KU LEUVEN FACULTEIT RECHTSGELEERDHEID Academiejaar 2012-2013
PARTICIPATIERECHTEN VAN KINDEREN EN JONGEREN BINNEN DE BIJZONDERE JEUGDBIJSTAND: OP ZOEK NAAR BETEKENIS EN VORMGEVING
Promotor: Prof. Dr. J. PUT Begeleidster: S. HESPEL
Masterscriptie, ingediend door Sarah PLASSCHAERT bij het eindexamen voor de graad van MASTER IN DE RECHTEN
KU LEUVEN FACULTEIT RECHTSGELEERDHEID Academiejaar 2012-2013
PARTICIPATIERECHTEN VAN KINDEREN EN JONGEREN BINNEN DE BIJZONDERE JEUGDBIJSTAND: OP ZOEK NAAR BETEKENIS EN VORMGEVING
Promotor: Prof. Dr. J. PUT Begeleidster: S. HESPEL
Masterscriptie, ingediend door Sarah PLASSCHAERT bij het eindexamen voor de graad van MASTER IN DE RECHTEN
SAMENVATTING Sinds onder meer het ontstaan van het Kinderrechtenverdrag in 1989 is er sprake van een toenemende aandacht voor kinderrechten en hebben deze rechten terecht steeds meer aan belang gewonnen. Binnen deze groep rechten bevinden zich de participatierechten van kinderen en jongeren. Het gaat om die rechten die minderjarigen erkennen in hun autonomie om zelf bepaalde handelingen te stellen en deel te nemen aan de besluitvorming over zaken die de eigen leefsituatie en die van de gemeenschap betreffen.1 Eveneens binnen de context van de jeugdhulpverlening is het streven naar participatie van kinderen en jongeren onmisbaar. Onderstaande uiteenzetting legt de focus op de betekenis en vormgeving van participatierechten van kinderen en jongeren binnen de sector van de Vlaamse bijzondere jeugdbijstand. Naast een weergave van het juridisch kader waarbinnen deze rechten zich afspelen, wordt op zoek gegaan naar de betekenis van het concept participatie, met het oog op het streven naar een succesvolle implementatie van participatierechten voor kinderen en jongeren in de praktijk van de Vlaamse bijzondere jeugdbijstand.
1
E.VERHELLEN, Verdrag inzake de rechten van het kind. Achtergronden, motieven,strategieën en hoofdlijnen, Leuven-Apeldoorn, Garant, 1997, 98.
INHOUDSOPGAVE
LIJST VAN AFKORTINGEN ____________________________________________________ IV INLEIDING, PROBLEEMSTELLING EN ONDERZOEKSVRAGEN __________________________ 1 LITERATUURSTUDIE EN JURIDISCHE ANALYSE ____________________________________ 5 TER INLEIDING – EEN RECHT OP PARTICIPATIE VOOR KINDEREN__________________________ 5 EN JONGEREN ________________________________________________________________________________________ 5 HOOFDSTUK 1 – PARTICIPATIERECHTEN ALS GRONDRECHTEN VOOR KINDEREN EN JONGEREN ____________________________________________________________________________________________ 7 §1. Algemene juridische instrumenten betreffende participatierechten van kinderen en jongeren ______ 7 1. Participatierechten in het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind ___________ 7 1.1. Situering en toezicht ____________________________________________________________ 7 1.2. Comprehensiviteit ______________________________________________________________ 9 1.3. Artikel 12 IVRK als sleutelartikel __________________________________________________ 10 1.3.1. VERZEKEREN _____________________________________________________________ 11 1.3.2. IN STAAT ZIJN EEN EIGEN MENING TE VORMEN _______________________________ 11 1.3.3. HET RECHT DIE MENING VRIJELIJK TE UITEN __________________________________ 12 1.3.4. ALLE AANGELEGENHEDEN DIE HET KIND BETREFFEN __________________________ 12 1.3.5. AAN DE MENING WORDT EEN PASSEND BELANG GEHECHT _____________________ 13 1.3.6. IN OVEREENSTEMMING MET LEEFTIJD EN RIJPHEID ____________________________ 13 2. Algemene commentaren, aanbevelingen en richtlijnen rond kinderparticipatie _____________ 14 2.1. Het recht van kinderen en jongeren om gehoord te worden ____________________________ 14 2.2. De betrokkenheid van kinderen bij beslissingen _____________________________________ 15 2.3. Kinderen beschermen en actief laten participeren ___________________________________ 16 2.4. Participatie van minderjarigen ___________________________________________________ 16 2.5. Promoten van participatie van kinderen en jongeren in scholen, het gezin en het sociale leven ________________________________________________________________________________ 17 2.6. Bescherming welzijn kinderen zonder ouderlijke zorg ________________________________ 18 3. De participatierechten van het kind in de Belgische rechtsorde __________________________ 18 3.1. Artikel 22 bis Grondwet _________________________________________________________ 18 3.2. De implementatie van het Kinderrechtenverdrag in de Belgische rechtsorde ______________ 20 §2. Toepasselijkheid binnen de context van de Vlaamse bijzondere jeugdbijstand? Bij wijze van besluit. 20
HOOFDSTUK 2 – PARTICIPATIERECHTEN VAN KINDEREN EN JONGEREN BINNEN DE BIJZONDERE JEUGDBIJSTAND ____________________________________________________________________ 22 §1. De sector van de Vlaamse bijzondere jeugdbijstand: een beknopte kennismaking _______________ 23 §2. Rechtshistorische ontwikkelingen in de richting van kinderparticipatie ________________________ 25 1. Ouders “participeren”, kinderen niet _________________________________________________ 25 2. Een evolutie naar kinderparticipatie binnen de bijzondere jeugdbijstand __________________ 26 §3. Twee Vlaamse decreten in de richting van kinderparticipatie ________________________________ 28 1. IVRK als hoeksteen ________________________________________________________________ 28 2. Decreet Integrale Jeugdhulp ________________________________________________________ 29 3. Decreet Rechtspositie Minderjarige __________________________________________________ 29 3.1. Algemeen ____________________________________________________________________ 29 3.2. Concrete artikelen met betrekking tot participatie van de minderjarige __________________ 31
I
