G
R
B
A
E
F
F
D
O
I
R
N
S
IJ
D
C
F
H
S
E N
G B F S
E
augustus 2008
NIEUWS Informatie voor deelnemers in grafimedia en uitgeverij
Pensioenfonds PGB zoekt deelnemers voor klantenpanel Nieuwe klanten bij PGB Meer aandacht voor verantwoord beleggen
Vorig jaar werd via de media bekend dat pensioenfondsen en verzekeraars beleggen in bedrijven die worden geassocieerd met onder andere wapenindustrie en kinderarbeid. Een aantal deelnemers belde verontrust het pensioenfonds. Hoe belegt PGB eigenlijk? Via haar website geeft het fonds inzage in het beleggingsbeleid en de uitvoering ervan.
Meer aandacht voor verantwoord beleggen PGB heeft bij de besluitvorming over de beleggingsstrategie voor 2008 - 2010, de invulling van haar maatschappelijke verantwoordelijkheid aangescherpt. Zo gaat het fonds de tien ‘Global Compact Principles’ van de Verenigde Naties hanteren en worden aandeelhoudersvergaderingen bezocht van Nederlandse beursgenoteerde bedrijven. Verder wordt een aparte beleggingscategorie green investments in de vermogensportefeuille opgenomen en zal de aandelenportefeuille twee keer per jaar worden nagelopen op risico’s met het oog op de tien principes.
PGB behoort met een beheerd vermogen van ongeveer € 10 miljard tot de groep grootste Nederlandse bedrijfstakpensioenfondsen. PGB wil voor haar deelnemers op lange termijn de uitbetaling van de opgebouwde pensioenaanspraken en ingegane pensioenen kunnen garanderen. Daarnaast streeft PGB ernaar om de toeslagambitie, het waardevast houden van pensioenen, mogelijk te maken uit de extra beleggingsopbrengsten. Om deze doelen te kunnen realiseren is het belangrijk dat de beleggingsopbrengsten op de lange termijn en binnen de gestelde risico’s zo optimaal mogelijk zijn. Naast het behalen van een zo hoog mogelijk rendement, heeft PGB ook een maatschappelijke verantwoordelijkheid in wat voor ondernemingen of landen wordt belegd. Verantwoord beleggen
GBF
gbf - nieuws | pag 2
Ondernemingen moeten de belangen van beleggers duurzaam kunnen waarborgen. Zo worden er geen beleggingen gedaan die in strijd zijn met internationale wet- of regelgeving. Bovendien vermijdt het fonds beleggingen in ondernemingen waarvan de productie gericht is op zaken die niet bij wet of internationaal verdrag verboden zijn maar die toch als ‘verwerpelijk’ kunnen worden beoordeeld. Met het hanteren van deze richtlijn kon niet worden voorkomen dat het fonds vorig jaar (0,7% (= € 33 miljoen) op een aandelenportefeuille van € 4,5 miljard) heeft belegd in ondernemingen waarvan de productie gericht is op zaken die weliswaar niet bij wet of internationaal verdrag verboden zijn, maar die toch als ‘verwerpelijk’ kunnen worden beoordeeld.
Beleggingsstrategie Op basis van uitgebreide studie bepaalt het bestuur van PGB om de drie jaar voor het vermogensbeheer een strategie en een beleggingsmix. Het gaat hierbij om de verdeling tussen bepaalde beleggingscategorieën en de mate waarin van deze vastgestelde verdeling kan worden afgeweken. Daarnaast is in het strategisch beleid opgenomen om vreemde valuta waarin belegd wordt af te dekken en het renterisico, voortkomend uit het verschil in rentegevoeligheid van de beleggingen en verplichtingen, voor een deel af te dekken. Jaarlijks wordt een beleggingsplan opgesteld waarin het te voeren tactische beleid, passend binnen het strategisch beleid, wordt geformuleerd op basis van de rendementsverwachtingen en risico-inschattingen. In het plan staan een analyse van de beleggingsmarkten, een beoordeling van de relatieve aantrekkelijkheid van de verschillende markten en de gevolgen die daaraan verbonden moeten worden voor de verdeling van de beleggingen over de diverse sectoren en subsectoren. Deze gewenste verdeling wordt vastgelegd in de zogenaamde normportefeuille. Die wordt jaarlijks vastgesteld. Ook hierbij worden bandbreedtes aangegeven om speelruimte gedurende het jaar te hebben voor het tactisch beleid. Tot slot worden in het plan de marktindexen vastgesteld. Die vormen de benchmark, de maatstaf waartegen de beleggingsresultaten van de eigen portefeuille worden gemeten. Verdeling vermogen Het vermogen van PGB was eind 2007 over de verschillende categorieën in procenten als volgt verdeeld:
Microkrediet
©
www.fairspirit.nl
samenstelling beleggingsmix
2007
normportefeuille eind 2008
vastrentende waarden aandelen vastgoed alternatieve beleggingen
44 45 8 3
39 43 8 10
Toelichting: in het jaarplan is aangegeven dat meer in alternatieve beleggingen zoals groene beleggingen/infrastuctuur (4%), grondstoffen (3%) hedgefunds (2%) en liquiditeiten (1%) zal worden belegd. Dit gaat vooral ten koste van vastrentende waarden (van 44% naar 39%) en in mindere mate ten koste van aandelen (van 45% naar 43%). Meer informatie over de samenstelling van de beleggingsmix en de behaalde rendementen vindt u op de website www.gbf.nl onder brancheregelingen>pensioen>vermogensbeheer.
logieën en dergelijke. beleid ingevoerd zijn.
Eind 2008 moet dit
Het fonds voegt verder een portefeuille green investments/infrastructuur toe aan bestaande beleggingscategorieën ter grootte van 2% van het totale belegde vermogen. Voor PGB is dat ongeveer € 200 miljoen. Door herschikking van de bestaande beleggingen wordt een aparte portefeuille opgebouwd waarbij wordt geïnvesteerd in onder andere infrastructuur, schone grondstoffen (hout), schone energiebronnen (wind- en zonne-energie) en in het verstrekken van microkredieten. Microkredieten zijn leningen aan kleine ondernemers in ontwikkelingslanden voor de aanschaf van bijvoorbeeld een koe, naaimachine of een winkel. Groene beleggingen
PGB heeft bij de besluitvorming over de beleggingsstrategie voor 2008 - 2010, de invulling van haar maatschappelijke verantwoordelijkheid aangescherpt. Na advies van de Commissie voor Beleggingen en Risicomanagement en in overleg met de Deelnemersraad heeft het bestuur besloten tot een aantal aanpassingen. PGB gaat de tien ‘Global Compact Principles’ van de Verenigde Naties actief hanteren. VN-principes
Het gaat hierbij om naleving van internationaal geaccepteerde mensenrechten, de erkenning en ondersteuning van vrijheid van vereniging (vakbondsrechten) en het voeren van collectieve onderhandelingen, het werken aan beëindigen van kinderarbeid en discriminatie, het bijdragen aan de bestrijding van corruptie, aandacht voor milieuvriendelijke techno-
Eind maart 2008 heeft het fonds € 25 miljoen belegd in DIF Renewable Energy, dat pensioenfondsen en andere beleggers de mogelijkheid biedt risicodragend kapitaal te investeren in duurzame energieprojecten. Dirk Wieman (directeur beleggingen bij GBF): ‘De beleggingen in de opwekking van winden zonne-energie sluiten prima aan bij het Schone energie
beleid van het fonds om bij het beleggen meer rekening te gaan houden met duurzaamheidscriteria. Duurzame energie is een belangrijke groeimarkt om aan de toenemende vraag naar energie te voldoen. PGB gaat er vanuit dat financieel en maatschappelijk rendement op lange termijn samengaan. Daardoor is het fonds uiteindelijk ook in de toekomst in staat om een goed en betaalbaar pensioen te leveren aan de branches waar het voor werkt.’ In het kader van Corporate Governance zal het fonds een actieve opstelling hanteren naar bedrijven waarin wordt belegd. Bij Corporate Governance gaat het erom dat ondernemingen op een goede manier worden geleid. Pensioenfondsen worden geacht het beleid en bestuur van een onderneming waarin zij beleggen zorgvuldig te monitoren. Het PGB heeft hiervoor beleid ontwikkeld. Door middel van het direct of indirect uitbrengen van stemmen op aandeelhoudersvergaderingen en het aangaan van een dialoog met beursgenoteerde ondernemingen geeft het fonds hier ook actief invulling aan. Goed bestuur
In 2008 zal PGB zelf ook aandeelhoudersvergaderingen bezoeken van Nederlandse
pag 3 | gbf - nieuws
GBF
Vervolg ‘Meer aandacht voor verantwoord beleggen’. bedrijven. Via haar website publiceert het fonds hoe wordt gestemd op aandeelhoudersvergaderingen bij grote bedrijven in Nederland en Europa. Wieman: ‘Als wij merken dat er dingen niet goed gaan, kunnen we bijvoorbeeld samen met andere pensioenfondsen actie ondernemen en met het management van een onderneming om de tafel zitten. Of zaken tijdens de aandeelhoudersvergaderingen aan de orde stellen. We hebben daarvoor aansluiting gezocht bij Eumedion en Governance Platform, platforms die in het kader van goed ondernemingsbestuur de dialoog zoeken met Nederlandse beursgenoteerde ondernemingen.’ PGB wil ieder half jaar de bestaande aandelenportefeuille nalopen op risico’s met het oog op de tien principes van de VN. Het fonds beslist later dit jaar hoe het omgaat met ondernemingen die met een slechte score uit de scan komen.
