Amsterdamse economie mist traditionele groeimotor

Regiovisie Groot-Amsterdam ING Economisch Bureau

Amsterdamse economie mist traditionele groeimotor Verwacht toeristisch topjaar komt op een goed moment Groot-Amsterdam heeft zich tot dusver redelijk goed door de economische crisis geslagen, maar voelt wel dat een belangrijke groeimotor is uitgevallen. De groot vertegenwoordigde financiële en zakelijke dienstverlening bevindt zich in een ‘nieuwe werkelijkheid’ en fungeert niet langer als trekker van de economie. De groeiende ‘creatieve’ sector kan deze rol (nog) niet overnemen. Te midden van de kwakkelende Nederlandse economie komt de internationale verbondenheid van de hoofdstedelijke regio goed uit. Naast dat de handel en logistieke sector kan meeliften op een licht groeiende export, lijkt 2013 een sterk toeristenjaar te gaan worden. De detailhandel en horeca staan daarmee aanzienlijk minder onder druk dan elders. ING Economisch Bureau verwacht al met al dat de regionale economie volgend jaar met 0,9% zal groeien, wat grotendeels danken is aan de bevolkingsaanwas. 1. Voorlopig wordt er voor Nederland nog nauwelijks economische groei verwacht. Wat zijn de vooruitzichten voor de regio Groot-Amsterdam? De effecten van de voortdurende economische crisis zijn merkbaar voor de Nederlandse economie. Dit zorgt ervoor dat er ook volgend jaar landelijk nog nauwelijks of geen sprake zal zijn van groei. Hoewel de regio GrootAmsterdam landelijk steevast bovengemiddeld presteert,1 ontkomt de regio niet aan de negatieve gevolgen. Het perspectief van herstel is daarmee fragiel en onzeker. De zwakke binnenlandse vraag naar producten en diensten wordt verder afgeremd door stijgende werkloosheid en de koopkracht die volgend jaar opnieuw terugloopt.

1 Uit vergelijking van een 20-tal Europese stedelijke agglomeraties blijkt overigens dit internationaal anders ligt. Hier neemt de regio qua economische groei sinds 1995 een 15e plaats in. Bron: Amsterdamse verkenningen 2012.

Tabel 1 Nederlandse economie in cijfers Economische groei (BBP) Particuliere consumptie Overheidsconsumptie* Bedrijfsinvesteringen Uitvoer Werkloosheid**

2011

2012F

2013F

1,0% -1,0% 0,1% 8,9% 3,9% 5,3%

-0,6% -1,3% 0,5% -2,6% 3,5% 6,4%

0,2% -0,4% -0,4% -0,3% 1,7% 7,2%

* Inclusief zorg ** Percentage van de beroepsbevolking Bron: ING Economisch Bureau, 15/11/12

Factor buitenland belangrijk voor groei Net als na de vorige recessie moet het buitenland uitkomst bieden om uit het dal te komen, maar de exportgroei doet naar verwachting een flinke stap terug (tabel 1). Groei is vooral te realiseren door meer buiten de Europese Unie te exporteren, deze landen vertegenwoordigen onder afnemers nu nog een minderheid. Voor Groot-Amsterdam is dat niet anders. Al met al stagneert de Amsterdamse economie dit jaar, om volgend jaar weer licht te groeien (0,9%) (figuur 1). Opvallend is dat dit anders dan in het verleden nauwelijks te danken is aan de economische structuur van aanwezige bedrijven en instellingen, maar vooral te danken is aan de stedelijke aantrekkingskracht die zorgt voor een bevolkingsgroei en verbreding van de economische basis.2 De naburige Agglomeratie Haarlem, tevens onderdeel van de Metropoolregio en woonplaats van veel werknemers, groeit volgend jaar met 0,4% naar verwachting iets meer dan gemiddeld.