3.2.1. GEÏNFORMEERD INSTEMMEN MET OF WEIGEREN VAN JEUGDHULP, VRIJE KEUZE VAN JEUGDHULPAANBIEDER EN HET RECHT OM DE INTERVENTIE VAN EEN BEPAALDE JEUGDHULPVERLENER TE WEIGEREN (artt. 8-10 DRM) ______________________________ 31 3.2.2. RECHT OP INSPRAAK EN PARTICIPATIE VAN DE MINDERJARIGE (artt. 16-19 DRM) ___ 33 A. Inspraak en participatie op individueel niveau ____________________________________ 33 B. Inspraak en participatie op collectief niveau _____________________________________ 34 3.3. Geen definiëring van het begrip kinderparticipatie ___________________________________ 34 §3. Het Decreet Rechtspositie Minderjarige en het Decreet betreffende de Integrale Jeugdhulp: een meerwaarde voor participatie(rechten) van minderjarigen binnen de bijzondere jeugdbijstand? ______ 35
HOOFDSTUK 3 – HET BEGRIP KINDERPARTICIPATIE ________________________________________ 38 CONCEPTEN EN TYPOLOGIEËN ___________________________________________________________________ 38 §1. Conceptuele onduidelijkheid __________________________________________________________ 38 1. Geen éénduidige definiëring ________________________________________________________ 38 2. Een poging tot definiëring __________________________________________________________ 39 3. Mogelijke indelingen van participatie ________________________________________________ 41 3.1. Actief-passief _________________________________________________________________ 41 3.2. Formeel-informeel _____________________________________________________________ 42 3.3. Intern-extern __________________________________________________________________ 42 3.4. Handelingsprincipe-beleidsprincipe _______________________________________________ 42 3.5. Rechtstreeks-gemedieerd _______________________________________________________ 43 §2. Verscheidene typologieën van kinderparticipatie __________________________________________ 43 1. ARNSTEIN – ladder of citizen participation (1969) _______________________________________ 43 2. HART - ladder of child participation (1992) ____________________________________________ 45 3. TRESEDER – Degrees of participation (1997) ___________________________________________ 48 4. SHIER – Pathways to participation (2001) _____________________________________________ 49 5. UNICEF – Strategic approach to participation (2001) ____________________________________ 50 6. SHIER et al. – Yingyang model of youth participation (2012) ______________________________ 51 7. HERBOTS en PUT – The participation disc (in publicatieproces) ____________________________ 53 7.1. Doel _________________________________________________________________________ 53 7.1.1. PARTICIPATIE ALS MIDDEL OM EEN ANDER DOEL TE BEREIKEN ___________________ 53 7.1.2. PARTICIPATIE ALS DOEL OP ZICH ____________________________________________ 54 7.1.3. EEN CONTINUÜM __________________________________________________________ 54 7.2. Context ______________________________________________________________________ 55 7.2.1. SOCIALE OMGEVING _______________________________________________________ 55 7.2.2. ONDERWERP _____________________________________________________________ 56 7.3. Betrokken actoren _____________________________________________________________ 56 7.4. Wijze ________________________________________________________________________ 56 §3. Toegepast op de bijzondere jeugdzorg: een mogelijke conclusie _____________________________ 57
HOOFDSTUK 4 – EEN TYPOLOGIE VAN KINDERPARTICIPATIE SPECIFIEK VOOR DE BIJZONDERE JEUGDBIJSTAND? ___________________________________________________________________ 59 §1. Vooruitgangsperspectief _____________________________________________________________ 59 §2. Aandachtspunten voor implementatie? _________________________________________________ 60 1. Visie ____________________________________________________________________________ 60 2. Over alle niveaus heen _____________________________________________________________ 62 2.1. Niveau beleidsontwikkeling ______________________________________________________ 63 2.1.1. PARTICIPATIE ALS BELEIDSPRINCIPE ________________________________________ 63 2.1.2. PARTICIPATIE ALS BURGERSCHAPSRECHT ____________________________________ 64 2.2. Niveau hulpverleningspraxis _____________________________________________________ 64
II
2.2.1. INDIVIDUELE RELATIE TUSSEN MINDERJARIGE EN HULPVERLENER ______________ 64 2.2.2. PARTICIPATIE VAN MINDERJARIGEN OP VOORZIENINGENNIVEAU _______________ 65 2.2.3. TRAININGEN EN VORMINGEN TER ONDERSTEUNING ___________________________ 66 3. Dialoog __________________________________________________________________________ 67 4. Kennis, begrijpen en duidelijkheid ___________________________________________________ 68 5. Communicatief proces en open houding ______________________________________________ 69 6. Kansen, mogelijkheden, ontwikkeling ________________________________________________ 69 7. Steun ___________________________________________________________________________ 71 §3. Besluit: kinderparticipatie als maatwerk _________________________________________________ 71