Goed bestuur Doet het pensioenfonds wat het moet doen? Zorgt het fonds voor een waardevast pensioen? En kunt u ervan op aan dat er goed wordt bestuurd? De nieuwe Pensioenwet eist van pensioenfondsen dat zij aantonen dat het bestuur bij hen in goede handen is. Daarvoor zijn principes opgesteld. Naar aanleiding van de nieuwe wet heeft het bestuur PGB er voor gekozen om een Verantwoordingsorgaan en een Visitatiecommissie in te stellen. Aan het Verantwoordingsorgaan legt het bestuur verantwoording af over het gevoerde beleid. In de Visitatiecommissie houden onafhankelijke pensioenexperts toezicht op de bedrijfsvoering.
Risicoscan
Wieman: ‘Een boeiend aspect voor de komende jaren, vind ik de doorbraak van duurzaamheid. Duurzaamheid bij de productie maar ook bij het beleggingsproces. Het integreren van duurzaamheid in onze economieën is een belangrijke uitdaging en biedt een schat aan mogelijkheden. Essentieel is natuurlijk dat overheden er ook echt werk van maken en duurzaamheid niet alleen met de mond wordt beleden. We willen ten slotte dat onze deelnemers straks ook in een leefbare wereld van hun pensioen kunnen genieten. Wat dat betreft wordt 2008 een interessant jaar.’ Doorbraak duurzaamheid
Na de beurscrisis en de boekhoudschandalen rond de eeuwwisseling werd in de samenleving uitvoerig gesproken over het toezicht op het functioneren van beursgenoteerde ondernemingen en op de verantwoording die zij aan belanghebbenden zouden moeten afleggen. Sinds een paar jaar wordt een vergelijkbare discussie gevoerd in de pensioensector. Ook pensioenfondsen worden geacht antwoord te geven op de vraag op welke manier het eigen functioneren kan worden verbeterd. Het gaat daarbij vooral om het afleggen van verantwoording over het gevoerde beleid en de manier waarop het intern toezicht is georganiseerd. Pensioenfondsen zelf hebben het dan over Pensionfund Governance. Oftewel over goed pensioenfondsbestuur. In de Pensioenwet zijn principes opgenomen voor zorgvuldig pensioenbestuur, verantwoording en toezicht. PGB heeft de principes overgenomen en gekozen voor een structuur waarbij naast de bestaande Deelnemersraad een nieuw Verantwoordingsorgaan (VO) wordt ingesteld. In het kader van medezeggenschap overlegt het bestuur met de Deelnemersraad. Het gaat dan vooral om adviesaanvragen in verband met het al dan niet verhogen van de pensioenen of wijzigingen in reglementen of de vaststelling van het jaarverslag.
gbf - nieuws | pag 4
Naast het Verantwoordingsorgaan kiest PGB voor instelling van een Visitatiecommissie als vorm van extra toezicht op de bedrijfsvoering. Onafhankelijke pensioenexperts houden in de commissie toezicht op het functioneren van het bestuur en het pensioenfonds. De commissie beoordeelt tenminste één keer per drie jaar de beleids- en bestuursprocedures, de aansturing van het pensioenfonds en de keuzes in het hanteren van de risico’s op langere termijn. Visitatiecommissie
Verantwoordingsorgaan
Over het gevoerde beleid en de naleving van de principes van goed pensioenfondsbestuur wordt voortaan verantwoording afgelegd aan het VO. In dit orgaan zijn de deelnemers, de gepensioneerden en de werkgevers vertegenwoordigd. Het VO kan een oordeel geven over het bestuur, over het gevoerde beleid en over de beleidskeuzes voor de toekomst. Daarnaast heeft het VO enquêterecht en adviesrecht over het communicatiebeleid en de inrichting van
GBF
het intern toezicht. De leden worden voorgedragen door werknemers- en werkgeversorganisaties uit de branche en ouderenorganisaties. Het oordeel van het VO en de reactie van het bestuur daarop worden opgenomen in het jaarverslag.
Naast de instelling van de nieuwe organen opereren het pensioenfonds en de uitvoeringsorganisatie (GBF) voortaan onafhankelijker van elkaar. Er is een strikte scheiding tussen beleid en uitvoering. Het bestuur van het pensioenfonds is verantwoordelijk voor het beleid. De GBF verzorgt de uitvoering van de pensioenregeling. Tot de taken van het bestuur behoren onder meer het vaststellen van de hoogte van de premie, het bepalen van de inhoud van de pensioenregeling en de vaststelling van het beleggings- en communicatiebeleid. Bestuursleden voeren de regie over het pensioenfonds en de uitbesteding van diensten. Voor de deskundigheid en integriteit van het bestuur zijn een deskundigheidsplan en een gedragscode ontwikkeld. Scheiding beleid en uitvoering
De administratie en communicatie, het vermogensbeheer en de beleids- en bestuursondersteuning voor de uitvoering van de pensioenUitvoeringsorganisatie
bij PGB
KO RT N I E U W S Onderzoek kwaliteit dienstverlening PGB heeft de uitvoering van de pensioenregeling ondergebracht bij de Grafische Bedrijfsfondsen (GBF). De GBF, uitvoeringsorganisatie voor sociale (branche)regelingen, wil beter zicht krijgen op de kwaliteit van haar dienstverlening. Vanaf het najaar 2008 zullen daarom klanttevredenheidsonderzoeken worden uitgevoerd. Het onderzoek betreft zowel de waardering voor het pensioenproduct als de waardering van het serviceniveau.
regeling heeft het fonds ondergebracht bij een uitvoeringsorganisatie. Daarbij zijn afspraken gemaakt over het niveau en de kosten van de service. Voor PGB is de GBF de uitvoeringsorganisatie. Het pensioenfonds hecht veel waarde aan een correcte behandeling van de deelnemers en werkgevers. Naast de al bestaande geschillenregeling is met ingang van 1 januari 2008 een klachtenregeling ingericht. Een klacht betreft de manier waarop werkgevers en deelnemers door de uitvoeringsorganisatie zijn behandeld en een geschil heeft betrekking op de manier waarop de pensioenregeling is toegepast. Klachtenregeling
Met klachten over de dienstverlening kan men zich in eerste instantie wenden tot de directie Klachtencommissie
van de uitvoeringsorganisatie GBF. Wanneer men het niet eens is met de gekozen oplossing, kunnen klachten worden voorgelegd aan de Klachtencommissie PGB. In de klachtencommissie zitten twee leden van het bestuur van het pensioenfonds, een werknemersbestuurslid en een werkgeversbestuurslid. De commissie neemt binnen twee maanden na ontvangst van de klacht een bindende beslissing. Met de invoering van de principes van goed pensioenfondsbestuur heeft PGB een aantal belangrijke stappen gezet naar waarborging van de kwaliteit van haar bestuur. De rol en de positie van het pensioenfonds en het pensioenfondsbestuur is tot slot in het schema weergegeven. Borging kwaliteit
Met de resultaten van het onderzoek kan de GBF haar dienstverlening nog beter afstemmen op de wensen van u en uw collega’s in de branche. Uw mening is voor ons dan ook van groot belang. Voor u vormt het onderzoek een goede mogelijkheid om uw mening over bepaalde zaken bij het pensioenfonds of de GBF kenbaar te maken. Wij zouden het bijzonder op prijs stellen als u, wanneer een verzoek om een enquête in te vullen u bereikt, bereid bent om mee te werken. Het onderzoek zal zowel online als via geprinte vragenlijsten plaatsvinden. Bij voorbaat hartelijk dank voor uw medewerking.
Commissie Beleggingen en Risicomanagement
deelnemersraad PGB bestuur verantwoordingsorgaan
dagelijks bestuur
Commissie van Bezwaar pensioenontvangers deelnemers werkgevers
Visitatiecommissie
De Nederlandsche Bank
pensioenfonds PGB Autoriteit Financiële Markten
klachtencommissie
actuaris klantenpanel
uitvoeringsorganisatie GBF
accountant
Toelichting positie: het bestuur pleegt overleg met directie van de uitvoeringsorganisatie, Commissie voor Beleggingen en Risicomanagement, Verantwoordingsorgaan, Visitatiecommissie en Deelnemersraad. Het pensioenfonds staat onder financieel toezicht van De Nederlandsche Bank. De Autoriteit Financiële Markten houdt toezicht op de communicatie-uitingen. PGB heeft de administratie, het vermogensbeheer en de beleids- en bestuursondersteuning uitbesteed aan de GBF.