2 De bevolking van de regio zal dit jaar naar verwachting met 1,2%, tegenover 0,45% landelijk.

Figuur 1 Economische groeiverwachtingen voor groot-Amsterdam in 2012 en 2013

-0,2% / 0,8% 0,1% / 0,4% -0,1% / 0,9% -0,9% / -0,1%

Bron: ING Economisch Bureau

Financiële en zakelijke dienstverlening niet langer economische voortrekker Met een aandeel van maar liefst 40% domineren de financiële en zakelijke diensten de regionale economische structuur van Groot-Amsterdam. De financiële sector is het hart van de Amsterdamse zakelijke dienstverlening en fungeerde jarenlang als groeimotor van de regio. Doordat de sector mede door aangescherpte regels voor banken een forse pas op de plaats moet maken, is deze rol veranderd. Daarnaast zijn de investeringen in bedrijfsmiddelen teruggevallen en dat de woning- en vastgoedmarkt zich ongunstig ontwikkelt en het rustig is op de fusie- en overnamemarkt helpt ook niet. Aanverwante dienstverleners als advocaten, notarissen, accountants en consultants merken dit eveneens in hun omzet. Aangezien het vooruitzicht hier wezenlijk is veranderd, zijn ook de ambitieuze plannen voor de Zuid-as – ook wel het tweede centrum van Amsterdam genoemd – aangepast. Een onderdeel van de dienstverlening dat nog wel groeit, is de softwareontwikkeling, waaronder bijvoorbeeld de gameindustrie en de ontwikkeling van ‘apps’ worden gerekend. Dit is onderdeel van de bloeiende, maar ook versnipperde Amsterdamse ‘creatieve sector’, waaronder ook de media-, film-, reclame-, en modesector vallen. Deze sector heeft weliswaar veel in zich om de komende jaren groei te realiRegiovisie Groot-Amsterdam November 2012 2

seren, maar is niet in staat om het gewicht van de financiële sector te compenseren. Los daarvan is het wel positief dat de regio steeds meer als innovatief en creatief centrum wordt gezien (zie ook vraag 5). Groot-Amsterdam kan volgend jaar vooral bouwen op groothandel en zorg De meeste sectoren kwakkelen nog en gaan volgend jaar opnieuw een moeilijk jaar tegemoet. De bouwsector die het het zwaarst te verduren heeft, is in de regio ondervertegenwoordigd, wat nu niet ongunstig uitwerkt. Hoewel het probleem van de kantorenleegstand zich met een aandeel van 17% en een grote markt zich overigens juist wel in alle hevigheid in de regio voordoet. Met een flinke onderwijs- en zorgsector (met o.a. de ziekenhuizen AMC/VUMC/OLVG/Slotervaart) kent GrootAmsterdam een stabiele (semi)-publieke basis waar de komende jaren nog groei te vinden zal zijn. Zo zal de zorgsector volgend jaar naar verwachting een groei van 3,0% noteren.

Figuur 2 Aandeel van sectoren in de economie van Nederland, Noord-Holland en Groot-Amsterdam 100% 90% 80%

4%

4%

10%

9%

3%

12%

10%

27%

35%

23%

9%

5% 2% 7%

2% 5%

6%

8% 5% 7%

11%

70% 60%

15%

40%

50% 40% 30%

7% 2% 5% 8%

20%

5%

10%

19%

11% 4%

6%

2%

1%

Nederland

NoordHolland

■ Landbouw ■ Industrie, energie en delfstoffen ■ Bouw ■ Groothandel ■ Detailhandel ■ Horeca

2% 3% 12%

19%

11% 0%

11%

3%

2% 8% 1%

NoordGrootHolland-Noord** Amsterdam

■ Transport & logistiek, communicatie

■ Zakelijke dienstverlening ■ Overheid* ■ Zorg ■ Overig

* Overheid inclusief onderwijs ** Noord-Holland Noord: Noord-Holland exclusief Agglomeratie Haarlem, Groot-Amsterdam en Het Gooi- en Vechtstreek. Bron: CBS, ING Economisch Bureau

2. Het economisch herstel zal moeten komen uit het buitenland. Is de regio hiervoor goed gepositioneerd? Na een opleving in de eerste helft van 2012 bevindt de Nederlandse internationale handel zich op in een zwakke fase. Volgend jaar zal de export nog slechts licht toenemen. Niettemin is dit de enige overgebleven groeipijler. Met een groot handels- en logistiek cluster is GrootAmsterdam niet alleen wat personen betreft, maar zeker ook wat goederenhandel betreft internationaal gericht. De internationale verbondenheid werkt in het voordeel van de regio. Hoewel de industrie als belangrijke exporterende sector ondervertegenwoordigd is, profiteert de regio door de aanwezigheid van Schiphol, de haven en ‘greenport’ Regiovisie Groot-Amsterdam November 2012 3