HOOFDSTUK 5 – KINDERPARTICIPATIE IN DE PRAKTIJK VAN DE BIJZONDERE JEUGDBIJSTAND: INSPECTIERESULTATEN EN PRAKTIJKVOORBEELDEN _________________ 73 §1. Participatierechten binnen de bijzondere jeugdbijstand: resultaten inspectieronde Decreet Rechtspositie Minderjarige ______________________________________________________________ 73 1. Algemene bevindingen rechtspositie minderjarigen ____________________________________ 75 2. Bevindingen betreffende inspraak en participatie van minderjarigen _____________________ 76 2.1. Resultaten inspraak in de hulpverlening ____________________________________________ 76 2.2. Resultaten inspraak in de werking ________________________________________________ 78 §2. Participatierechten binnen de bijzondere jeugdbijstand: praktijkvoorbeelden __________________ 79 1. Thuisbegeleidingsdienst Vzw Amber _________________________________________________ 80 1.1. Voorstelling ___________________________________________________________________ 80 1.2. Aandacht voor kinderparticipatie _________________________________________________ 80 1.2.1. WEBSITE VZW AMBER ______________________________________________________ 80 1.2.2. BELEIDSDOCUMENT PARTICIPATIE __________________________________________ 81 1.2.3. FOLDER DECREET RECHTSPOSITIE MINDERJARIGE VOOR JONGEREN _____________ 83 2. Begeleidingstehuis Ter Reie ________________________________________________________ 85 2.1. Voorstelling ___________________________________________________________________ 85 2.2. Documenten participatie ________________________________________________________ 86 3. Multifunctioneel centrum Ivo Cornelis _______________________________________________ 87 3.1 Voorstelling ___________________________________________________________________ 87 3.2. Praktische wegwijzer bij het Decreet Rechtspositie Minderjarige _______________________ 87 §3. Besluit ____________________________________________________________________________ 88
BESLUIT __________________________________________________________________ 89 BIBLIOGRAFIE _____________________________________________________________ 95
III
LIJST VAN AFKORTINGEN
CRK
Comité voor de Rechten van het Kind
DRM
Decreet Rechtspositie Minderjarige
IJH
Integrale Jeugdhulp
IVRK
Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind
MOF
als Misdrijf Omschreven Feit
NGO
Niet-Gouvernementele Organisatie
OSBJ
OndersteuningsStructuur Bijzondere Jeugdbijstand
PACE
Parliamentary Assembly Council of Europe / Parlementaire Vergadering van de Raad van Europa
POS
Problematische OpvoedingsSituatie
UNICEF
United Nations International Childrens Emergency Fund
IV
INLEIDING, PROBLEEMSTELLING EN ONDERZOEKSVRAGEN 1. In het kader van het thema kinderrechten is een grote rol weggelegd voor de participatierechten van kinderen en jongeren. Alle mensen hebben het recht om hun mening te uiten bij en mee te werken aan het maken van beslissingen die een invloed hebben op hun levens en kinderen en jongeren zijn ook mensen.2 Participatie en participatierechten kunnen zich afspelen binnen talrijke contexten en op allerlei verschillende domeinen. Zo kan het bijvoorbeeld gaan om individuele beslissingen omtrent de verblijfsregeling voor een kind na een echtscheiding, schoolreglementen, wetgeving betreffende de minimumleeftijd voor het verrichten van arbeid, de rol van kinderen in de media, etc. Kinderen hebben het recht om hun bezorgdheden hieromtrent te uiten, deel te nemen aan beleidsontwikkelingen en serieus genomen te worden.3
2. Participatierechten van kinderen en jongeren komen ook aan bod binnen de context van de jeugdhulpverlening. Vermits de jeugdhulpverlening gekenmerkt wordt door een paradoxaal karakter - mensen worden namelijk afhankelijk gemaakt om ze te ondersteunen in hun autonomie - zijn participatie en participatierechten binnen dit kader van cruciaal belang.4 Het streefdoel is dan ook te komen tot een meer participatieve en emancipatorische jeugdhulpverlening.5 Participatie van kinderen en jongeren, onder meer binnen de hulpverleningscontext, draagt bij tot de persoonlijke ontwikkeling van deze jongeren en zorgt idealiter voor een meer democratische samenleving.
3. Hoewel het grote belang van participatie niet ontkend kan worden, rijzen er verscheidene fundamentele vragen in dit verband. Meer concreet wordt in onderstaande scriptie een analyse gemaakt van participatierechten binnen de sector van de Vlaamse bijzondere jeugdbijstand. Er wordt naar een antwoord gezocht op de vraag wat verstaan kan worden
2
G. LANSDOWN, Promoting children’s participation in democratic decision-making, Florence, Innocenti Research Centre, UNICEF, 2001, 7. 3 G. LANSDOWN, Promoting children’s participation in democratic decision-making, Florence, Innocenti Research Centre, UNICEF, 2001, 7. 4 R. ROOSE, De bijzondere jeugdbijstand als opvoeder, Gent, Academia Press, 2006, 162. 5 R. ROOSE, Participatieve hulpverlening: bron of fata morgana?, Gent, Universiteit Gent, 2005, 1.
1
onder kinderparticipatie binnen de context van de bijzondere jeugdbijstand en hoe hier in praktijk vorm aan kan worden gegeven. 4. Onderstaande analyse bevat geen eigen empirisch onderzoek maar bestaat uit een uitgebreid literatuuronderzoek dat opgebouwd wordt aan de hand van vier onderzoeksvragen. Aan de studie van en het antwoord op elke onderzoeksvraag zal telkens een apart hoofdstuk gewijd worden, binnen het onderdeel ‘literatuurstudie en juridische analyse’. Vermits het thema van deze studie zowel een juridisch als een hulpverlenend luik bevat, is het onvermijdelijk om naast het gebruiken van juridische literatuur, eveneens nietjuridische literatuur te raadplegen. Kinderrechten binnen de hulpverleningssector kunnen namelijk bekeken worden vanuit een pedagogisch, psychologisch en sociologisch perspectief, maar mogelijk ook vanuit andere takken. Zonder de juridische component uit het oog te verliezen, worden de onderzoeksvragen bijgevolg beantwoord vanuit een multidisciplinair perspectief.
5. Het eerste hoofdstuk, ‘participatierechten als grondrechten voor kinderen en jongeren’, schept een juridisch kader door het aanstippen van de belangrijkste juridische instrumenten die algemeen van toepassing zijn op participatierechten van kinderen en jongeren. Het gaat voornamelijk om internationale instrumenten maar ook om participatierechten van kinderen en jongeren binnen de Belgische grondwet. Wat houden deze participatierechten juist in en zijn deze rechten al dan niet toepasselijk op de context van de Vlaamse bijzondere jeugdbijstand?
