de puur muziek
de
02.05.13 | 20:00 | MIRYZAAL
GOEYVAERTSMuziekcentrum STRIJKTRIO & Gent SOLISTEN VAN VOX LUMINiS Arvo Pärts Stabat Mater
programma
UITVOERDERS
Ivan Moody (°1964) Simeron (2012)
Goeyvaerts strijktrio Viool | Kristien Roels Altviool | Kris Matthynssens Cello | Pieter Stas
Arvo Pärt (°1935) Stabat Mater (1985)
Vox Luminis Sopraan | Zsuzsi Toth Contratenor | Barnabas Hegyi Tenor | Olivier Berten
Dit concert wordt opgenomen door Klara en uitgezonden op dinsdag 11 juni 2013 in het programma ‘In de loge’ (19-22 uur).
2
Goeyvaerts strijktrio & solisten van Vox Luminis Arvo Pärts stabat mater Welluidende grote verhalen van dood, angst, rouw en verrijzenis De Westerse muziektraditie is, net zoals dat het geval is in de meeste andere (zo niet alle) muziekculturen, nauw verklonken met religieuze rituelen. Vreemd is dat niet. God bekleedde immers dé centrale positie in de maatschappij, Hij was alfa en omega van het leven, zelfs het sluitstuk van rechtspraak, Hij was geen hoogstpersoonlijke keuze maar absolute realiteit en met Hem – al naar gelang noord, oost, zuid, west – een heel arsenaal engelen, heiligen en demonen. Maar dan kwam De Verlichting, een beweging van rationaliteit, een logica die de waarachtigheid van dogmatische stellingen en opperwezens in vraag stelde. God verdween langzaam maar zeker uit de maatschappij, werd door Nietzsche dood verklaard, door Freud afgedaan als een illusie die staat voor het gebrek aan een machtige vaderfiguur. In de negentiende en vroege twintigste eeuw schreven vele componisten nog religieus werk, zij het doorgaans minder dan hun collega’s enige eeuwen vroeger. Dat werk onderging ook duidelijke invloeden van ‘wereldse’ genres zoals de opera. In de negentiende eeuw ontstond zelfs het ‘Caecilianisme’ (genoemd naar Sint-Cecilia, patrones van de (kerk)muziek), een religieus-muzikale beweging die wilde voorkomen dat religieuze muziek zou vervallen in het fenomeen van ‘concertmissen’. De caecialianisten streefden naar een ‘zuiver-
dere’, klassiekere stijl van meerstemmig zingen. De heldere, klare, weinig dissonante muziek van renaissancecomponist Palestrina beschouwden ze als een hoogtepunt van de religieuze muziek waarnaar liefst zoveel mogelijk naar teruggegrepen moest worden. Na de Tweede Wereldoorlog verdween God vrijwel als ‘de Vereerde’ uit de kunsten die ondertussen vrijwel volledig los waren komen te staan van het religieuze ritueel. (Waar was Hij in Auschwitz? Ook de kunsten waren niet ongevoelig voor die vraag). Er werd nog steeds kerkmuziek gecomponeerd. Maar die was doorgaans (eerder) conservatief, geschreven met technieken uit het verleden, een soort bubbel die losstond van de wereldlijke artistieke podia of toch zeker van de vooruitstrevende esthetieken. Vaak waren dat uitlopers van het Caecialianisme. In Vlaanderen was er bijvoorbeeld een georganiseerd hoger onderwijs dat zich bezighield met het opleiden van kerkmusici – het Leuvense Lemmensinstituut is zo ontstaan. Maar uitzonderingen zijn er natuurlijk altijd: het is zeer moeilijk om Olivier Messiaen en Karlheinz Stockhausen niet vernieuwend te noemen – ze waren zelfs iconen van de avant-garde. En toch was hun werk – net als zijzelf – vaak uitgesproken religieus, (dogmatisch) katholiek zelfs!