pag 5 | gbf - nieuws
GBF
Pensioenfonds PGB zoekt deelnemers voor klantenpanels Vindt u dat de informatie over pensioen nog wel wat duidelijker kan? En wilt u daarover meedenken? Meldt u zich dan aan voor het klantenpanel van PGB. Het pensioenfonds organiseert vanaf de tweede helft van 2008 zowel voor werknemers als voor (aanstaand) pensioengerechtigden paneldagen. Tijdens een paneldag geeft u met collega’s uit uw branche uw mening over de pensioencommunicatie van PGB. Deelnemers ontvangen per bijgewoonde bijeenkomst een vergoeding. Als u belangstelling heeft, kunt u zich aanmelden met het aanmeldformulier in het GBF-Nieuws of via de website www.gbf.nl. Vorig jaar is de nieuwe Pensioenwet ingevoerd. De overheid wil daarin onder meer dat deelnemers door pensioenfondsen en verzekeraars in begrijpelijk Nederlands worden geïnformeerd. Van pensioenuitvoerders wordt verwacht dat zij transparant communiceren. Door helder taalgebruik, zo is de verwachting van de overheid, kan het pensioenbewustzijn van Nederlanders worden verhoogd. Een deelnemer moet zich op basis van de ontvangen informatie een goed beeld kunnen vormen van zijn of haar pensioen en een verantwoorde keuze kunnen maken uit het aanbod van mogelijkheden. De deelnemer mag niet worden verrast in die zin dat een ander besluit zou zijn genomen als de pensioenuitvoerder hem of haar op de juiste wijze had geïnformeerd. De informatie over financiële producten moet dus naast juist en tijdig ook begrijpelijk zijn. In de Pensioenwet wordt geen inhoud gegeven
aan begrijpelijkheid. Er zijn geen eisen geformuleerd. Dit wordt aan de pensioenuitvoerders overgelaten. PGB vindt het belangrijk dat haar deelnemers de informatie die zij van hun fonds ontvangen, begrijpen. In het verleden zijn in dat kader al een aantal initiatieven ontplooid. Zo werd de pensioenkeuze informatie uitgebreid getest door een klantenpanel en werd de klanttevredenheid over de verstrekte informatie en een aantal pensioenprocessen gemeten. Ook wordt bij het opstellen van brieven en overzichten rekening gehouden met iemands achtergrond en leeftijd. PGB stemt haar informatie ook af op de burgerlijke staat, de pensioenregeling, de hoogte van het pensioen en dergelijke. Meten is weten
Wat is begrijpelijkheid?
GBF
gbf - nieuws | pag 6
zal in de loop van 2008 een klantenpanel worden opgericht. Het fonds wil dan graag nagaan of haar boodschap overkomt en waar mogelijkheden liggen voor verbetering.
Om er achter te komen of PGB er in slaagt om haar deelnemers begrijpelijk te informeren, Klantenpanel
Het fonds start met een klantenpanel voor werknemers en een panel voor (aanstaande) pensioenontvangers. Daarbij wordt gestreefd naar een evenwichtige mix naar geslacht, leeftijd en klantengroepen. De bijeenkomsten duren ongeveer een dagdeel en vinden meestal twee keer per jaar plaats. Gedacht wordt aan een middag en/of een avond bijvoorbeeld van 16.00 tot 20.00 uur. Tijdens een paneldag wordt, samen met medewerkers van de uitvoeringsorganisatie GBF, de pensioencommunicatie doorgenomen. Hierbij kunt u denken aan beoordeling van belangrijke brieven, formulieren, brochures, pensioenoverzichten, het magazine GBF-Nieuws, het pensioenboekje, de website en de pensioenplanners. De te Dagdeel
Wat volgens de overheid bij pensioencommunicatie erg belangrijk is, is de afstemming van de boodschap op het taalniveau van de lezer. De Raad van Europa onderscheidt 6 taalniveaus. Uiteenlopend van taalniveau A1 (laag taalvaardig) tot C2 (hoog taalvaardig). Belangrijk voor het taalniveau zijn de gemiddelde zinslengte en de gemiddelde woordlengte.
Uit onderzoek van de Nederlandse Taalunie blijkt dat 60% van de Nederlanders tot maximaal taalniveau B1 komt. Dat wil zeggen dat de meeste Nederlanders teksten met een gemiddelde zinslengte van 10 woorden en een gemiddelde woordlengte van 5 tekens begrijpelijk vinden. Bijvoorbeeld een zin als: "Het herstel van de economie zette in 2007 door" is voor velen te bevatten. Over het algemeen ligt het taalniveau van huidige pensioeninformatie op een hoger niveau. Namelijk op niveau B2 of C1 (oftewel van 15 tot 20 woorden per zin en 5,5 tot 6,5 lettertekens per woord) of zelfs op niveau C2 (met zinnen van meer dan 20 woorden en meer dan 6,5 lettertekens per woord). Dan staan er zinnen als: "Bij beëindiging van de dienstbetrekking met de werkgever kan de deelnemer die gewezen deelnemer wordt, onder voorwaarden genoemd in of krachtens het Uitvoeringsbesluit loonbelasting 1965, gedurende ten hoogste drie jaar vanaf de beëindiging van de dienstbetrekking de deelneming ongewijzigd voor eigen rekening voortzetten." Door de ellenlange zinnen en het gebruik van veel moeilijke, vakinhoudelijke woorden begrijpen veel mensen de pensioeninformatie niet. Door meer rekening te houden met het taalniveau kan de begrijpelijkheid worden vergroot. PGB houdt in haar communicatie al rekening met het taalniveau. Het taalniveau ligt momenteel tussen de niveaus B1 en B2 in. Er is dus nog enige ruimte voor verbetering.
beoordelen informatie wordt enkele weken van tevoren toegestuurd en vervolgens tijdens de bijeenkomst in groeps- en individueel verband behandeld. Omdat PGB veel waarde hecht aan haar klantenpanels biedt het fonds een onkostenvergoeding van € 150 per bijgewoonde bijeenkomst. Vergoeding
Vindt u dat de informatie over pensioen nog duidelijker kan? En wilt u hierover meedenken? Meldt u zich dan aan voor het klantenpanel. PGB zoekt deelnemers met weinig tot geen voorkennis op pensioengebied. Pensioen moet voor u dus geen gesneden koek zijn. Nieuwe panelleden
Als u belangstelling heeft, kunt u zich aanmelden via de coupon in het GBF-Nieuws of de website www.gbf.nl>grafimediaregelingen> pensioen.
pag 7 | gbf - nieuws
GBF
PGB verhoogt pensioenen Het Pensioenfonds voor de Grafische Bedrijven (PGB) heeft besloten om de tot en met 2007 opgebouwde pensioenaanspraken en ingegane uitkeringen met ingang van 1 januari 2008 te verhogen met 1%. Daarnaast heeft het bestuur besloten om een inhaaltoeslag te verlenen van 1,09%. Deelnemers aan de PCM-regeling bij PGB ontvangen 0,6%. Toeslagen zijn verhogingen van pensioen. Tot voor kort werden de verhogingen indexaties genoemd. PGB heeft het nieuwe begrip uit de Pensioenwet overgenomen en haar communicatie erop aangepast. Bij het pensioenfonds PGB worden toeslagen voorwaardelijk verstrekt. Er is geen recht op toeslag en het is niet zeker of en in hoeverre in de toekomst verhogingen zullen plaatsvinden. Er is geen geld voor gereserveerd of extra premie voor gevraagd. De toeslag wordt uit de extra beleggingsopbrengsten betaald. Dat brengt met zich mee dat de pensioenaanspraken en - uitkeringen alleen
GBF
gbf - nieuws | pag 8
dan kunnen worden aangepast als het bestuur vindt dat de financiële middelen van het fonds daarvoor toereikend zijn.
Voor het beantwoorden van de vraag of er voldoende middelen beschikbaar zijn om de pensioenen aan te passen en in welke mate, toetst het bestuur jaarlijks de dekkingsgraad (dat is de verhouding tussen het vermogen van een pensioenfonds en de waarde van de opgebouwde aanspraken en ingegane uitkeringen) aan de afgesproken richtlijn. Die richtlijn ziet er als volgt uit: Richtlijn
Richtlijn Besluitvorming premie en toeslagverlening Bij een dekkingsgraad van:
adviseert de richtlijn de volgende toeslag:
vanaf 150% van 140% tot van 130% tot van 115% tot van 105% tot
100% grafimedia loonindex + inhaaltoeslag 100% prijsindex 80% prijsindex 40% prijsindex 0%
150% 140% 130% 115%
van de Deelnemersraad, besloten om de tot en met 31 december 2007 opgebouwde aanspraken en ingegane uitkeringen met ingang van 1 januari 2008 met 1,00% te verhogen. Daarnaast is besloten om, gezien het feit dat de dekkingsgraad de 150% naderde, op de opgebouwde aanspraken en ingegane pensioenen naar de stand van 31 december 2007, op 1 januari 2008 een inhaaltoeslag te verlenen van 1,09%. Daarmee komt de totale verhoging op 2,09%. Deelnemers aan de pensioenregeling van PCM bij PGB ontvangen een inhaaltoeslag van 0,60%. Dit omdat eerder over 2004 in tegenstelling tot de overige deelnemers een gedeeltelijke toeslag via hun toenmalige pensioenfonds PCM werd ontvangen. Inhaaltoeslag
Op basis van een onlangs uitgevoerde continuïteitsanalyse mag worden verwacht dat PGB haar pensioentoezegging, inclusief de voorwaardelijke toeslagambitie, zal kunnen realiseren. Een continuïteitsanalyse geeft de ontwikkeling van de financiële positie van het fonds op middellange en lange termijn weer. De toezichthouder DNB vraagt van pensioenfondsen dat zij een dergelijke analyse regelmatig uitvoeren. Uit de analyse blijkt dat de gewekte verwachtingen, de financiering en de realisatie van de toeslagen goed op elkaar aansluiten.
