CO2-uitstoot betreft onder het niveau

(Duurzame Stad)

aanjaagfunctie, ook in de volgende

van 2005 te zitten. Dit was in 2008 al

•

Samenwerking met woning

collegeperiode. We kunnen constateren

corporaties

dat deze formule werkt.

het geval.


Inleiding

Resultaten over 2008

Een beter klimaat voor mens, milieu en economie Resultaten van het Rotterdam Climate Initiative over 2008 Deze rapportage van het Rotterdam Climate Initiative (RCI) bevat de resultaten over 2008, na de start in mei 2007 het eerste volle verslagjaar. Het RCI is het klimaat programma van de gemeente Rotterdam, Havenbedrijf Rotterdam N.V., Deltalinqs en DCMR Milieudienst Rijnmond. Het hoofddoel van het RCI is een 50% vermindering van

komt voor rekening van de verwachte economische groei

CO2-uitstoot in stad en haven-industrieel complex in

en de daarmee verband houdende toename van

2025 ten opzichte van 1990. Een tweede doelstelling is

industriële productie, scheepvaart en wegvervoer. Het

het versterken van de Rotterdamse economie. Aanvul-

hoofddoel is om in 2025 slechts 12 Mton CO2 uit te

lende opdrachten zijn:

stoten, 50% van de uitstoot in 1990. Dit betekent dat in

• het stimuleren van innovatie en kennisontwikkeling

2025 een uitstoot van 34 Mton CO2 vermeden moet zijn.

op het gebied van duurzaamheid; • het stimuleren van duurzame energie-opwekking; • het betrekken van inwoners en bedrijfsleven.

Figuur 1: De RCI-doelstelling.

Eind 2008 werden de voorbereidingen getroffen om ook

Mton

het klimaatadaptatieprogramma ‘Rotterdam Climate

50

Totaal CO2-uitstoot

Proof’ onder te brengen bij het RCI. Het voorbereiden op en aanpassen aan de gevolgen van klimaatverandering werden daarmee begin 2009 aan de ambities van het RCI

40

Doelstelling RCI

toegevoegd. In deze rapportage over 2008 richten wij ons op het mitigatieprogramma.

30

Doel en aanpak Als internationale havenstad met een sterke industrie is Rotterdam momenteel verantwoordelijk voor ongeveer

20

16% van de Nederlandse CO2-uitstoot. De totale CO2-uitstoot van Rotterdam bedroeg bij de start van het

10

RCI zo’n 29 megaton (Mton), tegen 24 Mton in 1990. Zonder iets aan de beperking van CO2-uitstoot te doen, zou de totale CO2-uitstoot van het Rotterdamse gebied in 2025 naar verwachting 46 Mton bedragen. Deze groei

0 1990

2005

2025


Inleiding


5%

Figuur 2: Aandeel CO2-uitstoot per sector, in 2008

7%

Industrie 88% (uitstoot 25.406 Kton) Gebouwde omgeving 5% (uitstoot 1.378 Kton ) Verkeer & vervoer 7% (uitstoot 2.034 Kton)

88%

Deze figuur laat de CO2-uitstoot per sector zien, in 2008. De CO2-uitstoot door de industrie is veruit het grootst. Hierbij moet aangetekend worden dat de productie weliswaar in het Rijnmondgebied geconcentreerd is, maar het verzorgingsgebied is natuurlijk vele malen groter en internationaal.

De aanpak van het RCI om 34 Mton CO2-uitstoot te

CO2-uitstoot in Rotterdam in 2008

vermijden, kenmerkt zich door drie onderdelen, afgeleid

In 2008 is veel in gang gezet en bereikt. Op korte termijn

van de trias energetica:

zijn effecten te verwachten van het minder en efficiënter

1. minder en efficiënter energiegebruik;

gebruiken van energie. Duurzame energieopwekking en

2. verhoging van het aandeel duurzame energie (energie

CCS hebben een langere aanlooptijd. Op deze gebieden

die is opgewekt uit bronnen die niet op kunnen raken); 3. afvang en opslag van CO2 (Carbon Capture & Storage,

worden de effecten zichtbaar vanaf 2012. Een evenwichtige klimaataanpak kenmerkt zich doordat in

CCS): het afvangen van CO2 bij de industrie en

het begin grote inspanningen nodig zijn om de trend van

energiecentrales en het opslaan daarvan in lege

stijgende CO2-uitstoot te keren. In deze fase van het

olie- en gasvelden. Een deel van de CO2 gaat naar de

programma kan er daarom nog geen sprake zijn van

tuinbouwsector en de frisdrankindustrie.

grootschalige CO2-reductie.

Deze aanpak is in een Actieprogramma vertaald naar een

De eerste uitdaging is om de stijgende trend te stoppen.

set van maatregelen en is onderverdeeld in vijf pijlers:

Het eerste tussentijdse meetmoment op weg naar 2025

• Rotterdam Duurzame Stad;

is het jaar 2010. De tussendoelstelling is om in dat jaar

• Rotterdam Energiehaven;

onder het niveau van 2005 te komen. Uit de huidige

• Rotterdam Duurzame Mobiliteit;

cijfers blijkt dat de uitstoot in 2008, evenals in 2006 en

• Rotterdam Energizing City;

2007, onder het niveau van 2005 ligt. Daarmee zit het

• Rotterdam InnovatieLab.

RCI feitelijk al op koers, voor het halen van de tussen


Figuur 3: Totaal CO2-uitstoot vanaf 2005 30 30 35 25 25

28.900

27.900

28.100

28.800

28.900

tussendoel RCI

23.700

20 20 15 15 11.850

10 10

doel RCI

5

5

0

0

Mton

De cijfers in de balken zijn in Kton

1990

2005

2006

2007

2008

2010

2025

doelstelling van 2010 (het niveau 2005). Mogelijk heeft

volledige capaciteit kunnen benutten. De elektriciteitspro-

de economische crisis die in de tweede helft van 2008

ductie lag in 2008 circa 12% hoger dan in 2007. Voor de

inzette, hierbij een rol gespeeld.

CO2-uitstoot geldt een vergelijkbaar percentage en dat betekent een toename van zo’n 600 Kton. Zonder deze

Wel nam in 2008 de CO2-uitstoot toe ten opzichte van

aanwijsbare oorzaken zou de uitstoot in 2008 gedaald

2007. Voor 2008 komt de uitstoot uit op 28,8 Mton CO2.

zijn ten opzichte van voorgaande jaren.

De analyse van de cijfers laat zien dat de toename twee belangrijke oorzaken. De ene heeft te maken met het

Mondiale, landelijke en lokale ontwikkelingen

opstarten van een nieuwe WKK-installatie die stoom levert

De aandacht voor energie en klimaat is het afgelopen jaar

voor een raffinaderij en daarnaast ook elektriciteit

onverminderd groot gebleven, ook in relatie tot de

produceert. De WKK-installatie is schoner en efficiënter

economische crisis en de mate waarin beide elkaar

dan de huidige installaties, en is dus beter voor het milieu.

kunnen versterken of dempen. Rotterdam werkt

De testfase van de installatie in 2008 (afgerond in april

vanzelfsprekend niet in een vacuüm. Op alle niveaus

2009) leidde echter tijdelijk tot een hogere CO2-uitstoot in

(mondiaal, Europees, landelijk en lokaal) zijn ontwikkelin-

Rotterdam (van ongeveer 600 Kton in 2008), omdat de

gen gaande die van invloed zijn op de Rotterdamse

oude installaties (fornuizen) ook nog in bedrijf waren. Die

aanpak. Hieronder in vogelvlucht de belangrijkste.

hoofdzakelijk is toe te schrijven aan de industrie. Er zijn

testfase is nu afgerond, naar verwachting zal het niveau in 2009 en volgende jaren dalen. De luchtkwaliteit zal

Mondiaal niveau

daarmee tegelijkertijd verbeteren.

Op energiegebied speelt op mondiaal niveau vooral de

De andere oorzaak van de hogere CO2-uitstoot in 2008 is

hoge prijs van olie en gas. De vraag naar energie en de

het gebruik van de elektriciteitscentrale op de Maasvlakte.

prijs ervan liggen als gevolg van de economische crisis

Deze heeft, na 2 jaar van revisie, in 2008 weer de

veel lager dan in hoogconjunctuur het geval zou zijn,


Inleiding


maar de onderliggende structurele toename wordt breed

Landelijk niveau

onderkend. Oplossingen op mondiaal niveau zijn nog ver

Het kabinetsprogramma Schoon & Zuinig omvat het

weg. In december 2008 is in Poznan overlegd over de

landelijk beleid, dat voor 2020 inzet op 30% reductie in

uitgangspunten van het klimaatverdrag dat eind 2009 in

broeikasgassenuitstoot, 2% energiebesparing per jaar en

Kopenhagen moet worden gesloten. Het Kyoto-protocol

een aandeel duurzame energie van 20%. Het eerste

loopt tot 2012; het nieuwe verdrag moet voorzien in de

sectorakkoord van het programma is het landelijke

afspraken over uitstoot van broeikasgassen tot 2050.

convenant ‘Meer met Minder’. Het doel hiervan is om in 2020 30% energie te besparen in 2,4 miljoen bestaande

Europees niveau

woningen en andere gebouwen, door gebouweigenaren

Op Europees niveau is van belang dat de milieuministers

en huurders zo eenvoudig mogelijk en zonder hogere

van de Europese Unie in 2008 groen licht gaven voor het

maandlasten energie te laten besparen.

commissievoorstel om de uitstoot van CO2 de komende

Het Kabinet heeft verder met de grootste energieverbrui-

jaren te verlagen. In 2020 moet de CO2-uitstoot in de EU

kende bedrijven een convenant gesloten om 2%

met ten minste 20% zijn gedaald. Voor Nederland komt

energie-efficiencyverbetering per jaar te realiseren.

dat neer op een reductie van de CO2-uitstoot van 16% ten opzichte van 2005 (een reductie van 22% ten

De Stimuleringsregeling Duurzame Energieproductie

opzichte van 1990) en een verhoging van het aandeel

(SDE), voor de productie van hernieuwbare elektriciteit en

hernieuwbare energie naar 14%.

gas, werd in maart 2008 van kracht. De SDE richt zich op

De EU heeft in de Richtlijn biobrandstoffen afgesproken

wind op land, zonnecellen, biomassa, duurzame

dat in 2010 4% van de brandstof aan de pomp uit

afvalverbranding en groen gas. De regeling vergoedt het

biobrandstof moet bestaan; in 2020 moet dat minstens

verschil in kostprijs tussen fossiele en duurzame energie.

10% zijn.

Als duurzame energie uit een project te weinig oplevert, dan vult de SDE de opbrengsten aan.


Mijn passie ligt in het integreren van duurzaam ondernemerschap in het bedrijfsleven en met name de industrie. Het RCI staat voor mij voor krachtige publiek-private samenwerking om op een duurzame manier nieuwe bedrijvigheid te creëren. Chantal Diepenheim Duursma • projectmanager

Een andere belangrijke ontwikkeling in 2008 is de

‘Biodiesel in het vrachtvervoer’ – Gemeente Rotterdam

invoering van een verplicht energielabel voor woningen bij de overdracht. Voor nieuwbouwwoningen gaat de energieprestatiecoëfficient (EPC) in 2011 naar 0,6 en in 2015 naar 0,4; in 2020 zou deze 0 moeten zijn. Dan zijn

ideeën voor alternatieve energiebronnen zoals water,

nieuwbouwwoningen dus energieneutraal.

wind, zon en biomassa te ontwikkelen. Het RCI heeft een ambitie voor het aandeel van duurzame energie

Voor de doelstellingen van het RCI is de afvang, opslag en

geformuleerd: 20% van het totale energiegebruik in

transport van CO2 (CCS) een essentieel onderwerp,

2020. Dit komt overeen met de landelijke doelstelling en

waarvoor in 2008 op landelijk niveau belangrijke

komt neer op zo’n 7 Mton vermeden uitstoot van CO2 in

ontwikkelingen speelden. Zo richtte Minister Cramer de

2020.

Taskforce CCS op, waarin vertegenwoordigers van

Het opwekken van duurzame energie heeft een gunstige

bedrijfsleven, milieubeweging en overheid zitting hebben.

invloed op de CO2-uitstoot, maar niet perse op die van

In april 2008 opende zij officieel de proefinstallatie van

Rotterdam. Immers, extra windmolens in Rotterdam

TNO-CATO voor het afvangen van CO2 bij E.ON op de

hebben geen direct effect op de uitstoot van elektrici-

Maasvlakte. Ook maakte zij bekend dat een kleinschalig

teitscentrales in Rotterdam. Het stimuleren van het

ondergrondse opslagproject in Barendrecht in aanmer-

opwekken en gebruik van deze duurzame energiebronnen

king komt voor overheidssubsidie, mits aangetoond is

is daarom als aanvullende opdracht aan het RCI

dat dit veilig kan. Het betreft één van de demonstratie-

meegegeven. Het Plan van Aanpak richt zich op

projecten ter voorbereiding op de grootschalige

windenergie, zonne-energie, biomassa en aardwarmte en

ondergrondse opslag van CO2.

wordt in 2009 aangeboden aan het college van B&W.