3
De Estse componist Arvo Pärt (°1935) experimenteerde in de jaren 1960 met de seriële technieken die in de jaren 1950 door de radicale avant-garde (met o.a. Messiaen en Stockhausen) gebruikt werden. Daarop reageerde de Sovjetoverheid allerminst positief. Het is algemeen bekend dat dictatoriale communistische regimes, net zoals de Nazi’s trouwens, gruwelden van ‘nietvolkse’, experimentele kunst. Ondanks de officiële afwijzing van zijn werk, ging Pärt door in zijn stuurse stijl. Maar tegelijk is hij enorm geïnteresseerd in de muziek van Johann Sebastian Bach. De ‘meester van de fuga’ krijgt steeds meer impact op het vroege werk van Pärt dat barokke kenmerken begint te vertonen, contrapuntisch en tonaal wordt. Dan maakt de componist een periode van heftige artistieke twijfel door. Hij stopt quasi met componeren (tussen ’68 en ’76 schrijft hij amper twee stukken), bestudeert gregoriaanse muziek en bekeert zich zelfs tot de Orthodoxe Kerk. Na deze crisis begint de haast herboren Pärt opnieuw te componeren. Het complexe serialisme, de hele avantgardistische context laat hij achter om het klassieke drieklank-akkoord als hervonden uitgangspunt te omarmen. Zijn eigen, hoogst persoonlijke aanwending ervan noemde hij ‘Tintinnabuli’, daarbij niet verwijzend naar de Belgische stripfiguur maar naar het Latijnse tintinnabulum dat zoveel als ‘bel’ of ‘klokje’ betekent, hij verbond de klank hiervan immers met de sonoriteit van een tonale drieklank. Hij wil vanaf dat ogenblik religieuze, meditatieve muziek schrijven en vult dat concreet in door tonale technieken te combineren
met stapsgewijze melodieën, zachte dissonanties, traagheid en momenten van stilte – muziek die goed in het oor ligt, zo zou je het ook kunnen stellen, en rustgevend werkt. Spiegel im Spiegel uit 1978 is daarvan een schitterend voorbeeld én een vaste waarde op de playlist van sauna- en welnesscentra! Vanavond staat het Stabat Mater (1985) van Arvo Pärt op het programma. ‘Stabat mater dolorosa, iuxta crucem lacrimosa’: de moeder staat wenend naast haar Zoon aan het kruis. De middeleeuwse hymne werd ontzettend vaak verklankt. Tekstueel geeft ze aanleiding tot hartverscheurende muziek – vraag dat maar aan Pergolesi of Vivaldi. Pärt is een late beoefenaar van het genre maar blijft niettemin nogal trouw aan de originele hymne. Die staat in een trocheïsche versvoet, oftewel de afwisseling van beklemtoonde en niet-beklemtoonde (of lange en korte) lettergrepen: Stabat mater dolorosa Iuxta crucem lacrimosa, Dum pendebat filius. Cuius animam gementem Contristatam et dolentem Pertransivit gladius. Pärt trekt het versmetrum van Stabat Mater heel duidelijk door in de ritmische structuur van zijn muziek. Dat is goed hoorbaar in de veelvuldige afwisseling van lange en korte klanken. Net zoals Arvo Pärt laat de Brit Ivan Moody (°1964) zich inspireren door gre-
4
goriaanse en vroege polyfone muziek. Bovendien speelt de connectie tussen religie en muziek een cruciale rol in zijn werk. Meer nog: hij is zelf een orthodox priester en geeft de publicatie Contemporary Music and Religion uit. Zijn compositie Simeron (‘vandaag’ in het Grieks) geeft daar duidelijk blijk van. De tekstkeuze vult die van het Stabat Mater perfect aan. Zo zet
Moody woorden uit de Byzantijnse paasritus op muziek en gebuikt hij stukken uit een homilie van bisschop Melito van Sardes uit de tweede eeuw. Muzikaal sluit hij aan bij Pärt: spirituele, welluidende muziek, een idioom dat ongetwijfeld ook op bijzonder veel succes kan rekenen in het Groot-Brittannië der koren.
5
Bio Goeyvaerts Strijktrio Het Goeyvaerts Strijktrio is in 1997 opgericht door violiste Kristien Roels, altviolist Kris Matthynssens en cellist Pieter Stas met als doel uitsluitend 20ste- en 21steeeuws repertoire uit te voeren. Het trio ontleent zijn naam aan de Belgische componist Karel Goeyvaerts die een belangrijke rol speelde in de ontwikkelingen binnen de Europese nieuwe muziek. Het ensemble speelt niet alleen bestaand werk, maar geeft ook opdrachten voor nieuwe strijktrio’s.