6. Hoofdstuk twee schetst eerst en vooral waaruit het concrete juridische kader voor kinderparticipatie binnen de Vlaamse bijzondere jeugdbijstand bestaat en hoe men hiertoe gekomen is. Dit kader wordt gevormd door de Vlaamse decreten inzake kinderparticipatie binnen de bijzondere jeugdbijstand. In een tweede luik komt vervolgens de vraag aan bod of deze wetgeving op zijn beurt een werkbaar kader vormt voor de implementatie van participatie(rechten) van kinderen en jongeren in de praktijk van de bijzondere jeugdbijstand. Een kader is “werkbaar” wanneer het voldoende concrete aanwijzingen bevat opdat het kan dienen als nuttig instrument ter implementatie van de theoretische
2
regelgeving binnen de specifieke eigen context die kenmerkend is voor de praktijk van de bijzondere jeugdbijstand.6
7. Na de afbakening van het juridisch kader, wordt de focus in het derde hoofdstuk gelegd op ‘het begrip kinderparticipatie: concepten en typologieën’. Ten gevolge van de conceptuele onduidelijkheid van deze term, wordt teruggegrepen naar enkele typologieën en theoretische invullingen van het kinderparticipatiebegrip. Deze modellen dragen mogelijk bij tot de invulling van participatierechten van kinderen en jongeren opdat deze rechten, zoals beschreven in juridische instrumenten, in de praktijk van de bijzondere jeugdbijstand werkelijk tot uiting kunnen komen. Centraal binnen dit hoofdstuk staat enerzijds de vraag naar de betekenis van het concept ‘kinderparticipatie’ en anderzijds de vraag naar het bestaan van theoretische modellen die in de wetenschappelijke literatuur tot uiting komen, als mogelijke basis voor de invulling van participatie van kinderen en jongeren in de praktijk.
8. Participatiemodellen en participatiemethoden dienen steeds ingepast te worden in de concrete context waarin de participatie van kinderen en jongeren wordt nagestreefd. In deze uiteenzetting wordt deze context gevormd door de eigenheid van de sector van de bijzondere jeugdbijstand. In het vierde hoofdstuk, getiteld ‘een typologie van kinderparticipatie specifiek voor de bijzondere jeugdbijstand?’, worden aandachtspunten geformuleerd die een handvat kunnen aanreiken voor het werken aan de implementatie van participatie(rechten) voor kinderen en jongeren binnen de specifieke werking van de bijzondere jeugdbijstand. De keuze van deze aandachtspunten is geïnspireerd door elementen die in de participatiemodellen, besproken in het derde hoofdstuk, tot uiting komen.
9. Tot slot, om te vermijden dat deze masterproef enkel een theoretische waarde bevat, wordt het laatste hoofdstuk, ‘kinderparticipatie in de praktijk van de bijzondere jeugdbijstand:
inspectieresultaten en praktijkvoorbeelden’, toegevoegd. Ter illustratie
worden eerst een aantal bevindingen uit een inspectierapport omtrent de rechtspositie van de minderjarigen in de praktijk beknopt weergegeven. Daarnaast worden enkele 6
Eigen definiëring.
3
praktijkvoorbeelden aangekaart. Het betreft documenten die vandaag gebruikt worden in de dagelijkse werking van Vlaamse voorzieningen binnen de bijzondere jeugdbijstand. Aan de hand van zowel de inspectieresultaten als de werkdocumenten, verwerft men een beter inzicht in de visie van de voorzieningen betreffende kinderparticipatie en in het belang dat hieraan gehecht wordt in de praktijk.
10. Het besluit bevat, naast een overkoepelend antwoord op de verschillende onderzoeksvragen, een beknopte reflectie over de eigen aanpak en over mogelijkheden en vragen voor verder onderzoek. Tot slot komen enkele kritische aanbevelingen voor de praktijk aan bod.
4
LITERATUURSTUDIE EN JURIDISCHE ANALYSE
“Young people are experts on being young people, regardless of what others think.” - Barry Checkoway7 -
TER INLEIDING – EEN RECHT OP PARTICIPATIE VOOR KINDEREN EN JONGEREN 11. Hoewel er reeds langer belangstelling bestaat voor het “welzijn” van kinderen en jongeren, wordt pas de laatste decennia gestreefd naar respect voor de menselijke waardigheid van kinderen in het kader van een pleidooi voor de eigenlijke “rechten” van het kind.8 Er schuilt een specifieke betekenis in de term ‘kinderrechten’ vermits hij betrekking heeft op de mensenrechten van min-18-jarigen. Het gaat om die rechten van kinderen die als zeer fundamenteel beschouwd worden omdat ze verband houden met het mens-zijn van kinderen.9 Deze rechten zijn vaak van grote waarde gebleken om te komen tot sociale en maatschappelijke verandering en emancipatie. Het belang en potentieel van de uitwerking van een rechtspositie voor kinderen en jongeren kan bijgevolg niet onderschat worden.10
12. Binnen deze groep rechten bevinden zich onder meer participatierechten. Het gaat om die rechten die minderjarigen erkennen in hun autonomie om zelf bepaalde handelingen te stellen en deel te nemen aan de besluitvorming over zaken die de eigen leefsituatie en die
7
Citaat uit B. CHECKOWAY, “What is youth participation?”, Children and Youth Services Review 33, 2011, 340-345. E. VERHELLEN, “Implementatie van kinderrechten: ook een academische verantwoordelijkheid”, in W. VANDENHOLE (ed.), Kinderrechten als mensenrechten: een multidisciplinaire verkenning, Antwerpen, Intersentia, 2007, 1. 9 W. VANDENHOLE, “De versterking van de rechtspositie van kinderen en de uitbouw van een kinderrechteninstrumentarium (1989-2009): van implementatie naar effectenbeoordeling?”, in D. REYNAERT, R. ROOSE, W. VANDENHOLE EN K. VLIEGHE (eds.), Kinderrechten: springplank of struikelblok?, Antwerpen, Intersentia, 2011, 17. 10 W. VANDENHOLE, “De versterking van de rechtspositie van kinderen en de uitbouw van een kinderrechteninstrumentarium (1989-2009): van implementatie naar effectenbeoordeling?”, in D. REYNAERT, R. ROOSE, W. VANDENHOLE EN K. VLIEGHE (eds.), Kinderrechten: springplank of struikelblok?, Antwerpen, Intersentia, 2011, 18-19. 8
5
van de gemeenschap betreffen.11 Minderjarigen hebben het recht om minstens hun mening weer te geven met betrekking tot zaken die hen rechtstreeks aangaan. Ondanks dit recht is er binnen de context van de jeugdhulpverlening sprake van grote verschillen tussen de sectoren betreffende de mate waarin de betekenisverlening van minderjarigen in rekening wordt gebracht.12
13. Vertrekkende vanuit de visie van het kind als drager van rechten wordt in onderstaande uiteenzetting nagegaan wat participatie van kinderen en jongeren betekent en hoe dit vorm krijgt binnen de praktijk van de Vlaamse bijzondere jeugdbijstand.