Regionaal en lokaal niveau

De zestien regiogemeenten van de stadsregio Rotterdam

De provincie Zuid-Holland stimuleert verschillende

hebben in 2008 afgesproken dat de uitstoot van CO2 in

vormen van duurzame energie: gebruik van industrie-

2025 40% lager moet zijn dan in 1990. Tevens is in

warmte in de gebouwde omgeving en bij de glastuin-

2008 een nulmeting CO2 afgerond waaruit blijkt dat de

bouw, opslag of het nuttig hergebruik van CO2, duurzame

regio in totaal ongeveer 3 Mton CO2 meer uitstoot dan

energieopties zoals windenergie, warmte-/koudeopslag

Rotterdam alleen. Het verschil wordt veroorzaakt door de

(WKO), geothermie en biomassa en zuinige en schone

uitstoot van de glastuinbouw en de extra uitstoot van

energieopties in verkeer en vervoer en via de vergunning-

alle overige bronnen (vooral wegverkeer, woningen en

verlening van bedrijven.

midden en kleinbedrijf). De 40% doelstelling is vertaald in een plan van aanpak klimaatagenda, met vijftien

Uit een onderzoek van de provincie Zuid-Holland en

samenwerkingsprojecten rond de thema’s woningbouw,

SenterNovem blijkt dat gemeenten in Zuid-Holland het

bedrijven, glastuinbouw, duurzame energie en gemeente-

energieverbruik van de openbare verlichting fors omlaag

lijke organisatie.

kunnen brengen. Minister Cramer van VROM wil dat gemeenten en provincies de komende jaren op de

Samen met het Dutch Research Institute For Transitions

openbare verlichting besparen, tot 30% in 2020. De

(DRIFT) gaat het RCI evalueren of de juiste stappen gezet

provincie Zuid-Holland heeft zich samen met zes andere

worden om te komen tot de gewenste energietransitie.

provincies sterk gemaakt om dit als eerste te realiseren.

Die stappen worden vertaald naar een aantal indicatoren om te bepalen of het RCI de juiste ontwikkeling

Begin 2009 werd de motie Verbrugge behandeld, waarin

doormaakt om haar ambitieuze doelen te halen.

gevraagd werd naar concreet afrekenbare doelstellingen

In 2008 werd een eerste analyse door DRIFT uitgevoerd.

om Rotterdamse en regionale bedrijven te stimuleren

Dit traject zal leiden tot een stevig monitoringskader.


Pijler 1

Duurzame Stad | Resultaten 2008 per pijler

Rotterdam

Duurzame Stad De pijler Rotterdam Duurzame Stad heeft als doel een forse energiebesparing en reductie van de CO2-uitstoot te realiseren in de gebouwde omgeving. Een aanzienlijk deel van de energievraag van woningen en andere gebouwen moet op termijn ingevuld zijn met duurzame energie en/of CO2-arme warmte. De ambitie van Rotterdam Duurzame Stad is mogelijk

Concreet gaat het om 25% CO2-reductie vanaf 2009 en

door een drastische vermindering van het energiegebruik

50% CO2-reductie vanaf 2011. Om de afspraken te

voor verwarming en koeling en stimulering van duurzame

borgen is een Stuurgroep Duurzaam Ontwikkelen

energieproductie, gebruik van restwarmte en duurzaam

ingesteld.

energieverbruik. Het streven is om voor alle gebouwen

De verdere concretisering van de samenwerkingsovereen-

jaarlijks 3% energiebesparing te realiseren, in sommige

komst gebeurt onder leiding van de voorzitter van

gevallen zal dit gefaseerd gebeuren. Verder gaat het bij

ING Vastgoed. Zo is in 2008 een programma van eisen

woningbouwcorporaties naast een besparing op

opgesteld voor de energieambitie van het nieuw te

stookkosten, die direct bijdraagt aan de CO2-doelstelling,

bouwen Stadskantoor. Dit kantoor wordt een parade-

ook om een flinke besparing op het elektriciteitsgebruik.

paardje, met een fors grotere energiebesparing dan wettelijk vereist. De gemeente zet in op ‘excellent’

Nieuwbouw

volgens de Breeam, wereldwijd de meestgebruikte norm

Voor duurzame nieuwbouw is in juni 2008 een

om de duurzaamheid van gebouwen te meten.

samenwerkingsovereenkomst afgesloten met circa 40 ontwikkelaars, bouwers en beleggers. Hierin zijn

Bestaande bouw

afspraken opgenomen over duurzaam ontwikkelen in

Om CO2-reductie in de bestaande bouw te realiseren, is

Rotterdam die verder gaan dan de nationale afspraken.

een groot aantal activiteiten gestart als aanvulling op het


landelijke programma Meer met Minder. Het gaat

het in op resultaatafspraken met de afzonderlijke

om pilots die later opgeschaald kunnen worden, gericht

corporaties. Bij COM.Wonen leidde deze aanpak inmiddels

op onder meer buurthuizen, sportverenigingen,

tot een succesvol resultaat en zijn er klimaatafspraken

studenten en verenigingen van eigenaren. Voorbeelden

gemaakt. Voor 2009 wordt deze aanpak voortgezet.

zijn de projecten DISCK (verduurzamen van buurthuizen), Scoren met Energie (verduurzamen van gebouwen van

Warmtebedrijf

sportverenigingen) en de Energy Battle waarbij

Het benutten van restwarmte van de industrie voor het

studentenhuizen proberen om zoveel mogelijk energie te

verwarmen van onder meer woningen, kantoren en

besparen in wedstrijdverband. De projecten Quackstraat

ziekenhuizen maakt een jaarlijkse CO2-reductie van 60

en Frans Bekkerstraat zijn opgezet om bij verenigingen

tot 70 Kton mogelijk. Het gebruik van restwarmte heeft

van eigenaren energiebesparing te realiseren. Een deel

ook een positief effect op de luchtkwaliteit, vooral in

van de projecten nadert de afrondingsfase, waardoor in

dichtbebouwde gebieden en, voor zover het kantoren en

2009 concrete resultaten kunnen worden gemeten.

ziekenhuizen betreft, bij lage schoorstenen. Het is dan ook de bedoeling om de beschikbare restwarmte goed te

Woningbouwcorporaties

benutten en in 2020 50.000 woningequivalenten (nieuw

Door gerichte energiemaatregelen in alle woningen en het

en bestaand) aan te sluiten op het collectief warmte

daaraan gerelateerde gasverbruik kunnen de gezamen-

systeem dat gevoed wordt met restwarmte. Het RCI

lijke woningbouwcorporaties vanaf 2025 jaarlijks de

hecht groot belang aan dit project omdat het potentieel

uitstoot van 90 Kton CO2 vermijden. Dit gaat gepaard

van CO2-reductie via collectieve warmte- en koudeleve-

met een lagere NOx-uitstoot en zal dus ook een gunstig

ring groot is.

effect op de luchtkwaliteit hebben. In totaal gaat het om zo’n 160.000 woningen, iets meer dan de helft van alle

In 2008 is gewerkt aan een succesvolle businesscase,

Rotterdamse woningen.

waarbij restwarmte van AVR Brielselaan als warmtebasisbron gaat dienen voor het Rotterdamse warmtenet.

In 2007 werd een samenwerkingsconvenant getekend

Het aansluiten van nieuwe gebouwen is inmiddels

met woningcorporatie Woonbron om te investeren in het

in de uitvoeringsfase en het aansluiten van bestaande

energiezuiniger maken van huurwoningen. In 2008 kwam

gebouwen is in de ontwikkelfase. In 2009 wordt

het samenwerkingsconvenant in de uitvoeringsfase en is

waarschijnlijk definitief besloten over het benutten van

gestart met tien concrete projecten voor een looptijd van

industriële restwarmte, zodat de uitvoeringsfase

vijf jaar.

daadwerkelijk van start kan gaan.

In 2008 is de samenwerking met verschillende andere

Openbare verlichting

woningcorporaties van de grond gekomen. Naast

In 2008 zijn er op het gebied van het verduurzamen van

Woonbron hebben de corporaties Vestia, Woonstad, COM.

de openbare verlichting diverse activiteiten gestart,

Wonen en PWS plaatsgenomen in een Rotterdams

waaronder pilots in het centrum, woonwijken (bijvoor-

Energietransitieplatform voor woningcorporaties. De

beeld Hoogvliet en Kralingen) en parken (Kralingse Bos).

RCI-doelstelling wordt daarmee onderdeel van het

De pilots kennen uiteenlopende soorten energiezuinige

gangbare beleid van de corporaties. Ook bevordert het

verlichting; LED-verlichting en meer traditionele

platform de samenwerking tussen de corporaties en zet

technieken.


Pijler 1

Duurzame Stad

Daarnaast zijn goede ervaringen opgedaan met het dimmen van de openbare verlichting op tijdstippen wanneer dit wat betreft verkeer- en veiligheidsnormen mogelijk is. De ervaringen worden verwerkt in de Lichtvisie voor Rotterdam, die medio 2009 bestuurlijk wordt behandeld en waarin duurzaamheid een belangrijk thema is. Steeds duidelijker wordt dat duurzame openbare verlichting zeer kansrijk is door de relatief gunstige terugverdientijd (lager energieverbruik in combinatie met gunstigere onderhoudsvoorwaarden). In 2008 is een aantal gebieden, waaronder Hoogvliet, meteen op energiezuinige varianten overgestapt omdat vervanging van verlichting uit oogpunt van beheer en onderhoud aan de orde was. In 2009 wordt gestart met een meer grootschalige invoering van nieuwe technieken.


uit de praktijk

Rotterdam Central District ‘Publiek-private samenwerking basis voor duurzame gebiedsontwikkeling’

De gemeente Rotterdam

koers. Maar gaat zelfs een stapje

gemeente, ING, Maarsengroep,

ontwikkelt het Rotterdam

verder. Ook de gebiedsontwikke-

LSI, Unilever, BPF Bouwinvest,

Central District, het gebied bij

ling is duurzaam. Ingenieursbu-

ProRail, NS Poort en Groothan-

het nieuwe centraal station. Met

reau Search van Anne-Marie

delsgebouw, waardoor niet

de komst van 550.000 m2

Rakhorst, autoriteit op dit

alleen op bedrijfsniveau, maar

nieuwe kantoren, woningen en

terrein, heeft in opdracht van

ook op gebiedsniveau nagedacht

voorzieningen speelt de

het RCI onderzoek gedaan naar

wordt. Zo is er afstemming van

gemeente tactisch in op het

de mogelijkheden. Dit leverde

maatregelen waardoor iedereen

ontstaan van de ov-terminal, die

concrete voorstellen op voor

er profijt van heeft, zoals het

aansluit op de HSL en Randstad

bedrijven om vastgoed te

plaatsen van warmte-koude

Rail en zo meer mensen trekt.

verduurzamen en nieuwbouw

installaties in de grond en

duurzaam te bouwen.

zonnepanelen op het dak van het

Door te kiezen voor stedelijke

station.

verdichting rondom het

Uniek is de intensieve samen-

ov-knooppunt kiest Rotterdam

werking van de publieke en

duidelijk voor een duurzame

private partijen, zoals de


Interview

Duurzaam renoveren succesvol:

energielabel A++

Interview met Nico van der Zee van Woonstad Rotterdam en Jeroen Reedijk, toekomstig bewoner

Monumentaal wonen, maar toch duurzaam. Dat kan op het Noordereiland in Rotterdam waar een monumentaal woningblok omgebouwd is tot veertien zeer energiezuinige passief huizen. Bij dit project is voor het eerst in Nederland ‘passief renoveren’ in de praktijk toegepast. En met succes. “Hét bewijs dat energiezuinig renoveren heel goed mogelijk is,” aldus projectleider Nico van der Zee van Woonstad Rotterdam.

Corporatie Woonstad Rotterdam, Villa Nova Architecten en BAM Woningbouw hebben zogenoemde ‘passiefhuis’-principes gebruikt, zoals zeer goede isolatie en ventilatie. Het is een combinatie van hoogwaardige isolatie, drielaagse beglazing, luchtdicht bouwen, goede zonwering, gebalanceerd ventilatiesysteem met warmteterugwinning en zonneboilers. Het project Sleephellingstraat toont aan dat zelfs energielabel A++ binnen bereik ligt.

Lagere energierekening Eén van woningeigenaren is Jeroen Reedijk: “Het Noordereiland en de historische woning spraken me erg aan. Verder zijn de woningen helemaal verbouwd en zullen ze zeer energiezuinig zijn. Dat geeft iets extra’s. Aan de woning zelf is straks niets te zien, maar achter de historische gevel zit veel meer techniek dan je als argeloze voorbijganger zou vermoeden. Ik woon er nu nog niet, maar ik ben wel benieuwd wat straks de besparing op de energierekening zal zijn. Het geeft waarschijnlijk een extra stimulans om nog zuiniger met energie om te

Reedijk: ‘Ik ben benieuwd wat straks de besparing op de energierekening zal zijn’


gaan. Ook ben ik benieuwd naar de combinatie van zonneschermen en isolatie van de woning. Hopelijk blijft de warmte goed buiten tijdens hete zomerdagen.”

Combinatie van beproefde technieken “Het project Sleephellingstraat is een fantastisch project” zegt Van der Zee van Woonstad Rotterdam. “Het is echt uniek dat de voorgevels van de woningen aan

Woonstad Rotterdam is

de Sleephellingenstraat beschermd stadsgezicht zijn én dat ze het hoogste

één van de grootste

energielabel (A++) krijgen. Het is leuk om te zien hoe dit label bereikt wordt. Als

stedelijke corporaties van

je de afzonderlijke maatregelen bekijkt, zijn ze niet bijzonder innovatief of uniek.

Nederland. De corporatie

Het gaat om beproefde technieken die in dit project op de juiste manier

heeft meer dan 50.000

gecombineerd zijn. In de gekozen combinatie leveren ze een zeer goede

woningen en is ontstaan

energiebesparing op.”

uit een fusie tussen Woningbedrijf Rotterdam

Vermarkten

(WBR) en de Nieuwe Unie

“Het vermarkten van energiezuinige renovatieprojecten vormt een extra

(dNU). Tot 2015 wil

uitdaging”, vervolgt Van de Zee. “Potentiële kopers kiezen met name op basis

Woonstad Rotterdam 1,5

van de verkoopprijs, niet op basis van toekomstige energielasten. Het project

miljard euro investeren in

Sleephellingstraat hebben we gesponsord, maar dat kun je natuurlijk niet blijven

de stad.

doen. Uiteindelijk staat of valt de haalbaarheid van dit soort duurzame projecten bij de mogelijkheden om energiezuinige woningen op een goede manier in de markt te zetten. Eén van de mogelijkheden zou zijn om bij het verstrekken van hypotheken verkoopprijs en energielasten mee te wegen. Hier zit echter nog een

Jeroen Reedijk, toekomstig

maatschappelijke discussie aan vast.”

bewoner project Sleephelling straat in Rotterdam.