Vox Luminis Vox Luminis werd in 2004 in Namen opgericht. Het ensemble specialiseert zich in de uitvoering van 16e tot 18e eeuwse vocale muziek. Het ensemble ontving goede kritieken voor de prachtige mix van hoogkwalitatieve individuele stemmen, de schitterende intonatie en zuiverheid van klank. Critici beschreven ook het enthousiasme van het ensemble om zijn passie voor oude muziek te delen met het publiek. De meeste leden van de groep leerden elkaar kennen in één van de toonaangevende centra voor oude muziek in Europa: het Koninklijk Conservatorium van Den Haag.
Hun eerste cd verscheen bij Pavane Records met werk van Joseph Jongen, Eugène Ysaÿe en Louis De Meester. Deze cd werd met een ‘Joker’ bekroond in het cd-tijdschrift Crescendo. Het magazine Record Geijutsu (Japan) citeert: “Their performance is full of delicacy and passion”. Zij streven bij hun uitvoeringen naar authenticiteit en gaan daarvoor te rade bij eminente muzikanten en componisten zoals Alexander Ivashkin, Giya Kancheli, Henk Guittart, Sofia Gubaidulina, Alexander Knaifel ... Hun laatste cd met strijktrio’s van Arnold Schönberg, Anton Webern en Alfred Schnittke verscheen bij het gerenommeerde internationale label Challenge Records. Deze laatste cd ontving in verschillende magazines de hoogste quotering en onder andere een Gouden Label bij Klasssiek Centraal, een nominatie als beste cd-productie voor de Klara’s en een aanbeveling in Gramophone.
Vox Luminis trad op tijdens festivals en op podia in België (Nuits de Septembre de Liège, festival de Stavelot, Juillet Musical de Saint-Hubert, Automne Musical de Spa, MA festival Bruges, festival van Vlaanderen Gent, Laus Polifoniae Antwerpen, …), Frankrijk (festival d’Ambronay, festival de Saintes, Rencontres Musicales de Vézelay, festival de Saint-Michel en Thiérarche, Midsummer festival d’Hardelot, …), Duitsland (Ratingen Bachtage Festival, Muzikfest Stuttgart), Nederland (Festival Oude Muziek Utrecht, Den Haag, Delft) … Opnames van Vox Luminis worden exclusief uitgegeven door het Belgische label Ricercar. Op hun eerste cd, uitgegeven in
6
2007, staan vier werken van Domenico Scarlatti, waaronder zijn beroemde Stabat Mater. Hun meest recente cd, uitgegeven in juni 2012, is gewijd aan de Musicalische Exequien van Heinrich Schütz. Deze opname won verschillende prijzen Recor-
ding of the Year van Gramophone en de Baroque Vocal Gramophone Award. Vox Luminis wordt ondersteund door de Federation Wallonie-Bruxelles.
7
Liedteksten Stabat Mater Arvo Pärt
vert. Willem Wilmink
1. Stabat mater dolorosa Iuxta crucem lacrimosa, Dum pendebat filius. Cuius animam gementem Contristatam et dolentem Pertransivit gladius.
Naast het kruis, met schreiende ogen Stond de moeder, diep bewogen Toen de Zoon te sterven hing, En haar door het zuchtend harte, Overstelpt van wee en smarten, ‘t Zevenvoudig slagzwaard ging.
2. O quam tristis et afflicta Fuit illa benedicta Mater unigeniti Quae maerebat et dolebat. Et tremebat, cum videbat Nati poenas incliti.
O hoe droef, hoe vol van rouwe, Was die zegenrijkste vrouwe, Moeder van Gods ene Zoon! Ach, hoe streed zij! ach, hoe kreet zij, En wat folteringen leed zij, Bij ‘t aanschouwen van die hoon!
3. Quis est homo qui non fleret, Matrem Christi si videret In tanto supplicio? Quis non posset contristari, Piam matrem contemplari Dolentem cum filio?
Wie, die hier niet schreien zoude, Als hij ‘t grievend leed aanschouwde, Dat Maria’s ziel verscheurt? Wie kan, zonder mee te wenen, Christus’ moeder horen stenen, Nu zij met haar zoon hier treurt?
4. Pro peccatis suae gentis Vidit Iesum in tormentis Et flagellis subditum. Vidit suum dulcem natum Moriendo desolatum Dum emisit spiritum.
