Overijssel PROVINCIAL^STATEN VANOVERIJSSEL Aan Gedeputeerde Staten viir?@verijssel 95/ d oco.11o 3M ^ t.a.v. mevr. drs. C.Abbenhu^s11Ac* Dat. Postbus 10078 1 2 NOV 2009 ontv.: 8000 GBZwolle Routing
Ons nummer:S 1849
a.d.
Bijl.:
Secretariaat: Luttenbergstraat2 Postbus 10078 8000 GBZwolle Telefoon038499 7404 E-mail
[email protected] www.seroverijssel.nl
Datum: n november2009"
Onderwerp: Blijvende aandachtvoor bouwsector inOverijssel van groot belangvoor regionale economie Geachte mevrouw Abbenhues, Inleiding Vanaf eind 2008 heeft SER Overijssel inadviezen en inverschillende gesprekken met Gedeputeerde Staten herhaaldelijk de noodzaak aangegeven tot hetnemenvan maatregelenomdegevolgen van deeconomische recessie voor de bouwsector in Overijssel te bestrijden.Ookvanuit Provinciale Staten isgewezen op het belangvan aanvullende maatregelen voor de bouwsector (zie motieAntuma/Steinmetz 13mei2009,kenmerk PS 2009/337). Achtergrond: Hetgrote belang vandebouwsector in de Overijsselse economie Waaromzoveel aandacht voor de bouwsector? InOverijssel is het belangvan de sector niet te onderschatten. Omte bepalen of een sector relatiefsterk ofzwak vertegenwoordigd isinOverijssel moetde productiestructuur vergelekenworden met de productiestructuur vaneengroter geografisch geheel (bijvoorbeeld geheel Nederland). Een hulpmiddel hierbij ishet locatiequotient. Het locatiequotient isgelijk aan hetquotient van hetaandeel van een sector inde productiestructuur van Overijssel en hetaandeelvan die sector indeproductiestructuur van Nederland, vermenigvuldigd met 100. Infiguur 1zijn desectoren metde hoogste locatiequotienten inOverijssel grafisch uitgezet. Binnendeeconomische structuur van Overijssel is,ten opzichte van Nederland alsgeheel,vooral de industrie sterk vertegenwoordigd, gevolgd door de bouw. Nogalwat industrie inOverijssel isniet lostezienvan activiteiten inde bouw. Het belang van de bouwsector voordewerkgelegenheid beperktzich immers niettot de werkgelegenheid diedoor het CBStot de bouwnijverheid wordt gerekend. Debouwnijverheid kent een behoorlijk uitstralingseffect. Op iedere driewerknemers inde bouw iser 1 werknemer buiten de bouwnijverheid werkzaamomde bouwproductie mogelijktemaken. Deuitstraling vande bouwnijverheid komtvooraltengoede aande bouwmaterialenindustrie ende metaalproductenindustrie.Wanneer de investeringen in hetwerk van architecten ook als bouwproductie wordt gerekend iszelfs bijna 1werkende inandere bedrijfstakken op2 werkenden inde bouw nodigvoor hetrealiseren vande bouwproductie. Concluderend, de i^gs WNO NCWMidden -MKBOost-Mededand -FIW Vakcsnimle -CIW Vakcentmle kdwseun KvKOast Nederland -LTO Hoard -Regionale Platforms Arbeldsmarkt
