19 pagina 2
pagina 4
pagina 8
Uit de ecbo-
Meesterschap
Ontwikkeling
kenniskring
over je eigen
als
innovatiemanagers
functioneren
drijfveer
nummer 19 december 2014
]
Uit de ecbo-kenniskring ‘Innovatiemanagers mbo 2014’
2
Sinds een aantal jaren komt onder de vlag van ecbo een vaste kern van zo’n 15 rocen aoc-vertegenwoordigers uit alle windstreken bijeen. Vier dagen per jaar vormen zij de ‘Kenniskring Innovatiemanagers mbo’. In de ochtend wisselt de kring ervaringen uit over onderwijsinnovaties en -verbeteringen (landelijke of instellingsgebonden innovaties). In de middag staat steeds een thema voor verdieping centraal. Samen delen ze kennis en wisselen ze ontwikkelingen en ervaringen in hun instellingen uit en proberen die te duiden.
de mbo’er goed in is. Vakmanschap blijft, maar wordt meer technologiegedreven in een toekomst die onvoorspelbaar is: wat betekent dat voor de inrichting van het mbo? Deze kwesties zijn vervolgens in een salongesprek opgepakt. De techniek
Een bijzondere bijeenkomst van de kenniskring, want bij
leent zich goed om met een groep mensen te reflecteren of
alle inhoud die er doorgaans al over tafel gaat, staat ditmaal
tot een gemeenschappelijke visie te komen. Een belangrijk
ook het proces in de schijnwerpers. In de ochtend gebeurt
effect ervan is dat deze techniek aanzet tot goed luisteren
dat door een onderwerp bij de kop te nemen met behulp
en oordelen uitstelt. Wie het woord wil nemen vraagt om
van de ‘salontechniek’. En in de middag wordt de ‘rondspraak-
een talking stick en is een halve minuut stil. De volgende
methodiek’ gebruikt als effectieve vergadertechniek, die
spreker reageert eerst op wat de vorige spreker heeft
beoogt energie op te leveren in plaats van energie te laten
ingebracht en brengt dan eigen punten in. Op dezelfde wijze
weglekken. ‘s Ochtends is het initiatief vanuit het netwerk
wordt een tweede salongesprek gevoerd over professionele
OOG (zie ook het verslag van de vorige bijeenkomst van de
ontwikkeling van docenten, zoals een van de leden van de
kenniskring in Dimensies 18) gepresenteerd door John
kenniskring het woord ‘professionalisering’ bij voorkeur
Schobben (voorzitter van OOG en bestuursadviseur bij
omschrijft. De techniek leidt tot een geconcentreerd en
ROC de Leijgraaf en MBO Utrecht) en Josée Bours (deel-
verdiepend gesprek dat meer het karakter draagt van een
nemer aan zowel OOG als de kenniskring). Naar aanleiding
‘ja en’-gesprek dan van een ‘ja, maar’-gesprek. Aan het eind
van de voorstellen in de zogenoemde ‘junibrief’ van minister
volgt een ‘oogstgesprek’ waarin de opbrengsten worden
Bussemaker heeft OOG een bijeenkomst belegd met beleids-
benoemd. De kwaliteit van het gevoerde gesprek neemt toe,
medewerkers van het ministerie, met wetenschappers en
vindt de kenniskring.
bestuurders. Daarin is vooral getracht vooruit te kijken, vanuit de beleving dat de huidige werkwijze vaak op het
In het middagonderdeel staat de ‘reguliere’ agenda van de
verleden gericht is en ad hoc wordt aangepast. Zo zijn
kenniskring op het programma, met als onderdelen bijvoor-
kwalificatiedossiers niet toekomstgericht. Bovendien duurt de
beeld een ‘brandende kwestie’, aangedragen door een deel-
totstandkoming ervan lang. Er wordt ook vooral nog gedacht
nemer en een rondje langs de instellingen om uit te wisselen
vanuit het wegwerken van deficiënties in plaats van waar
over de stand van de vernieuwingen, op basis van het actie-
]
Vooraf
‘Rust in de tent’ is het onderwerp van dit nummer van tot aan brieven van sectororganisaties aan de Tweede Kamer toe. Gun het onderwijs rust en ruimte. Een onlangs uitgebracht advies van de Onderwijsraad steunt deze gedachte. “De politiek bemoeit zich nog steeds te veel met het onderwijs”, zo kopten de kranten. In plaats van zich toe te leggen op haar kerntaak, namelijk de zorg voor kwalitatief goed onderwijs, bemoeit de overheid zich nog te veel met het onderwijs op de scholen. En was nou sinds Dijsselbloem niet de afspraak dat het hoe echt aan het onderwijs zou worden gelaten? Vernieuwingen komen nog steeds ‘van bovenaf’, de plan Focus op vakmanschap en de invoering van entree-
arme managers met de handen in het haar achterlatend hoe
onderwijs. Nu gaat het behalve om de inhoud eveneens om het
ze de volgende reeks ambities intern zo kunnen verpakken
ervaren van een andere vergadermethodiek. Aan de hand van
dat het bijna lijkt alsof ze toch van onderop komen… Het zit
de rondspraakmethodiek (zie www.rondspraak.nl) worden
‘m niet alleen in de aansturing van vernieuwingen, zo laat
verschillende stappen doorlopen. Belangrijke principes zijn
Frans de Vijlder zien. Ook de verantwoordingsdruk is toe-
bijvoorbeeld dat deelnemers aan het gesprek ‘inchecken’
genomen, niet alleen in het onderwijs maar in meerdere
(hoe zit je erbij, wat speelt er in je hoofd), dat rollen verdeeld
maatschappelijke sectoren. En de toezichtsparadox – vrij
worden en de agendapunten getypeerd (gaat het om een
vertaald: niemand wil meer toezicht, maar bij elk incidentje
rondje, een mededeling of om een besluit) en de agenda
is de vraag: waar was de toezichthouder en wordt het toe-
geprioriteerd. Bij een besluit wordt net zolang een rondje
zicht verder geïntensiveerd – maakt het er niet vrolijker op.