Voor de zonden van de zijnen Zag zij Jezus zo in pijnen, En de wrede geselstraf, Zag haar lieve Zoon zo lijden, Heel alleen de doodskamp strijden, Totdat Hij zijn geest hergaf.
8
5. Eia mater fons amoris, Me sentire vim doloris Fac ut tecum lugeam. Fac ut ardeat cor meum In amando Christum Deum, Ut sibi complaceam.
Geef, o Moeder! bron van liefde, Dat ik voel, wat U zo griefde, Dat ik met U medeklaag. Dat mij ‘t hart ontgloeit van binnen, In mijn Heer en God te minnen, Dat ik Hem alleen behaag.
6. Sancta mater, istud agas, Crucifixi fige plagas Cordi meo valide. Tui nati vulnerati Tam dignati pro me pati, Poenas mecum divide!
Heil’ge Moeder, wil mij horen, Met de wonden mij doorboren, Die Hij aan het kruishout leed. Ach, dat ik de pijn gevoelde, Die uw lieve Zoon doorwoelde, Toen Hij stervend voor mij streed.
7. Fac me vere tecum flere, Crucifixo condolere, Donec ego vixero. Iuxta crucem tecum stare Te libenter sociare In planctu desidero.
Mocht ik klagen al mijn dagen, En zijn plagen waarlijk dragen, Tot mijn jongste stervenssmart. Met U onder ‘t kruis te wenen, Met uw rouw mij te verenen, Dat verlangt mijn zuchtend hart.
8. Virgo virginum praeclara, Mihi iam non sis amara, Fac me tecum plangere. Fac ut portem Christi mortem, Passionis eius sortem Et plagas recolere.
Maagd der maagden! nooit volprezen, Wil voor mij niet bitter wezen, Laat mij treuren aan uw zij, Laat mij al de wrede plagen, En de dood van Christus dragen, Laat mij sterven zoals Hij.
9. Fac me plagis vulnerari, Cruce hac inebriari Ob amorem filii, Inflammatus et accensus, Per te virgo sim defensus In die iudicii.
Laat zijn wonden mij doorwonden, Worde ik bij zijn kruis verslonden In het bloed van uwen Zoon. Moge ik in het vuur niet branden, Neem, o Maagd, mijn zaak in handen In het oordeel voor Gods troon.
9
10. Fac me cruce custodiri, Morte Christi praemuniri, Confoveri gratia. Quando corpus morietur Fac ut animae donetur Paradisi gloria. Amen. (Alleluia.)
Christus, moge ik eens behalen, Als mijn levenszon gaat dalen, Door uw Moeder, palm en prijs. En als ‘t lichaam dan zal sterven, Doe mijn ziel de glorie erven Van het hemels paradijs. Amen. (Halleluja)
Simeron Ivan Moody Σὴμερον…
Today…
Σὴμερον…
Today…
Ο ευσχήμων Ιωσήφ, από του ξύλου καθελών το άχραντόν σου Σώμα, σινδόνι καθαρά ειλήσας και αρώμασιν, εν μνήματι καινώ, κηδεύσας, απέθετο.
The noble Joseph takes down from the Tree Thy spotless Body, and when he had enwrapped it in clean linen with aromas, he laid it for burial in a new Sepulchre.
Σὴμερον…
Today…
Σὴμερον…
Today…
Ανάστα…
Arise…
Σήμερον ο Άδης στενών βοά· συνέφερε μοι ει τον εκ Μαρίας γεννηθέντα μη. υπεδεξάμην· ελθών γαρ επ’ εμέ, το κράτος μου έλυσε· πύλας χαλκάς συνέτριψε, ψυχάς ας κατείχον το πριν, ως Θεός ανάστησε. Δόξα, Κύριε, τω Σταυρω σου καί τη αναστάσει σου.
Today Hades cried out groaning: Would that I had not received Him, Who was born of Mary, for He came to me and broke my power; He shattered the gates of brass, and as God raised up the souls which before I had held. Glory to Thy Cross, O Lord, and to Thy Resurrection.