Aalsmeer meer dan andere gebieden van exportgedreven groei. In 2012 is het beeld nog wisselend. Met dank aan de rol als olie- en benzinehaven bevindt de overslag Overig van de Amsterdamse haven zich dit jaar nog in de zwarte cijfers, ondanks dat containerterminal ACT haar activiteiten heeftZorg gestaakt. Op Schiphol laat de goederenoverslag over dit jaar echter per saldo nog een min van 3% zien. Uit een recente enquête blijkt dat ondernemers zich over hun Overheid* exportkansen positiever dan elders tonen.3 Wel blijkt het ambitieniveau voor diversificatie van de exZakelijke portpositie vaakdienstverlening nog omhoog te kunnen. Gezien de matige economische situatie in omringende landen is internationalisering naar groeilanden buiten de Euronone zoals de Transport & logistiek, communicatie BRIC-landen, Turkije en Indonesië nodig. Horeca 3. De koopkracht staat in Nederland aanhoudend onder druk. Wat merkt de regio hiervan? Detailhandel

Dalende huizenprijzen en internet drukken aankopen, maar Amsterdam komt er redelijk vanaf Groothandel De consumptie en de ontwikkeling van de huizenmarkt zijn nauw verbonden. In het derde kwartaal van dit jaar daalde Bouw de huizenprijzen in Groot-Amsterdam ten opzichte van een jaar eerder met 8%, dit is vergelijkbaar met de rest van 4 In combinatie met de politieke onzekerheid Nederland. Industrie, energie en delfstoffen rond de ontwikkeling van de koopkracht en het sombere algemene economische perspectief zorgt dit voor terugLandbouw houdendheid bij de consument. De consumentenafhankelijke detailhandel heeft om die reden met een krimpende markt te maken. Dit is vooral te merken in kledingzaken en woninginrichtingzaken. Voor persoonlijke verzorging wordt nog wel geld vrijgemaakt. Ook wordt er in supermarkten volgend jaar naar verwachting omzetgroei gerealiseerd, wat deels ten koste gaat van restaurants en cafés. Hoewel ook de Amsterdamse binnenstad geconfronteerd wordt met een terughoudende consument en de effecten van bovengemiddelde en toenemende E-commerce5 lijken ondernemers er mede door de allure van het gebied nog redelijk vanaf te komen. Uit de Amsterdam city index blijkt dat de binnenstad wat ondernemersklimaat betreft goed wordt beoordeeld6 en er de afgelopen jaren zelfs op vooruit is gegaan. De royalere internationale consument lijkt hierbij een positieve rol te spelen, maar er wordt ook positiever geoordeeld over de beschikbaarheid van arbeidskrachten

3 Bron: Coen-Enquete KvK 3e kwartaal 2012. 4 In de stad Amsterdam zijn de prijzen iets minder gedaald, maar het aantal transacties is hier veel minder is teruggelopen dan landelijk. 5 Uit het Koopstromenonderzoek 2011 van I&O Research blijkt dat het percentage van de Amsterdammers dat op internet koopt is met 86% hoger is dan gemiddeld (76%). Ook is het bestede bedrag hoger. 6 De Amsterdam city index geeft de beoordeling weer van het vestigingsklimaat, stadskwaliteit, arbeidsmarkt en bereikbaarheid.

Figuur 3 Het reizigersvervoer van en naar Schiphol groeit nog steeds (jaar op jaar ontwikkeling) 30% 20% +2,8% in 2012

10% 0% -10% -20% -30% 2008

_ Passagiers

_ Vracht

2009

2010

2011

2012

Bron: Schiphol, bewerkt ING Economisch Bureau 30%

en20% het algehele vestigingsklimaat. Dit ondersteunt het beeld dat de detailhandel en horeca naar verhouding nog goed presteren. 10% Sterke 0% toeristische sector steunt detailhandel en horeca De toeristische sector in Amsterdam presteert ondanks het -10% zwakke economisch klimaat goed en toont zich ook dit jaar opnieuw een sterk economisch cluster. Dit geldt overigens -20% ook voor de congressector die vorig jaar met 114 een nieuw record -30% neerzette. Vorig jaar kwamen met een aantal van 5,2 2009 miljoen 2008 opnieuw meer toeristen naar de stad en de hotelle- 2010 rie groeide daarbij tegen de verdrukking in. Een flink aantal (leegstaande) panden waaronder bijvoorbeeld de openbare bibliotheek aan de Prinsengracht zijn herontwikkeld tot hotel (om het beddentekort terug te dringen). Totaal zijn er sinds 2008 in Amsterdam een kleine 30 hotels bijgekomen, waarmee het toaal op 370 komt. Het aantal hotelovernachtingen zal daarmee dit jaar naar verwachting de 1 miljoen overschrijden, hoewel tegelijkertijd wel de bezettingsgraad is gedaald (tot ca. 70% dit jaar). Het economisch effect is vooral gelegen in de bestedingen van toeristen. Met de realisatie van meer 4 en 5 sterrenhotels en het succes van de cruisesector zit dit in de lift. De toeristische sector vertegenwoordigt in de hoofdstad met ca. 12% een fors aandeel van de economie7 en er is dus nog groeipotentie. Dit komt goed uit aangezien de consumentenbestedingen van Nederlanders zeker met de effecten uit het gesloten regeerakkoord van PVDA/VVD de komende jaren opnieuw zullen dalen. Met de toeristische inbreng wordt de