gemaakt tot geen van de deelnemers meer een bezwaar
De roep om rust is van alle tijden. En met meejammeren is
heeft tegen het voorgenomen besluit. Verder is herhaling
niemand geholpen, is de strekking van zijn verhaal. Kort door
van wat al gezegd is niet toegestaan. Aan het eind wordt
de bocht luidt De Vijlders boodschap: Docenten, vermant
uitgecheckt: ga je tevreden de bijeenkomst uit? Rondspraak
en verenigt u. Laat u niet langer de les lezen, maar neemt
vraagt om meer oefening, omdat de techniek anders de
het heft in eigen hand! In het tweede artikel laat Saskia van
boventoon voert.
Berkel, locatieleider van een praktijkschool zien hoe een school uit een diep dal is geklommen en hoe een Roadmap
Aan de kenniskring nemen in 2014 deel: Albeda College,
die de verbeelding vormt van gezamenlijke visie, missie en
Alfa-college, CITAVERDE College, Deltion College,
kernwaarden daarbij wel duidelijkheid en rust geeft. De
Helicon Opleidingen, Koning Willem I College, ROC
Roadmap fungeert op schoolniveau als kompas en op leer-
Landstede, Regio College, ROC A12, ROC de Leijgraaf,
lingniveau wordt hij verder geconcretiseerd. En komt er dan
ROC Nijmegen, ROC RIVOR, ROC ter AA, ROC van
eindelijk rust? Het diplomatieke antwoord: meer rust. andere
Twente, ROC West Brabant, Summa College, Zadkine.
rust. Zoals De Vijlder het zo mooi formuleert: een andere dynamiek. Of een anonieme Italiaanse schrijver: “Je hart openen voor de ambitie is het sluiten voor de rust.” Dat
Meer weten over de kenniskring? Mail
[email protected]
smaakt bijna naar meer…..
3
Dimensies. Een pleidooi dat bij tijd en wijle de kop opsteekt,
]
In gesprek met Frans de Vijlder, lector Hogeschool van Arnhem en Nijmegen
Meesterschap over je eigen functioneren
4
Plannen maken, veranderingen doorvoeren in het onderwijs en in de organisatie, rennen voor het inspectiebezoek, eeuwig de handen vol. Bepaald geen onbekend beeld in het mbo. Waar komt al die drukte vandaan? Hangt het samen met de opdracht van het mbo? Heeft het te maken met de verantwoordingsdruk of met de manier waarop er in de sector geïnnoveerd of beleid gemaakt wordt? En in hoeverre is de onrust nou ‘typisch’ voor het mbo? Eerst maar het slechte nieuws: rustiger zal het er niet op worden. Maar aan de horizon zijn er wel degelijk lichtpuntjes, zegt Frans de Vijlder, lector Goed Bestuur en Innovatiedynamiek in Maatschappelijke Organisaties aan de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN).
sievere gebruik van kennis mensen ongekende mogelijkheden om zichzelf te ontwikkelen, meer geluk en welvaart te bereiken. Maar de kennissamenleving heeft ook een paradoxale kant, omdat ze een enorme druk op individuen en organisaties legt om alles transparant te maken en te verantwoorden. De
Perfect presteren
paradox is ook dat naarmate we over meer data beschikken,
Wie de ontwikkelingen in het mbo vanaf de jaren tachtig een
over het functioneren van mensen, over de ontwikkeling van
beetje heeft gevolgd, kan zich het gevoel van aanhoudende
leerlingen en studenten en over de slimheid van organisaties
turbulentie en druk van buiten vast wel voorstellen. Maar wie
– datamining in organisaties – er ook een druk op mensen
in staat is een breder perspectief te hanteren, ziet soortgelijke
ligt om perfect te presteren en te voorkomen dat er ongeluk-
mechanismen niet alleen in het mbo of het onderwijs, maar
ken gebeuren. Daar dekt iedereen zich zoveel mogelijk tegen
overal in de maatschappelijke dienstverlening: de (jeugd)-
in en dat creëert veel bureaucratie en last in organisaties.”
zorg en de ziekenhuizen, de wereld van de corporaties, de rechtbanken, et cetera. “Het mbo is bepaald geen uitzondering,
Van kunstjes naar eigen standaarden
maar een casus in een maatschappelijke trend waarin er
“Verbetering van die situatie is in een aantal opzichten zeker
sprake is van een toenemende verantwoordingsdruk, van
wel mogelijk”, stelt De Vijlder. “Maar dat vraagt wel wat van
risico’s minimaliseren en niets meer aan het toeval overlaten.