Verwachte ontwikkeling
Het pensioenfonds heeft het financiële beleid zo ingericht dat een dekkingsgraad zou kunnen worden bereikt, waarop naar verwachting volledige toeslagverlening mogelijk is. Wanneer het bestuur, na overleg met de Deelnemersraad, oordeelt dat er ruimte is om de opgebouwde aanspraken en pensioenuitkeringen van deelnemers, gewezen deelnemers, gewezen partners en pensioengerechtigden geheel of gedeeltelijk aan te passen, wordt de afgeleide prijsindex ( gevolgd. Wanneer de dekkingsgraad het streefniveau van het fonds (momenteel 150%) heeft bereikt, kan het bestuur besluiten tot het geheel of gedeeltelijk inhalen van in het verleden gemiste verhogingen of bijvoorbeeld tot het corrigeren voor de grafimedia loonindex als die hoger is dan de prijsindex. Het fonds heeft de laatste 5 jaar als volgt geïndexeerd: Toeslagregeling
1
Overigens is de richtlijn geen dwingend keurslijf. Het bestuur kan - na overleg met de Deelnemersraad- besluiten om in positieve of negatieve zin af te wijken als de omstandigheden daar aanleiding toe geven. Bovendien is de richtlijn niet statisch. Periodiek kan bijstelling noodzakelijk zijn. De richtlijn wordt in 2008, na drie keer te zijn toegepast, geëvalueerd. Op het moment dat het bestuur haar besluit over de toeslag tot en met 31 december 2007 nam, bevond de gewogen dekkingsgraad over de maanden juli, augustus en september zich tussen de 140 - 150%. Volgens het advies van de toeslagrichtlijn zou bij deze bandbreedte voor 100% de prijsindex kunnen worden gevolgd. De prijsindex bedroeg 0,98%, de daarvan afgeleide toeslag bedraagt dan 0,98% x 100% = 0,98%. Het bestuur heeft, na advies Toeslag 1 procent
Verstrekte toeslagen
2003 2004 2005 2006 2007
verstrekte toeslag
niet verstrekte toeslag
inhaaltoeslag
2,04% geen toeslag 1,00% 1,50% 1,00%
– 1,09% 0,55% 0,30% –
– – – – 1,09% (deelnemers PCM/PGB 0,60%)
Het totaal van de niet verstrekte toeslagen is bedraagt momenteel 0,85% (0,55% + 0,30%). (1. De consumenten prijsindex (cpi) afgeleid van het Centraal Bureau voor de Statistiek geeft de prijsontwikkeling weer van goederen en diensten die huishoudens aanschaffen voor consumptie. De cpi afgeleid is gelijk aan de gewone cpi met een correctie voor veranderingen in de tarieven van indirecte en productgebonden belastingen zoals btw en accijnzen op alcohol en tabak.
pag 9 | gbf- nieuws
GBF
Financiële positie PGB verbeterd Gemiddeld leggen uw werkgever en u zo’n € 3.500 per jaar voor pensioen opzij. Daarvoor worden bij het bedrijfstakpensioenfonds voor de grafimedia en uitgeverij (PGB) pensioenaanspraken ingekocht. Jaarlijks ontvangt u een overzicht met die opgebouwde aanspraken. Is PGB straks ook in staat om uw pensioen uit te betalen? Als we
delen en alternatives te kunnen blijven beleggen. De waarde van de swaps wordt verrekend met het beleggingsrendement. Het totaal rendement in 2007 (5,5%) inclusief de afdekking van het renterisico bedroeg 3,0%.
kijken naar de resultaten over 2007 kunnen we zien dat het goed gaat. Het jaar 2007 was
Ondanks de beginnende hypotheekcrisis in de Verenigde Staten kwam het rendement op het belegd vermogen uit op 5,5%. Het pensioenvermogen groeide in 2007, dankzij de beleggingsresultaten, met € 269 miljoen van € 9,5 miljard naar bijna € 9,8 miljard. Ook de financiële positie van het fonds verbeterde: de dekkingsgraad, dat is de verhouding tussen het vermogen en de waarde van de opgebouwde pensioenaanspraken en al ingegane pensioenen, steeg van 137% naar 148%. Dat betekent dat er voor € 1,00 uit te keren pensioen € 1,48 aanwezig is. Dat is belangrijk, want volgens de Pensioenwet moeten er financiële reserves zijn om tegenvallers in de beleggingssfeer te kunnen opvangen. Hoe hoger de dekkingsgraad, des te gezonder is het fonds. In 2006 was er per euro pensioen € 1,37 in kas. PGB staat er eind 2007 dus beter voor. De dekkingsgraad is gestegen dankzij het beleggingsrendement. In de eerste helft van 2007 werden gunstige beleggingsresultaten behaald. Onder invloed van de hypotheekcrisis in Amerika kwam het totale beleggingsrendement over 2007 uiteindelijk lager uit dan in de jaren daarvoor (5,5% versus 8,5% in 2006 en 15,9% in 2005). Vooral het rendement op aandelen en beleggingen in onroerend goed daalde. Die daling compenseerde PGB enigszins met een beter resultaat bij de vastrentende Gunstige beleggingsresultaten
waarden en een zeer goed resultaat op de alternatieve beleggingen (in 2007 met name commodities of wel grondstoffen en bulkgoederen). De stijging van de dekkingsgraad komt ook door een oplopende marktrente. Voor het berekenen van haar verplichtingen wordt uitgegaan van de marktrente. Stijgt die rente dan hoeft het fonds minder te reserveren voor de uit te keren pensioenen. De waarde van de verplichtingen daalde in 2007 van € 6,9 naar € 6,6 miljard. Er was dus € 6,6 miljard nodig om de toekomstige pensioenen uit te kunnen keren. Het vrije vermogen nam daardoor toe. Stijgende marktrente
Er is echter altijd een kans dat de rente daalt. Dat heeft tot gevolg dat PGB meer vermogen moet aanspreken om de pensioenen te kunnen uitkeren en minder beschikbaar heeft om de pensioenen op peil te houden. Een rentedaling is meestal wel gunstig voor de waarde van de beleggingen. De vastrentende beleggingen hebben echter een veel kortere looptijd dan de verplichtingen. Dit kan bij een verandering van de rente tot een verschillende waardeverandering leiden. Om dit renterisico te verminderen heeft PGB het gedeeltelijk afgedekt. Met rentederivaten, ook wel swaps genoemd. De renteafdekking is ook nodig om op het huidige niveau in aanEffect rentedaling
Rendementen 2007 In procenten BELEGGINGSONDERDEEL
Totaal rendement 2007
2006
2,0 6,9 10,2 47,2
0,7 15,4 18,4 3,3
Totaal beleggingsportefeuille
5,5
8,5
Totaal normportefeuille
5,3
8,3
Totaal fonds incl. afdekking renterisico
3,0
6,2
Vastrentende waarden Aandelen Onroerende zaken Alternatieve beleggingen
GBF
gbf - nieuws | pag 10
Het beleggingsrendement van PGB was 0,2% hoger dan dat van de benchmark (5,3%). De benchmark is de normportefeuille die het bestuur van PGB vooraf aan het begin van het jaar vaststelt. De afdeling Beleggingen mag daar op basis van marktverwachtingen binnen bepaalde bandbreedtes van afwijken. En met succes. Hoger dan de benchmark
voor PGB succesvol. Dat is te lezen in het jaarverslag.
PGB heeft dus 0,2% meer rendement met de beleggingen behaald dan wanneer volgens de normportefeuille was belegd. Hoewel de 0,2% niet veel lijkt, gaat het toch om een aardig bedrag: € 20 miljoen. De financiële positie van PGB was op de peildatum (oktober 2007) zo goed dat het bestuur besloot tot volledige toeslagverlening en het toekennen van een inhaaltoeslag. Bovendien verlaagde het bestuur de pensioenpremie met 0,5% van 17,5% naar 17,0%. Voor beslissingen over de toeslagverlening gebruikt het bestuur het advies van de richtlijn besluitvorming premie, toeslagverlening en beleggingsbeleid. In de richtlijn hangt het financiële beleid van het fonds samen met de dekkingsgraad. Op pagina 7 en 8 leest u daar meer over. Toeslagverlening en premie
Veel beleggers zagen de aandelenbeurs in de eerste helft van 2008 onder invloed van de hypotheek- en kredietcrisis veel terrein verliezen. Omdat PGB de beleggingsrisico’s heeft gespreid en niet heeft belegd in Amerikaanse hypotheekverstrekkers valt de daling voor het fonds mee. De dekkingsgraad ligt eind mei 2008 op 146,6%. Verwachtingen voor 2008
Hoewel 2008 naar het zich laat aanzien waarschijnlijk een moeilijk ‘beleggingsjaar’ wordt, kan toch met vertrouwen naar de toekomst worden gekeken. Op wereldschaal blijven de economieën groeien en groei is goed voor de beleggingsportefeuille. Groei
Meer informatie over het pensioenfonds vindt u in het jaarverslag. Het jaarverslag is in juni verschenen en op de website www.gbf.nl gepubliceerd onder de ‘Infobalie’.
Nieuwe klanten bij PGB
In 2007 is in overleg met cao-partijen de werkingssfeer van het pensioenfonds uitgebreid met het uitgeverijbedrijf. Naast ondernemingen in de grafimedia kunnen nu dus ook uitgeverijen deelnemen aan PGB. Het voordeel voor de bestaande deelnemers is dat de huidige gunstige prijs/kwaliteitsverhouding voor hen daardoor in deze tijd, waarin de grafimediabranche krimpt, toch kan worden gehandhaafd.
