Zoektocht van de woordgroep van Cantabile naar de achtergrond van het Stabat Mater van Karl Jenkins Het Begin hierbij stuur ik je een eerste schets van mijn idee. Iedere keer als wij weer een muziekstuk gaan instuderen, heb ik tijd nodig om me te verhouden tot de teksten die wij zingen. Ik ben een ‚talig’ mens en die teksten betekenen dus nogal wat voor mij. Soms kan ik me er makkelijk in vinden, maar soms ook helemaal niet. Vaak zijn mijn eerste reacties nogal ongemakkelijk; ik moet de tekst eerst voor mezelf ‚veroveren’. Zo ook de tekst van het Stabat Mater dat wij gaan zingen. Mijn allereerste associatie was een lied dat ik als kind graag zong, een smartlap zou je kunnen zeggen uit de jaren 40’. Misschien bij menigeen uit ons koor nog wel bekend: ‚aan de deur van het stille klooster……, zo begint het. Ik ben op internet gaan zoeken naar de achtergronden bij dit lied. Dat vond ik leuk om te doen. De Zangeres Zonder Naam heeft het ook gezongen, de laatste 4 coupletten tenminste. Aan de deur van 't stille klooster, Klopt een droeve moeder aan, Ligt m'n zoon hier, zwaar gewond soms? 'k Zou zo gaarne tot hem gaan. Arme moeder sprak de zuster, Uwe zoon, hij leeft niet meer, Al zijn lijden, is geweken, Hij stierf voor zijn land en eer. Bij het ziekbed aan gekomen, Nam zij 't witte doodskleed af, En in tranen, stort zij neder, Delf voor hem en mij een graf. Op het kerkhof ligt begraven, Ene moeder en haar zoon, En nu strijden, zij voor eeuwig, Ja, voor eeuwig voor Gods troon. Het schaamteloze zwelgen dat ik toen deed, durf ik nu amper toe te laten; ik voel me ongemakkelijk. Vervolgens doemen voor mij de televisiebeelden van de afgelopen maanden op met alle oorlogsgeweld, allemaal voor de ‚goede’ ideeën. De herdenkingsbeelden van de oorlog 14-18 kunnen daar ook bij. De heroïek van het martelaarschap, het sterven voor de ‚goede’ zaak. En dan de ‚taak’ van alle moeders en hun ‚lot’ om te lijden en te rouwen, het maakt me vooral opstandig. Voor zover een kleine schets van mijn allereerste reacties op dit nieuwe muziekstuk. Om mij heen in het koor hoorde ik echter hele andere geluiden.
‚Aangrijpend’, en ‚helemaal niet moederlijk’ (de felle toonzetting van Sancta Maria) waren twee voor mij verrassende reacties. Ik stel me dus voor dat er veel en veel verschillende manieren zijn waarop onze koorleden deze teksten beleven. Nu komt mijn idee over de ‚taakinvulling’ van ons woordgroepje voor dit komende project. Wat denk je ervan als ik een inleidende tekst schrijf (in de zin van het hierboven geschetste) en daarbij een oproep doe aan de koorleden om hun belevingen van en met de tekst van het Stabat Mater met elkaar te delen. Het kan zijn dat men in films, boeken, tentoonstellingen, herinneringen, actualiteiten, het thema van het Stabat Mater ziet weerspiegeld. Dat delen kan een mooi breed veld van eigentijdse associaties met de tekst opleveren, denk ik, waardoor die diepte kan krijgen. Alle koorleden, die dat willen, kunnen actief hieraan deelnemen, waardoor wij als ‚woordgroepje’ ook een beetje uit dat speciale hoekje komen. Ik vond de oefening van Ben Verschuren en zijn opmerking dat we zo bezig waren ons te professionaliseren geweldig. Het resulteerde in een fantastisch concert van Buxtehude’s Membra Jesu Nostri. Als dit idee kan helpen ons in te leven, dan zou ik blij zijn.
Lieve groeten,
Rilke Gedicht van Rainer Maria Rilke (1875-1926) Uit: Das Marienleben (1912), een 12tal gedichten over het leven van Maria. In dit gedicht geeft Rilke Maria zelf het woord. Vor der Passion Oh, hast du dies gewollt, du hättest nicht durch eines Weibes Leib entspringen dürfen: Heilande muß man in den Bergen schürfen, wo man da Harte aus dem Harten bricht. Tut dirs nicht selber leid, dein liebes Tal so zu verwüsten? Siehe meine Schwäche; ich habe nichts als Milch- und Tränenbäche, und du warst immer in der Überzahl. Mit solchem Aufwand wardst du mir verheißen. Was tratst du nicht gleich wild aus mir hinaus? Wenn du nur Tiger brauchst, dich zu verreißen, warum erzog man mich im Frauenhaus, ein weiches Kleid für dich zu weben, darin nicht einmal die geringste Spur von Naht dich drückt - : so war mein ganzes Leben, und jetzt verkehrst du plötzlich die Natur.