een sector als het mbo zelf. Waar het onderwijs misschien
En als er zich dan tòch een incident voordoet, is het antwoord:
wel uniek in is, is dat het een slecht ontwikkelde professionals
alles grondig onderzoeken en evalueren. Dat is een kenmerk
governance heeft. Er is een soort professioneel vacuüm in
van deze tijd. En dat heeft positieve en negatieve kanten”,
het onderwijs. Professionals in het onderwijs, leraren, mogen
zegt De Vijlder, verwijzend naar het dubbele karakter van een
eigenlijk alles. Het ontbreekt aan een professionele standaard
kennissamenleving. “Aan de ene kant biedt het steeds inten-
waar docenten zich aan hebben te houden en over hebben te
Heft in eigen hand
betekent ook dat de gemeenschap van professionals in het
“Wat het ook lastig maakt om verandering te brengen in de
onderwijs geen eigenstandige tegenkracht vormt in het
geschetste situatie, is dat zo’n beetje iedereen, en helaas het
maatschappelijk gesprek over wat het onderwijs hoort te doen.
minst de partij in kwestie, klaar staat om het professioneel
En dat maakt de docent kwetsbaar. De laatste tien jaar is er
vacuüm op te vullen”, merkt De Vijlder op. Desondanks
steeds meer repressie gekomen vanuit het toezicht. Daarbij
signaleert hij lichtpuntjes aan de horizon. Eén zo’n lichtpuntje
komt dat managers van alles willen van de professional. In dat
is bijvoorbeeld de ontwikkeling die zich in het hbo heeft
gesprek is de professional terechtgekomen in de rol van het
voorgedaan rond de examencommissies. Versterking van
slachtoffer. Maar die slachtofferrol, daar moet die professional
de rol van de examencommissie was vijf jaar geleden een
uit!” zegt De Vijlder resoluut. “Niets is meer fnuikend voor
van de onderdelen van de wetgeving Versterking bestuur
je zelfrespect dan zo’n slachtofferrol. Empowerment van de
hoger onderwijs. “Hoewel misschien niet eens zo bedoeld,
professional is geboden. De professional moet zelf z’n eigen
is dat onderdeel achteraf bezien ook in termen van goed
standaarden voor professioneel handelen gaan ontwikkelen
bestuur als een geschenk uit de hemel te beschouwen voor
en zich daaraan gaan houden. Op die manier kun je de
de ontwikkeling van de professional”, zegt De Vijlder. De wet Versterking bestuur heeft de toenmalige HBO-raad aangezet
“Naarmate we over meer data beschikken, ligt er een druk op mensen om perfect te presteren.”
om activiteiten te ondernemen gericht op het beter functioneren van de examencommissies. Zo is er onder meer een handleiding opgesteld voor examencommissies en heeft de raad een dag voor de examencommissies georganiseerd. Maar bovenal wilde men werken aan de professionaliteit van de leden van de examencommissies. Zelf raakte De Vijlder daar vanuit zijn lectoraat ook bij betrokken. Vervolgens werd
verantwoordingsdruk die van buitenaf komt, – negatief
het idee geboren dat leden van de examencommissies met
geformuleerd ‘het vertonen van kunstjes voor externe partijen’ –
elkaar een netwerk zouden moeten vormen om op die basis
ombuigen tot een eigen visie op professionaliteit en daarmee
vorm te geven aan de precieze inhoud van goed toezicht op de
een kracht vormen in de samenleving. Kijk naar de medisch
examens: hoe borg je de kwaliteit van de examens? Inmid-
specialisten, al is het daar misschien enigszins doorgeschoten:
dels zijn samen met de Vereniging Hogescholen (voorheen
die zijn ècht geen slachtoffer van het management”, betoogt
HBO-raad) al vijf of zes groepen van 45 leden van examen-
De Vijlder. “In het maatschappelijk debat over de ontwikkeling
commissies meegenomen in dat denken, door trainingen en
van het ziekenhuis en hun eigen vakgebied weten ze behoorlijk
terugkomdagen. Daaruit heeft zich een netwerk ontwikkeld. Zo
hun partijtje mee te blazen. Vergelijk dat eens met hoe het gaat
is er een platform ontstaan van leden van examencommissies,
in het onderwijs. Een voorbeeld: er moet een lerarenregister
die gezamenlijk werken aan professionaliteit en zowel binnen
komen. Maar vervolgens worden de toelatingscriteria voor het
hogescholen als ook op landelijk niveau een eigen kracht gaan
register niet bepaald door de beroepsgroep zèlf, maar door
vormen. “Dàt bewustzijn zou versterkt moeten worden. Je kunt
politici en externe experts. Dan wordt er dus een register in
dus zelf invloed uitoefenen op je positie als professional.
de wet opgenomen waar leraren aan moeten voldoen, zònder
Maar dan moet je wel het heft in eigen hand durven nemen
dat ze zich eigenaar voelen van dat systeem. Dat vind ik een
en je niet koesteren in de rol van hulpeloos slachtoffer.
van de grote tekorten in het onderwijs.
‘Blaming the management’ is te gemakkelijk.”