ontwikkelingvandebouwproductieisvangrootbelangvoorderegionaleeconomiein Overijssel1. Figuur 1: Desectoren metde hoogste locatiequotienten inOverijssel (arbeidsvolumetov Nederland=100)
Industrie
Bouwnijverheid
Onderwijs
Gezondheid en welzijn
Horeca
120
Bron: CBS, bewerking SER Overijssel
Achtergrond:SituatieOverijsselsebouwsectorernstigerdanlandelijk -Delandelijkesituatie Desituatieindebouwiszeernegatieftenoemen.DezwaarsteHappenvallenbijde nieuwbouwvanwoningenenutiliteitsgebouwen.Ookdeherstel-enverbouwactiviteitenin beidesectorenwordensteviggetroffen.Intotaalneemtdebouwproductie inNederlandinde periode2009-2011met15procentaf,eenproductieverliesvan8miljardeurotenopzichte vanhetniveauin 2008. Deinvesteringendoordemarktsector inbedrijfsgebouwen enkantorenvallensterkterug. Ookdewoningbouw(zoweldenieuwbouwalsherstelenverbouw)isrelatief conjunctuurgevoelig.Hetonderhoudvangebouwenismindergevoeligvoordeeconomische terugvaldandeb&u-sector. Degrand-,water-enwegenbouw(gww)isveelmindergevoelig vanwege hetbelangvanbudgetsectoren indetotalegww-productie.Deproductiedalingvan degrand-water-enwegenbouwblijft beperktdooreentoenamevandeinvesteringenin infrastructuurdoordeoverheid.Binnendegwwisdeterugvalvooralsterkindeproductieten behoevevanhetbouw-enwoonrijpmakenvanbouwlocatiesvoorwoningbouwen utiliteitsbouw. Figuur2toontdeneergaandeontwikkelingvandeomvangvande orderportefeuillevanNederlandsebouwbedrijven.
1 Meer informatie iste vinden indeSER-notitie van 11-9-2008: "Het belang van de bouw (het bouwcluster) inOverijssel"op www.seroveriissel.nl; (http://www.seroverijssel.nl/publicaties/index.asp?ld=262)
Dedalendebouwproductie heetsterknegatieve gevolgenvoordewerkgelegenheid inde bouw.Snelteruglopende aantallenvacatures, afnemendeinhuurvanflexibele arbeidskrachten engedwongen ontslagen bepalen hetbeeldvoor2009en2010. Detotale werkgelegenheid inde bouwnijverheiddaaltindeperiode2009-2011 met 10procent,wat grofweg neerkomtopeenverliesvan50duizendbanen. Figuur 2:Deomvangvan deorderportefeuille van Nederlandse bouwbedrijven (periode maart 2008- juli 2009),gespiitst naar B&Uen GWW-sector aantal maanden in portefeuille y,3 -
—B—b&u
9-
— gww
8,5 8-
7,57
— ""•" ""* S»
^ ^ ^ _ _
^ ^ ^ ^
X
.
6,5 -
> «*J^-"»»^ "v
6-
^ * " * * * * * * » ~ » - « * """•*
5,5 5-
i CO
o
r. E
QO O
00 O
Q. (0
'53 E
00
o
00
00
00
o
o
o
"5
en
Q.
CO
00
00
o
o > o c
o u w
s o
o
c ro
•r—1
o
en o
JQ
E
i
i
i
o
o
O
o
a.