Pijler 2

Energiehaven | Resultaten 2008 per pijler

Rotterdam

Energiehaven De pijler Rotterdam Energiehaven streeft een toekomstgericht en energie-efficiënt energie- en industriecluster van wereldformaat na. Rotterdam moet dé energie haven worden voor CO2-arme energiebronnen en –producten. Naast energie besparing en duurzame energie zetten we in op het afvangen, hergebruiken en ondergronds opslaan van CO2. In 2005 was de CO2-uitstoot van de industrie in de regio

Rotterdam Climate Initiative naar 2% energie-efficiency-

Rijnmond ongeveer 25 Mton. Dit is circa 25% van de

winst per jaar.

landelijke industriële uitstoot. Deze uitstoot is grotendeels afkomstig van 25 industriële bedrijven. Door de

Deltalinqs spant zich ervoor in om draagvlak te creëren

aard van hun productie zijn de grootverbruikers van

voor de beoogde energie-efficiency. Hiervoor is het

energie met name de raffinaderijen (42%) en de

Deltalinqs Energy Forum (DEF) opgericht.

energiecentrales (30%).

Workshops en masterclasses over nieuwste Binnen de pijler Rotterdam Energiehaven komt het

inzichten

principe van de trias energetica sterk naar voren:

Het Deltalinqs Energy Forum organiseerde in 2008 acht

energie-efficiency, duurzame energie en CCS.

workshops en masterclasses voor de industrie. Externe

Ruim 85% van de CO2-uitstoot in Rotterdam hangt

deskundigen presenteren in deze bijeenkomsten de

samen met de industrie. Voor CO2-reductie is samenwer-

nieuwste technologische inzichten voor verbetering van

king tussen haven, logistiek en industrie essentieel.

de energie-efficiency in diverse onderdelen van de

Energie-efficiency

bedrijfsvoering. Van koelprocessen tot warmte-integratie en van monitoring van energie en CO2 tot processturing.

Energie-efficiency is een belangrijk instrument om de

Op deze bijeenkomsten zijn gemiddeld 25 vertegenwoor-

CO2-reductiedoelstelling te behalen. De industrie in het

digers uit het industrieel bedrijfsleven aanwezig. De

Rotterdamse havengebied streeft in het kader van het

informatie leidt vaak tot slimme oplossingen, zonder dat daarbij altijd de resultaten naar Deltalinqs of de buitenwereld worden gerapporteerd. De workshops over

Deltalinqs Energy Forum (DEF)

energiebesparende technieken voor koeling in industriële

De afspraak met het bedrijfsleven is dat er geen concurrentiegevoe-

processen hebben op verzoek van de deelnemers twee

lige informatie gevraagd wordt. Energieverbruik van een bedrijf is

keer een vervolg gekregen.

namelijk een belangrijke indicator voor diens concurrentiepositie. Resultaten van onderzoeken en projecten in de Rotterdamse

E-team voor onderzoek en ondersteuning

industrie worden binnen het Deltalinqs Energy Forum dan ook alleen

Het E-team van Deltalinqs bestaat uit zo’n twintig

gepresenteerd op basis van vrijwilligheid en geanonimiseerd. We

externe energiespecialisten op tal van aandachtsgebie-

beschrijven daarom hier vooral een kwalitatief beeld van de

den, die met steun van het RCI bedrijven kunnen helpen

resultaten en inspanningen voor CO2-reductie in de industrie.

met onderzoek naar verbetering van de energie-efficiency. In 2008 heeft het E-team in drie bedrijven een


TechnoPark Rotterdam geeft een blik op de toekomst met nieuwe procestechnologie. Demonstratieprojecten op grote schaal versnellen de technische en economische haalbaarheid van innovatieve, duurzame technologieën, die minder impact hebben op de leefomgeving.

energiescan en in drie bedrijven een scan op kansen voor

voor de aanleg van dit stoomnetwerk.

procesintensificatie uitgevoerd.

De ‘stoompijp’ blijkt voor alle participanten commercieel

Zo heeft Indorama, de PET-producent voor plastic flessen

haalbaar. Ook de milieuwinst is bijzonder interessant: het

en verpakkingen, veel energiewinst behaald door een

gezamenlijke stoomnetwerk voorkomt onnodig gas-

ingrijpende ombouw van één van haar fabrieken. Mede

gebruik en verlies aan restwarmte. Er is een reductie

hierdoor is er nu 30% minder energie nodig om 1 kg PET

potentieel van jaarlijks 400 Kton CO2.

te maken. Dat levert een besparing op van 56 Kton CO2

Het plan bestaat uit drie fases: Botlek-west, midden en

per jaar, vergelijkbaar met wat 14.000 personenwagens

oost. In 2009 staat de definitieve samenwerkingsover-

in een jaar tijd uitstoten. Daarnaast hebben de adviezen

eenkomst gepland voor de aanleg en exploitatie van het

van het E-team voor een nieuw type energiebesparende

stoomnetwerk Botlek-west.

warmtewisselaar het bedrijf overtuigd van de juistheid van deze investering.

TechnoPark Rotterdam voor duurzame procesinnovaties

Andere succesvolle voorbeelden zijn adviezen bij Tronox,

Veel innovatieve ideeën komen nooit echt tot ontwikke-

producent van titaandioxide voor onder meer witmakers

ling omdat de testmogelijkheden daarvoor ontbreken. De

in muurverf, papier en plastics. Tronox bespaart 25%

Rotterdamse chemie, raffinaderijen, energiebedrijven en

energie en dus CO2 door betere afstellingen. Verder is in

kennisinstellingen zoals TNO, TU Delft, ECN zijn gebaat

samenwerking met Eneco een aantal scans uitgevoerd op

bij mogelijkheden voor grootschalige demonstratieprojec-

verwarming en verlichting van bedrijfsgebouwen. De

ten van nieuwe, duurzame technologieën en processen.

bedrijven hebben een advies gekregen voor energiezuinige

Een voorbeeld is procesintensificatie, waarvan 25 tot

investeringen.

50% energiebesparing wordt verwacht.

Stoompijp Botlek bespaart 400 Kton CO2

In 2008 heeft Deltalinqs samen met het Havenbedrijf een

Met een gezamenlijke voorziening voor stoomproductie

aantal belangrijke stappen gezet om een TechnoPark te

en een stoomnetwerk kunnen bedrijven onderling stoom

realiseren voor het demonstreren van duurzame

uitwisselen en daarmee aanzienlijk besparen op hun

innovaties. Op het terrein van Huntsman in de Botlek

individuele energieverbruik. Deltalinqs onderzocht de

(havennummer 5210) is een goede bedrijfshal gevonden

kansen hiervoor, samen met het Havenbedrijf en een

waar alle aansluitingen en voorzieningen voor testen op

aantal bedrijven in Rotterdam-Botlek. Na de intentiever-

industriële schaal aanwezig zijn.

klaring heeft het E-team van Deltalinqs in 2008 intensief

Na inrichting van de hal in onderzoeksunits kunnen

geparticipeerd in de ontwikkeling van het businessplan

bedrijven en kennisinstellingen ruimte en ondersteuning


Pijler 2

Energiehaven

Dilemma in toerekenen CO2-besparing

bespaart dan ongeveer 1,5% op

van CO2 met zich mee. Per ton extra

dieselverbruik. Die energiebesparing

CO2-uitstoot bij de productie wordt

Vrachtwagenbanden bestaan voor

en dus CO2-uitstootreductie vindt

over de gehele levensduur van het

éénderde deel uit carbon black.

plaats in de keten en niet direct bij

product echter een besparing van

Evonik Industries ontwikkelde een

de producent van de carbon black.

ongeveer 14 ton CO2 gerealiseerd.

nieuw type carbon black waarmee

De productie van dit nieuwe type

Voor werkelijk inzicht in de

de rolweerstand van een band met

carbon black bij Evonik Carbon Black

CO2-footprint is het dus belangrijk

zo’n 4 tot 5% kan worden verkleind.

Nederland BV in de Botlek brengt

om de hele keten van een product te

De eindgebruiker van de band

een bijna tweemaal zo hoge uitstoot

bekijken.

Voor deze locatie wordt bij de milieudienst een

Ontwikkeling CO2-uitstoot Rotterdamse industrie 2005 – 2008

koepelvergunning aangevraagd voor de milieuruimte

SenterNovem rapporteert jaarlijks de resultaten in

waarbinnen de testen moeten plaatsvinden. Er wordt

energie-efficiency van bedrijven die deelnemen aan de

1,1 miljoen euro subsidie gevraagd in het kader van de

Meerjarenafspraak Energie (nu MJA-3). Hieronder de

subsidieregeling Sterktes in de regio / Pieken in de Delta

resultaten van negentien bedrijven uit de Rotterdamse

van het Ministerie van Economische Zaken. Eenzelfde

industrie. Het betreft bedrijven uit de chemie, metal

bedrag moet van publieke middelen komen. Bij een

lurgie, utilitybedrijven (die gassen en olie leveren aan

huren bij de beheerder van TechnoPark Rotterdam B.V.

positief besluit kan het TechnoPark Rotterdam in 2010 daadwerkelijk van start gaan.

Figuur 4: Energie-efficiency index (EEI) 2005-2008

Resultaten: voortgang in energieefficiency Het is nog te vroeg om nu al grootschalige resultaten van het intensieve energietransitieproces voor de Rotterdamse industrie in 2025 te presenteren. De cijfers over

78,0

74,3

71,7

73,6

2005

2006

2007

2008

2005 tot en met 2008 geven wel een beeld van de voortgang. Het betreft via de overheid beschikbare informatie over de CO2-uitstoot in Rotterdam en over de energie-efficiency van negentien bedrijven uit deze regio die deelnemen aan de Meerjarenafspraak Energie. Naast deze cijfers is het van belang om aandacht te

Figuur 5: Vermeden CO2–uitstoot 2005 – 2008

besteden aan CO2-reductie in de totale keten van

MJA-3 bedrijven door energie-efficiency (Kton)

grondstof tot eindproduct. Daarover is echter nog te weinig bekend, hoewel er zowel bij bedrijven als bij het publiek steeds meer aandacht komt voor de CO2-footprint van een product. Bedrijven in het haven-industrieel

500,5

528,5

625,8

677,7

2005

2006

2007

2008

complex kijken niet meer alleen naar energieverbruik in hun eigen productieprocessen, maar ook in de logistieke processen daarvoor en daarna.


productiebedrijven), tankopslag en voedingsmiddelenin-

Figuur 6: CO2-uitstoot Rotterdam in chemie-,

dustrie. Omdat de energieproducenten en raffinaderijen

energie- en raffinagesector

nog geen Sectorconvenant energie-efficiency met de

Chemische industrie (Kton)

overheid hebben gesloten, zijn hun energie-efficiency cijfers over 2008 niet bekend. 2.377,3

2.291,4

2.258,0

2.177,1

78,0 naar 71,7 maar vertoont met 73,6 een hapering in

2005

2006

2007

2008

2008. De daling in de periode 2005 tot en met 2007 is

32 bedrijven

34 bedrijven

34 bedrijven

35 bedrijven

De Energie-efficiency index (EEI) is een index met 100 als referentie. Hoe lager de EEI, hoe efficiënter het bedrijf. De EEI is in de periode 2005 tot en met 2007 gedaald van

dus een forse verbetering van de energie-efficiency (6,3%-punten, ofwel 8% in 3 jaar). Dat is in lijn met de

Raffinaderijen, (Kton)

toename van de hoeveelheid CO2 die daardoor bespaard is. De wereldwijde economische crisis zien we echter terug in de verminderde energie-efficiency in 2008. Fabrieken die niet op volle kracht draaien, verbruiken de

10.799,3

10.166

10.326,4

10.207,9

2005

2006

2007

2008

5 bedrijven

5 bedrijven

5 bedrijven

5 bedrijven

energie minder efficiënt. Over 2009 verwachten we op dit vlak nog geen verbetering. In figuur 6 tonen gegevens van DCMR Milieudienst Rijnmond de absolute CO2-uitstoot in kilotonnen per jaar. In totaal gaat het om 68 bedrijven in het Rotterdamse industrieel complex, waarvan 50 grote energiegebruikers. Uit deze gegevens blijkt een daling van CO2-uitstoot bij

Energie-installaties (Kton)

de chemie en raffinaderijen. De toename van de CO2-uitstoot in 2008 verklaart DCMR uit de gestegen energieproductie in Rotterdam. In 2008 heeft één van de bedrijven na een revisie op volle

11.458,1

11.173,0

11.007,1

12.072,2

2005

2006

2007

2008

9 instalaties

9 instalaties

9 instalaties

10 instalaties

capaciteit geproduceerd. Ook is bij één van de raffinaderijen een nieuwe energiebesparende warmtekrachtcentrale voor een testperiode extra in gebruikgenomen, naast de bestaande installatie.

Duurzame energiebronnen: windenergie Het gebruik van duurzame energie, waaronder windener-

Totaal grote industriebedrijven, inclusief bedrijven voor opslag natte bulk en afvalverbranding

gie, krijgt steeds meer aandacht binnen het RCI. Kleine windmolens in het stedelijk gebied zijn in ontwikkeling en het RCI dringt er bij de gemeente op aan om de regelgeving voor de plaatsing te vereenvoudigen.

25.918,60

24.918,3

25.102,70

26.283,7

2005

2006

2007

2008

De grootste inspanning ligt vanzelfsprekend in en om de haven. In 2008 is een onderzoek gestart om te bepalen welke locaties het beste zijn om het windenergievermo-


Pijler 2

Energiehaven

gen drastisch te verhogen. Hierbij onderscheiden we twee

Biomassa als grondstof voor groene energie

soorten gebieden: onshore en nearshore. Offshore

Het meestoken van biomassa in kolen/biomassacentra-

windenergie valt buiten de invloedsfeer van het RCI. Wel

les en in de afvalverbranding levert wat betreft biomassa

staat het RCI positief tegenover de kabinetsplannen, om

de grootste reductie aan CO2 en heeft op termijn het

6.000 MW windenergie op de Noordzee in 2020 te

grootste potentieel. AVR startte, met het in gebruik

realiseren.

nemen van een warmtekrachtinstallatie op biomassa (B-hout). Onzekerheden rond de stimulering van

Onshore: in het havengebied zelf

meestook door het Rijk maakten dat het meestoken van

Voor het havengebied is in 2001 een Regionaal

biomassa in 2008 nog niet grootschalig is opgepakt.