7

FD 06/07/12, EZ Amsterdam.

Regiovisie Groot-Amsterdam November 2012 4

hoofdstedelijke detailhandel en horeca naar verwachting minder getroffen dan elders. Toeristisch topjaar verwacht In 2013 is het Amsterdamse vizier in het bijzonder gericht op de toeristische sector. Alle belangrijke musea, waaronder de grote publiekstrekkers het Rijksmuseum en het Van Gogh museum zijn dan weer geopend en Amsterdam viert 400 jaar grachten en het 125-jarig bestaan van het Concertgebouw. Dit zal voor veel bezoekers aanleiding zijn om de stad te bezoeken. Hetgeen de stad te bieden heeft was 2011 2012 onlangs voor Lonely Planet aanleiding om Amsterdam na San Francisco aan te bevelen als de meest interessante stad om te bezoeken in 2013.8 Volgend jaar is daarmee veelbelovend voor het toerisme. Het enige dat voor tegenvallende cijfers kan zorgen is een snelle verslechtering van de internationale economie.

4. De afgelopen jaren heeft de Nederlandse arbeidsmarkt zich positiever ontwikkeld dan verwacht, maar nu lijkt het tij zich snel te keren. Wat zijn hiervoor de vooruitzichten? Werkloosheid loopt op, maar de arbeidsmarkt houdt zich nog relatief goed staande In de stad Amsterdam bedroeg de werkloosheid over het tweede kwartaal van dit jaar 7,5% dit is hoger dan de 7,0% in 2011, maar de stijging bleek aanzienlijk minder dan landelijk (van 5,1% naar 6,2%). In vergelijking met de steden Den

8 Ook in het rapport European capital city tourism van Roland Berger komt Amsterdam (dec. 2012) sterk naar voren.

Tabel 2 Ramingen volumegroei per sector



2011

2012F

2013F

Agrarische sector Industrie Bouw Groothandel Detailhandel Horeca Transport & logistiek Zakelijke dienstverlening Overheid Zorg

-0,6% 2,5% 3,9% 2,6% -1,0% 1,4% 2,0% -0,3% -3,4% 3,4%

1,1% -1,3% -5,7% 0,0% -1,3% -0,3% -0,7% -0,7% -0,5% 3,8%

0,7% 0,5% -1,0% 1,0% 0,7% -1,0% 0,6% 0,5% -0,4% 3,0%

Totaal Nederland

1,0%

-0,6%

0,2%

Bron: ING Economisch Bureau

Haag (10,7%) en Rotterdam (12,6%) presteert Amsterdam aanzienlijk beter. Na de crisis in 2009 toonde de arbeidsmarkt zich veerkrachtig, maar inmiddels resulteert de aanhoudende economische tegenwind ook in Groot-Amsterdam in verlies van werkgelegenheid. Dat zich ook vorig jaar 118 nieuwe internationale bedrijven in de regio hebben gevestigd (nog altijd meer dan de 105 in 2008) kan dit niet tegenhouden.De oorzaak hiervan ligt vooral bij banenverlies in de financiële en zakelijke dienstverlening, wat blijkt bijvoorbeeld uit verschillende reorganisaties bij de banken en bedrijven als APG en TomTom. Dit wordt deels gecompenseerd doordat een aantal grote bedrijven banen concentreert op de hoofdkantoren. Per saldo staat de werkgelegenheid hier desondanks flink onder druk hetgeen vooral terug te zien is in een toenemend aandeel hoger opgeleiden onder de werklozen.9 Gegeven het feit dat de Amsterdamse beroepsbevolking gestaag groeit, is de ontwikkeling op de regionale arbeidsmarkt nog niet dramatisch. Het totaal aantal banen laat immers nog geen grote daling zien. Overigens lag de werkloosheid in de regio Groot-Amsterdam medio 2012 ca. 0,6% lager dan in de stad Amsterdam. Dit komt vooral doordat randgebieden waaronder de Haarlemmermeer en Amstelveen op dit vlak sterker presteren. Verdere stijging verwacht, vergrijzing en nieuw ondernemerschap bieden tegengewicht Naar verwachting bedraagt de Amsterdamse werkloosheid tegen eind 2012 ca. 8%. Volgend jaar zal dit cijfer nog wel doorstijgen, waarbij ondanks de relatief goed opgeleide