"53 E
c
~3 •>—i
CO
3
Bran: Economisch Instituutvoor de Bouwnijverheid, bewerking SER Overijssel
- Desituatie in Overijssel CBS, de Kamervan Koophandel, EIB, MKB-NederlandenVNO-NCWhebben gezamenlijk de ConjunctuurEnquete Nederiand (COEN) opgebouwd random bestaande maandenquetes van CBSen EIB. Dit onderzoek brengt vier keer perjaar de belangrijkste ontwikkelingen en verwachtingen inhet Nederlandse bedrijfsleven inkaart, uitgesplitst naar regio en bedrijfstak, waarbij inde analyse endevraagstelling ingespeeldwordt opactuele ontwikkelingen. De meest recente uitkomstenvandezeenquete latenwat betreft de bouwsector in Overijssel eenzorgelijk beeldzien. De negatieve gevolgen van de recessie voor de bouw blijken in Overijsselzwaarder neerte slaandan landelijk2. Allereerstisdeorderportefeuillevande bouwbedrijven inOverijssel momenteelminder gevulddanlandelijk (5,9tegenover 6,1 maanden). Inhetverleden bleekvaakhet omgekeerde, deOverijsselse bouwbedrijven haddeninvergelijking metdecollega'sinden landevaak meerwerk.Vanaf eind2008/begin 2009 isechtereenommekeerzichtbaar. De hoeveelheidwerkvoordeOverijsselse bouwbedrijven heeftvanafdatmomenteensterkere neerwaartse vluchtmeegemaaktdangemiddeldlandelijktezienwas. Figuur3geeftgrafisch dedalingvandeorderportefeuilleweer, opgesplitst naargrootbedrijf (meer dan50 werknemers)enmidden-en kleinbedrijf (minderdan50werknemers).Opvallend isdathet 2
Desecretaris van SER Overijssel,de heerMelenhorst, heeft 25augustusjl op uitnodiging van BouwsocietyTwente een presentatie gehouden overdezorgelijke situatie indeOverijsselse bouw. De presentatie istedownloaden via http://www.seroverijssel.nl/publicaties/index.asp?id=274
"bouw-MKB" inOverijssel vanaf april2009te maken heeftgekregen meteen relatief sterkere terugval indeorderportefeuille dan hetgrootbedrijf. Een belangrijk verschijnsel isdatvooral zelfstandigen enonderaannemersdie afhankelijk zijnvan de inhuurdoor bedrijven,inde situatie komendat hoofdaannemersvoor de keuze komentestaantussen enerzijds eigen personeel dat onderbenut wordt enanderzijds inhuur. Hierbijgaat ineerste instantie de keuze logischerwijs in het overgrote deel uit naar heteigen personeelvan de hoofdaannemer. Figuur3:DeomvangvandeorderportefeuillevanOverijsselsebouwbedrijven(periodeoktober2008- juli 2009),gesplitstnaargrootbedrijfenMKB
maanden 10 T
•alle bedrijven kleiner dan 50 werknemers
6 -
•50 werknemers of groter
okt-08 nov-08 dec-08 jan-09 feb-09 mrt-09 apr-09 mei-09 jun-09 jul-09
Bron:EconomischInstituutvoordeBouwnijverheid,bewerkingSEROverijssel Wanneer de ondememerszelfwordt gevraagd naareen oordeel over het niveauvan hun eigen orderpositie,zijn de bouwers inOverijssel beduidend negatiever dan hun collega's buitende provinciegrens. Momenteel betitelt maar liefst 51,1 procent vande ondememers (gewogen naar hun personeelsomvang) inOverijssel hun orderpositie als klein,tegenover 4 opde 10landelijk. Een halfjaar geledenwas dit aandeel inOverijssel nog"maar" 34 procent (figuur4). Overigenswildit niet zeggendatde restvan deondememers deorderpositie alsgroot bestempeld. Ditgeldt maarvoor 8procentvan de ondememers. Derest (orderpositie niet groot, niet klein) betiteltde situatie als normaal. Als belangrijk knelpunt wordt onvoldoende vraag aangegeven. Dehelftvan de bedrijven in Overijssel signaleert dit als belangrijk knelpunt inde uitvoering van deactiviteiten (landelijk 34,5%). Erzijn ook andere indicatoren dieernstig op roodstaan.Wanneer gevraagdwordt naar bijvoorbeeld de investeringen die bouwondernemersdoen invaste activa (figuur 5) laatde laatste metingzien, dat maar liefstdrie kwartvan de bouwondernemers in Overijssel aangeeft dat het investeringsvolumezalafnemeninvergelijking metvorigjaar. Ditwas in het