Convenant Realisatie Windenergie overeengekomen. Dit

Door het bijstoken van biomassa bij de elektriciteitscen-

convenant heeft het Havenbedrijf Rotterdam binnen zijn

trales wordt verbranding van fossiele brandstoffen, en

beheersgebied met voortvarendheid uitgevoerd. Eind

daarmee de uitstoot van CO2, vermeden. Het gaat om

2008 stond voor 151 MW aan windenergievermogen in

een forse reductie, het streven is om 4,5 Mton

het havengebied opgesteld. Op basis van afspraken over

CO2-reductie te behalen in 2025.

de vestiging van windmolens op de buitenring van Maasvlakte 2 komt daar op termijn nog eens 108 MW

Biobrandstoffen voor duurzame mobiliteit

aan windenergievermogen bij. Ook wordt gekeken waar

In 2008 zijn twee biodieselfabrieken verrezen. Bij

extra windmolens kunnen komen die uitgaan boven de

BioPetrol in de Botlek is de eerste eenheid aan het eind

verplichtingen van het convenant. Dit zal in 2009 in

van het jaar in gebruik gesteld. De capaciteit van

nauwe samenspraak gebeuren met de convenantpart-

BioPetrol bedraagt 400.000 ton biodiesel. Op de

ners, Domeinen en andere beheerders en/of gebruikers in

Maasvlakte zijn de voorbereidingen getroffen om een

het havengebied.

derde geavanceerde biodieselfabriek te gaan bouwen. Verder is er een grote bio-ethanol-plant in Europoort in

Nearshore: voor de kust van Maasvlakte 2, maar

aanbouw. De marktomstandigheden voor de productie

binnen de 12-mijls zone

van biobrandstoffen waren in 2008 overigens niet

Het Nearshore gebied voor de kust van Maasvlakte 2 tot

bijzonder gunstig: ongunstige grondstof- en afzetprijzen

aan de 12-mijls zone kan worden onderverdeeld in

en men kon goedkoop (gesubsidieerde) biodiesel

meerdere gebieden. Het is een complexe setting met veel

importeren. Hierdoor bestond er geen grote haast om te

randvoorwaarden, waaronder de Kaderrichtlijn Water,

gaan produceren.

Kaderrichtlijn Marine Strategie en de Vogel- en Habitatrichtlijn. In 2008 heeft het RCI een extern

Een grote slag werd gemaakt rond het gebruik van

onderzoek laten uitvoeren naar de mogelijkheden voor

biobrandstoffen. Zo organiseerde het RCI de ‘Biobrand-

windenergie inclusief een stakeholderanalyse en een

stoffen BBQ’ (BBBBQ) voor ondernemers die kunnen

eerste raming van de financiële en juridische haalbaar-

bijdragen aan de invoering van duurzame mobiliteit. Het

heid van een dergelijk project. In 2009 is het onderzoek

RCI maakte afspraken met onder meer eigenaren van

gereed en worden vervolgstappen gezet.

grote wagenparken, autoverkopers en pomphouders in Rotterdam. Een taxicentrale tekende voor de overgang

Duurzame grondstoffen en energie

naar biobrandstofwagens en bedrijven zijn gestart met

Het verwerken van grondstoffen in de haven en het

de verduurzaming van het wagenpark. Het Havenbedrijf

opwekken van energie moet zo duurzaam mogelijk

Rotterdam heeft het goede voorbeeld gegeven met de

gebeuren. Dat kan onder meer door biomassa en

versnelde vervanging van eigen leasewagens. Bijna alle

biobrandstoffen te gebruiken of te produceren.

wagens hebben nu een groen energielabel en 15% van


uit de praktijk

Deltalinqs Energy Forum ‘Kennisplatform industrie voor energiebesparing’ Deltalinqs, de ondernemersorganisatie voor haven en industrie in Rotterdam, is initiatiefnemer van het Deltalinqs Energy Forum (DEF). Een programma om draagvlak te creëren voor de verhoging van energiebesparing en CO2-reductie bij de Rotterdamse industrie. Hiermee versterkt het bedrijfsleven het

Marijns vader werkt aan energiezuinige productie van waterstof. Hij vertelt

duurzaam ondernemen én de

over duurzaam autorijden op waterstof, vooral als de waterstof met schone

internationale concurrentie

energie kan worden geproduceerd. Arlette, Isa en Marlijn mogen als een echte

positie van Rotterdam.

coureur even in het prototype van een raceauto op waterstof, gebouwd door studenten van de Hogeschool Rotterdam.

De zestig aangesloten bedrijven kunnen elk jaar deelnemen aan

Rotterdam Climate Initiative

draagvlak voor duurzaamheid en

masterclasses en workshops van

betalen de deelnemende

energietransitie in de industrie

DEF. Deze stimuleren op

bedrijven een bijdrage in de

versterken. Zo maakte zij in

operationeel niveau energie

kosten voor organisatie, externe

2008 samen met kinderen en

besparingen en innovaties in

sprekers en vervolgonderzoek.

ouders uit acht industriële

industriële processen en

Maatschappelijk verantwoord

bedrijven een serie klimaat

installaties. In een open

ondernemen en kostenreductie

filmpjes. Daarin vragen kinderen

atmosfeer bespreken veelal

zijn de belangrijkste motieven

aan hun ouders uit de industrie

externe deskundigen en

voor bedrijven om in het

wat hun bedrijf doet met het

bedrijven best practices,

Deltalinqs Energy Forum te

klimaat. De filmpjes zijn te

relevante onderzoeken en

participeren.

vinden op YouTube onder de

oplossingsrichtingen met elkaar.

Deltalinqs wil ook in een

titel: Kinderen over klimaat.

Naast de ondersteuning door het

persoonlijke benadering het Isolatiebedrijf Hertel voert een scan uit op energieverlies bij een DEF-bedrijf


Pijler 2

Energiehaven

Wat mij inspireert in werken voor het RCI is het enthousiasme en de gedrevenheid van iedereen die zich voor het RCI inzet. Met zijn allen zetten we de schouders onder dit mooie project en dat geeft veel energie. Marieke Schreuder • procesmanager en programmasecretaris – Programmabureau RCI

Met het einde van het olietijdperk (plantjes van heel vroeger) zullen we het moeten hebben van een uitgekiend gebruik van aarden zeeoppervlak om planten te kweken…. en van veel (technologische) innovaties. Daarmee bezig zijn… dat inspireert me. Jan van der Zande • programmamanager Biomassa programma – Havenbedrijf Rotterdam N.V.

Met CCS kunnen bedrijvigheid en klimaataanpak elkaar versterken in Rotterdam! Zo kunnen onze kinderen ook genieten van een sterk en schoon Rotterdam. Nicole van Klaveren • beleids adviseur CCS-project, expertisecentrum DCMR


het wagenpark is geschikt voor biobrandstoffen. Hierdoor

(TUD) een discussieprogramma met het publiek

zal het Rotterdamse straatbeeld de komende jaren

georganiseerd over duurzaamheid, in Rotterdam,

veranderen. Er zullen duizenden voertuigen op biobrand-

Amsterdam en via internet. De resultaten zijn gepresen-

stoffen rondrijden en bio-pompen worden de normaalste

teerd in relevante EU-kringen, als onderdeel van een

zaak van de wereld. Rotterdam is de eerste Nederlandse

lobbytraject.

stad waar dat op grote schaal zal gebeuren. Uit

In 2008 zijn de functie-eisen voor een lectorschap

berekeningen van TNO blijkt dat Rotterdamse automobi-

bioprocessen opgesteld (met Hogeschool Rotterdam),

listen die overstappen op biobrandstoffen hun CO2-

zodat de lector in 2009 in dienst kan treden. Dit is een

uitstoot als gevolg van autorijden tot wel 70% kunnen

belangrijke stap, omdat de bio-based bedrijven in de

terugdringen.

haven behoefte hebben aan inhoudelijk deskundigen op

In 2008 is ook gestart met het project Biodiesel voor

het gebied van bioprocessen.

Vrachtvervoer, met als doel vervoerders en verladers te bewegen om op biodiesel te gaan rijden.

CO2-afvang, -transport en -opslag (CCS)

Bio-based productie als nieuwe industriële impuls

Voor de RCI-doelstelling is de afvang, het transport en de

In 2008 is een InnovatiePlatform BioPort opgericht, met

opslag van CO2 van essentieel belang. Het is de bedoeling

als doel om via demonstratieprojecten bio-based

om ondergronds 20 Mton CO2 per jaar op te slaan, vanaf

industriële processen in het haven-industrieel complex te

2025. Als tussendoelen zijn gesteld om vanaf 2015 3 tot

introduceren. De eerste demo betreft bioraffinage van

5 Mton CO2 per jaar ondergronds op te slaan en vanaf

raapzaadschroot. In de haven van Rotterdam is

2020 15 Mton. Deze doelen geven in belangrijke mate

raapzaadschroot beschikbaar. Bioraffinage maakt het

invulling aan de nationale CCS-doelstelling, zoals

mogelijk om hieruit weer andere producten te maken,

verwoord in ‘Schoon en Zuinig’, het klimaat- en

zoals eiwitten en mineralen.

energieplan van het Kabinet.

Internationale handel in biomassa

Het tempo waarin ondergrondse opslag van CO2 mogelijk

In 2008 heeft het RCI deelgenomen aan twee commis-

is, is mede afhankelijk van financiële middelen. CCS is

sies die inhoud moesten geven aan de normen voor

namelijk een techniek in ontwikkeling, hiervoor is

duurzaamheid van biomassa (uitwerking van de

nationale en EU-financiering noodzakelijk alsmede

zogenoemde Cramer criteria) en het vastleggen ervan in

aanpassingen van de weten regelgeving.

een Technische Afspraak. Deze worden ingebracht in

In 2008 wees het Clinton Climate Initiative van de

Europa en al gebruikt bij certificering. De rol van het RCI

voormalige Amerikaanse president Clinton Rotterdam

was vooral om het hanteerbaar te houden op de

aan als een van de drie CCS-hoofdsteden van de wereld,

werkvloer. Verder is er gestart met de voorbereidingen om

naast Pennsylvania en Victoria (Australië).

te komen tot een handelsplatform voor bio-commodities. Dit is een belangrijke kans voor Rotterdam, omdat de

CCS, van idee naar realisatie

stad op die manier echt een positie in de biomassamarkt

Meer en meer wordt duidelijk welke kosten zijn gemoeid

kan claimen en de handelsdynamiek kan vergroten.

met het ontwikkelen van CCS. De voortgang hierin staat in de jaarlijkse rapportage over CCS die in de zomer

Biomassa in de kenniseconomie

verschijnt. In de rapportage van 2007 is geconstateerd

Het RCI heeft als sponsor opgetreden voor het Renewable

dat CCS inderdaad de noodzakelijke en significante

Resources and Biorefineries congres, waar wetenschap en

bijdrage kan leveren aan het halen van de RCI-doelstellin-

bedrijfsleven elkaar ontmoetten. Burgemeester Opstelten

gen. De rapportage 2008 bracht gedetailleerder in beeld

opende het congres in het WTC.

wat de totale ketenkosten zijn en welke aanpassingen in

Verder is in samenwerking met het Kluyver Instituut

weten regelgeving de realisatie van CCS kunnen


Pijler 2

Energiehaven

ondersteunen. De 2009 rapportage omvat een business

waarden het ontwikkelen en financieren van CCS mogelijk

case voor een transport- en opslagonderneming. Tevens

is. Het al dan niet kunnen invullen van deze financiële en

is uitgewerkt wat CO2-afvangprojecten (grootschalige

organisatorische randvoorwaarden zal beslissend zijn

demonstratieprojecten) kosten en is de gehele keten

voor het tempo waarmee CCS in Rotterdam kan worden

beschreven in een overkoepelend financieel model met

gerealiseerd en of de doelstelling voor 2025 binnen bereik

bijbehorende financieel risico en gevoeligheidsanalyse.

ligt. In 2009 verschijnt een CCS-rapportage op basis

Deze resultaten worden gepresenteerd aan de nationale

waarvan met de nationale en EU-overheid zal worden

overheid en EU. Doel is het verwerven van fondsen

overlegd over financiële ondersteuning.

teneinde een start te kunnen maken met de opbouw van het CCS-netwerk.

World Ports Climate Conference

Activiteiten 2008

Het Havenbedrijf Rotterdam, een van de RCI-partners, gaf

In 2008 hebben de volgende activiteiten plaatsgevonden:

in juli 2008 de internationale samenwerking met andere

• Onderhouden van contacten met stakeholders bij de

havens een extra impuls door de organisatie van de C40

Europese Unie in Brussel. Zo heeft Eurocommissaris

World Ports Climate Conference. In deze conferentie is

voor energiebeleid Piebalgs een bezoek aan

gesproken over de mogelijke inspanningen van havens en

Rotterdam gebracht, waarbij de industrie in de

bedrijven voor het verminderen van de luchtverontreini-

gelegenheid is geweest de CCS-voornemens toe te

ging en uitstoot van CO2. De voornemens zijn verwoord

lichten.

in een declaratie die is gesteund door alle 55 tijdens de

• Voorbereiden van een financiële claim, voor het

conferentie aanwezige havensteden. De International

aanleggen van een CO2-transport en -opslag

Association of Ports & Harbors (IAPH) ondersteunt en

infrastructuur, voor de rijksbegroting van 2010. Deze

promoot het initiatief nu verder.

claim is later meegenomen in de onderhandelingen voor het crisispakket. Dit heeft niet geleid tot het toekennen van financiële middelen. • Verder uitwerken van de Rotterdamse CO2-keten. Het

de luchtkwaliteit en vermindering van de CO2-uitstoot voortgekomen. Eén daarvan staat onder Rotterdamse

werkpakket is in drie delen opgesplitst:

leiding en concentreert zich op de nadere uitwerking van

• opstellen

een Environmental Ship Index (ESI). De index richt zich in

van een business case voor een

(regionaal) transport- en opslagbedrijf door het

eerste instantie op het verminderen van de uitstoot van

Havenbedrijf Rotterdam in samenwerking met

CO2, NOx, SOx en fijnstof (PM). Deze index zal in 2010

private partners;

gereed zijn voor havens en andere partijen, zoals de

• berekening

van CO2-afvangkosten voor groot

schalige demo’s bij zeven Rotterdamse bedrijven.