11
E.VERHELLEN, Verdrag inzake de rechten van het kind. Achtergronden, motieven,strategieën en hoofdlijnen, Leuven-Apeldoorn, Garant, 1997, 98. 12 V. CARETTE, Een groeiproces naar structurele participatie. Participatie van minderjarigen en ouders aan beleidsontwikkeling inzake integrale jeugdhulpverlening, Brussel, Centrum voor Bevolkings- en Gezinsstudie, 2004, 16.
6
HOOFDSTUK 1 – PARTICIPATIERECHTEN ALS GRONDRECHTEN VOOR KINDEREN EN JONGEREN 14. Een analyse rond participatierechten noodzaakt de weergave van het juridisch kader waarbinnen deze rechten hun grondslag vinden. Over de jaren heen werden verscheidene juridische instrumenten ontwikkeld waarin het belang van participatierechten voor kinderen en jongeren benadrukt wordt. In wat volgt, wordt stilgestaan bij enkele nationale en internationale juridische instrumenten die specifiek handelen over participatierechten van kinderen en jongeren. Men kan zich echter de vraag stellen naar wat deze participatierechten juist inhouden en of deze rechten al dan niet toepasselijk zijn op de context van de Vlaamse bijzondere jeugdbijstand.
§1. Algemene juridische instrumenten betreffende participatierechten van kinderen en jongeren 1. Participatierechten in het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind 1.1. Situering en toezicht 15. De evolutie van het kindbeeld in de maatschappij, samen met de beschouwing van het kind als volwaardige burger met eigen rechten, heeft haar hoogste uitdrukking gekregen in de totstandkoming van het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind13 (IVRK).14 Het IVRK erkent minderjarigen niet louter als sociale actoren die op een autonome wijze betekenis geven aan hun leefomgeving, maar ook als subjecten van rechten.15 Dit Kinderrechtenverdrag heeft er toe bijgedragen dat de inhoud en draagwijdte van kinderrechten vandaag de dag veel beter afgelijnd zijn.16 Het werd unaniem aangenomen
13
Verdrag van 20 november 1989 inzake de rechten van het kind, BS 17 januari 1992. J. PUT, Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 11 en 52. 15 V. CARETTE, Een groeiproces naar structurele participatie. Participatie van minderjarigen en ouders aan beleidsontwikkeling inzake integrale jeugdhulpverlening, Brussel, Centrum voor Bevolkings- en Gezinsstudie, 2004, 17. 16 K. HANSON, “Participatierechten in het IVRK: een analytisch overzicht”, TJK 2002/3, 100. 14
7
door de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties op 20 november 198917. In België werd het verdrag goedgekeurd18 in november 1991 en trad het effectief in werking op 15 januari 1992.19
16. Het toezicht op de implementatie van het Kinderrechtenverdag wordt uitgeoefend door het Comité voor de Rechten van het Kind (CRK).20 Dit Comité bestaat uit 18 onafhankelijke experts uit verschillende VN-lidstaten en komt minstens twee maal per jaar samen, telkens voor een periode van een drietal weken.21 Het Comité beschikt in dit verband over verschillende technieken. Het kan toezicht uitoefenen via de landenrapporteringsprocedure. Verdragspartijen zijn verplicht om vijfjaarlijks een rapport in te dienen over de mate waarin de kinderrechten verwezenlijkt zijn. Dit regeringsrapport, dat steeds algemeen beschikbaar gesteld moet worden, wordt door het CRK besproken, in aanwezigheid van landsvertegenwoordigers. Op grond van deze besprekingen formuleert het Comité vervolgens slotopmerkingen of concluding observations, met daarin aandacht voor positieve ontwikkelingen, aandachtspunten en suggesties voor verbetering ten aanzien van het land in kwestie.22 Naast deze concluding observations, maakt het Comité gezaghebbende interpretaties van bepalingen uit het Kinderrechtenverdrag die de implementatie ervan moeten bevorderen en die staten een leidraad bieden bij het nakomen van hun rapportageverplichtingen. Het gaat hier om ‘algemene commentaren’ over specifieke thema’s.23 Tot slot vaardigt het CRK nog andere aanbevelingen uit, in de vorm van decisions van formele aard of handelend over inhoudelijke 17
J. PUT, Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 11 en 52. De goedkeuringswetten voor de Gemeenschappen: Decreet 15 mei 1991 houdende goedkeuring van het Verdrag inzake de Rechten van het Kind, aangenomen te New York op 20 november 1989, BS 13 juli 1991; Dekret vom 25 Juni 1991 zur Billigung des Übereinkommens vom 20 November 1989 über die Rechte des Kindes, BS 9 augustus 1991; Décret de 3 juillet 1991 portant approbation de la Convention relative aux droits de l’enfant, adoptée à New York le 20 Novembre 1989, BS 5 september 1991. Federale goedkeuringswet: Wet van 25 november 1991 houdende goedkeuring van het Verdrag inzake de Rechten van het Kind, aangenomen te New York op 20 november 1989, BS 17 januari 1992. 19 J. PUT, Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 52. 20 W. VANDENHOLE, “Kinderrechten in universele en Europese mensenrechtenverdragen” in W.VANDENHOLE (ed.), Kinderrechten in België, Antwerpen, Intersentia, 2008, 6. 21 J. PUT, Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 58. 22 W. VANDENHOLE, “Kinderrechten in universele en Europese mensenrechtenverdragen” in W. VANDENHOLE (ed.), Kinderrechten in België, Antwerpen, Intersentia, 2008, 6; J. PUT, Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 58. 23 W. VANDENHOLE, “Kinderrechten in universele en Europese mensenrechtenverdragen” in W. VANDENHOLE (ed.), Kinderrechten in België, Antwerpen, Intersentia, 2008, 6; J. PUT, Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 59. 18