beginvanhetjaarnogmaar18procentvandeondernemers!Ditiseenduidelijkeindicatie datookdetoeleverendesectorenbuitendesectorsterkgetroffen(gaan)wordendoorde malaiseindeOverijsselsebouw. Figuur4: Aandeelbouwondernemers(gewogen naarpersoneelsomvang)dateigenorderpositie bestempeldals "klein" D U
B •|
3 U~
'Hi
JU"
Z\J
1U "
^im^fl
^H mm
0 januari 2009
• Nederland
I^MB
BOverijssel
: nM ': HI
;:|P juli 2 0 0 9
Bron:CBS,bewerkingSEROverijssel Figuur5: Aandeel bouwondernemers (gewogen naarpersoneelsomvang) dataangeeftdatde investeringen invasteactivavanhetbedrijf inhetlopendejaarzalafnemeninvergelijking met vorigjaar o u
^^^^^ /U
IHBBHBBBBnWHH
OU
HI m IM
9U "
mi
4U -
9 Overijssel
nn
•an-
HI
zu ~ 1U
0
• Nederland
•aaBBBBflBBBHoa
januari 2009 Bron:CBS,bewerkingSEROverijssel
i
juli 2 0 0 9
NaasteenbeeldvandehuidigesituatiegeeftdeConjunctuurEnquete Nederlandookde mogelijkheideenbeeldvandenabijetoekomstteschetsen.Deverwachtingenvande bouwsectorvoordekomendemaandenzijninOverijsselooknegatieverdanlandelijk.Dit blijktzowelwatbetreftdeverwachteproductiealsdeverwachte benodigde personeelssterkte. FIguur6: Oordeelbouwondememers(gewogen naarpersoneelsomvang)verwachting bouwproductie 60°^
50
40
r^B_
30
i••_
•
productie zal toenemen
BOverijssel
•_
20
10
• Nederland
productie zal gelijkblijven
I
productie zal afnemen
Bron:CBS,bewerkingSEROverijssel Figuur7: Oordeelbouwondememers (gewogen naarpersoneelsomvang) verwachting personeelssterkte l\J
OU "
3U
••
1U
HH
;B : • V..:B_
JU
AM -
•V IH
1U
0-
— personeel zal toenemen
Bron:CBS,bewerkingSEROverijssel
personeel zal gelijkblijven
personeel zal afnemen
D Nederland BOverijssel
AangereikteaandachtspuntenvanuitSEROverijssel GedeputeerdeStatenheeftdesignalenvanuitdeSociaalEconomischeRaadOverijsselmet betrekkingtothetverzachtenvandeeffectenvandeeconomischecrisisvoorde Overijsselse bouwsectoractiefopgepakt.SEROverijsselstondinhetvoorjaar danook positieftegenoverdemaatregelendiebinnenhetkadervanhetrecessiepakketzijn vastgesteld,waarbijgedeeltelijk ookeenimpulsaandebouwsectorisgegeven(bijv. wegwerkenrestauratieachterstanden,impulsenergiebesparing bestaandewoningvoorraad, versnellingaanlegfietspadeneneenextraimpulsherstructureringbedrijventerreinen). GraagvernemenwijinhetgeplandereguliereoverlegmetSEROverijsselop19 november vanGedeputeerdeAbbenhueswatdestandvanzakeniseninhoeverregebruikis/wordt gemaaktvandeverschillendemaatregelenuithetrecessiepakket. VerderheeftSEROverijsselkennisgenomenvandeaanvullendevoorstellenomde woningbouwtestimuleren(16miljoeneuro),waarbijdeprovincieOverijsseldoorde3 voorgesteldemaatregelenvooraltijdelijkeprikkelsaandewoningmarktwilgevenom onnodigeverdereverlammingvandemarkttevoorkomenenheteffectvande stimuleringsmaatregelenvandegemeentenenhetRijkwilvergroten.SEROverijsselstaat