5
verantwoorden. De afwezigheid van een dergelijke standaard
6
Baas over je eigen agenda
maal van harte. Maar daarmee zijn ze wel ook verantwoordelijk;
Het belangrijkste alternatief om de toenemende repressiviteit
misschien niet schuldig, maar wel medeverantwoordelijk.
in het toezicht te keren, is dus versterking van de professiona-
In mijn ogen haal je de beroepsgroep onderuit door ze als
liteit op de werkvloer. ”Onze bestuursvoorzitter Kees Boele
slachtoffer te bestempelen.”
noemt dat een professionele cultuur.” De Vijlder: “Vandaaruit kun je elkaar ook aanspreken op verantwoordelijkheden die
In het onderwijs hebben we het nog te veel over professionals
je met elkaar hebt. Voor een belangrijk deel zit het ook in de
als zijnde solo-professionals, zo zegt De Vijlder. “Een belangrijke
morele en professionele houding op de werkvloer. Als we het
ontwikkeling is die van de solo-professional naar de netwerk-
hebben over ‘goed bestuur’ denken we in eerste instantie
professional: door teamprofessionaliteit en samenwerking met
meestal aan de raden van toezicht en de colleges van bestuur.
professionals in andere organisaties je werk goed proberen te
Maar goed bestuur begint op de werkvloer. Als op de werkvloer
doen. Naar die professionele verbanden moet je op zoek en
niet de verantwoordelijkheden gevoeld worden die men
ze ondersteunen. Ze zijn er wel, de netwerkjes en groepjes
feitelijk heeft en men wordt daarop, ook vanuit de politiek,
docenten die met elkaar aan een nieuwe professionele ethiek werken. Daar liggen belangrijke aanknopingspunten om met
“Het effect van dit type denken is dat je meer de baas wordt over je eigen agenda.”
elkaar nieuwe ontwikkelingen in te zetten. Maar het zal uit de beroepsgroep zelf moeten komen. Het effect van dit type denken is dat je meer de baas wordt over je eigen agenda. Het rennen en draven voor de onderwijsinspectie verandert dan in een eigenstandige agenda waar je zeggenschap over hebt en waarin je samenwerkt aan kwaliteit en het leveren van
niet aangesproken, dan verandert er niks! Dat wordt vaak
maatschappelijke meerwaarde. Dat moet de standaard worden
over het hoofd gezien.” Eén van de aanbevelingen van de
onder de professionals. Het versterkt elkaar ook: van repres-
commissie-Dijsselbloem indertijd luidde dat het onderwijs
sief toezicht gaat men klagen en dat leidt er alleen maar toe
weer teruggegeven moest worden aan de professionals in
dat het toezicht nog repressiever wordt. De toezichtsparadox
de scholen. Dat zoiets niet ‘vanzelf’ gaat is evident. “Maar
– ieder incident leidt tot meer regels en meer regels leiden
het heeft ook te maken met vertrouwen dat verdiend moet
weer tot meer toezicht – zoals benoemd door de WRR in
worden”, zegt De Vijlder. “En dat gebeurt pas als er ander
een vorig jaar verschenen rapport1, speelt hierin ook een
gedrag komt bij de professional zelf, een ander type profes-
rol en vormde een grondslag voor de ontwikkeling van het
sional. Daar zit de deadlock. En dat staat los van een roep
denken over professionals governance. Dat ingewikkelde
om allemaal master- en universitair opgeleide docenten,”
spel wordt steeds verder geïntensiveerd door de kennis-
voegt hij eraan toe. “Niet het papiertje, maar het gedrag moet
samenleving waarin steeds meer data beschikbaar komen
veranderen. De morele basis moet omhoog. Mijn aversie
en met elkaar verbonden kunnen worden. Big data wordt de
indertijd tegen het rapport-Dijsselbloem zat erin, dat het
komende jaren echt een issue.”
alle schuld voor het mislukken van de vernieuwingen bij de projectmanagements, de vernieuwingsorganisaties en bij de
De juiste dynamiek creëren
politiek legde. In mijn visie hebben de professionals op de
Het ontwikkelen van een kwaliteitscultuur en professionaliteit
werkvloer daaraan meegewerkt. Ze waren erbij, lieten het gebeuren en deden er aan mee, zij het misschien niet alle-
1 WRR (2013). Toezien op publieke belangen. Naar een verruimd perspectief op rijkstoezicht. Amsterdam: University Press.
mechanisme om steeds weer naar een ander toe te stappen hardnekkig. De Vijlder schudt de voorbeelden uit z’n mouw. Toen de discussie op gang kwam over de nieuwe rol van de examencommissies in het hbo kwam uit een aantal docenten de vraag: kan de NVAO niet een format leveren voor het functioneren van de examencommissies? De Vijlder kan er zich nog steeds over opwinden. “Dat is typisch het mechanisme. Nou heb je de kans om zelf aan de slag te gaan. En dan ga je de grote veroorzaker van bureaucratie vragen om nòg meer bureaucratie, om je eigen verantwoordelijkheid te ontlopen. Nog een voorbeeld dat ik tegenkwam bij een hogeschool: in een gesprek tussen het college van bestuur en voorzitters
“Slimmer werken betekent ook geïnteresseerd zijn in hoe je beter met je middelen leert omgaan.”
betekent in feite slimmer werken. In een onlangs verschenen
van examencommissies over nieuwe intenties in de rol van
publicatie2 draait het om de vraag of teams daadwerkelijk
examencommissies werd geconstateerd dat er een nieuw
met elkaar in staat zijn zelfsturend en ontwikkelingsgericht
competentieprofiel van leden van examencommissies op-
te zijn. Daar valt nogal wat aan te verbeteren. “Slimmer
gesteld zou moeten worden. De examencommissies vroegen
werken betekent ook zelf de hand aan de ploeg slaan in een
het CvB dat te doen. Maar waarom doe je dat nou niet zelf?