PGB heeft voor uitgevers een flexibele modelpensioenregeling ingericht waardoor zowel nieuwe en bestaande regelingen gemakkelijk kunnen worden overgenomen. Het fonds heeft al met een aantal uitgeverijen afspraken gemaakt over deelname aan het pensioenfonds. In het uitgeverijbedrijf vindt de uitvoering van pensioen op ondernemingsniveau plaats op basis van vrijwilligheid. (In de grafimedia is de uitvoering gebaseerd op een verplichtgestelde brancheregeling.) PGB mocht in korte tijd zowel een aantal grotere als kleinere uitgevers als nieuwe klant verwelkomen. Tot de grotere uitgeverijen behoren Nieuwe klanten
Boom Uitgevers en Noordhoff Uitgevers. Ook kleinere uitgeverijen zoals Intertaal, Wageningen Academic Publishers, P.S Items, Prelum, Lumido Businessmedia en Hear Media kozen voor PGB. Verder besloten de ondermingspensioenfondsen De Boer en Misset tot aansluiting. In 2005 besloot PCM Uitgevers al het pensioen door PGB te laten uitvoeren. Het bedrijfstakpensioenfonds is nog met verschillende fondsen en ondernemingen over de uitvoering van de pensioenregeling in gesprek en verwacht in 2008 meer stappen naar verdere uitbreiding te kunnen zetten. Verdere uitbreiding
KO RT N I E U W S
Stuur pensioenstartformulier
retour Nadat een pensioenverzekering is ingegaan, stuurt PGB een ‘startbrief’ naar nieuwe deelnemers. In de startbrief wordt aangegeven aan welke regeling u deelneemt. Tevens treft u een brochure met de ins-en-outs van die pensioenregeling en het pensioenstartformulier. Met het pensioenstartformulier kunnen ongehuwd samenwonenden hun partner aanmelden. Tegelijkertijd kan desgewenst extra pensioen worden verzekerd. U kunt verder aangeven hoe u door PGB geïnformeerd wilt worden. Bovendien kunt u aangeven of u waardeoverdracht overweegt. De wettelijke termijn waarbinnen u kunt aangeven uw pensioen mee te nemen is 6 maanden. Pensioenverzekeraars zijn dan verplicht om mee te werken. Individuele waardeoverdracht kan achterwege blijven als de werkgever de waarde collectief overdraagt of als de opgebouwde pensioenaanspraken collectief achterblijven bij de vorige verzekeraar. Met name voor een eventuele waardeoverdracht is een snelle afhandeling van belang. Vul het formulier dus zo snel mogelijk na ontvangst van de startbrief in en stuur het terug.
pag 11 | gbf - nieuws
GBF
Regel bij scheiding vóóraf de verdeling van uw pensioen Wanneer een relatie wordt verbroken, moet er veel worden geregeld. Hoewel pensioen niet het eerste is waar de scheidende partijen aan denken, zullen ook daar afspraken over gemaakt moeten worden. Want uit elkaar gaan, heeft meestal verstrekkende gevolgen voor uw pensioensituatie en die van uw gewezen partner.
Als u deelneemt aan PGB betaalt u premie voor uw pensioen. U bouwt daarmee pensioen op. Ieder jaar een deel. Zo bent u uiteindelijk op 65 jaar verzekerd van een levenslang ouderdomspensioen. En uw partner kan, als u voor uw pensionering overlijdt, rekenen op een partnerpensioen. Een scheiding heeft in principe consequenties voor het ouderdomspensioen en het partnerpensioen. Tenzij partners met elkaar afspreken dat ze geen aanspraak willen maken op elkaars pensioen. Wie zijn relatie na 1 mei 1995 heeft beëindigd, heeft voor de verdeling van het ouderdomspensioen te maken met de Wet Verevening Pensioenrechten bij Scheiding. Standaard heeft de gewezen partner recht op de helft van het ouderdomspensioen dat is opgebouwd tijdens het huwelijk of het geregistreerde partVerdeling ouderdomspensioen
GBF
gbf - nieuws | pag 12
nerschap. Voor ongehuwd samenwonenden is wettelijk niets geregeld. U kunt ook kiezen voor een afwijkende verdeling. Bijvoorbeeld 75-25 in plaats van 50-50. Of voor omzetting van aanspraken (conversie). De gewezen partner krijgt dan bij het pensioenfonds een eigen aanspraak op pensioen. Dan heeft u voor wat pensioen betreft nooit meer iets met de voormalige partner te maken. Andere verdeling
Als de scheiding binnen twee jaar na beëindiging van de relatie aan PGB is gemeld, zal het pensioenfonds het deel van het pensioen waarop de gewezen partner recht heeft, rechtstreeks uitbetalen. Een verzoek tot verdeling van het pensioen doet u via een formulier van het Ministerie van Justitie. Het Ministerie heeft de Uitbetalen ouderdomspensioen
voorbeeld standaardverdeling Het huwelijk van Nicole en Stefan loopt stuk. Stefan heeft bij het PGB in de tijd dat de relatie duurde € 10.000 ouderdomspensioen en € 3.500 partnerpensioen opgebouwd. Voor de relatie werd nog geen pensioen opgebouwd. Hoe wordt het pensioen dan standaard verdeeld? Pensioen aan Stefan bij leven van Stefan vanaf 65 jaar bij overlijden van Nicole bij overlijden van Stefan
€ € €
5.000 10.000 0
Pensioen aan Nicole € € €
5.000 0 3.500
Toelichting: Stefan geeft met het formulier van het Ministerie van Justitie bij PGB aan dat hij en zijn gewezen partner het pensioen willen verdelen. Zij doen dat binnen twee jaar na hun scheiding. PGB betaalt op het moment dat Stefan met pensioen gaat zowel het pensioen aan Stefan als aan Nicole uit. Overlijdt Nicole dan ontvangt Stefan het deel van het ouderdomspensioen dat Nicole ontving er weer bij. Overlijdt Stefan dan stopt de uitbetaling van het ouderdomspensioen aan Nicole. Zij ontvangt voortaan het bijzonder partnerpensioen. Dat is het partnerpensioen voor gewezen partners.
brochure ‘Verdeling van ouderdomspensioen bij scheiding’ uitgegeven. Daarin zit ook het formulier waarmee u een verdeling van het pensioen ingang kunt zetten. De brochure kunt u aanvragen bij de afdeling Voorlichting, Postbus 20301, 2500 EH Den Haag, telefoon 0800-8051. Of via Postbus 51. Wanneer de scheiding niet wordt gemeld, zijn pensioenfondsen niet verplicht om de uitbetaling aan de gewezen partner te verzorgen. De voormalige partner kan zijn of haar recht dan vorderen op de deelnemer. De deelnemer zal in dat geval zelf de uitbetaling moeten doen. PGB biedt haar deelnemers echter ook de mogelijkheid om na 2 jaar nog het pensioen via het pensioenfonds te verdelen. U kunt in dat geval contact met het pensioenfonds opnemen. Zelf betalen?
Naast het ouderdomspensioen kan ook partnerpensioen zijn meeverzekerd. Bij een scheiding heeft de gewezen partner dan ook recht op het partnerpensioen voor zover opgebouwd tot het moment dat de relatie werd beëindigd. Dit bijzonder partnerpensioen wordt door het pensioenfonds automatisch uitbetaald als de deelnemer overlijdt. Verdeling partnerpensioen
De gewezen partner kan er voor kiezen om af te zien van het bijzonder partnerpensioen. Dat is gunstig voor een eventuele volgende partner. De nieuwe partner hoeft het partnerpensioen dan niet te delen met de gewezen partner. Een dergelijke keuze moet wel expliciet worden vastgelegd in een echtscheidingsconvenant of beëindigingsovereenkomst. Of u kunt het door een advocaat of notaris laten opnemen in een verklaring. Als de gewezen partner overweegt om af te zien van het bijzonder partnerpensioen neemt u dan vóórdat u het een en ander laat vastleggen contact op met het pensioenfonds. Vóóraf goedkeuring PGB
Aan de hand van een gezondheidsverklaring van de gewezen partner beoordeelt het fonds of afzien van bijzonder partnerpensioen mogelijk is. Daarmee voorkomt u dat u later onnodig opnieuw kosten moet maken bij de notaris.
gebruiken ter oriëntatie op een eventuele verdeling. Erg bruikbaar als u uw pensioen in de boedelscheiding wilt betrekken of als u vast wilt stellen welk deel van het pensioen u straks vanaf 65 jaar moet uitbetalen aan uw gewezen partner. Het tarief voor de opgave bedraagt eenmalig € 50. Via de website kunt u de effecten van een scheiding op uw pensioen met een speciale planner nalopen. U vindt de planner ‘Einde relatie en Pensioen’ onder ‘Reken Zelf’. Meer informatie
U kunt alles ook nog eens op uw gemak nalezen in de brochure ‘Einde relatie en Pensioen’. Die is onder de ‘Infobalie’ op de website beschikbaar. Even bellen met de afdeling Klantenservice kan natuurlijk ook: 020-5418200. Of vul de coupon voor een pensioenopgave in, achter in het GBF-Nieuws. Bent u vóór 1 mei 1995 gescheiden dan geldt een andere regeling. Het pensioenfonds besteedt daar op de website en in een aparte brochure ook aandacht aan. Voor 1 mei 1995 uit elkaar?
Het pensioenfonds biedt de mogelijkheid van een pensioenopgave in verband met de verdeling van het pensioen. U kunt deze opgave Extra service
pag 13 | gbf - nieuws
GBF
Extra pensioen bij PGB Naast het collectieve basispensioen van uw werkgever biedt PGB ook mogelijkheden voor een individuele aanvulling. Zo kunt u ervoor kiezen om extra nabestaandenpensioen te verzekeren, via PGB-Partnerpensioen Plus. Of u kunt het gat dat is ontstaan door de invoering van de Algemene nabestaandenwet dichten met de Anw-Plusverzekering. Daarnaast zijn er mogelijkheden om het ouderdomspensioen via PGB-pensioen Plus, aan te vullen.