Uit de conferentie zijn vijf projecten ter verbetering van

• financiële

validatie en consistentie van de

gegevens uit business case transport en opslag- en

verladers, om te gebruiken voor het promoten van schonere schepen. Het Havenbedrijf is van plan het instrument in te zetten om de schoonste schepen een reductie op de havengelden te kunnen bieden.

afvangkosten grootschalige demo’s. De opzet van een ‘overall’ financieel model, ontwikkelpaden en

Voor de ontwikkeling van de Environmental Ship Index

financieringsconstructies en risicoanalyse.

wordt samengewerkt met de havens van Antwerpen, Bremen, Le Havre, Hamburg en Amsterdam. Het

2009 en verder

basisvoorstel wordt ook besproken met andere havens in

2009 en 2010 zullen beslissend zijn voor de ontwikkeling

de wereld, reders, verladers, scheepsagenten en

van CCS. Door het RCI is dan in voldoende mate in detail

classificatiebureaus, om een zo breed mogelijk gebruik te

uitgewerkt met welke financiële middelen en randvoor-

realiseren.


uit de praktijk

World Ports Climate Conference ‘HbR zet zich in voor wereldhavens en klimaat’

vaart om schoner en efficiënter te gaan varen. Het initiatief heeft inmiddels de naam World Ports Climate Initiative (WPCI) gekregen en is ondergebracht bij de International Association of Ports and Havenbedrijf Rotterdam N.V. zet

te werven en invloed uit te

Harbours (IAPH) in samenwer-

zich samen met het Rotterdam

oefenen op andere overheden.

king met de American Associa-

Climate Initiave onder de

Ook wil men het gebruik van

tion of Port Authorities (AAPA)

paraplu van de C40 in om

walstroom verder ontwikkelen,

en de European Sea Ports

zeehavensteden te bewegen

waardoor schepen niet via hun

Organisation (ESPO).

gezamenlijk de CO2-uitstoot

generatoren CO2 uitstoten.

omlaag te brengen. Belangrijk

Daarnaast zet men in op

startpunt was de C40 World

energiebesparing bij haven

Ports Climate Conference in juli

verlichting en havengebouwen.

2008 in Rotterdam. Een groot

Verder komt er een zogenaamde

succes. Bij deze gelegenheid

Environmental Ship Index. Een

hebben zo’n 350 afgevaardigden

scorelijst voor de milieupresta-

van 55 zeehavens een gezamen-

ties van schepen. Door hier

lijke verklaring omarmd. Daarin

incentives aan te koppelen,

hebben zij de intentie uitgespro-

stimuleren havens de scheep-

ken om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen. Havensteden kunnen elkaar ondersteunen, doordat ze met vergelijkbare problematiek en economische kansen te maken hebben. Zo hebben de zeehavens de intentie om kennis uit te wisselen en gezamenlijk projecten uit te voeren, fondsen


Interview

In de wereld van CATO is het

dringen geblazen Interview met Lodewijk Nell van TNO

“Nederland zit midden in een Europese beautycontest. De jacht op het binnenhalen van de door de EU gefinancierde demonstratieprojecten is begonnen. Wie kan als eerste in Europa een grootschalige CCS-portal demonstreren?” Lodewijk Nell van TNO over de pilotplant van E.ON op de Maasvlakte en de wereld van CATO. Een wereld waarin overheid, wetenschappers en bedrijfsleven werken aan veilige en efficiënte CCS-infra structuur. Met als doel: een duurzaam energiesysteem.

Op 2 april 2008 werd de eerste proefinstallatie voor CO2-afvang uit rookgassen geopend bij elektriciteitsproductiebedrijf E.ON. De installatie is projectonderdeel van het CATO-programma: CO2 Afvang Transport en Opslag. TNO is coördinator van deze pilotplant en na de overheid de grootste investeerder in de kennisontwikkeling voor CATO.

Pronkstuk De E.ON pilotplant op de Maasvlakte is een groot succes. Zo succesvol zelfs dat het project meedingt als demonstratieproject voor de Europese Unie. “De pilotplant is een pronkstuk van afvangtechnologie”, aldus Nell, sinds drie jaar Business Development Manager bij TNO. “Deze testfaciliteit is de eerste in haar soort in Nederland en E.ON is het tweede bedrijf in Europa met een dergelijke pilotplant. Wereldwijd is er slechts een klein aantal vergelijkbare installaties in gebruik. De installatie test vloeistoffen die CO2 uit rookgassen kunnen binden:

Nell: “De pilotplant is een pronkstuk van afvangtechnologie”


hét wapenfeit van CATO. Het is bijzonder dat Nederland dit heeft en daar mogen we trots op zijn.”

Verschillende rollen De wisselwerking met het RCI, partner in de CATO-pilot, verloopt zeer natuurlijk. Nell: “Ieder draagt iets bij vanuit zijn eigen rol, waardoor je elkaar versterkt. Het RCI richt zich duidelijk op de implementatie en de zakelijke kant van de business case. Wij werken als uitvoerende partij vanuit de kerngebieden Industrie & Techniek en Bouw & Ondergrond aan de pilotplant. We richten ons op de ontwikkeling van afvangtechnieken. Daarnaast op vraagstukken als veilige opslag van CO2 in de aarde. Wat gebeurt er bijvoorbeeld als CO2 onder hoge druk getransporteerd wordt? Beide richtingen zijn essentieel om in de komende jaren schoon gebruik van fossiele brandstoffen mogelijk te maken”, zegt Nell.

Niet alleen bedenken Het maken van een uitvoerbare businesscase is geen direct te sturen proces, daarom zijn de kwartiermakers binnen de werkgroep, zoals TNO, Shell, UCE, E.ON en ECN, van essentieel belang. Nell fungeert zelf als een ‘technisch makelaar’ binnen het project, en brengt partijen samen. “Het is mooi dat ik door de juiste partijen bij elkaar te brengen dagelijks meewerk aan een belangrijke


Interview

Lodewijk Nell, Business

oplossing van de klimaatproblemen. Je geeft niet alleen advies, maar je bent ook

Development Manager bij TNO

nauw betrokken bij de uitwerking en de implementatie.”

Nieuwe richting Door het succes van onder meer de pilotplant, richt CATO zich sinds medio 2008 als CATO2 op het commercieel toepasbaar maken van CCS-technieken. Het stadium van demonstratie is daarmee aangebroken. Dat betekent dat niet alleen een onderdeel van de keten in een kleinschalige pilot wordt getest, maar dat het gehele proces van afvang tot opslag onder de loep wordt genomen. Nell: “Een spannend proces. Als je de pilot moet opschalen naar de industrie is het niet vrijblijvend meer. Dan kun je de grote hoeveelheden niet meer de lucht in laten gaan maar moet je ze daadwerkelijk afvangen. Met dat volume sta je echt voor de uitdaging hoe je die CO2 veilig getransporteerd en opgeslagen krijgt.” Kennisinstelling TNO maakt wetenschappelijke

Toekomst

kennis toepasbaar om het

Het CATO-project is van groot belang voor de ontwikkeling van betaalbare

innovatief vermogen van

technologie die nodig is voor de realisatie van CO2-afvang en -opslag. “Ik

bedrijfsleven en overheid te

verwacht dat we op korte termijn fossiele brandstoffen schoon kunnen

versterken. Het RCI en TNO

verbruiken. Over twintig jaar is CO2-afvang heel normaal. Het is dan zelfs raar

versterken elkaar in hun

als je het niet doet. Ook de CO2-economie zal zich steeds verder ontwikkelen,

zoektocht naar een veilige

wat creatieve toepassingen van CO2 mogelijk maakt. Bijvoorbeeld bij het winnen

en efficiënte CCS-infra

van olie en gas door CO2 in ‘lege’ olie- en gasvelden te pompen. Dat verhoogt de

structuur.

druk in die velden, waardoor er weer gas en olie gewonnen kan worden. Kortom: CCS heeft de toekomst. Daar ben ik van overtuigd.”


Pijler 3

Duurzame Mobiliteit | Resultaten 2008 per pijler

Rotterdam

Duurzame Mobiliteit De pijler Duurzame Mobiliteit heeft tot doel om de CO2-uitstoot van verkeer en vervoer te halveren in 2025 door gebruik van alternatieve brandstoffen, schone motoren en door wezenlijk ander verkeersgedrag. Ook spant Rotterdam zich in om de schadelijke uitstoot van binnenvaart en zeescheepvaart te verminderen.

De 50% CO2-reductie doelstelling van het RCI vertaalt zich voor de verkeers- en vervoersector in een benodigde reductie van 1,7 Mton CO2, waarbij haven en stad elk grofweg de helft van deze reductie voor hun rekening nemen. De scheepvaart en het grootste gedeelte van het vrachtvervoer is toe te schrijven aan de haven, waardoor de CO2-reductie opgave voor duurzame mobiliteit in de

1. ‘Clean use’, schoon gebruik van het mobiliteitssysteem (verkeer, vervoer, logistiek) door ruimtelijke planning, kilometerreductie en gedragsbeïnvloeding; 2. ‘Clean Vehicles’, schone voertuigen: het toepassen van efficiëntere verbrandingsmotoren of andere vormen van voertuigaandrijving; 3. ‘Clean fuels’, schone brandstoffen: het gedeeltelijk of

stad op maximaal 0,8 Mton CO2 terecht komt.

geheel vervangen van fossiele brandstoffen door

Gemakshalve gaan we voorbij aan het feit dat ongeveer

schonere brandstoffen.

eenderde van de CO2-uitstoot gekoppeld aan automobiliteit toe te schrijven valt aan verkeer op de rijkswegen. Dit valt buiten de invloedssfeer van de gemeente. De 50% CO2-reductie doelstelling voor deze sector is moeilijk realiseerbaar. De voornaamste oorzaak hiervoor is de continue groei van het aantal voertuigkilometers en de terughoudendheid op diverse overheidsniveaus bij het nemen van restrictieve (vaak impopulaire) maatregelen. Daarom richt het RCI zich op de korte en middellange termijn in eerste instantie op ontkoppeling van de groei van CO2 van de groei van het aantal voertuigkilometers. Pas daarna kan worden gewerkt aan het reduceren van de totale CO2-uitstoot.

Transitie-aanpak Om de CO2-reductieambitie te realiseren is gekozen om als eerste de mobiliteitsvraag zo efficiënt mogelijk in te richten: het stimuleren van alternatieven voor autogebruik en minder autogebruik. De mobiliteitsvraag die dan overblijft wordt daarna duurzaam ingevuld. Dit is in lijn met de RCI-aanpak die is afgeleid van de ‘trias energetica’. Voor de pijler Duurzame Mobiliteit is deze als volgt ingevuld:

Oplaadpunt elektrisch vervoer


Pijler 3

Duurzame Mobiliteit

De bovengenoemde stappen maken samen de transitie

het RCI de gemeenteraadsbrief Duurzame mobiliteit

naar duurzame mobiliteit mogelijk en leiden tot de

opgesteld en bestuurlijk vastgesteld. In 2008 is gestart

volgende drie deelprogramma’s: Duurzame mobiliteits

het gedachtegoed binnen de gemeente te verinnerlijken en

kalender, Biobrandstoffen en Elektrisch vervoer. In 2008

tot regulier werk te maken. In diverse dossiers, bijvoor-

zijn grote vorderingen gemaakt bij de verdere invulling en

beeld fiets en openbaar vervoer, zijn de aangescherpte

voorbereiding van deze programma’s.

doelen in de reguliere werkplanning opgenomen. Voor sommige andere dossiers, zoals parkeren en stedelijke

Clean use

inpassing, is daarvoor meer tijd nodig.

Een schoon gebruik van het mobiliteitssysteem richt zich in eerste instantie op een goede ruimtelijke planning.

Het RCI is vanuit de aanjaagfunctie gestart met het

Zogenoemde ‘binnenstedelijke verdichting’ is belangrijk

deelprogramma Duurzame mobiliteitskalender. Het doel

binnen de Stadsvisie. In de binnenstad komen er 58.000

is ervoor te zorgen dat bij het plannen van gebieds- en

woningen bij, vlakbij knooppunten van openbaar vervoer.

infrastructuurprojecten duurzame mobiliteit meteen een

Het binnenstadsplan van de gemeente richt zich op een

plek krijgt. De kalender maakt inzichtelijk welke onderwer-

toenemend aandeel van voetgangers, fietsers en reizigers

pen rond duurzame mobiliteit in welke fase van de

die gebruikmaken van het openbaar vervoer. Ook richt het

planvorming op te pakken zijn. De duurzame mobiliteits-

plan zich op reductie van het autogebruik. Verder moet de

kalender wordt in 2009 verder uitgewerkt.