instelling en binnen een team, en zorgen dat je met elkaar
Beschrijf wat volgens jou de competenties zouden moeten
bepaalde doelen gaat realiseren in plaats van een marionet
zijn, leg ze vast in een concept-competentieprofiel en leg
te zijn in de handen van de inspectie. Slimmer werken
dat voor aan het CvB. Ga niet ‘naar boven’ zitten kijken. Dàt
betekent ook geïnteresseerd zijn in hoe je beter met je
is nou professionals governance!”
middelen leert omgaan, om van middelen tot een goed resultaat te komen. Dàt noem ik professionaliteit, dat je
En dan, komt er dan rust? “Nee”, zegt De Vijlder beslist, “er
daarin geïnteresseerd bent en daar gezamenlijk aan wilt
zal nooit meer rust komen. De nostalgische hang naar rust
werken. Slimmer werken en een nieuw type professionaliteit
is geen verschijnsel van deze tijd. Die roep was er 30 tot 40
gaan hand in hand.” Bij de ‘onprofessionele professional’ zit
jaar geleden ook. Ik zou persoonlijk dan ook niet de focus
een hoop geleerde hulpeloosheid”, vervolgt De Vijlder. “Het
willen leggen op het creëren van rust, maar op het creëren van de juiste dynamiek. Een dynamiek waarbij mensen het
2 Frans de Vijlder, Marion Rozema & Ellen Verheijen (2014). Slimmer werken in het beroepsonderwijs. Over kennisintensivering in het middelbaar beroepsonderwijs. s’-Hertogenbosch: Expertisecentrum Beroepsonderwijs.
gevoel hebben dat ze minstens een beetje meesterschap hebben over hun eigen functioneren en hun eigen organisatie.”
7
om aan je eigen professionaliteit invulling te geven, is bijzonder
]
In gesprek met Saskia van Berkel, locatieleider Accent Praktijkonderwijs
Ontwikkeling als drijfveer
8
Voorzichtig zie je ze hier en daar oppoppen, de roadmaps. In het onderwijs en als ‘managementtool’ nog niet zo wijdverbreid, maar in de wereld van de ict-producten en de technologie geen onbekend fenomeen. Misschien daarom niet zo verwonderlijk, dat TU Delft en Brainportregio Eindhoven3 gebruik maken van een roadmap om hun stappenplan op grond van een gedeelde visie naar de toekomst te verbeelden. Accent Praktijkonderwijs Amersfoort heeft een eigen Roadmap, met de hoofdletter R. Maar haal het niet in je hoofd die als managementtool te bestempelen. Dan snap je het ècht niet. En ja, het werken met de Roadmap heeft absoluut rust in de tent gebracht. In gesprek met Saskia van Berkel, locatieleider van Accent Praktijkonderwijs, onderdeel van de Meerwegen Scholengroep.
GPS: een TomTom waarin aan de hand van de ingevoerde
Van TomTom naar Roadmap
op het gebied van wonen, werken, vrije tijd en burgerschap.
Zelfs de meest argeloze bezoeker van de school kan het niet
Dat moet werkelijk íedereen hier op school, al wordt-ie er ’s
ontgaan. Waar je ook staat binnen de school, er hangt overal
nachts voor wakker geschud, kunnen opdreunen!”
gegevens de route wordt berekend, compleet met omrekeningen als je verkeerd rijdt en ‘nuttige plaatsen’ als de bezinepomp en de rustplaats onderweg. Dat beeld werd omarmd. “Als je de visie en missie wilt uitdragen, moet je die ook letterlijk zichtbaar maken in de school en naar leerlingen toe vertalen.” De schets van de school werd door een communicatiebureau verder opgepakt en de merknaam vervangen door Roadmap. Maar nog steeds is duidelijk welk groepje mensen in de school aan de wieg van de Roadmap stond. Daarna startte het proces van het aankleden en vullen van de Roadmap: “Het geheel moet kloppen en te gebruiken zijn in gesprekken met leerlingen en ouders en docenten. De inhoud moest daarom stroken met de uiteindelijke opdracht van het praktijkonderwijs: zelfstandig in de maatschappij kunnen functioneren
“Als je de visie en missie wilt uitdragen, moet je die ook letterlijk zichtbaar maken in de school en naar leerlingen toe vertalen.”
wel een poster in je gezichtsveld, met daarop afgebeeld de ‘Roadmap naar je toekomst’. De Roadmap is niet als road-
Niet één, maar twintig kansen
map geboren, maar ontstaan als metafoor in een studiedag
Vanuit de scholengroep kreeg de school vervolgens de
‘op de hei’, waarin de visie en de missie van de school met
opdracht om kernwaarden vast te stellen. Het aanvankelijk
elkaar besproken werden. Een van de opdrachten van die
geringe enthousiasme voor ‘het zoveelste hypje’ sloeg om,
dag was om de route van een leerling op school in kaart te
na het besluit om de kernwaarden niet als ‘weer iets aparts’
brengen. Een unieke en wezenlijke manier om onderwijspraktijk
te bezien, maar als logisch voortvloeisel uit de Roadmap.