Wanneer het partnerpensioen in de basispensioenregeling van uw werkgever geheel of gedeeltelijk op risicobasis verzekerd is, kunt u er voor kiezen om 35% of 70% van het ouderdomspensioen extra voor partnerpensioen op te bouwen. De premie voor 35% van het ouderdomspensioen bedraagt 1,5% van de pensioengrondslag. U bouwt bij deze regeling dus meer partnerpensioen op. Van deze mogelijkheid maakt ongeveer 5% van de deelnemers gebruik. Partnerpensioen Plus
Nieuwe deelnemers of deelnemers die een relatie aangaan, kunnen zonder gezondheidswaarborgen een verzekering afsluiten als zij zich binnen 3 maanden na entree of formele bevestiging van de relatie aanmelden. Deelnemers die later een extra partnerpensioen willen Medische vragenlijst
GBF
gbf - nieuws | pag 14
verzekeren, ontvangen een medische vragenlijst. Extra partnerpensioen is vooral van belang voor deelnemers met een partner die zelf geen of een gering inkomen heeft.
En ten slotte kan ook extra ouderdomspensioen worden opgebouwd. De extra pensioenaanspraken worden tegen de op dat moment geldende tarieven bij PGB ingekocht. Pensioeninkopen
Jaarlijks volgen de ingekochte aanspraken, net zoals voor het collectieve pensioen, de voorwaardelijke toeslagregeling van PGB.
Deelnemers kunnen bij PGB ook kiezen voor een Anw-Plusverzekering. Daarmee verzekert u zich in het geval van overlijden van een jaarlijkse uitkering van het pensioenfonds aan de nabestaande. De uitkering loopt door tot de nabestaande 65 jaar wordt.
Van deze mogelijkheid maakt ongeveer 2,5% van de deelnemers gebruik.
U bouwt dus geen extra pensioen op. De risicoverzekering kan gezien worden als extra vangnet voor nabestaanden die geen of slechts gedeeltelijk recht hebben op een wettelijk nabestaandenpensioen (Anw). Van deze mogelijkheid maakt ongeveer 25% van de deelnemers gebruik.
Voor meer informatie kunt u www.gbf.nl raadplegen of contact opnemen met de afdeling Klantenservice, telefoon: 020-5418200, email:
[email protected]. Zij helpen u graag verder.
Anw-Plus
Prepensioenfonds Dagbladjournalisten in liquidatie De opheffing van het Prepensioenfonds voor de Dagbladjournalisten (PPDBJ) wordt in het najaar van 2008 verwacht. De financiële reserves van het PPDBJ worden dan naar rato van de omvang van de aanspraken onder de deelnemers verdeeld. Met het Pensioenfonds voor de Grafische Bedrijven (PGB) is overeenstemming bereikt om de premievrije aanspraken van deelnemers per 1 januari 2008 over te dragen. De aanspraken bij PGB volgen daarna het voorwaardelijke toeslagbeleid (indexatie) van dit fonds.
De bestaande Vut-regeling wordt voortgezet voor iedereen die vóór 1950 geboren is. Men kan dus, wanneer men aan de voorwaarden voldoet, gebruik blijven maken van de regeling voor vervroegde uittreding. Vut-regeling voortgezet
In de voorwaarden om voor een Vut-uitkering in aanmerking te komen, het moment van uittreden en de hoogte van de uitkering vinden geen veranderingen plaats.
van 1 januari 2008, als De Nederlandsche Bank (DNB) geen bezwaar heeft, op te heffen. De aanleiding voor de stap van het bestuur vormden de aangescherpte toezichtseisen van DNB en de Autoriteit Financiële Markten (AFM) en de noodzakelijke professionalisering van prepensioenbeleid. De kosten per deelnemer zouden daardoor de komende jaren gaan oplopen.
Het PPDBJ verzorgde vanaf 2004 de prepensioenregeling voor dagbladjournalisten. De regeling had uiteindelijk de Vut-regeling moeten vervangen. Na een aanpassing in de regeling in 2006 waarbij de deelnemerskring al werd verkleind tot journalisten die vóór 1950 geboren zijn, werd eind november 2007 het besluit genomen om definitief met de regeling te stoppen. De opbouw van prepensioen stopte op 31 december 2007. Afnemende deelnemerskring
Wie vanaf 1950 geboren is, heeft de waarde van het tot 1 januari 2006 opgebouwde prepensioen en de bij cao afgesproken backservice over achterliggende dienstjaren eerder al meegekregen voor ouderdomspensioen en/of onder voorwaarden - (deels) voor de levensloopregeling.
Het Vut-fonds FWG gaat er bij de berekening van de uitkering vanuit dat de nu naar PGB overgedragen aanspraken worden ingezet voor Vut. Voor oudere dagbladjournalisten geboren vóór 1950 wordt voortaan alleen Vut-premie (8%) afgedragen. Werknemers betalen daarvan 3,2%. Voor de jongere werknemers (vanaf geboortejaar 1950) wordt op grond van de eerder gemaakte afspraken naar aanleiding van het VPL-akkoord naar verwachting tot 2010 een Vut-premie betaald van 3,5%. Hiervan wordt 1,4% op het loon ingehouden. Alleen Vut-premie
Eind november 2007 heeft het bestuur van het Prepensioenfonds na een positief advies van de Deelnemersraad besloten het fonds met ingang Voorgeschiedenis
pag 15 | gbf - nieuws
GBF
KO RT N I E U W S Tussentijdse spaarloonopname ook mogelijk voor banksparen Met ingang van 2008 is Nederland een nieuwe ‘bankspaarregeling’ rijker. Met deze regeling kunt u bij een bank sparen voor (een aanvulling op het) pensioen of voor aflossing van de hypotheek. Als u een tegoed opbouwt voor een oudedagsvoorziening of aflossing eigenwoningschuld dan kunt u, fiscaal bezien, het geblokkeerde spaarloon daarvoor tussentijds opnemen. Na overlegging van een kopie van de polis en een bewijs waaruit blijkt dat er premie is betaald voor een spaarrekening eigen woning, een beleggingsrecht eigen woning, een lijfrentespaarrekening of een lijfrentebeleggingsrecht, kan het spaartegoed periodiek of één keer per jaar aan de deelnemer worden uitbetaald. Tussentijdse opname van spaarloon is ook mogelijk bij aankoop van een eigen woning, premie voor een lijfrente- of kapitaalverzekering, vrijwillige betaalde pensioenpremies, omzetting in aandelen bij werknemersparticipatie, start van een eigen onderneming, opname onbetaald verlof, bekostiging van een studie en kosten kinderopvang. Aanvragen Deelnemers die tussentijds bedragen wensen op te nemen, kunnen dat het eenvoudigst via www.mijngbf.nl doen. Aan de opnamemogelijkheid voor banksparen wordt gewerkt. U kunt ook telefonisch of schriftelijk een deblokkeringsformulier aanvragen.
Toekomst spaarloon onzeker
Ook de opname van vrijgevallen spaarloon kunt u via www.mijngbf.nl overboeken naar uw tegenrekening.
regeling. Verder was het kabinet van plan het levenslooptegoed voor vervroegd
De overheid heeft in haar Regeerakkoord van februari 2007 aangegeven de levensloopregeling te willen uitbreiden. In overleg met sociale partners zou worden bekeken óf en zo ja hoe de spaarloonregeling kan worden geïntegreerd in de levenslooppensioen toe te spitsen op de inzet voor deeltijdpensioen en de regeling beter toegankelijk te maken voor mensen met lagere inkomens. De uitwerking van de afspraken in het Regeerakkoord laat op zich wachten.
Ondertussen slaat de levensloopregeling nog niet aan. Deze regeling biedt werknemers de mogelijkheid om per jaar maximaal 12% van het jaarsalaris belastingvrij opzij te leggen voor tussentijds verlof of vervroegde pensionering. Deelname aan zowel spaarloon als levensloop is wettelijk niet mogelijk. De deelnemer kan jaarlijks kiezen. Eind 2007 maken ongeveer 5% van alle werknemers in Nederland gebruik van de regeling. In de grafimediabranche ligt het deelnamepercentage nog lager. Ongeveer 1% van de grafici kiest voor levensloop in plaats van spaarloon. De commissie Bakker die het kabinet onlangs adviseerde over de ontslagrechtkwestie, stelt voor om een Werkbudgetregeling te starten. Het Commissie Bakker
GBF
gbf - nieuws | pag 16
Werkbudget is een persoonsgebonden, zelf te besteden budget voor iedereen. De regeling is bedoeld om werknemers te laten investeren in inzetbaarheid of inkomensaanvulling. Bij inzetbaarheid gaat het om de ontwikkeling van eigen kennis, vaardigheden en competenties. Inkomensaanvulling is aan de orde wanneer de werknemer met deeltijdpensioen gaat, tussen twee banen inzit of een minder belastende functie wil aanvaarden. Bij de financiering van de regeling denkt de commissie onder meer aan de inzet van huidige levensloop/spaarloonmiddelen. De overheid heeft in een reactie op de voorstellen aangegeven wel wat te zien in de Werkbudgetregeling. De verwachting is dat het kabinet hier in het komende najaar verder invulling aan geeft. Reactie kabinet
Pensioenoverzicht volgend jaar digitaal Als deelnemer van het pensioenfonds PGB ontvangt u jaarlijks een overzicht van uw pensioen. In het overzicht wordt aangegeven wat u tot nu toe heeft opgebouwd en waar u bij pensionering naar verwachting op kan rekenen. Iedereen wordt vanaf 2008 op één en dezelfde manier geïnformeerd. Verzekeraars en pensioenfondsen moeten hun deelnemers via een uniform pensioenoverzicht (UPO) op de hoogte houden. PGB biedt dit overzicht al voor het tweede jaar aan. PGB verstrekt het UPO met ingang van 2009 ook digitaal. U kunt uw overzicht via mijngbf.nl dan op ieder moment digitaal raadplegen en desgewenst printen. Digitaal archief
De pensioenoverzichten worden voor u ook elektronisch gearchiveerd. Vanuit uw ‘persoonlijk archief’ kunt u dan gemakkelijk nagaan waar u later inclusief de AOW of Anw op uitkomt. En zowel in bruto als in netto bedragen.