Maasvlakte 2 het meest duurzame bedrijfsterrein worden. Cruciaal onderdeel is gedragsbeïnvloeding. Grote

Clean vehicles

ambities zijn er met mobiliteitsmanagement. Werkgevers

Voor personenauto’s is een transitie van schoon fossiel,

spelen hierbij een cruciale rol.

via biobrandstoffen, naar volledig elektrisch voorzien. Voor vrachtauto’s is het eindbeeld minder duidelijk,

In 2008 heeft de gemeente Rotterdam (Dienst Steden-

waarschijnlijk komen er diesel-hybride voertuigen en een

bouw en Volkshuisvesting) in nauwe samenwerking met

mogelijke introductie van (bio)gas. Bij schone voertuigen en schone brandstoffen speelt het bekende kip en ei

Bio-ethanol pompstation

dilemma. Pompstations gaan pas schone brandstoffen (zoals bio-ethanol, biogas of biodiesel) voeren als er genoeg vraag naar is. Consumenten kopen pas schone voertuigen als ze de schone brandstof gemakkelijk kunnen tanken. Het onderwerp schone voertuigen valt voor een groot deel onder het project ‘Schoon op weg’ van de stadsregio Rotterdam, de samenwerkende regiogemeenten. Binnen Rotterdam worden projecten geïnitieerd of ondergebracht bij het Rotterdamse programma voor schone lucht. Het gaat om bijdragen aan verduurzaming van de busvloot van de Rotterdamse vervoersmaatschappij RET, het wagenpark dat in beheer is bij Roteb Lease en de nieuwe flexifuel auto’s van het college van burgemeester en wethouders. Zo is in 2008 het initiatief genomen om vier hybride bussen op te nemen in de RET-vloot. Al deze bussen gaan eind 2009 rijden. Voor twee bussen is er sprake een innovatieve pilot van de Hogeschool


We kunnen niet ongestraft doorgaan met het ‘opsouperen’ van deze aarde. Minder én schoner, dat is het devies bij onze energiebesparingsprojecten in de industrie. Inez Postema • communicatieadviseur Deltalinqs Energy Forum

Rotterdam en het bedrijf e-Traction: ‘nieuwe energie zuinige milieuvriendelijke stadsbussen’ (NEMS). Het betreft twee elektrische stadsbussen met zogenoemde ‘direct drive naaf’ elektromotoren. Het is mogelijk om de batterijen uit het net te voeden of aan boord te laden via een kleine dieselgenerator.

Clean fuels In het deelprogramma Biobrandstoffen is de Rotterdamse inbreng in het Europese BEST-programma omarmd (een programma gericht op de stimulering van bio-ethanol). In

Milieuvriendelijke EEV (Enchanced Environmentally

de Rotterdamse regio moeten in 2010 tien pompstations

friendly Vehicle) inzamelwagen van de Roteb.

komen voor bio-ethanol (E85) en 1.000 flexifuel auto’s. Verder is een subsidieregeling opgezet voor biobrandstof-

werden om projecten te starten en successen te vieren.

vulpunten, waarbij pomphouders een financiële bijdrage

Hier kondigde de Rotterdamse Taxi Centrale aan om een

konden krijgen voor het plaatsen van een biobrandstof-

aantal van haar taxi’s op biogas te laten rijden.

vulpunt. Vijf aanvragen, met name voor biogas, zijn gehonoreerd. Momenteel wordt bekeken of uitbreiding

In aanvulling op de lopende initiatieven heeft het RCI in

van de regeling mogelijk is naar de stadsregio Rotterdam.

nauwe samenwerking met de Dienst Stedenbouw en Volkshuisvesting van de gemeente Rotterdam het

In 2008 is gestart met een zogenoemd impulsproject

initiatief genomen voor het opstellen van een plan van

rond biodiesel (B30) voor vrachtwagens. Het doel is om

aanpak rond Elektrisch vervoer, het zogenoemde

bij te dragen aan de marktontwikkeling voor biodiesel,

programma Stroomstoot. Elektrische aandrijving is verre-

ter bevordering van de technologische ontwikkeling van

weg het meest efficiënt, heeft lokaal geen uitstoot, is stil

duurzame biodiesels en overige biobrandstoffen.

en is met duurzaam opgewekte elektriciteit geheel

Concrete doelen zijn de realisatie van twee biodieselvul-

CO2-neutraal. Voor grootschalige toepassing is echter

punten in 2009 en 100 vrachtauto’s die in 2010/2011

eerst nog verdere technologische ontwikkeling van

gebruikmaken van deze vulpunten. Het project heeft

voertuigen en met name accu’s nodig om dit kosten

forse tegenwind ondervonden, zoals een verlaging van

efficiënt op grote schaal aan te kunnen bieden. Het doel

de verplichte bijmenging, de ‘food voor fuel’-discussie en

voor de korte termijn is om kleinschalige leertrajecten

de kredietcrisis en het daaraan gerelateerde slechte

(proeftuinen) op te zetten. De eerste stappen op het

economische perspectief van het wegtransport.

gebied van elektrisch vervoer zijn inmiddels gezet. Zo

Ondanks deze factoren is er veel interesse van

plaatste Eneco de eerste oplaadpalen voor elektrisch

marktpartijen en is gezamenlijk besloten om met het

rijden. Van Gansewinkel kondigde aan dat zij afval gaat

project verder te gaan.

ophalen met een elektrische vuilniswagen, waarbij de benodigde elektriciteit wordt opgewekt door verbranding

Het RCI heeft in 2008 een eerste Biobrandstoffen BBQ

van afval. In 2009 is deze elektrische vuilniswagen

(BBBBQ) georganiseerd waar partijen bij elkaar gebracht

daadwerkelijk gaan rijden.


Interview

Dutch Biodiesel: “pionieren met producten” Interview met Geert Eijsink, directeur bij Argos en Dutch Biodiesel

“Hoe de toekomst eruit ziet, blijft de vraag. Maar wij zijn ervan overtuigd dat biobrandstoffen de komende tien tot twintig jaar een duurzaam alternatief bieden voor fossiele brandstoffen.” Dat zegt Geert Eijsink, directeur bij Argos en Dutch Biodiesel. In 2008 begon Dutch Biodiesel met de bouw van een biobrandstoffenfabriek op de Argos Terminal in Rotterdam Pernis. De bouw is inmiddels voltooid en na een succesvolle testperiode hoopt Dutch Biodiesel in de loop van 2009 in bedrijf te zijn.

De techniek is niet nieuw en inmiddels draaien er acht biobrandstoffenfabrieken in Nederland op volle toeren. Biodiesel en bio-ethanol zijn al aan een aantal pompen verkrijgbaar – waaronder één in Rotterdam. Wat dat betreft is er niks nieuws aan de biobrandstoffenfabriek van Dutch Biodiesel – onderdeel van Argos Groep. Wél innovatief aan de nieuwe fabriek is dat er geëxperimenteerd wordt met nieuwe grondstoffen voor biobrandstof. De methylester wordt doorgaans gemaakt van plantaardige oliën, voornamelijk koolzaadolie. De nieuwe fabriek is ook voorbereid op andere plantsoorten die als toekomstige grondstoffen kunnen dienen. Restwarmte van een nabijgelegen fabriek wordt bovendien gebruikt als energie voor het productieproces. Klaar voor de toekomst dus!

Meer dan alleen biodiesel “In 2005 waren we de eerste speler in de markt die biobrandstof aan de pomp lanceerde. Dat is inmiddels aan meerdere pompen verkrijgbaar”, vertelt Eijsink. “Bijmenging van duurzame brandstoffen is tegenwoordig verplicht. De vervoerssector is dan ook een van onze grootste afnemers. Ons doel is om die sector een zo breed mogelijke mix van biobrandstoffen aan te bieden. Naast

Eijsink: “Biobrandstoffen zullen de komende tien tot twintig jaar een duurzaam alternatief bieden voor fossiele brandstoffen”


biodiesel en bio-ethanol (benzine) hopen we nog deze zomer biogas aan de

Geert Eijsink, directeur bij

pomp te hebben. De eerste pomp komt bij Rotterdam Airport.”

Argos en Dutch Biodiesel

Interesse voor biobrandstof Bij de realisatie van de eerste biobrandstoffenpomp, in de wijk Feyenoord in 2005, werkte Argos samen met de voorloper van het Rotterdam Climate Initiative. Eijsink: “Vooral de gemeente Rotterdam, één van de huidige RCI-partners, is een belangrijke partij voor ons geweest. Zij hebben de interesse voor biobrandstof gewekt bij een aantal grote bedrijven, zoals de taxicentrale. In 2008 organiseerde het Rotterdam Climate Initiative de biobrandstoffenbarbecue (BBBBQ), eveneens een mooi moment om biobrandstoffen bij bedrijven onder de aandacht te brengen. Een geslaagde dag! Wijzelf organiseren dit jaar een publieksdag waarop onze fabriek voor iedereen te bezichtigen is.”

Prijsprobleem Verschillende partijen hebben elkaar nodig. Autofabrikanten en biobrandstof productiemaatschappijen bijvoorbeeld. Maar ook gemeenten en pomphouders voor het plaatsen van pompen waar de brandstof voor de consument verkrijgbaar is. “We zitten daarom regelmatig met partijen uit dit speelveld – waaronder


Interview

ook autobedrijven – rond de tafel om samen te bepalen hoe we verder kunnen”, zegt Piet van den Ouden, werkzaam als Business Development manager bij de Argos Groep. “De aandacht voor biobrandstoffen begint te komen, maar de prijs is een knelpunt. Die is hoger dan voor traditionele brandstoffen. Daarmee kunnen we nog steeds niet concurreren. Daar is een belangrijke rol weggelegd voor de overheid, die in het kader van het vergroenen van het belastingstelsel met accijnzen het gebruik van biobrandstoffen zou kunnen stimuleren. Ondertussen wachten wij uiteraard niet af maar proberen juist actief de dialoog met de overheid aan te gaan.”

Toekomst Er wordt al veel gesproken over de volgende generatie biobrandstoffen. Die stap vergt nog veel ontwikkeling waarbij de eerste generatie een noodzakelijke springplank vormt voor de volgende. Hoe de toekomst eruit ziet – met elektrische voertuigen bijvoorbeeld – blijft de vraag. Eijsink: “Wij zijn er van overtuigd dat de komende tien tot twintig jaar biobrandstoffen een goed en duurzaam alternatief zijn voor conventionele brandstoffen. En daar zetten we dus op in.”

Argos Groep is één van de grotere zelfstandige Nederlandse oliebedrijven. Argos is actief op het gebied van trading, opslag, bunkering, en wholesale. De verwachte jaarcapaciteit van de biobrandstoffenfabriek is 250.000 ton, ofwel 280 miljoen liter biobrandstof. Daarnaast exploiteert de Argos Groep 75 tankstations. De verwachting is dat komende generaties biobrandstoffen nog duurzamer geproduceerd kunnen worden uit houtachtige massa, reststoffen of algen. Rotterdam kiest er bewust voor deze ontwikkelingen niet af te wachten maar door de productie en het gebruik van biobrandstoffen te stimuleren, een actieve impuls te geven aan de transitie naar een duurzame wereld. Daarom steunt het Rotterdam Climate Initiative innovatieve pilotprojecten op het gebied van duurzame biomassa. Niet alleen om technische kennis ontwikkeling te bevorderen, maar ook om de bewustwording omtrent de milieuproblematiek te stimuleren. In 2010 wil Rotterdam tien tot twaalf bio-pompen hebben geopend. Om dit doel te bereiken worden afspraken gemaakt met wagenparkbeheerders en komen subsidies beschikbaar voor pomphouders.


uit de praktijk

MKB-actieprogramma ‘DCMR benut inzicht energiebesparingspotentieel’ Het RCI heeft in december 2008 het MKB-actieprogramma vastgesteld. Dit programma helpt ondernemers uit het midden- en kleinbedrijf om hun energiebesparingpotentieel te benutten. Met als doel: energiebesparing. DCMR is belast met de uitvoering van het actieprogramma. Als uitvoerder van de Wet milieubeheer is DCMR primair contactpersoon voor bedrijven op het gebied van milieu. De dienst heeft door haar ervaring met vergunningverlening, toezicht en controle inzicht in de bedrijven en hun besparingsmogelijkheden. Daardoor is DCMR een geschikte instantie om het actieprogramma uit te voeren. Het actieprogramma onderscheidt drie sporen. Het eerste spoor gaat uit van het stimuleren en inspireren van de ondernemers om zuiniger met

Kapperszaak Christiaan Lifestyle Salon in Rotterdam is duurzaam verbouwd.

energie te zijn. Het tweede spoor zet in op het wegnemen van

regelen te nemen. Het laatste

focus tijdens het controleren van

eventuele belemmeringen om

spoor is het intensiveren van de

bedrijven ligt op energiebespa-

daadwerkelijk besparingsmaat-

milieudoelenaanpak, waarbij de

ring.


Pijler 4

Energizing City | Resultaten 2008 per pijler

Rotterdam

Energizing City De pijler Energizing City richt zich op het gedrag van de mensen die in Rotterdam, wonen, werken of verblijven. Energizing City streeft naar betrokkenheid van over heden, bedrijven en bewoners, die nodig is om van het RCI een succes te maken. Een schoon en duurzaam Rotterdam ontstaat alleen als

DISCK aangesloten buurthuizen. Via de projecten Cool

iedereen meedoet. Daarom zullen inwoners, bedrijven en

Schools en Switch Now! is ook de jongerendoelgroep op

instellingen actief betrokken worden bij de planvorming

actieve wijze betrokken. Met de dienst Sport en Recreatie

en uitvoering van duurzame maatregelen. Hiervoor zijn

van de Gemeente Rotterdam zijn acht Natuur- en

drie hoofdprogramma’s opgezet: de participatiecam-

Milieueducatieprojecten afgesproken.

pagne, het MKB-actieprogramma en de verduurzaming van de bedrijfsvoering van de gemeentelijke diensten.