beroepsbevolking matchingsproblemen ontstaan. Waar werkgelegenheid in de zakelijke dienstverlening onder druk staat wordt groei gerealiseerd in de gezondheidszorg en dit vereist een ander type werknemer met andere kwalificaties. Wel zou een deel van de werknemers mogelijk als zij-instromer in het onderwijs aan de slag kunnen. Vooral in het onderwijs zal door vergrijzing vervangingsruimte ontstaan. De komende jaren zullen hier in de regio duizenden arbeidsplaatsen vrijkomen.10 Iets wat duidelijk in het voordeel van de regionale arbeidsmarkt werkt, is de ondernemende cultuur. Wat betreft de oprichting van nieuwe bedrijven kent de regio een productieve traditie, waarbij ook vorig jaar met 4,7% meer starters de landelijke groei (+0,7%) fors werd overtroffen. Juist bij deze MKB bedrijven wordt veel nieuwe werkgelegenheid gecrëerd.

5. Het matige economisch vooruitzicht stelt ondernemers in de regio voor uitdagingen. Hoe staat de regio er structureel gezien voor? Hoewel de bevolkingsgroei in Groot-Amsterdam zich de komende jaren naar verwachting nog zal doorzetten, moet de regio rekening houden met een lagere economische groei dan in de jaren voor de economische crisis. De traditioneel bovengemiddelde groei van de financiële en zakelijke dienstverlening is voorlopig voorbij en dreigt de ondergemiddeld te worden. Voor groei is de regio daarmee naast de zorgsector de profiteert van vergrijzing aangewezen op één van zeven de door de Amsterdam Economic Board gedefinieerde topsectoren. De creatieve industrie evenals, ICT, handel & logistiek en toerisme & congressen lijken hierbij voor de regio Groot-Amsterdam de komende jaren het meest kansrijk. Innovatie nodig voor nieuwe groeimotor Voor stimulering van ondermeer de creatieve sector is een goed innovatieklimaat nodig. Dit verbetert de concurrentiepositie en creëert toegevoegde waarde. Dit staat of valt met de kwaliteit van het arbeidsaanbod en de toegankelijkheid voor (internationaal) talent. Met een stijging van het aantal hoger opgeleiden tot boven 40% is het niveau van het arbeidsaanbod de afgelopen jaren al flink toegenomen. Het feit dat de regio een ondernemende beroepsbevolking heeft is hierbij een sterk gegeven.11 Uitstekend vestigingsklimaat vraagt om hoge kwaliteit van leven Amsterdam is en blijft een dienstenstad. Dit maakt mensen nog meer dan elders tot de belangrijkste succesfactor. Aangezien de regio Groot-Amsterdam internationaal concur-

10 8.700 arbeidsplaatsen worden thans bezet door personen in de leeftijdsklasse 55-65, bron UWV. 9 Bron: UWV.

Regiovisie Groot-Amsterdam November 2012 5

11 Bron: EIM, bedrijven en bevolking in beweging, 6/2011.

reert, wordt toekomstig succes voor groot deel bepaald door de beschikbaarheid van kwalitatief hoogstaand personeel en internationaal talent. Voor het vestigingsklimaat is de kwaliteit van leven in de regio van groot belang. Dit bindt en trekt immers bedrijven en werknemers. Belangrijk daarbij is om de woningmarkt te faciliteren en de achterblijvende woningbouwproductie niet te ver te laten oplopen, zoals met het opschorten 250 grotere en kleinere bouwprojecten deels wel gebeurt. Als onderdeel van de voorzieningen is het culturele aanbod hierin ook een belangrijk factor. Hoewel het culturele aanbod ogenschijnlijk sterk is, heeft de sector het op dit moment budgettair zwaar te verduren van de bezuinigingen. Door de bezuinigingen verliezen in 2013 in Amsterdam zo’n vijftig culturele instellingen hun subsidie. Verschraling van het aanbod blijft een aandachtspunt, enerzijds vanuit toeristisch oogpunt,12 anderzijds vanuit vestigingsplaats oogpunt. De regio heeft het deels aan het culturele aanbod te danken, dat Amsterdam ook nationaal een zeer aantrekkelijke woonplaats wordt gevonden.13 In de European Cities Index14 - een indicator voor het vestigingsklimaat - is Amsterdam in 2011 gestegen van de 6e naar de 4e plaats (na Londen, Parijs en Frankfurt) wat een goed teken is. Het is zaak om dit vast te houden.