Door de overzichten digitaal aan te bieden, zal printen en per post toesturen niet langer nodig zijn. Dat bespaart kosten, wat direct ten goede komt aan onze deelnemers en een bijdrage levert aan het milieu. Zodra uw digitale archief beschikbaar is, zal PGB u om toestemming vragen om het jaarlijkse overzicht elektronisch beschikbaar te stellen. Op uw e-mailadres wordt u dan geïnformeerd wanneer en waar het pensioenoverzicht kan worden geraadpleegd. Toestemming
KO RT N I E U W S GBF werkt niet met tussenpersonen Steeds vaker bellen zogenaamde tussenpersonen van de GBF of pensioenfonds PGB met onze klanten. Zowel met werkgevers als deelnemers. In de meeste gevallen gaat het om tussenpersonen van verzekeraars die de goede naam van de GBF gebruiken om vertrouwen te wekken en zo in gesprek te komen. Zij bieden aan u van een advies te voorzien. Wij willen u er graag op wijzen dat wij NIET werken met tussenpersonen. De mensen die zich voordoen als tussenpersoon van de GBF werken niet bij of namens ons.
PGB maakt pensioen inzichtelijk In het uniforme overzicht is de AOW of Anw niet opgenomen. Om u toch een goede indruk te kunnen geven van uw pensioen heeft PGB vorig jaar haar service uitgebreid. Via internet heeft u met behulp van MijnGBF in een goed beveiligde omgeving toegang tot uw persoonlijke pensioengegevens. U kunt daar in één oogopslag zien waar u later inclusief de AOW op uitkomt. Van deze nieuwe service heeft in korte tijd al meer dan 50% van onze deelnemers gebruik gemaakt. Voor persoonlijk maatwerk gaat u naar www.gbf.nl. Als u de beveiligde site nog niet eerder heeft bezocht, is de toegang snel geregeld. Onder ‘naar MijnGBF’ vraagt u een wachtwoord aan. Houd uw burgerservicenummer/ sofinummer daarbij bij de hand. Deze heeft u nodig. U ontvangt direct uw gebruikersnaam en een bevestiging van de aanvraag. De gebruikersnaam kan het beste even worden overgeschreven. Met de gebruikersnaam en het wachtwoord, dat u via e-mail binnen enkele minuten ontvangt, kunt u inloggen in de beveiligde omgeving. U wordt daarna in de gelegenheid gesteld om uw wachtwoord te wijzigen. Vervolgens hebt u toegang tot uw persoonlijke gegevens.
De aanloop naar de zomer is traditioneel het moment voor verzekeraars en tussenpersonen om te proberen een voet tussen de deur te krijgen. Hun boodschap: u heeft een probleem, zij de oplossing. De aanbieding die u na een persoonlijk gesprek ontvangt, zal in de regel gebaseerd zijn op rooskleurige rendementen die zij voor u gaan behalen. De praktijk leert echter anders. Uit onderzoek van de Erasmus Universiteit bleek eind december 2006 dat werkgevers en werknemers voor hun pensioen bij bedrijfstakpensioenfondsen het beste af zijn. Nog geen 4% van de ingelegde premie gaat gemiddeld op aan bedrijfskosten. Bij verzekeraars is dat gemiddeld 24%. Pas op Pensioenen zijn ingewikkeld en ondoorzichtig. Daar wordt soms handig gebruik van gemaakt. Laat u adviseren, maar niet onder druk zetten of overhaasten. Neem altijd contact op met PGB. Licht ons in! Als u last heeft van zogenaamde tussenpersonen, of twijfelt aan het rechtmatig gebruik van onze naam, noteert u dan de gegevens van deze persoon en neem direct contact op met onze afdeling Klantenservice (020-5418200). Dan kunnen wij vervolgens de juiste stappen ondernemen om verdere hinder tegen te gaan.
pag 17 | gbf - nieuws
GBF
KO RT N I E U W S Pensioenkijker.nl Het lijkt allemaal ingewikkeld, pensioen. Toch is het belangrijk dat u weet hoe het zit met de oudedagsvoorziening. Op de site van Stichting Pensioenkijker.nl vindt u onafhankelijke informatie over pensioen. De Stichting Pensioenkijker.nl wil het pensioenbewustzijn van Nederlanders vergroten. Volgens de stichting gaan we er nog te veel vanuit dat het met ons pensioen vanzelf goed komt. Dat hoeft niet zo te zijn. Pensioen tijdens levensloop Er zijn momenten in je leven waarop je even bij de pensioenopbouw stil moet staan. Bijvoorbeeld als je van baan wisselt, als je trouwt, kinderen krijgt, langdurig met verlof gaat of stopt met werken. Wie meer wil weten over de gevolgen hiervan voor zijn of haar pensioen kan voor objectieve informatie op www.pensioenkijker.nl. Pensioenkijker.nl wordt onder meer gesteund door de Vereniging van Bedrijfstakpensioenfondsen waar ook PGB lid van is.
Duidelijke en eerlijke informatie over pensioen Vanaf 1 januari 2008 is de Pensioenwet volledig van kracht. De overheid wil dat deelnemers meer zekerheid krijgen over de uitbetaling van hun pensioen en dat zij juist, tijdig en in begrijpelijk Nederlands worden geïnformeerd. De communicatie over pensioen was bij PGB al goed geregeld. Toch moet ook PGB aan de nieuwe communicatie-eisen van de overheid voldoen. Waar de dienstverlening nog tekort schoot, is dit inmiddels aangepast. De overheid verplicht pensioenverzekeraars begrijpelijke en eerlijke voorlichting te verstrekken. Zo moet het pensioenbewustzijn van werknemers omhoog. Er wordt voortaan informatie gegeven bij het begin en einde van de deelname aan een pensioenregeling, bij en na pensionering en tussentijds bij bijzondere gebeurtenissen. Bijvoorbeeld bij arbeidsongeschiktheid, werkloosheid of het einde van een relatie. Jaarlijks ontvangen deelnemers bovendien een uniform pensioenoverzicht (UPO) met het al opgebouwde en te bereiken pensioen. Deze pensioenoverzichten zijn bij alle pensioenfondsen en verzekeraars hetzelfde. Ook ex-deelnemers Uniform pensioenoverzicht
GBF
gbf - nieuws | pag 18
en de voormalige partners worden eens in de 5 jaar over hun pensioenopbouw geïnformeerd. In de Pensioenwet worden een aantal nieuwe begrippen geïntroduceerd. Zo wordt indexatie voortaan toeslag genoemd. Een ex-partner of ex-deelnemer wordt aangeduid als een gewezen partner of gewezen deelnemer. En inruil van pensioen heet voortaan uitruil. PGB is verplicht deze begrippen te gebruiken. Naast de nieuwe begrippen wordt ook een nieuwe uitruilmogelijkheid geïntroduceerd. Indexatie wordt toeslag
Bij PGB kan, afhankelijk van de pensioenregeling van uw werkgever, zowel voor ouderUitruilen van pensioen
PGB komt naar je toe Pensioen boeit nog steeds niet. Uit onderzoek blijkt dat men pas op latere leeftijd, als men het gevoel heeft dat men er persoonlijk belang bij heeft, enige interesse voor het onderwerp kan opbrengen. En dat nog met frisse tegenzin. PGB wil daarom pensioen persoonlijk maken en over de oudedagvoorziening beginnen op een moment dat er voor de deelnemer toe doet. Het fonds zal vooral de communicatie naar ‘jongere’ deelnemers en 40-plussers gaan versterken. Door op de doelgroep afgestemde informatie te bieden. En door deelnemers op te zoeken. Moet iemand van 20 hetzelfde weten over pensioen als iemand van 40 jaar of 60? Nee, ‘jongeren’ hebben duidelijk een andere informatiebehoefte dan ouderen. Voor ‘jongeren’ is het meestal genoeg om te weten dat er een pensioen is geregeld. Dat de eventuele partner al dan niet meeverzekerd is. En dat ze het al opgebouwde pensioen kunnen meenemen. Werknemers die de helft van hun loopbaan erop hebben zitten, willen weten hoe zij er voor staan. Wat heb ik nu? Waar kom ik straks op uit? Wat is het effect van een echtscheiding? Kan er nog wat bijgespijkerd worden? Ouderen die pensioen in het vizier hebben, willen vooral een verantwoorde keuze kunnen maken voor de uitbetaling van het pensioen. Die willen zicht hebben op het totale pensioen, met de AOW erbij en zowel netto als bruto. Naarmate men ouder wordt, neemt de behoefte aan persoonlijke informatie toe. In de communicatie moet hier meer rekening mee worden gehouden, vindt PGB. Veranderende informatiebehoefte
domspensioen als partnerpensioen worden gespaard. Bij pensionering kan iedereen kiezen in welke verhouding het ouderdomspensioen en het partnerpensioen moeten worden vastgelegd en uitbetaald. Zo kan het partnerpensioen bijvoorbeeld worden uitgeruild. De deelnemer ontvangt dan in ruil voor het partnerpensioen extra ouderdomspensioen. Andersom kan ook. Een deel van het ouderdomspensioen wordt dan uitgeruild voor meer partnerpensioen. Tegenover een lager ouderdomspensioen staat dan het recht op een hoger partnerpensioen. Uitruil is in de regel verstandig als de partner zelf geen of slechts een gering pensioen heeft. Of als er nog sprake is van een gewezen partner die ook recht heeft op een deel van het partnerpensioen.