Het jaar 2008 begon met een spaarlampenactie, waarbij alle Rotterdammers een set spaarlampen konden krijgen

Campagne Het realiseren van 50% CO2-reductie is alleen mogelijk als de stad in zijn volle omvang meewerkt. Daarbij is gekozen voor een campagne-aanpak om zoveel mogelijk inwoners en midden- en kleinbedrijven te kunnen bereiken. De hoofddoelstelling is dat de Rotterdammer

op Auto’s of. ndst biobra

zich bewust is van de gevolgen van zijn handelen op het klimaat. Campagnes laten goede voorbeelden zien om mensen te motiveren deze te volgen. De voorbeelden

Wie tekent daar niet voor?

tonen handelingsperspectieven voor de burgers. Ook moet het hen duidelijk zijn dat de overheid en de industrie het goede voorbeeld geven. Gedragseffecten zijn overigens kwantitatief niet meegenomen in de reductiedoelstelling. Wel dragen burgers en het midden- en kleinbedrijf bij aan het realiseren van de doelstelling door energiebesparing, met name in gebouwen. Daaraan wordt dan ook aandacht

www.ikteke

nervoor.nl

besteed in de communicatie met deze groepen. Daarnaast zijn er groepen die niet gemakkelijk te bereiken zijn via een campagne, maar die wel veel CO2-reductie kunnen realiseren. Voor deze groepen worden speciale projecten opgezet. Concrete voorbeelden zijn Sport Support voor 150 amateursportverenigingen en de bij


-00028_Abri_±A5.indd 1

Advertentie

06-07-2009 18:08:21

Op 20 mei ontvingen de winnaars van de spaarlampenactie de gewonnen prijzen, waaronder een elektrische scooter

en tips om zelf iets aan energiebesparing te doen. Via de

de campagne verder uitgebreid, onder meer met een serie

postbode en het postkantoor heeft 80% van de

tv-programma’s op RTV Rijnmond en maandelijkse

Rotterdammers de lampen daadwerkelijk in huis

bijdragen aan huis-aan-huis-bladen.

gekregen. Het was een geslaagde actie die leidde tot meer kennis over energiebesparing en een positieve beeldvor-

MKB-actieprogramma

ming over de klimaataanpak van het RCI. Uit onderzoek

In 2008 is een programma opgezet, dat zich richt op het

dat het RCI heeft laten uitvoeren, blijkt dat bijna 90%

betrekken van het midden- en kleinbedrijf. Dit actiepro-

van de ontvangers (zeer) positief is over de lampen.

gramma wordt in 2009 uitgevoerd. Het doel is onder

Verder blijkt dat 80% de spaarlampen al daadwerkelijk

meer om ondernemers te helpen energie te besparen.

gebruikt, of ze heeft klaarliggen voor het geval een lamp

DCMR zal het programma uitvoeren en zal onder meer in

aan vervanging toe is.

het kader van de bestaande milieudoelenaanpak bedrijven benaderen om een energieplan op te stellen.

In 2008 is de publiekscampagne ‘Ik teken ervoor’ opgezet. Doel is om bekendheid te geven aan de

Voorbeeldgedrag gemeente Rotterdam

inspanningen van Rotterdam voor het klimaat en om een

Als partner van het Rotterdam Climate Initiative wil de

positieve houding van de Rotterdamse burger ten

gemeente Rotterdam het goede voorbeeld geven. Dat is

opzichte van klimaat te stimuleren. De website

belangrijk voor de nodige betrokkenheid van burgers en

www.iktekenervoor.nl is ingericht, die aansluitend op

bedrijven. Bovendien kan de gemeente binnen haar eigen

publieksevenementen aandacht schenkt aan succesvolle

bedrijfsvoering zelf grote stappen zetten. De gemeente

voorbeelden van burgerinitiatieven. Een klimaatteam

voert daarom Duurzame Bedrijfsvoering in en zorgt

heeft via een handtekeningenactie een groot aantal

ervoor dat dit geborgd wordt in de organisatie. Het thema

Rotterdamse burgers weten te bereiken. In 2009 wordt

Duurzame Bedrijfsvoering bestaat uit een aantal onderwerpen. De belangrijkste zijn gemeentelijk vastgoed en duurzaam inkopen. Daarnaast wordt aandacht besteed aan duurzame mobiliteit van het personeel en de bewustwording van hun gedrag.

Wat het besparen van energie betekent voor de Rotterdamse ondernemer? Geen woorden, maar daden! Boukje van der Lecq • projectleider Energie en Klimaat – DCMR

In 2008 zijn ongeveer 200 gemeentelijke gebouwen voorzien van een energielabel en zijn de mogelijkheden van energiebesparing op een rij gezet. Om energiebesparing snel te kunnen invoeren is onderzoek gestart naar de mogelijkheid om het


Pijler 4

Energizing City

gemeenten moeten vanaf 2010 voor 75% duurzaam inkopen en vanaf 2015 voor 100%. Op basis van de uitvoeringsnota is gestart met het uitwerken en invoeren

Het is geweldig dat de World Ports Climate Conference in Rotterdam de duurzame inzet in de Rotterdamse haven op de wereldkaart heeft gezet. Peter Mollema • hoofd Havenontwikkeling, Havenbedrijf Rotterdam N.V.

van duurzaam inkopen van de afzonderlijke productgroepen die de gemeente inkoopt. De inkoop van groene stroom is inmiddels gerealiseerd. Gebouwgebonden maatregelen zorgen voor energiebesparing, maar ook het gedrag van gebruikers van de gebouwen is hierbij van belang. Door de toepassing van slimme meet- en regelapparatuur is het mogelijk om een forse energiebesparing te bereiken zonder enig

energiezuiniger maken van gebouwen met meerdere

comfortverlies. Het is mogelijk om licht en verwarming

gebouwen tegelijk op te pakken en hier aanbestedingen

automatisch per kamer te regelen en fors te besparen op

voor uit te schrijven.

apparatuur. In 2008 is gestart met de Octalix meetpilot op de vierde

De gemeente Rotterdam is het project Duurzaam

etage van het hoofdkantoor van de Roteb. In 2009 wordt

Inkopen gestart en hiervoor is in 2008 een uitwerkings-

bekeken of deze geavanceerde apparatuur ook bij andere

nota gereed gekomen die in het voorjaar van 2009 is

gebouwen kan worden geïnstalleerd. Bij vier andere

vastgesteld. Deze is in lijn met het landelijk beleid:

gebouwen van de Roteb zijn energiebesparingspilots gestart, gericht op gedragsverandering en optimalisatie

Het RCI promoteam kwam in 2008 zo’n 50 keer in actie,

van energie-installaties.

ook tijdens de intocht van Sinterklaas.

Het verduurzamen van het gemeentelijke wagenpark is een belangrijk onderwerp dat in samenhang met het programma luchtkwaliteit wordt uitgevoerd. Naast schonere voertuigen is het college gaan rijden met dienstauto’s die op biobrandstof rijden. Verder zijn meerdere pilots gestart, zoals de elektrische veegwagen bij de Roteb. Om tot duurzame mobiliteit van het gemeentelijk personeel te komen wordt ingezet op elektrische fietsen voor dienstverkeer in de stad. In gesprek met de Dienst Stedenbouw en Volkshuisvesting en Vervoer Coördinatie Centrum Rijnmond is mogelijke financiering en inhoudelijke ondersteuning onderzocht. Verder is een verkenning afgerond voor het nuttig gebruiken van stedelijke biomassa. Op basis daarvan wordt nu de optie nader uitgewerkt om 35.000 ton houtachtig materiaal uit de plantsoenen als biomassa te gaan gebruiken voor de opwekking van energie.


uit de praktijk

Ik teken ervoor ‘RCI-boom wordt voller en voller’ Inwoners van Rotterdam

De campagne werpt zijn

klimaatinitiatieven. Verder leidt

betrekken bij de klimaatproble-

vruchten af. De publiekswebsite

de inzet van het promotieteam

matiek van de stad. Dat is de

www.iktekenervoor.nl trekt

tot meer bekendheid.

inzet van de publiekscampagne

steeds meer bezoekers. De boom

‘Ik teken ervoor’. In die campag-

op de site wordt voller en voller;

Volgens communicatieadviseur

ne worden alle Rotterdamse

het aantal blaadjes met

Monique Speelman gaat het zeer

inwoners en ondernemingen

handtekeningen groeit gestaag.

goed met de participatiecam-

opgeroepen om te tekenen voor

Daarnaast loopt de poster

pagne. “Organisaties en

minder CO2-uitstoot in de stad

campagne, waarin mensen zelf

bedrijven waarmee we samen-

en om zelf in actie te komen. In

hun klimaatposter kunnen

werking zoeken, kennen ons nu

Diergaarde Blijdorp werd in 2008

maken voor op de website,

al vaak en reageren heel goed.

de aftrap van ‘Ik teken ervoor’

geweldig. Ook toont de site

Ook de media weet de campagne

gegeven.

succesvolle Rotterdamse

te vinden en pikken RCI-projecten op. Zo trok de Formula Zero race veel aandacht van de Nederlandse pers.”

Formula Zero race op 22 en 23 augustus in Rotterdam verreden.


Interview

Duurzame energie voor de industrie Interview met Patrick van der Meer, Plant Manager van PerGen V.O.F.

PerGen vormt het stoomhart van Shell in Pernis. Te midden van de fabrieken staat daar een gloednieuwe warmtekrachtcentrale die voornamelijk stoom en elektriciteit levert aan Shell Pernis. Sinds oktober 2008 is het nieuwe en uiterst efficiënte hart operationeel en in april 2009 schakelde Shell de laatste stoomketel van Ketelhuis 4 uit.

“Het hele PerGen-verhaal is een milieuverhaal”, zegt Patrick van der Meer, Plant Manager van PerGen V.O.F. dat een onderdeel is van Air Liquide Industrie bv. “In de jaren ’90 zijn er afspraken gemaakt tussen Shell en de overheid om de productie van stoom en stroom schoner te maken. Eén van de manieren om dat te doen is het verhogen van de efficiency van die stoom- en stroomproductie. En dat is bij de PerGen-centrale goed gelukt.”

Wederzijds profiteren De centrale haalt een rendement van 88%. Dat is extreem hoog, want het ‘standaard’ rendement bij elektriciteitsproductie ligt rond de 55%. De PerGencentrale realiseert deze rendementen door de inpassing in het industrieel complex van Shell Pernis. Zo wordt restwarmte van Shell ook weer door deze centrale gebruikt. PerGen levert stoom, elektriciteit, industrieel water en gecomprimeerde lucht aan Shell. Daarnaast levert de centrale 250 MW aan elektriciteit aan het landelijk net. Dat is genoeg om 500.000 huishoudens van stroom te voorzien.

Van der Meer: “Het hele PerGen-verhaal is een milieuverhaal”


Altijd door De vooruitgang voor Shell was groot. “Ze hadden in de loop der jaren her en der op het terrein telkens kleine, nieuwe voorzieningen gebouwd om aan de groeiende vraag naar stoom en energie te kunnen voldoen”, vertelt Van der Meer. “Er stonden oude stoomketels die werden gestookt met olieresiduen als belangrijkste brandstof.” In plaats daarvan staat er nu één nieuwe centrale, aardgasgestookt – dat scheelt in de stikstof- en zwaveluitstoot – met een oppervlakte van circa 100 bij 400 meter. “Daarin staan vier ketels die samen goed zijn voor 800 ton stoom per uur,” zegt Van der Meer trots. “Mocht er eentje uitvallen, dan nog heeft de centrale voldoende capaciteit om aan de vraag van Shell te blijven voldoen. Want de toelevering van stoom mag voor het raffinageproces geen moment stil komen te liggen.”

Champagnemoment Het inpassen van een nieuw stoomhart en het aansluiten van de leidingen op het bestaande complex mocht de continuïteit van de Shell-processen niet verstoren. “Na afronding van de constructie draaide PerGen bijna een half jaar parallel aan de oude stoominstallatie. In april 2009 had de nieuwe centrale zich voor iedereen bewezen als betrouwbare vervanging van het oude Ketelhuis 4 en toen kon daar de productie worden stopgezet.” Dat was voor Van der Meer een champagnemoment.

Hoe milieubewust kun je stoken? “Dat de industrie grondstoffen, energie en utilities nodig heeft, daar zal niet snel wat aan veranderen. Maar het is wel een uitdaging om te zien hoe je die zo


Interview

Patrick van der Meer,

milieuvriendelijk mogelijk kunt aanleveren. Iedereen wil natuurlijk de uitstoot zo

Plant Manager Pergen V.O.F.

laag mogelijk hebben maar bij het Rotterdam Climate Initiative vind je mensen die met dezelfde passie rondlopen. Dat motiveert en inspireert. ”

Kampioensrendementen Nu de PerGen-centrale naar volle tevredenheid werkt en kampioensrendementen Het Rotterdam Climate

haalt, liggen er in de toekomst vooral onderhoudswerkzaamheden en kleine

Initiative juicht ontwikke-

efficiëntiewinsten door optimalisaties in het verschiet. De wetgever zal met

lingen zoals de bouw van

nieuwe eisen blijven komen op het gebied van uitstoot. En de technologie zal

een centrale als deze van

zich verder ontwikkelen. Van der Meer: “Ik denk dat rendementen van 90%

harte toe. Co-siting en

technisch haalbaar zijn. Misschien zelfs nu al. Maar dan moeten er investerin-

energie-efficiency zijn

gen gedaan worden die niet opwegen tegen de verwachte winst. Dan is het

noodzakelijke stappen om

economisch niet meer interessant.”

de uitstootreductie te bewerkstelligen. Het

Voorlopig krijgt de PerGen-centrale de gelegenheid om een even heroïsche

voorbeeld van PerGen

status te krijgen als Ketelhuis 4. “Het begin is er met al de voordelen van een

bewijst de voordelen van

nieuwe, efficiëntere en schonere centrale. We zullen zo optimaal mogelijk

co-siting: hoge rendemen-

opereren en daar waar nodig meegaan met de verdergaande ontwikkelingen, de

ten, wederzijds hergebruik

afweging zal altijd zijn: kan het economisch nog?”

van restwarmte en slim samenwerken maken PerGen tot een succes.


Pijler 5

InnovatieLab | Resultaten 2008 per pijler

Rotterdam

InnovatieLab De pijler Rotterdam InnovatieLab richt zich op de economische randvoorwaarden om het vestigingsklimaat voor nieuwe innovatieve, duurzame bedrijven te verbeteren. Het doel is om het bedrijfsleven te mobiliseren en te laten zien wat de mogelijkheden zijn voor CO2-reductie.