en docentgedrag te verbinden met visie en missie; denk maar
In brainsstormsessies met leerlingen, docenten en het MT
aan de visies en missies die ‘van bovenaf’ worden gedicteerd.
werd het eigene van Accent naar boven gehaald. Een presen-
Een groepje docenten vertaalde de opdracht in een metafoor:
tatie over de Golden Circle van Sinek4 leidde naadloos tot de
feitelijk elke leerling op de praktijkschool heeft z’n eigen
vraag: waartoe zijn wij hier op Accent? Met als unaniem
3 Zie bijvoorbeeld: http://eindhoven.notudoc.nl/cgi-bin/showdoc.cgi/action= view/id=722522/type=pdf/Bijlage_2__Leren_in_Eindhoven_2030.pdf
4 Golden Circle van Simon Sinek (what, how and why).
duidig handelen, meer leerlingen binnenkrijgen en als goede op orde hebben’. Verantwoording is terecht, maar de systemen mogen nooit leidend worden of in de weg staan van het eigenlijke doel. Het is heel fijn als ons beleid ook op papier klopt, maar dat is niet de eerste prioriteit.” Ze vervolgt: “Uiteindelijk moeten de mensen zelf gaan zien dat het met elkaar in verband staat. Als leidinggevende moet je wel met regelmaat opnieuw het grote verband laten zien, al heb je het samen bedacht en ontwikkeld. Steeds laten zien welke stappen genomen zijn en hoe die zijn te relateren aan het grotere geheel. Met als voortdurende drive de ontwikkeling van leerlingen en de vraag hoe die te verbeteren.” Dat de drive diep zit, illustreert ze aan de hand van een voorbeeld. Er hebben in de afgelopen jaren docenten aan haar bureau
antwoord: om onze leerlingen tot ontwikkeling te brengen. Uit de verzamelde stapel briefjes van leerlingen en docenten werden drie centrale begrippen afgeleid: ‘pro-ontwikkeling’ als ultiem doel; ‘pro-samen’ verwijzend naar de manier
“Je krijgt hier niet één kans, geen vijf kansen, je krijgt hier wel twintig kansen.”
waarop en ‘pro-kansen’ verwijzend naar steeds mogelijkheden kiezen voor een nieuwe weg: “Je krijgt hier niet één kans,
gestaan die riepen: ‘Jij bent alleen maar goed voor de leerlingen
geen vijf kansen, je krijgt wel twintig kansen!” En zo zijn telkens
en de slechtste directeur die ik óóit heb meegemaakt.’ En ’s
weer beelden en belevingen opgehaald bij leerlingen en docen-
avonds nadat de tranen gedroogd waren, drong dan ineens
ten, tot een aantal steekwoorden gevormd en teruggelegd met
de omvang van het compliment tot haar door. “Docenten gaan
de vraag: herken je je hierin? De kernwaarden zijn op stickers
bij mij nooit per definitie boven een leerling”. Uiteindelijk gaat
in de Roadmap ondergebracht, als logisch onderdeel van het
het om de leerling en de docent is de professional, die in
geheel. “Alles wat we in de school doen, ook de communicatie-
een aanpak moet kunnen differentiëren. “Als je met leerlingen
systemen die we gebruiken, staat in verband met visie, missie
praktijkonderwijs elke keer alleen vanuit macht omgaat, dan
en kernwaarden. Zo zie je dat het klopt.”
hoor je hier niet thuis, sorry!”
“Samen betekent bij ons niet alleen de leerlingen samen, maar
Het schriftje van de juffrouw
ook leerlingen met docenten. Dat zie en voel je in de school.
In zeven jaar tijd heeft de school een metamorfose ondergaan.
Samen, kansen krijgen en ontwikkelen gelden niet alleen voor
Van Berkel trof bij haar komst een school aan die op veel
de leerlingen, maar ook voor de docenten, ook voor de
aspecten niet functioneerde, zo concludeerde ook de onderwijs-
conciërge en de vestigingsdirecteur”, zegt Van Berkel. “Dàt
inspectie: het ontbrak aan de benodigde structuren en niets
is waarom het nu goed gaat met de school, waarom we een-
was vastgelegd. “Een afdeling bij een vmbo-school waar niet
9
school te boek staan, en niet vanwege ‘dat we onze systemen
alleen alle gedropte leerlingen zaten, maar ook alle gedropte
10
docenten, die in het vmbo niet functioneerden. En een onrustige en weinig veilige omgeving voor leerlingen en docenten.” Zeven jaar later is het docentencorps op niveau, heerst er teamgeest en is er letterlijk rust in de tent. Met als norm dat iedereen zijn zaken op tijd in orde heeft. Goede ondersteuning vanuit de vestigingsdirecteur en van het college van bestuur, financiële middelen om een inhaalslag te maken, betrekken van externe ondersteuning, je kwetsbaar opstellen, elkaar durven aanspreken en keíhard, keihard werken, dat waren de ingrediënten om het tij te keren. De tevredenheidsscores van leerlingen, ouders, stagebedrijven en andere stakeholders zijn ongekend hoog. De rust in de school wordt inmiddels als gewoon ervaren. Buitenstaanders wijzen af en toe op het
“Uiteindelijk gaat het om de leerling en de docent is de professional, die in een aanpak moet kunnen differentiëren.”