8
aspecten. Daarnaast organiseert het CRK jaarlijks een discussiedag over een specifiek domein of thema, waaraan alle geïnteresseerden kunnen deelnemen om hierover te reflecteren.24
1.2. Comprehensiviteit
17. Het Kinderrechtenverdrag bevat een uitgebreide catalogus aan kinder- en jongerenrechten op economisch, politiek, sociaal, cultureel, burgerrechtelijk en strafrechtelijk vlak.25 Al deze rechten zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden in één comprehensief instrument en dienen bijgevolg als één geheel gelezen en uitgevoerd te worden.26 De leidende principes van het IVRK worden weergegeven volgens de zogenaamde drie P’s.27 Een eerste ‘P’ staat voor protection of het recht op bescherming. Het betreft hierbij de bijzondere beschermingsrechten die voortkomen uit de specifieke behoeften van kinderen en hen beschermen tegen de gevolgen van individuele én structureel kwetsende beslissingen van anderen.28 Het gaat onder meer over het recht op leven, overleven en ontwikkeling29; bescherming tegen mishandeling, verwaarlozing en exploitatie30, kinderarbeid31, foltering of andere wrede onmenselijke of onterende behandelingen of bestraffing32 enz.33 Vervolgens verwijst het element provision naar het recht op toegang tot bepaalde diensten en voorzieningen in hoofde van het kind, zoals
24
W. VANDENHOLE, “Kinderrechten in universele en Europese mensenrechtenverdragen” in W. VANDENHOLE (ed.), Kinderrechten in België, Antwerpen, Intersentia, 2008, 6; J. PUT, Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 60. 25 J. PUT, Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 53. 26 E. DESMET en J. PUT, “Het Decreet Rechtspositie Minderjarigen: een internationaalrechtelijke toetsing”, TJK 2011/2, 104; E. VERHELLEN, “Een inleiding tot het Verdrag inzake de Rechten van het Kind” in W. V ANDENHOLE (ed.), Kinderrechten in België, Antwerpen, Intersentia, 2008, 29-30. 27 J. PUT, Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 54. 28 E. VERHELLEN, “Een inleiding tot het Verdrag inzake de Rechten van het Kind” in W. VANDENHOLE (ed.), Kinderrechten in België, Antwerpen, Intersentia, 2008, 31. 29 Art. 6 IVRK. 30 Art. 19 IVRK. 31 Art. 32 IVRK. 32 Art. 37 IVRK. 33 E. VERHELLEN, “Een inleiding tot het Verdrag inzake de Rechten van het Kind” in W. VANDENHOLE (ed.), Kinderrechten in België, Antwerpen, Intersentia, 2008, 31.
9
bijvoorbeeld het recht op gezondheidszorg34, op sociale zekerheid35; het recht op rust, spel en vrije tijd36; het recht op onderwijs37 enz. Het belangrijkste en meest vernieuwende aspect van het Kinderrechtenverdrag betreft echter participation of participatierechten.38 Het Kinderrechtenverdrag heeft namelijk voor het eerst bepaald dat de deelname van minderjarigen aan de maatschappij tot één van de fundamentele rechten van minderjarigen behoort.39 Het gaat hierbij onder meer over het recht op vrijheid van meningsuiting40; het recht op vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst41 enz. Deze participatierechten getuigen van een visie waarbij het kind beschouwd wordt als een rechtssubject en waarbij het omgaan met het kind aanzien wordt als ‘niet langer over het kind, maar, in de mate van het mogelijke, mét het kind’.42
1.3. Artikel 12 IVRK als sleutelartikel
18. “1. State parties shall assure to the child who is capable of forming his or her own views the right to express those views freely in all matters affecting the child, the views of the child being given due weight in accordance with the age and maturity of the child.”43
Wat participatierechten van kinderen en jongeren betreft, is voornamelijk artikel 12 IVRK, dat handelt over gewaardeerde vrije meningsuiting, hét sleutelartikel. Het verdrag erkent via dit artikel namelijk dat het kind een volwaardige mening heeft.44 Het is de uiting van de idee dat kinderen het recht hebben op inbreng in beslissingsprocessen. 45 Artikel 12 IVRK, in 34
Art. 24 IVRK. Art. 26 IVRK. 36 Art. 31 IVRK. 37 Art. 28 IVRK. 38 E. VERHELLEN, “Een inleiding tot het Verdrag inzake de Rechten van het Kind” in W. VANDENHOLE (ed.), Kinderrechten in België, Antwerpen, Intersentia, 2008, 31. 39 KINDERRECHTSWINKELS VZW, Aan de slag met het decreet rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp, 2006, deel 5, 3. 40 Art. 13 IVRK. 41 Art. 14 IVRK. 42 K. HERBOTS, E. ROEVENS EN J. PUT, “Participatie van het kind in het gerechtelijk scheidingsproces: droombeeld of realiteit?”, TJK 2012, afl. 1, 24; K. HERBOTS, E. ROEVENS EN J. PUT, “Participatierechten van kinderen in scheidingssituaties. Visie en praktijk van scheidingsbemiddelaars”, FJR 2011/111, 313. 43 Art. 12, paragraaf 1 IVRK. 44 E. VERHELLEN, “Een inleiding tot het Verdrag inzake de Rechten van het Kind” in W. VANDENHOLE (ed.), Kinderrechten in België, Antwerpen, Intersentia, 2008, 31-32. 45 J. CASHMORE, “Promoting the participation of children and young people in care”, Child Abuse and Neglect 26, 2002¸ 838. 35