Voor oudere werknemers gebeurt dit al. Er worden sinds jaar en dag pensioeninformatiedagen georganiseerd. De informatiedagen blijken een succesformule. Van de genodigden komt 60% naar deze dagen. Informatiedagen
Iedereen krijgt voorafgaand aan de informatiedag een persoonlijk pensioenboekje met daarin alle relevante keuzemogelijkheden. Deze mogelijkheden zijn uitgewerkt op basis van het persoonlijk opgebouwde pensioen. PGB wil echter niet alleen deelnemers opzoeken bij het einde van hun loopbaan. Juist ook aan het begin en tijdens de loopbaan is het van belang om over enige pensioenkennis te beschikken zodat je daar in je verdere leven wat aan hebt. Pensioenworkshop
Het fonds zal daarom in het najaar een aantal workshops in de regio voor nieuwe deelnemers, dertigers en veertigers gaan organiseren.
De mogelijkheid om een deel van het ouderdomspensioen uit te ruilen voor extra partnerpensioen wordt ook aangeboden bij het einde van de deelname aan de pensioenregeling. Uitruil bij einde deelname
De deelnemer kiest er dan wel voor om het pensioen niet mee te nemen naar een nieuwe verzekeraar maar achter te laten bij PGB. PGB heeft de keuzemogelijkheden met ingang van 2008 opgenomen in haar productaanbod en de nieuwe begrippen verwerkt in de pensioeninformatie. De maatregelen die betrekking hebben op de zekerheid van de uitbetaling gingen al in 2007 in. In een eerdere editie van het GBF-Nieuws (april 2007) heeft u daarover meer kunnen lezen. Deze editie vindt u ook op de website www.gbf.nl onder de ‘Infobalie’. Website
pag 19 | gbf - nieuws
GBF
Voor aanvragen ASF/Gezondheidszorg MijnGBF
KO RT N I E U W S
Soms moeten er voorzieningen getroffen worden in verband met ziekte of handicap die niet of niet volledig worden vergoed door de zorgverzekering en waarvoor de wettelijke voorzieningen in Nederland geen vergoedingsregeling kennen. Die kosten komen dan voor eigen rekening. De grafimedia bedrijfstak kent daarvoor de gezond-
Make Sense steunt drukkerij in Bosnië
heidszorgregeling van het Algemeen Sociaal Fonds (ASF).
Wanneer u om gezondheidsredenen voor uzelf of uw gezin kosten maakt die niet of slechts gedeeltelijk worden vergoed door uw verzekering kunt u, als deelnemer aan het ASF, in bepaalde gevallen voor die kosten een beroep doen op de Gezondheidszorgregeling. Het aanvragen van een vergoeding gaat het snelst via www.mijngbf.nl. Voor de volgende voorzieningen kunt u als ASF-deelnemer een vergoeding of tegemoetkoming in de kosten aanvragen: – Prothesen, hulpmiddelen en medische behandelingen; – Gebitsprothesen; – Thuiszorg voor gezinsverzorging (zorg voor jonge kinderen) en persoonlijke verzorging (mensen die voor hun lichamelijke verzorging hulp nodig hebben);
– – – –
Gezinsuitbreiding; Dieetkosten; Alternatieve geneeswijzen; Reiskosten voor bezoek aan gezinsleden die in een ziekenhuis zijn opgenomen en langdurige medische behandelingen buiten de eigen woonplaats; – Verpleegkosten (voor eigen rekening komende kosten); – Bijzondere behandelingen en aanschaffingen.
Op de website www.gbf.nl vindt u onder grafimedia regelingen>ASF>gezondheidszorg meer informatie over de voorwaarden. Even bellen kan ook: 020-548112.
In drukkerij DMP in Doboj in Bosnië werken mensen met spierdystrofie. De drukkerij krijgt dit jaar daarom steun van medewerkers van PrintRun bv, bureau voor grafisch projectmanagement in Nieuwegein. Samen met een groep vrijwilligers geeft Printrun workshops om de drukkerij rendabel te maken. Ook gaat het bureau in Nieuwegein materialen brengen naar Doboj. Daarbij wordt de hulp van Nederlandse drukkerijen ingeroepen. De toekomstige winst van drukkerij DMP zal worden gebruikt om meer mensen met spierdystrofie aan werk te helpen. Printrun heeft de stichting Make Sense opgericht. Make Sense roept Nederlandse drukkerijen en grafisch specialisten op deze mensen te steunen. Drukkerijen die kennis willen delen, of materiaal willen sturen, of een financiële bijdrage willen leveren, kunnen de website van de stichting: www.make-sense.eu voor meer informatie raadplegen.
NIEUWS GBF Nieuws is een uitgave van de Grafische Bedrijfsfondsen (GBF) voor deelnemers in de grafimedia sector en uitgeverij. De GBF is de uitvoeringsorganisatie voor Pensioenfonds PGB, Vut-fonds FWG, Spaarloonfonds SGB en de algemene sociale regelingen van het ASF. Voor een aantal deelnemers geldt dat ze op grond van hun cao niet aan alle fondsen deelnemen. Een gedeelte van de informatie in deze uitgave zal dan voor hen van minder belang zijn.
GBF
gbf - nieuws | pag 20
Heeft u vragen, opmerkingen of suggesties dan kunt u ons schrijven. Bij de samenstelling van een volgend nummer houden wij graag rekening met uw wensen. GBF t.a.v. GBF-Nieuws, Postbus 7855, 1008 CA Amsterdam of e-mail via www.gbf.nl ISSN: 1567-9489
AANVRAAG BEREKENING PENSIOENVERDELING I.V.M. SCHEIDING Een pensioenberekening kan worden aangevraagd door zowel de deelnemer als de gewezen partner. Aanvragen van gewezen partners worden in behandeling genomen als de scheidingsdatum ligt op of na 1 mei 1995. In andere gevallen is een machtiging van de deelnemer vereist. Een kopie van de opgave wordt dan ook verstrekt aan de deelnemer. Wanneer de deelnemer om een opgave vraagt kan op verzoek ook een opgave aan de gewezen partner verstrekt worden.
naam deelnemer registratienummer bij GBF adres deelnemer postcode/woonplaats deelnemer
: : : :
naam (gewezen) partner geboortedatum (gewezen) partner adres (gewezen) partner postcode/woonplaats (gewezen) partner
: : : :
begindatum relatie samenlevingsvorm einddatum relatie
: : :
u bent
:
datum scheiding tafel en bed datum boedelscheiding gewenste verdeling pensioen
: : :
gewenste periode
uw (post)bankrekeningnummer
:
huwelijk
samenwoning geregistreerd partnerschap feitelijke situatie fictieve situatie voor berekening deelnemer, wilt u dat er een kopie van de opgave naar de (gewezen) partner wordt gestuurd? ja nee (gewezen) partner van de deelnemer
standaardverdeling afwijkende verdeling ouderdomspensioen contante waarde standaardperiode afwijkende periode ouderdomspensioen
deelnemer % % van
(gewezen)partner % % tot
:
Door ondertekening van dit aanvraagformulier machtigt u de Grafische Bedrijfsfondsen te Amsterdam om van het eerder ingevulde (post)bankrekening éénmalig een bedrag van € 50,– af te schrijven wegens informatieverstrekking inzake pensioen en scheiding. Het bedrag zal binnen 5 dagen na afgifte van deze machtiging worden geïnd. De pensioeninformatie ontvangt u spoedig daarna. datum:
handtekening:
U kunt het formulier ingevuld en ondertekend sturen naar: GBF, Afdeling A&P/Einde relatie & pensioen, Antwoordnummer 18168, 1000 WB Amsterdam. Een postzegel is niet nodig.
✄ AANMELDING KLANTENPANEL PGB Ja, ik meld mij aan voor het klantenpanel. voor- en achternaam registratienummer bij GBF adres postcode/woonplaats
: : : :
telefoon e-mailadres
: :
pensioenkennis panel
: :
gering redelijk voor werknemers voor pensioengerechtigden
branche beroep
: :
Uitgeverij
man
goed
Grafimedia
reden voor aanmelding
Deze aanmelding kunt u sturen naar GBF, afd. Klantenservice, Antwoordnummer 18165, 1000 WB Amsterdam
vrouw
is niet nodig
is niet nodig
Een postzegel
✄
ANTWOORDCOUPON
Een postzegel
ANTWOORDCOUPON
U kunt deze coupon sturen naar
gbf - nieuws | aug. 2008
GBF Afd. Klantenservice ANTWOORDNUMMER 18165 1000 WB AMSTERDAM
U kunt deze coupon sturen naar
GBF Afd. A&P/Einde relatie & pensioen ANTWOORDNUMMER 18168 1000 WB AMSTERDAM gbf - nieuws | aug. 2008