bijzondere daarvan, gezien de jongeren met al hun problema-
hebben al voor de nodige opluchting gezorgd. En stiekem
tiek. “Natuurlijk klapt het ook wel eens een keertje, daar zijn
vindt ze het maar ‘wat gaaf’ als het straks na de invoering
het pubers voor. Soms moet het ook schuren, maar we kun-
van Presentis5 met het Curriculum PrO erin mogelijk wordt
nen altijd terug naar: wat is het belangrijkste? De kracht van
om met één druk op de knop de hele leerlingontwikkeling
het huidige team is dat we allemaal vanuit de kern van ons
naar boven te halen. De leerlingontwikkeling, die zeven jaar
zijn werken en niet omdat het ons werk is.” Het team volgt
geleden nog letterlijk in het schriftje van de juf stond. En
een Human Dynamics-training. Dat kan nu, omdat het veilig
zat de juf onverhoopt ziek thuis, dan wist niemand waar de
is. Vorig jaar zijn er nog twee medewerkers vertrokken. De
leerling was gebleven met rekenen…
afgelopen zeven jaren zijn er 16 docenten vertrokken, soms uit eigen beweging. “Men zegt altijd: in het onderwijs kan je
Ook toen het grotere verhaal al redelijk stond, liepen er nog
geen mensen ontslaan. Daarin handelt het onderwijs echt te
wel dingen niet goed, bijvoorbeeld op het gebied van leerlijnen
slap en veel te bang”, stelt Van Berkel.
taal en rekenen. Een onderwijsconsultant legde vervolgens een bom onder het geheel door te stellen: ‘de basis is niet
Na zeven jaar keihard werken is de school toe aan borgen.
op orde’. “Toen zijn we weer teruggeschakeld en opnieuw
Als er nou één ding is waar ze onrustig van wordt… De
gaan opbouwen. Het ging om elementaire zaken als
woorden van haar vestigingsdirecteur: ‘Laat los dat je denkt dat jíj het moet gaan doen en leer nou ook eens oogsten’,
5 Presentis is een volgsysteem van en voor de leerling, waar de docenten en ouders in meekijken en ook in werken.
bijvoorbeeld in de Techniek, Horeca of Sport. Er is lang
goed bijhouden van de leerstof. Nu worden de leerlijnen voor
gesteggeld over het woord ‘coachen’ of ‘helpen’. De keuze
de praktijkvakken en Nederlands, rekenen en Engels geïmple-
viel toch op coachen, vanuit de ervaring dat er in het onder-
menteerd. Dat blijft een zoektocht. Als je zó individueel wilt
wijs veel te weinig met leerlingen wordt gesproken en ze te
werken met voor 15 leerlingen een eigen programma met
weinig serieus worden genomen. Dat wordt gewoon vergeten!
aparte instructiemomenten, moet je heel wat kunnen! In
Allerhande zaken worden doorgevoerd, talentontwikkeling en
de onderbouw zitten nu allemaal docenten met een pabo-
noem maar op, ook op havo/vwo-scholen, en niemand die
achtergrond en basisschoolervaring. Die zijn veel meer gewend
zich ook maar afvraagt of leerlingen daar wel op zitten te
om met verschillende niveaugroepen te werken. Frontaal en
wachten. Waarom zijn er toch nog steeds docenten die
klassikaal werken zoals in het voortgezet onderwijs gebeurt,
denken dat ze het beter weten?”
dat doet een basisschoolleerkracht niet.” De Roadmap geeft duidelijkheid, gedeeld eigenaarschap en Gepersonaliseerde GPS
in die zin zeker ook rust. Het vormt een graadmeter voor waar-
Het mag duidelijk zijn: de visie en de missie van Praktijk-
om je zaken doet en zorgt ervoor dat je die keuze kan onder-
onderwijs Accent staan niet voor een visie en missie van een schoolleiding. Er is eigenaarschap bij docenten. Dat is niet alleen een stelling, maar ook onderwerp van onderzoek. Binnenkort zal een visitatiecommissie op verzoek van de school de missie en visie onder de loep nemen en bij docenten-
“De Roadmap zelf zal niet meer zo veranderen, maar de hulpmiddelen en werkwijzen wel.”
panels en leerlingenpanels onderzoek doen naar de Roadmap. Op die manier wil men feedback krijgen voor verdere verbetering. Het proces om de Roadmap levend te houden zal
bouwen, omdat je steeds naar het doel kijkt. Het geeft ook een
steeds doorgaan. Het is nooit af. “De Roadmap zelf zal niet
afwegingskader om bepaalde zaken niet te doen. Het past
meer zo veranderen, maar de hulpmiddelen en werkwijzen
niet bij Van Berkel om uitspraken te doen over haar eigen
wel. De vulling zal gefinetuned worden. De Roadmap verbeeldt
wensen voor verbetering. Dat is niet haar stiel: Bij de para-
het grote verhaal van de komst van de jongere op z’n 12de tot-
graaf ‘verbeterpunten’ in een plan aanbeland zet ze een punt
dat hij op z’n 18de zelfstandig in de maatschappij uitstroomt.
en roept vervolgens de docenten op: ‘Dit is de stand van zaken.