Duurzame, ‘clean-tech’ innovatie versterkt de economi-

ontvangen. Het doel is dat die projecten als iconen in de

sche positie van Rotterdam en biedt alternatieven voor

stad functioneren. Voorbeeldprojecten zijn de Sustainable

de petrochemische industrie. Daarnaast biedt het

Dance Floor van Club Watt, een innovatief energiepro-

werkgelegenheid. Kernelementen van deze pijler zijn:

gramma van Wubbo Ockels op het RDM-terrein

• Het toegankelijk maken van bestaande gemeentelijke

(Laddermill), Duurzame city-windturbines (DonQi) en het

diensten voor duurzame innovatieve bedrijven, zoals

onderzoeksprogramma naar algenkweek en energie

de ondernemersbalie en de huisvestingsservice;

(Allcom). Ook de eerste ‘zero emission race’ van Formule

• Het inzetten van financiële instrumenten om een

Zero heeft plaatsgevonden in Rotterdam. De publiciteit

aantrekkelijk vestigingsklimaat te stimuleren voor

rondom deze initiatieven heeft Rotterdam op de kaart

nieuwe duurzame innovatieve bedrijvigheid.

gezet als duurzame innovatieve stad en heeft hiermee weer anderen geïnspireerd. Om het duurzame innovatie-

Iconen als pilots

vermogen in Rotterdam structureel te bevorderen is in

Projecten die zich richten op duurzame innovatie hebben

2008 hard gewerkt aan de oprichting van een innovatie-

in 2008 vanuit het RCI een opstartsubsidie of een lening

fonds (voor leningen en participaties) en een innovatieke-

Wethouder Mark Harbers, minister Jacqueline Cramer en voorzitter Raad van Bestuur Unilever Antonty Burgmans geven startsein Rotterdam Climate Campus.


Pijler 5

InnovatieLab

voor de Rotterdam Climate Campus. In deze toekomstige innovatieve broedplaats in het Stadshavensgebied in Rotterdam zullen kennisinstituten en overheden gaan samenwerken. Met innovatieve en schone technologieën moet Rotterdam uitgroeien tot de Clean Tech Delta van Europa. De Rotterdam Climate Campus richt zich op onderzoek en innovatie op het gebied van watermanagement en schone energie.

Convenanten met kennisinstellingen Het RCI wil Rotterdam ontwikkelen tot het kenniscentrum op het gebied van duurzame energie en energiegerelaRotterdam Climate Campus; innovatieve broedplaats in

teerde innovatie. Hierin werkt het RCI samen met de

het Stadshavensgebied in Rotterdam

Erasmus Universiteit, de Hogeschool Rotterdam en de TU Delft. De organisaties hebben convenanten opgesteld

ten (voor daadwerkelijke ondersteuning bij de start up en

waarin de partijen zich committeren aan verduurzaming

uitbouw van een onderneming). Deze werkzaamheden

van het curriculum, duurzame bedrijfsvoering en verduur-

hebben in 2009 tot concrete resultaten geleid.

zaming van het gedrag.

Kennisallianties: Rotterdam Pioneers

De convenanten TU Delft en Hogeschool Rotterdam zijn

In 2008 is het netwerk ‘Rotterdam Pioneers’ succesvol

in 2008 ondertekend. Inmiddels is er een lectoraat

gelanceerd: Rotterdamse koplopers op het gebied van

Energietransitie aan de Hogeschool ingesteld en zijn

duurzaamheid komen regelmatig bij elkaar, waarbij

zogenoemde Duurzaamheidscafé’s georganiseerd. Ook

gekozen is voor een ‘vraag-en-aanbod-aanpak’. De

is een start gemaakt met de Aishe-trainingen:

koplopers wisselen ideeën uit en kunnen andere koplopers

trainingen waarin de deelnemers leren hoe de

om ondersteuning vragen. Deze kan gestalte krijgen in

monitoring van duurzaamheid eruit kan zien. De

bijvoorbeeld samenwerkingsverbanden, voorbeelden, geld

geleerde methode zullen de studenten bij de eigen

of inspiratie. De Rotterdam Pioneers komen ook in 2009

faculteiten toepassen.

bij elkaar en zijn inmiddels de opstartfase ontgroeid. Er is een gedegen netwerk ontstaan. De mogelijkheden voor het koppelen van zogenoemde ‘investorsalons’ aan deze bijeenkomsten worden onderzocht: hierbij worden private investeerders en innovatieve clean-tech bedrijven met elkaar in contact gebracht om samenwerking te bevorderen.

Rotterdam Climate Campus In oktober 2008, tijdens het bezoek van Al Gore aan Nederland, is het startsein gegeven


Mijn kinderen geven mij de inspiratie om via het aanjagen van een duurzamere bedrijfsvoering van de gemeentelijke organisatie, mijn kiezelsteentje te kunnen bijdragen aan een gezond klimaat. Lex Keijser • Projectmanager Duurzame Bedrijfvoering Rotterdam Climate Initiative, Gemeente Rotterdam

Terugblik

Het RCI is goed op stoom gekomen Er heerst een enorme ondernemingszin in Rotterdam als het gaat om duurzaamheid. Zo is in 2008 het Deltalinqs Energy Forum opgericht. Dit forum focust op het identificeren en grijpen van nieuwe kansen voor energie-efficiency en CO2-reductie in zo’n zestig energie-intensieve bedrijven binnen het haven-industrieel complex. Daarmee versterkt het bedrijfsleven het duurzaam ondernemen én de internationale concurrentiepositie van Rotterdam.

Ruud Lubbers, kwartiermaker Rotterdam Climate Initiative

Het Havenbedrijf ontwikkelt plannen voor windenergie op de 2e Maasvlakte. En als het gaat om CCS (Carbon Capture and Storage) is in het verslagjaar onder meer de CO2-afvangtestinstallatie op de Maasvlakte door minister Cramer in gebruik gesteld. Op belangrijke terreinen, energie-efficiency, het gebruik van duurzame energie en CCS, heeft Rotterdam voortgang geboekt. Het Rotterdam Climate Initiative is in 2008 goed op stoom gekomen. Maar Rotterdam is voor het realiseren van de doelstellingen vanzelfsprekend ook afhankelijk van nationale, Europese en mondiale ontwikkelingen. Wat de Europese context betreft is het enigszins teleurstellend dat het niet is gelukt CO2 de prijs te geven die CCS aantrekkelijk maakt. Hopelijk brengen de komende jaren daarin verandering. Desalniettemin ben ik blij te kunnen constateren dat Rotterdam in ieder geval vol doorzet op het samenbrengen van partijen om CCS mogelijk te maken.

CCI wijst Rotterdam aan als CCS-hoofdstad Ook buiten Europa blijft Rotterdam niet onopgemerkt: het Clinton Climate Initiative wees Rotterdam aan als één van de drie CCS-hoofdsteden van de wereld. Afgesproken is dat het Clinton Climate Initiative bedrijven en kennis centra wereldwijd aanspoort om in Rotterdam met CO2-afvang en -opslag aan


Interview

de slag te gaan. Juist Rotterdam biedt hiervoor unieke mogelijkheden, bijvoorbeeld door de aanwezigheid van restwarmte, de nabijheid van lege gas- en olievelden en de relatief korte afstand tot de grootste CO2-puntbronnen van Europa.

Goede samenwerking In dat licht is het ook verheugend te constateren dat de samenwerking met de nationale overheid goed verloopt. Het belang dat de Nederlandse regering hecht aan CCS blijkt onder meer uit de oprichting van de nationale taskforce CCS (begin 2008), waarin ook het RCI zitting heeft. Het afvangen en opslaan van CO2 is voor het behalen van de Nederlandse klimaatdoelen eenvoudigweg onmisbaar. De Rotterdamse regio is overigens niet als enige bezig CCS van de grond te tillen. In de nationale taskforce werken we nauw samen met de regio NoordNederland en deze samenwerking krijgt onder meer gestalte in een intensieve uitwisseling van kennis.

Passie voor klimaat Rotterdam is een stad die veel passie toont voor het klimaat. Niet alleen in woorden, maar ook in de spreekwoordelijke Rotterdamse daden: al in een vroeg stadium werd budget beschikbaar gesteld voor de klimaataanpak. Het belang dat Rotterdam hecht aan de klimaataanpak werd eind 2008 nog eens bevestigd


World Ports Climate Conference

door de aanstelling van een klimaatdirecteur voor de gemeente Rotterdam en de komst van een RCI-projectdirecteur Haven bij het Havenbedrijf Rotterdam. Rotterdam heeft een voortrekkersrol en ik hoop ten zeerste dat deze positie nog lang behouden blijft. Dat is ook met het oog op de milieutop in Kopenhagen aan het einde van dit jaar van belang. Wanneer het Rotterdamse voorbeeld bijdraagt aan het maken van goede afspraken over de reductie van CO2, betekent dat een grote stap voor de wereldwijde klimaataanpak.

‘Clean port, clean shipping’ In 2008 organiseerde Rotterdam het World Ports Climate Conference, waar de wereldzeehavens bij elkaar kwamen om concrete afspraken te maken over ‘clean port, clean shipping’. De wereldzeehavens hebben zich hier gecommitteerd aan de ambitie de CO2-voetafdruk van schepen en activiteiten in de haven te verlagen, bijvoorbeeld door het gebruik van duurzame energie in de haven en zee. De monitoring is inmiddels overgedragen aan de International Association of Ports and Harbours, in de concrete acties blijft de Rotterdamse haven in de voorhoede.

Veelheid aan inspirerende initiatieven Terugkijkend op wat 2008 allemaal heeft gebracht, constateer ik dat op alle belangrijke terreinen voor het RCI voortgang is geboekt. Energiebesparing, het gebruik van duurzame energie en CCS vormen samen een onderdeel van een integrale aanpak van het klimaatprobleem. Hier slechts een kleine greep uit de veelheid van inspirerende initiatieven: de succesvolle spaarlampenactie, subsidie voor groene daken, afspraken met woningcorporaties om energiebesparende maatregelen te treffen, de eerste hypermoderne ‘oplaadpaal’ voor onder meer elektrische scooters en auto’s. Het zijn allemaal initiatieven die illustreren dat duurzaamheid leeft in Rotterdam en doordringt tot in de haarvaten van de stad.


Besturingsmodel Rotterdam Climate Initiative

College

RCI

B&W

Board

RCI

advies & reflectie

Council

aansturing& besluitvorming advies & reflectie

voortgangsrapportage

RCI Managementteam uitvoering

financiële verantwoording

RCI

RCI

RCI

RCI

Gemeente

Haven

DCMR

Deltalinqs

Rotterdam.Climate.Initiative Management Team in 2008 De heer J.A.A. Dikmans, programmadirecteur (in 2009 opgevolgd door de heer drs. W.J. de Raaf MBA) De heer drs. F.H.M. Akerboom (in 2009 opgevolgd door mevrouw drs. P.W. Verhoeven, Klimaatdirecteur gemeente Rotterdam) De heer ir. C.J.M. Asselbergs, Deltalinqs De heer drs. R.A. Melieste, Havenbedrijf Rotterdam N.V. (in 2009 opgevolgd door de heer drs. P.G. van Essen). De heer drs. M. de Hoog, DCMR Milieudienst Rijnmond Mevrouw drs. M. Schreuder, procesmanager en programmasecretaris Board in 2008 Voorzitter: de heer Mr. I.W. Opstelten (in 2009 opgevolgd door: de heer ing. A. Aboutaleb) Kwartiermaker: de heer dr. R.F.M. Lubbers Leden: De heer drs. J.A.A. Dikmans, programmadirecteur (in 2009 opgevolgd door de heer drs. W.J. de Raaf MBA) De heer drs. L.M.M. Bolsius, wethouder Haven en Financiën gemeente Rotterdam De heer M.G.J. Harbers, wethouder Haven, Economie en Milieu gemeente Rotterdam (in 2009 opgevolgd door de heer ir. H.J. Grashoff, wethouder Participatie, Cultuur en Milieu) De heer drs. I.L.M. Weekenborg, gemeente Rotterdam (in 2009 opgevolgd door mevrouw drs. P.W. Verhoeven, directeur Klimaat gemeente Rotterdam) De heer ir. drs. H.N.J. Smits, Havenbedrijf Rotterdam N.V. De heer Mr. J.H. van den Heuvel, DCMR Milieudienst Rijnmond De heer M.W. van Sluis RA, Deltalinqs De heer drs. G.J. van Tongeren, Deltalinqs De heer mr. F.D. van Heijningen, Provincie Zuid-Holland Tevens zijn de MT-leden (zie hierboven) lid van de Board.


Colofon Een beter klimaat voor mens, milieu en economie. Dat is de uitdaging voor initiatiefnemers Havenbedrijf Rotterdam N.V., gemeente Rotterdam, ondernemersorganisatie Deltalinqs en DCMR Milieudienst Rijnmond. Het Rotterdam Climate Initiative creëert een beweging waar overheid, organisaties, bedrijven, kennisinstellingen en inwoners samenwerken aan halvering van de CO2-uitstoot, aanpassen aan klimaatverandering en versterking van de Rotterdamse economie. Postadres: Rotterdam Climate Initiative OntwikkelingsBedrijf Rotterdam Postbus 6575 3002 AN Rotterdam Bezoekadres: World Trade Center 5e etage, kamer 521-525 3011 AA Rotterdam Telefoon +31 (0)10 205 3766 www.rotterdamclimateinitiative.nl [email protected] www.iktekenervoor.nl (publiekssite) www.rotterdammclimateproof.nl (adaptatieprogramma) Publicatie: Programmabureau Rotterdam Climate Initiative, juli 2009 Tekst: Leene.txt (Rotterdam) Vormgeving: BeeldinZicht (Rotterdam) Fotografie: Rick Keus, Roy Borghouts, Peter Snaterse Artist impression Technopark: Beeldspraak (Rotterdam) Drukwerk: OBT/TDS (Schiedam) Oplage: 500 ex.

Op stoom. Rapportage 2008

Recommend Documents