hierpositieftegenoverenwijstvooralopdepositieveinvloedvandestimuleringsregeling woningbouw,waarbijdeprovinciedebijdrageuitDenHaagverdubbelt.Hetstimulerenvan denieuwbouwvanwoningenheeftalsmaatregelverreweg hetgrootsteeffectopde bouwproductie,ietswathetEconomischInstituutvoordeBouwnijyerheid ineenverkenning vanaugustus2009ookheeftaangegeven3. GedeputeerdeStatenstellentevensvooromvanuithetprogrammaInvestereninOverijssel eenbedragvan23,4miljoeneurouittetrekkenvoorhetstimuleringsprogrammaStedelijke Vernieuwing.Ditbedragmoetingezetwordenalsstimulansvanuitdeprovincievoorde binnenstedelijke bouwplannen2010-2014voorgemeenteninOverijsseldiegeen rechtstreekseafsprakenhiervoormakenmethetrijk.OokditkandegoedkeuringvanSER Overijsselwegdragen,mededoordehiergesteldeprioriteitvanbinnenstedelijkbouwen bovenuitbreiding,zoalsookvastgesteldindeOmgevingsvisieOverijssel. AangegevenwordtdoorGSdat,omdezeplannenkwantitatiefenkwalitatiefterealiseren, stimuleringvanuitprovincieenrijkwenselijk is.Ditisnietalleenwenselijk, maarook noodzakelijk. Uitanalysevangrondexploitatieswordtduidelijkdatbinnenstedelijke woningbouwinNederlandgemiddeldnietmeeruitkanzonderoverheidssubsidie4. SEROverijsselpleitvoorblijvendeaandachtvoordebouwsectorinOverijssel.Hoenodigdat isbleeknogrecentuitdesectorprognosesvanRabobank5.Daarwaarnaarverwachting anderesectoreninhetNederlandsebedrijfslevenin2010eenopgaandelijninde omzetwaardehervinden,daaltdezeindebouwsectorin2010nogforsmet7,5procent.SER OverijsselvraagtGedeputeerdeStatendanooknadrukkelijkdevingeraandepolste houdenen,waarmogelijkennoodzakelijk,stimulerendemaatregelentenemen. Maatregelenalsbijvoorbeeldgesteldinhetstimuleringsprogramma StedelijkeVernieuwing dienentewordenbeoordeeldophetfeitofzijookdirectbouwproductieopleverencq investeringenzijnindefysiekeomgeving,enmiddelennietterechtkomeninallerlei randzaken.VerderroeptSEROverijsseloptotregelmatigenstructureeloverlegvande provinciemetactoreninhetveld(alsgemeenten,woningcorporaties, projectontwikkelaars enbouwondememingen)omtekijkenwaarverdereactiesmogelijkofhaalbaarzijndieeen verdereimpulsvoordesectorbetekenen. 3 4 5
Zie EIB (2009), Verkenning effecten stimuleringsmaatregelen rond de woningbouw, Amsterdam. Zie bijvoorbeeld T. van Hoek (2009), Hervorming van dewoningmarkt, pag. 26 en 27. Rabobank (2009), Cijfers enTrends.
SEROverijssel maaktzich ernstigzorgen overdesituatievande regionale economie. Dit door enerzijds hetgrote belangvan debouwsector (enhetgrote uitstralingseffect) en anderzijds ook degrotere neergang diediezelfde sector inOverijssel invergelijking met landelijk teziengeeft. Debouwzal namelijk pas alslaatste sector vandeeconomische neergang herstellen,dusvoorlopig zijngeluiden over economisch herstel indeze regiowat prematuurte noemen. Overijsselvoelt deeconomische recessie door de economische samenstelling (hetgrote belangvan debouw) enzwaarder en langduriger. Tegen die achtergrond iser alleaanleiding omgrootschalige investeringen in structuurversterkende faciliteiten te bevorderen. Daarbij kan indeeerste plaats maar niet uitsluitend bijvoorbeeldworden gedacht aande Luchthaven Twente6. Hoogachtend,
drs.A. Peters, voorzitter SER Overijssel
6
Zie hierover meer in het tevens vandaag uitgekomen advies van SEROverijssel (nr. S 1850) inzake "Luchthaven Twente"