het gebied rond het station Amsterdam Zuid.16 De geplande renovatie van dit station en met name ook de uiteindelijke oplevering van de Noord-Zuidlijn zullen de bereikbaarheid flink verbeteren. Tenslotte is de openbaar vervoer verbinding tussen Schiphol en Amsterdam-centrum de afgelopen periode kwetsbaar gebleken. Het is belangrijk dat ook hieraan wordt gewerkt en de betrouwbaarheid van de verbinding stijgt.

Internationalisering, duurzaamheid en vergrijzing belangrijkste thema’s voor de toekomst Het bedrijfsleven in de regio Groot-Amsterdam wordt in de toekomst geconfronteerd met vele uitdagingen. Zo zal de economische groei de komende jaren waarschijnlijk laag blijven. Belangrijke trends als internationalisering, duurzaamheid en de inzet van internet bieden het bedrijfsleven in de regio kansen. In het ING-rapport ‘Ondernemen naar 2020’ hebben wij de kansen die dit voor u biedt per sector op een rijtje gezet.17

Infrastructuur en connectiviteit kernwaarde Een andere elementaire voorwaarde voor structurele economische ontwikkeling in Groot-Amsterdam is de bereikbaarheid. De aanwezigheid van Schiphol als knooppunt en ook de groei van het aantal toeristen is cruciaal voor de regio, maar stelt hieraan ook hoge eisen. Hoewel er nu nog de nodige knelpunten zijn, worden er ook stappen gezet. Zo is het zeker voor de lange termijn positief dat Rijkswaterstaat het wegennet tussen Schiphol, Amsterdam en Almere tussen 2011 en 2020 grootschalig aanpakt om te voorkomen dat de doorstroming in de problemen komt.15 Hierbij wordt bijvoorbeeld de verbindingsweg A12 met Almere, waar veel in de regio werkzame werknemers wonen, verbreed naar 10 banen. Voor de regionale bereikbaarheid is de Tweede Coentunnel, die in 2013 in gebruik wordt genomen, een stap vooruit. Ook in het openbaar vervoer wordt nog een forse toename van het aantal reizigers verwacht. Dit geldt met name voor

12 Uit cijfers van ACTB blijkt dat tweederde van de bezoekers voor de cultuurhistorie naar Amsterdam komt. 13 Bron: Atlas van Nederlandse gemeenten. 14 Bron: Cushman & Wakefield. 15 Als onderdeel van dit lange termijnplan ‘Beter benutten voor de Metropoolregio’ worden ook twee landtunnels aangelegd; een in Amsterdam zuidoost op de Gaasperdammerweg, en op A9. Daarnaast komt er een aquaduct bij Muiden, waar de A1 het Amsterdam Rijnkanaal kruist en de verbreding van de A10 Oost en de A1 tussen de knooppunten Diemen en Watergraafsmeer.

Regiovisie Groot-Amsterdam November 2012 6

16 FD 10/02/12. 17 http://www.ing.nl/zakelijk/ing-economisch-bureau/ sectoren/2012/04/20120420_Ondernemen_naar_2020.aspx

Marcel de Goeij Regiodirecteur MKB Noord-West Nederland

Reinoud van Helbergen Districtsdirecteur Grootbedrijf Amsterdam

Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uit­oefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. Deze publicatie is louter informatief en mag niet worden beschouwd als advies. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijke zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 15 november 2012. Regiovisie Groot-Amsterdam November 2012 7

Meer weten? Kijk op ING.nl Of bel met Rico Luman, Sr. Regio-econoom Noord-Holland 020 563 98 93 [email protected] Marcel de Goeij, Regiodirecteur MKB Noord-West Nederland 06 52 00 85 11 [email protected] Reinoud van Helbergen, Districtsdirecteur Grootbedrijf Amsterdam 06 27 08 75 24 [email protected] Wilt u nieuwe publicaties per e-mail ontvangen? Ga naar ING.nl/kennis