Zoektocht Ik vond 3 vertalingen van de ‘Pieta’ en enkele flarden van een vertaling van ‘Vor der Passion’. Ik vermoed dat er meer zijn. Rilke had in de eerste helft van de vorige eeuw een zekere populariteit hier te lande, niet zozeer bij de spraakmakende gemeente als wel bij de maatschappelijke laag, net daaronder. Het kan dan ook bijna niet anders dan dat er vooroorlogse vertalingen zijn. Ik zoek met name in de richting van het tijdschrift De Gemeenschap, meer in het algemeen "in de katholieke hoek". Overigens, Rilke zal niet door de Kerk van toen zijn omarmd omdat hij na een "religieuze beginperiode" steeds meer afstand van de godsdienst nam en Das Marienleben (1912-1913) tot zijn latere werk behoort. Een interessant gegeven is, lijkt mij, zijn innig contact met Auguste Rodin, wiens secretaris hij zelfs een tijdje was (1e decennium twintigste eeuw). Er is ook wel gepubliceerd over het effect van dat contact op met name zijn latere dichtwerk en vooral bij de Pieta zou dat wel te merken zijn. Van de ‘Pieta’ heb ik 3 vertalingen gevonden, die ik hieronder laat volgen. Vertaling A is van Jozef van Acker (1995), Vertaling B is van Piet Thomas (1999) en vertaling C van Ernst van der Knaap (200?). Ik heb een hoofdstuk gevonden in een boek van Odile Reijnders "Correspondenties: gedichten lezen met gedichten", getiteld "Rainer Maria Rilke en Maurice Gilliams: De voorstelling van moeder en zoon." In dat hoofdstuk worden Das Maria-Leben en "Het Marialeven"van Maurice Gilliams (geen vertaling, maar een eigen serie) met elkaar vergeleken. Heel kort gezegd: Rilke dicht vanuit het perspectief van Maria en "schetst de psychische weerslag van een ultieme ontgoocheling die onomkeerbaar is. Het is eigenlijk een soort "Stabat mater", maar dan niet vanuit het perspectief van een waarnemer of iemand die aan haar leed wil participeren, maar als een klagende verzuchting van de lijdende moeder zelf." De opstandigheid, die in het gedicht Vor der Passion zit, (daar had jij het maandagavond ook over!) heeft in de Pieta plaats gemaakt voor een stamelen. De beide gedichten horen dus ook bij elkaar. In het gedicht van Gilliams wordt Maria beschreven als een ijskoud marmeren beeld, als iemand die zich heeft afgesloten. A) Nu is mijn leed het volst, en nameloos vervult het me. Ik verstar als een steen innerlijk verstart. Hard als ik ben weet ik maar dit éne: Jij werd groot …. en werd groot. om als te grote smart gans buiten de grenzen van mijn hart te staan. Nu lig je dwars over mijn schoot nu kan ik je niet meer baren. B) Nu is mijn nood het hoogst en mateloos vervult Hij mij: Zolas een steen diep binnenin verstart, verstar ook ik. Hard als ik ben, heb ik van één ding weet: Jij bleef maar groeien ….. en Je werd groot zodat je als te grote smart mijn hart totaal ontreddert en verwart. Nu lig Je dwars over mijn schoot Nu kan ik Jou niet meer het leven schenken.
C) Nu is mijn verdriet compleet, en naamloos dan vervult het mij. Ik staar zoals het binnenste van de steen staart. Hard als ik ben weet ik slechts dit: Jij werd groot … en werd groot, om als te grote smart hoger dan de omranding van mijn hart te staan. Nu lig je dwars door mijn schoot, nu kan ik jou niet meer baren.