10
combinatie met artikel 3 IVRK inzake het ‘belang van het kind’ draagt bij tot een andere positie van minderjarigen in de samenleving. Deze rechten benadrukken de status van kinderen en jongeren als individuen met fundamentele mensenrechten. 46 Artikel 12 IVRK zegt niet dat kinderen recht hebben op autonomie of dat kinderen het recht hebben om alle beslissingen te bepalen, los van de implicaties die deze met zich meebrengen. Het zegt ook niet dat de rechten van kinderen voorgaan op de rechten van hun ouders. Het gaat eerder om een uitdaging ten aanzien van de traditionele houding die inhoudt dat kinderen gezien moeten worden, maar niet gehoord.47
1.3.1. VERZEKEREN
19. In artikel 12, paragraaf 1 staat te lezen dat de lidstaten die partij zijn het recht van het kind om zijn of haar eigen mening te vormen en te uiten, dienen te verzekeren. De term “verzekeren” is een juridisch begrip dat geen ruimte laat voor het oordeel van de verdragsstaten. De staten zijn bijgevolg verplicht tot het stellen van passende maatregelen opdat dit recht voor alle kinderen gerealiseerd wordt.48
1.3.2. IN STAAT ZIJN EEN EIGEN MENING TE VORMEN
20. Verdragsstaten dienen de idee voorop te houden dat kinderen in de mogelijkheid zijn om hun eigen visie en mening te vormen. Er is in dit verband geen sprake van een leeftijdslimiet. Het Comité voor de Rechten van het Kind raadt de Staten dan ook af om leeftijdslimieten in te voeren die tot gevolg zouden hebben dat het recht van kinderen om gehoord te worden, in materies die hen aanbelangen, beperkt zou worden.49 Jonge kinderen, kinderen die de taal niet machtig zijn en kinderen met beperkingen kunnen mogelijk moeilijkheden ondervinden bij het uiten van hun mening. Men kan hen hierin
46
R. HODGKIN EN P. NEWELL, Implementation Handbook for the Convention on the Rights of the Child, New York, UNICEF, 2002, 26; V. CARETTE, Een groeiproces naar structurele participatie. Participatie van minderjarigen en ouders aan beleidsontwikkeling inzake integrale jeugdhulpverlening, Brussel, Centrum voor Bevolkings- en Gezinsstudie, 2004, 17. 47 G. LANSDOWN, Promoting children’s participation in democratic decision-making, Florence, Innocenti Research Centre, UNICEF, 2001, 2 48 COMITÉ VOOR DE RECHTEN VAN HET KIND, General Comment No. 12 (2009) – The right of the child to be heard, 20 juli 2009, CRC/C/GC/12, §19. 49 COMITÉ VOOR DE RECHTEN VAN HET KIND, General Comment No. 12 (2009) – The right of the child to be heard, 20 juli 2009, CRC/C/GC/12, §20-21.
11
begeleiden door middel van spel, schrijven, computer, gebarentaal, tekeningen, etc.50 De volledige implementatie van artikel 12 IVRK veronderstelt namelijk ook de erkenning van en respect voor niet-verbale vormen van communicatie.51 Opdat een kind de mogelijkheid heeft om zijn of haar mening te vormen, is het niet noodzakelijk dat het kind alle aspecten begrijpt van de concrete aangelegenheid waarover het gaat. Het kind dient te beschikken over voldoende inzicht om een eigen mening mogelijk te maken.52
1.3.3. HET RECHT DIE MENING VRIJELIJK TE UITEN
21. Vermits het de taak van volwassenen is om te voorzien in de mogelijkheden voor kinderen om hun mening te kunnen uiten, rust er een verplichting op ouders, hulpverleners, politiekers, etc. om ervoor te zorgen dat kinderen gesteund worden en over de mogelijkheid beschikken om hun mening uit te brengen in materies die hen aanbelangen.53 Zo moeten de kinderen onder meer geïnformeerd en ingelicht worden over de concrete materies, opties, beslissingen en de gevolgen hiervan. Dit recht op informatie is van essentieel belang vermits het dé vereiste is opdat kinderen een duidelijke beslissing kunnen nemen.54 De term “vrijelijk” impliceert dat kinderen in de eerste plaats moeten kunnen kiezen of ze hun recht om gehoord te worden al dan niet wíllen uitoefenen én dat ze hun mening moeten kunnen uiten zonder dat ze onder druk gezet of gemanipuleerd worden. Daarnaast betekent het ook dat het kind het recht heeft om zijn eigen mening te uiten en zich niet moet vastklampen aan de meningen van anderen.55
1.3.4. ALLE AANGELEGENHEDEN DIE HET KIND BETREFFEN
22. Het feit dat artikel 12 IVRK aanhaalt dat het recht om gehoord te worden mogelijk moet zijn aangaande alle aangelegenheden die het kind betreffen, moet ruim geïnterpreteerd
50
G. LANSDOWN, Promoting children’s participation in democratic decision-making, Florence, Innocenti Research Centre, UNICEF, 2001, 2. 51 COMITÉ VOOR DE RECHTEN VAN HET KIND, General Comment No. 12 (2009) – The right of the child to be heard, 20 juli 2009, CRC/C/GC/12, §21. 52 COMITÉ VOOR DE RECHTEN VAN HET KIND, General Comment No. 12 (2009) – The right of the child to be heard, 20 juli 2009, CRC/C/GC/12, §21. 53 G. LANSDOWN, Promoting children’s participation in democratic decision-making, Florence, Innocenti Research Centre, UNICEF, 2001, 2. 54 COMITÉ VOOR DE RECHTEN VAN HET KIND, General Comment No. 12 (2009) – The right of the child to be heard, 20 juli 2009, CRC/C/GC/12, §25. 55 COMITÉ VOOR DE RECHTEN VAN HET KIND, General Comment No. 12 (2009) – The right of the child to be heard, 20 juli 2009, CRC/C/GC/12, §22.