Σὴμερον…
Today…
10
Σὴμερον…
Today…
Καὶ γὰρ ὁ νόμος λόγος ἐγένετο καὶ ὁ παλαιὸς καινός, - συνεξελθὼν ἐκ Σιὼν καὶ Ἰερουσαλήμ καὶ ἡ ἐντολὴ χάρις, καὶ ὁ τύπος ἀλήθεια, καὶ ὁ ἀμνὸς υἱός, καὶ τὸ πρόβατον ἄνθρωπος, καὶ ὁ ἄνθρωπος θεός. Ὡς γὰρ υἱὸς τεχθείς, καὶ ὡς ἀμνὸς ἀχθείς, καὶ ὡς πρόβατον σφαγείς, καὶ ὡς ἄνθρωπος ταφείς, ἀνέστη ἐκ νεκρῶν ὡς θεός, φύσει θεὸς ὢν καὶ ἄνθρωπος. Ὅς ἐστιν τὰ πάντα· καθ’ ὃ κρίνει νόμος, καθ’ ὃ διδάσκει λόγος, καθ’ ὃ σῴζει χάρις, καθ’ ὃ γεννᾷ πατήρ, καθ’ ὃ γεννᾶται υἱός, καθ’ ὃ πάσχει πρόβατον, καθ’ ὃ θάπτεται ἄνθρωπος, καθ’ ὃ ἀνίσταται θεός.
And the law become word, and the old new, coming out of Sion and Jerusalem, and the command grace, and the image reality, and the lamb a son, and the sheep a man,
Σὴμερον…
Today…
Σὴμερον…
Today…
Οὗτός ἐστιν Ἰησοῦς ὁ Χριστός, ᾧ ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας. Ἀμήν.
This is Jesus Christ whose glory is unto the ages of ages. Amen.
Σὴμερον…
Today…
Σὴμερον…
Today…
because born as a son, and led as a lamb, and slain as a sheep, and buried as a man, rose from the dead as God, being by nature God and man. He is everything: the law because He judges, the word because He teaches, the grace because He saves, the Father because He begets, the Son because He is begotten, the sheep because He suffers, a man because He is buried, God because He rises.
11
binnenkort DO | 02.05.13 | 20:00 | Miryzaal (Hoogpoort 64) Goeyvaerts Strijktrio, Solisten van Vox Luminis Moody, Pärt DI | 14.05.13 | 14:00 | Kraakhuis David Kadouch Chopin, Moessorgski WO | 15.05.13 | 20:00 | Kraakhuis | UITVERKOCHT Accademia del Piacere, Fahmi Alqhai (artistieke leiding) Spaanse muziek uit de 16de en 17de eeuw DO | 16.05.13 | 20:00 Trio Mediaeval A Worcester ladymass VR | 17.05.13 | 20:00 Philip Catherine Verjaardagstournee ZA | 18.05.13 | 20:00 Brussels Philharmonic, Michel Tabachnik (dirigent), Liebrecht Vanbeckevoort (piano) Liszt, Mahler
WO | 22.05.13 | 20:00 | Kraakhuis Elisa Medinilla, Anastasia Kozhushko, Ralph Van Raat Nuyts, Bartok DO | 23.05.13 | 20:00 Ricercar Consort & LinXueWeiJing-kwartet, Philippe Pierlot (artistieke leiding) Barok met Chinese inslag ZO | 26.05.13 | 11:00 Côté Jardin: gratis muzikale picknick voor groot en klein in de prachtige Bijloketuinen Programma is te vinden op www.debijloke.be WO | 29.05.13 | 20:00 DO | 30.05.13 | 20:00 Muziektheater Transparant Songs of War DI | 04.06.13 | 20:00 | Kraakhuis Kevin Skelton, Thomas Smetryns, Nadar Ensemble Bijloke-manufactuur DO | 20.06.13 | 20:00 deFilharmonie Laureaten piano Koningin Elisabethwedstrijd
Bespreekbureau Muziekcentrum De Bijloke Gent Colofon J. Kluyskensstraat 2, 9000 Gent Tekst programmaboekje | Maarten Quanten Di - vr 10:00 - 12:00 & 13:00 - 17:00 | Za 13:00 - 17:00 v.u. | Daan Bauwens 09 269 92 92 |
[email protected] | www.debijloke.be © Muziekcentrum De Bijloke Gent Muziekcentrum De Bijloke is mobiel dankzij het partnership met Gent Motors (www.gentmotors.be)