Maar daartussen gebeurt zóveel. Sommige leerlingen behalen
Als je dit nou ziet, wat vind je dan dat er moet gebeuren?’ En
de eerste drie jaar weinig resultaat, zien in de vierde het licht
wie een suggestie oppert, mag mede de handschoen oppak-
en stromen als een speer uit en halen een mbo niveau 2-
ken. De communicatie-uitingen over de school, de geluiden
diploma. Dat kunnen zomaar leerlingen zijn van wie we in
op verjaardagsfeestjes, zijn flink verbeterd. Over de leerlingen
het eerste jaar dachten: ‘Joh, wat fijn dat jij elke dag levend
wordt respectvol gesproken. Van Berkel zou willen dat mensen
op school komt, want je fietst door zes rode stoplichten en je
zich nog meer bewust zijn van het effect van hun handelen
moeder vreest ook het ergste.’ In het individueel ontwikkelings-
en zich laten leiden door hun drive. “Mensen zitten soms zo
plan (IOP) van de leerling staan de concrete doelen neergelegd,
vast in de waan van de dag, dat ze niet meer overzien wat
als het ware de gepersonaliseerde GPS van elke leerling. Leer-
de waarde is van bepaalde inspanningen en ze afdoen als
lingen beginnen met uitvinden wat ze leuk vinden – niet: wat
tijdverspilling. Soms zijn er ook dingen die gewoon móeten.
heb je nodig – en kiezen uiteindelijk een uitstroomprofiel,
Dat is ook eigenaarschap.”
11
pedagogisch klimaat, didactische vaardigheden van docenten,
* ]
Column Uit de ecbo-kenniskring ‘Innovatiemanagers mbo 2012’ Stilte voor de storm?
12
“Hoezo stabiel en geen veranderingen?”
In de eerste helft van 2014 was ik nauw betrokken bij de herziening van de kwalificatiedossiers in de technische sector. Met een bevlogen en betrokken team, gevoed en gescherpt door vertegenwoordigers van de branches en het onderwijsveld, klaarden we de klus. De minister stuurde op 1 juli 20146
gevraagd door het (regionale) onderwijs en bedrijfsleven
een brief naar de scholen waarin zij ‘met genoegen’ vaststelde
samen. En kunnen bijvoorbeeld gevuld worden met innovatieve
dat betrokken partijen ondanks ‘alle turbulentie rondom de
technologieën. In een brief over een toekomstgericht middel-
kenniscentra’ in hun missie geslaagd waren. De minister
baar beroepsonderwijs7, noemt de minister echter als voor-
benadrukte in de brief dat de opgeleverde herziene kwalificatie-
beelden voor de invulling van keuzedelen ‘Duits’ of ‘onder-
dossiers de komende tijd niet of slechts in beperkte mate
nemerschap’.
zullen veranderen. “Daarmee zijn ze stabiel en gereed om onderwijs van te maken”, aldus de minister.
Ik hoop dat het onderwijs en het bedrijfsleven in de regio verder kijken dan de voorbeelden die de minister hier geeft.
En van zo’n formulering word ik onrustig. Hoezo stabiel en
En deze nieuwe mogelijkheid in de kwalificatiestructuur
geen veranderingen? De ontwikkelingen op de arbeidsmarkt
daadwerkelijk aangrijpen om innovaties sneller te laten landen
staan toch niet stil? Zeker in de techniek verandert er nog wel
in het onderwijs. Anders hebben we nu wel even rust in de
eens iets in de inhoud van beroepen. Vanaf de werkvloer
tent, maar kon er over een paar jaar wel eens een flinke
komen onverminderd signalen dat net gediplomeerde mbo’ers
orkaan gaan woeden.
achterlopen op de eisen die de hedendaagse praktijk stelt. De minister hoopt innovaties onder meer sneller in het onderwijs te laten landen met de introductie van ‘keuzedelen’ in
Metje Jantje Groeneveld
de kwalificatiestructuur. Keuzedelen kunnen worden aan-
Onderzoeker Expertisecentrum Beroepsonderwijs
6 Brief van de minister van OCW gericht aan de besturen van roc’s, aoc’s, vakinstellingen en niet-bekostigde instellingen in het mbo, gedateerd 1 juli 2014, betreffende Instemming herziene kwalificatiedossiers mbo.
7 Brief van de minister van OCW gericht aan de voorzitter van de Tweede Kamer der Staten Generaal, gedateerd 2 juni 2014, betreffende Ruim baan voor vakmanschap; een toekomstgericht mbo.
*
Colofon
Het Expertisecentrum Beroepsonderwijs (ecbo) ontwikkelt, verzamelt
Expertisecentrum Beroepsonderwijs
073 687 25 00
Postbus 1585
[email protected]
5200 BP ‘s-Hertogenbosch
www.ecbo.nl
en verspreidt wetenschappelijke en praktijkgerichte kennis over het beroepsonderwijs. Resultaten van onderzoek delen wij met het bve-veld: via o.a. workshops, publicaties en lezingen. Zó willen wij een bijdrage leveren aan de kennisinfrastructuur van de sector beroepsonderwijs en volwasseneneducatie.
Aan dimensies werkten mee: Saskia van Berkel, Metje Jantje Groeneveld, Ilona Koning, Frans de Vijlder en Eva Voncken. Reageren? Stuur een e-mail naar
[email protected] ecbo dimensies verschijnt vier keer per jaar. U kunt zich abonneren op ecbo dimensies via www.ecbo.nl. Aan een abonnement zijn geen kosten verbonden.