Op de trits trefwoorden Jozef van Acker; Marienleben; Rilke krijg ik...... een programmaboekje van De Singel (Antwerpen) van een concert op 22 februari 2014 gegoogled. Uitgevoerd werd toen de liedcyclus Das Marienleben van Paul Hindemith/Rainer Maria Rilke (!). Hindemith componeerde de cyclus voor het eerst in 1923 en reviseerde het stuk in de periode 1936-1948. In het programmaboekje een uitgebreid verhaal over de cyclus (zowel muziek als tekst), alsmede de brontekst van alle liederen en ook de vertaling van Jozef van Acker. Opmerkelijk is, dat in het programmaboekje wordt vermeld, dat hardnekkige pogingen zijn gedaan om de (auteurs)rechthebbenden van Jozef van Acker te achterhalen, tevergeefs. Hieronder de complete vertaling van Vor der Passion Voor het lijden van Jezus O had je dit gewild, je zou, dat spreekt, geenszins uit een vrouw moeten zijn geboren: Heilanden moet men uit de bergen boren, waar men het harde uit het harde breekt. Smart het je zelven niet, jouw lieflijk dal zo te verwoesten? Ben ik zwak gebleken: niets meer heb ik dan melk- en tranenbeken, en meerder was jij steeds en overal. Om jou viel mij dat meerdere te beuren, Waarom trad jij niet daadlijk uit mij, wild? Als je tijgers zoekt, om je te verscheuren, waarom heeft men van mij als vrouw gewild een zacht en zuiver kleed voor jou te weven, te weven aan één stuk tot op den duur geen naad je drukt-: alzo was gans mijn leven, en je verandert plots nu de natuur.
Verder onderzoek Toelichting bij ‘Wat zing/speel/hoor ik nu eigenlijk’ in Stabat Mater van Karl Jenkins Inleiding
Het Stabat Mater is een beroemd middeleeuws,Latijns gedicht over de Moeder Gods in haar smart om de gekruisigde Christus. Het is genoemd naar de beginwoorden ‘Stabat Mater dolorosa’ in het eerste vers ‘De diep bedroefde Moeder stond wenend bij het kruis, terwijl haar Zoon daar hing’ (vert. H. van der Velden). Karl Jenkins verbreedt in zijn werk het verdriet van Maria staand bij haar gekruisigde zoon met tekstdelen over ander aangrijpend leed in vroegere en recente culturen. Daardoor ontstaat een gemengde cross-over compositie die past in de huidige ‘interculturele’ tijd. De meerwaarde van de compositie van Jenkins is dat deze ons, mensen in de 21e eeuw, dank zij de inbreng van uiteenlopende crossovers geleidelijk in contact brengt met het aangrijpend verdriet van Maria. De musicologische analyse van Ben Verschuren en vertaalanalyses van gebruikte teksten hebben geleid tot korte toelichtingen bij ieder van de twaalf stukken in het programmaboekje. In de gemengde reeks van zes Stabat Mater teksten en zes cross-over teksten is ook een rode draad te onderkennen. Deze heeft betrekking op fases in het delen van de gevoelens van de bedroefde Moeder. We presenteren die in een overzicht. Alvorens we op die rode draad ingaan, zoomen we eerst in op de rol van Maria als ‘Moeder van Christus’. Wat houdt die in? Maria als ‘Moeder van Christus’ Het concept van ‘God’ in christelijke muziek is voornamelijk mannelijk, maar krijgt een sterk vrouwelijke invalshoek in het Magnificat en het Stabat Mater. In het Magnificat is de vreugde van de zwangere Maria te beluisteren tijdens haar bezoek aan de zwangere Elisabeth. Maria vertelt – volgens de evangelist Lucas - dat de engel Gabriël haar de boodschap bracht dat ze een zoon zal baren, die ze de naam Jezus moet geven en die Zoon van God genoemd zal worden. Het in het Stabat Mater beschreven verdriet van Maria wordt al in een profetie voorspeld als Maria na de geboorte volgens de wet Jezus als eerstgeborene naar de tempel brengt. Daar treffen zij de wetsgetrouwe en vrome Simeon aan, die het kind Jezus aanschouwt als de degene die het heil aan alle volken zal brengen. Daarna zegt hij tegen Maria dat de heilsboodschap van Jezus op verzet zal stuiten want ´uw eigen ziel zal door een zwaard worden doorboord´ (Lucas 2, 35). In het tweede vers in nr. 1 van het Stabat Mater komt deze beeldspraak van het zwaard ter sprake om de heftigheid van het verdriet dat Maria te wachten staat te omschrijven (zie: www.stabatmater.info). Opvallend in de tekst van het Stabat Mater is dat de naam ‘Maria’ er niet in voorkomt, maar bijvoorbeeld wel in de cross-over tekst 2. Ze wordt vooral aangeduid als ‘(Sancta) Mater Christi’, dus vooral als ‘Moeder van Christus’. Daarnaast wordt ze aangeroepen als ‘Maagd der Maagden’ in tekst 8. Het Lucasevangelie beschrijft hoe de ‘maagd’ Maria bij de aankondiging door de engel Gabriël zonder voorbehoud de taak op zich neemt de verlosser/heiland te baren. In de religieuze beeldspraak van het Lucasevangelie staat de maagdelijke geboorte voor het bereiken van een hoger/zuiver bewustzijn en compassie tonen door zich in te zetten voor mensen die onder druk staan/uitgestoten worden. In de R.K. en Oosters orthodoxe kerk heeft Maria als ‘Moeder van God’ een bemiddelende rol. Vooral in de volksdevotie en bedevaartoorden is Maria ‘toegankelijker’ dan Jezus. Ze wordt aangeroepen als ‘voorspreekster’. Ze vragen haar om ‘voorspraak’ in de vorm van ‘voor de gelovigen te bidden’ met name op de Oordeelsdag bij het einde der tijden en het hemels paradijs te mogen betreden. We komen deze voorsprekersrol het sterkst tegen in de laatste Stabat Mater tekst 12. Maar ook in cross-over nr. 2 waar een Korantekst gebruikt wordt van een smeekbede aan Maryam, als Moeder van God en van de Maagd der Maagden. Deze aanroeptitels komen ook voor in nr. 8. Opmerkelijk in de tekst van het Stabat Mater is dat vanaf het vijfde vers – zie nr. 3 – een ‘omstander’ als een ‘ik’-persoon opgevoerd wordt. Het is het ‘verhaal’ van deze ‘ik’ die een
proces in gaat van te delen in de gevoelens van de bedroefde Moeder. Het is ook deze ‘ik’ die een beroep doet op de voorspreekstersrol van de Moeder. Er is in het Stabat Mater sprake van een steeds meer intense interactie tussen de omstander/een ‘ik’ en de Moeder. In de cross-overs spelen zich andere taferelen af. Want het gaat daar om het verdriet van andere mensen in een steeds andere context. De vraag is nu: Hoe zijn nu de teksten van het Stabat Mater en die van de cross-over situaties te linken aan de rode draad in de compositie van Jenkins? Rode draad in de menging van zes teksten van het Stabat Mater met zes cross-overs. In onderstaand overzicht staat welke delen tot het ‘Stabat Mater’ behoren (zie 2e kolom) en welke behoren tot de cross-over verbreding (zie 3e kolom). De 1e kolom benoemt de rode draad als de vijf fases in het delen van de gevoelens van de bedroefde Moeder door een omstander/ een ‘ik’. Fasen in het delen in de gevoelens van de bedroefde Moeder door een ‘omstander’/een ‘ik’
Muziekstukken bij teksten van het ‘Stabat Mater’
A Oproep te komen kijken naar de bedroefde Moeder bij de kruisiging en dood van haar Zoon.
1 Cantus Lacrimosus Diep bedroefde Moeder 3. Vidit Jesum in tormentis Zij zag Jezus folteringen
B Naast de Moeder gaan staan om haar gevoelens te delen.
5 Sancta Mater Delen in gevoelens Heilige Moeder
C Niet opgaan in bittere gevoe-lens ; leegte voelen van alleen maar kijken naar het lijk.
8 Virgo Virginum Maagd der Maagden, laat me niet bitter wezen
D Voor eigen leven inspiratie ervaren in de leefwijze en het lijden van de Zoon.
11 Fac, ut portem Christi mortem: Maak, dat ik de dode Christus in me draag
E Vragen om voorspraak aan de Moeder en de Zoon op de dag van het laatste oordeel als je zelf toe bent aan de dood
12 Paradisi Gloria Dat mijn ziel dan de glorie van het Paradijs gegeven wordt
Muziekteksten van cross-overs uit andere tijden en culturen
2 Incantation: half geïmproviseerd Arabisch klaaglied van treurvrouw 4 Lament: bewogen commentaar-stem bij verdriet mensen, kinderen 6 Now my life is only weeping: Rumi betreurt dood leidsman 7 And the mother did weep: huilende moeder bij mijnramp 9 Are you lost in darkness? Gilgamesj betreurt dood Enkidu 10 Ave verum Gegroet, waarlijk lichaam
Achtergronden cross-overs 2 Incantation (half geïmproviseerd Arabisch klaaglied bij overledene) Een Arabische smeekbede aan de in de Koran genoemde Maryam, Moeder van Jezus. Ze wordt evenals in christelijke gezangen als ‘voorspreekster’ benaderd.
Bijzonder zijn de improvisatie-aanwijzingen voor de soliste in de partituur. 4 Lament (treurzang over te groot verdriet van mensen, kinderen) Treurdicht van de nu levende Carol Barratt, speciaal geschreven voor dit werk van Jenkins . Is dit een lied dat past bij de huidige televisiebeelden/rapportages over door religie en machtswellust opgejaagde andersdenkenden en vluchtelingen? Opvallend is in dit vers de beschrijving van het verdriet van kinderen. 6 Now my life is only weeping (Rumi betreurt dood leidsman) Gedicht van Jalal al-Din Mahammed Rumi, een Perzische mysticus en dichter in de 13e eeuw bij de dood van zijn geestelijk leidsman Shams al-Din Mohammed Tabrizi.
Bron: google naar ‘words of love Rumi/ quotes/trefwoord ‘candle’. 7 And the mother did dweep (huilende moeder bij mijnramp) In de Engelse mijnen vonden vroeger veel rampen plaats. Hieraan zijn veel gedichten en gezangen gewijd; bijvoorbeeld: ‘Ween, moeders, ween om uw dierbaren’ bij ’n ramp in 1878.
Bron: www.cmhrc.co.uk The Coalmining History Resource Centre: history of the Wood Pit explosion in Haydock 7th June 1878. Ad 9 Are you lost in darkness? (Gilgamesj betreurt dood Enkidu) Waar het Stabat Mater eindigt in een zeker geloof van de ik-persoon in de opgang naar de hemel, daar speelt het Gilgamesj-epos zich af in een oudere cultuur, waar dit niet mogelijk is. Het Gilgamesj-epos van ong. 7e eeuw voor Chr. zet evenwel grote vraagtekens bij dit beklemmende toekomstbeeld van de gestorven mens dwalend in de onderwereld. Gilgamesj is voor twee derde God en voor een derde mens. Deze dubbelsoortige afstamming leidt tot èn grote heldendaden èn het besef nooit gelijk aan de onsterfelijke goden te zullen worden. Wel gaven de goden hem een held Enkidu als broer, vriend en medestrijder in het verslaan van een monster en hemel-stier. In die laatste strijd is Enkidu echter dermate overmoedig dat de goden hem straffen met een ziekte, waaraan hij sterft. Gilgamesj is ontroostbaar en beweent bitter zijn dood. Bron: G. Rizzuto, De reis van Gilgamesj, Brussel: ASP, 2011. Ad 10 Ave verum Tekst van een bekende hymne uit de 14 eeuw gezongen na het tonen van de hostie en de kelk met wijn in de heilige Mis. Het is een meditatie op het geloof in Jezus’ werkelijk tegenwoordig zijn in het sacrament van de Eucharistie.
vertalingen cross-overs 4 Lament Vol rouw en verdriet leven we het leven met schaduwen in onze harten en gedachten Met tranen die wachten om te vallen wanneer het verdriet in de wereld meer is dan we waarlijk kunnen dragen We horen de kreten van kinderen we zien hoe de dood schaduwen werpt
op hun harten en gedachten terwijl moeders in hun smart staan te huilen, schreien, schreien, huilen, huilen, schreien, schreien om deze wereld. Op ons ‘bed van doornen’ moet zulk een verdriet zeker eindigen. Onze tranen kunnen de zonden van de wereld wegwassen, niet meer huilen, schreien, schreien, huilen, huilen, schreien, schreien in deze wereld, deze wereld
6 Now my life is only weeping Nu is mijn leven alleen nog huilen, als een kaars druipend als een fluit mijn kreten gezongen
8 Virgo virginum Stralende Maagd der Maagden laat mij niet meer bitter wezen laat mij in uw klagen delen
9 Are you lost out in darkness? Ben je verdwaald in duisternis? Is je slaap, je stilte eindeloos? Kun je mijn stem niet meer horen?
10 Ave Verum Gegroet, waarlijk lichaam geboren uit de maagd Maria. Die voor de mensheid waarlijk geleden heeft en aan het kruis geslagen is. Wiens zijde doorboord is, waaruit water en bloed vloeide. Gij die voor ons de beproeving van de dood heeft gesmaakt. Zoete Jezus! Gezegende Jezus, Zoon van Maria. Amen.