12
worden.56 Het strekt zich uit over alle materies, handelingen en beslissingen die van invloed zijn op het leven van kinderen. Het gaat bijgevolg om verschillende contexten: familie, school, lokale verenigingen, nationaal politiek niveau, etc., maar ook om allerlei thema’s.57 Het CRK uit haar bezorgdheid over het feit dat kinderen het recht om gehoord te worden vaak ontzegd wordt, ook al is het kennelijk zo dat de materie in kwestie de kinderen beïnvloedt en zij in staat zijn hun mening te vormen hieromtrent. De verdragsstaten moeten steeds goed luisteren naar de meningen van kinderen opdat hun perspectief kan bijdragen tot de verbetering van oplossingen.58
1.3.5. AAN DE MENING WORDT EEN PASSEND BELANG GEHECHT
23. Enkel luisteren naar kinderen is onvoldoende. Aan de mening van kinderen en jongeren dient voldoende aandacht en belang besteed te worden, zonder dat steeds voldaan moet worden aan alles wat kinderen zeggen.59
1.3.6. IN OVEREENSTEMMING MET LEEFTIJD EN RIJPHEID
24. Het belang dat gehecht moet worden aan de meningen van kinderen houdt verband met de mate waarin ze de materies in kwestie begrijpen. Dit houdt echter niet in dat aan de mening van jongere kinderen automatisch minder belang gehecht moet worden.60 Het niveau van begrijpen van kinderen hangt niet eenzijdig samen met hun biologische leeftijd.61 De mogelijkheid van een kind om te begrijpen waarover het gaat, hangt ook af van de sociale context, het soort beslissing, de concrete levenservaring van het kind en de ondersteuning en informatie die het krijgt van volwassenen.62
56
COMITÉ VOOR DE RECHTEN VAN HET KIND, General Comment No. 12 (2009) – The right of the child to be heard, 20 juli 2009, CRC/C/GC/12, §26. 57 G. LANSDOWN, Promoting children’s participation in democratic decision-making, Florence, Innocenti Research Centre, UNICEF, 2001, 2. 58 COMITÉ VOOR DE RECHTEN VAN HET KIND, General Comment No. 12 (2009) – The right of the child to be heard, 20 juli 2009, CRC/C/GC/12, §27. 59 G. LANSDOWN, Promoting children’s participation in democratic decision-making, Florence, Innocenti Research Centre, UNICEF, 2001, 2. 60 G. LANSDOWN, Promoting children’s participation in democratic decision-making, Florence, Innocenti Research Centre, UNICEF, 2001, 2. 61 COMITÉ VOOR DE RECHTEN VAN HET KIND, General Comment No. 12 (2009) – The right of the child to be heard, 20 juli 2009, CRC/C/GC/12, §29. 62 G. LANSDOWN, Promoting children’s participation in democratic decision-making, Florence, Innocenti Research Centre, UNICEF, 2001, 3.
13
Wat ‘rijpheid’ betreft, is het niet vanzelfsprekend hiervan een eenduidige definiëring te geven. In de context van artikel 12 IVRK gaat het om de mogelijkheid van een kind om zijn of haar mening te uiten over bepaalde zaken op een redelijke en zelfstandige wijze. Hoe groter de impact van bepaalde beslissingen op het leven van het kind, hoe groter de noodzaak aan een nauwkeurige beoordeling van de maturiteit of rijpheid van het kind.63
2.
Algemene
commentaren,
aanbevelingen
en
richtlijnen
rond
kinderparticipatie 25. Naast het bestaan van het Kinderrechtenverdrag werden eveneens verschillende andere instrumenten
ontwikkeld
die
vermeldenswaardig
zijn
met
betrekking
tot
participatierechten van kinderen en jongeren.64 In wat volgt, worden enkele van deze instrumenten kort aangehaald. 2.1. Het recht van kinderen en jongeren om gehoord te worden 26. In 2009 werd door het Comité voor de Rechten van het Kind een algemene commentaar ontwikkeld, general comment no. 12 – the right of the child to be heard, ter ondersteuning van de lidstaten bij de effectieve en doeltreffende implementatie van het belangrijke artikel 12 IVRK, met de nadruk op het recht van het kind om gehoord te worden.65 Concreet stelt het Comité door middel van dit instrument volgende oogmerken centraal: (1) een toenemend begrip van de betekenis van artikel 12 IVRK en van de implicaties voor belanghebbenden, regeringen, NGO’s en de maatschappij in zijn geheel; (2) de uitbreiding van het toepassingsgebied van wetgeving, beleid en praktijk opdat volledige implementatie van artikel 12 IVRK wordt bewerkstelligd; (3) het benadrukken van het positieve aspect van het uitvoeren van artikel 12 IVRK, in combinatie met de toezichtsfunctie van het Comité en, tot slot, (4) het (voor)stellen van eisen die ertoe leiden dat een passend belang gehecht
63
COMITÉ VOOR DE RECHTEN VAN HET KIND, General Comment No. 12 (2009) – The right of the child to be heard, 20 juli 2009, CRC/C/GC/12, §30. 64 J. PUT, Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 66. 65 COMITÉ VOOR DE RECHTEN VAN HET KIND, General Comment No. 12 (2009) – The right of the child to be heard, 20 juli 2009, CRC/C/GC/12, §8.
14
wordt aan de meningen van kinderen en jongeren betreffende alle materies die hen aanbelangen.66
2.2. De betrokkenheid van kinderen bij beslissingen 27. Via aanbeveling 186467 nodigt de Parlementaire Vergadering van de Raad van Europa (PACE) het Comité van Ministers uit er bij lidstaten op aan te dringen hun wetgeving, beleid en praktijk inzake de betrokkenheid van kinderen bij beslissingen onder de loep te nemen, om ervoor te zorgen dat kinderen gehoord worden en serieus genomen worden. 68 De mening en ervaring van het kind dienen centraal te staan. Al diegenen die beslissingen nemen moeten dan ook de meningen, wensen en gevoelens van kinderen, waaronder eveneens zeer jonge kinderen, ernstig in overweging nemen.69 Participatie moet mogelijk gemaakt worden bij beslissingen binnen alle verschillende contexten, vooral binnen het gezinsleven,
de
gezondheidszorg,
adoptieaangelegenheden,
het
onderwijs,
samenlevingskwesties en de toegang tot het rechtssysteem.70
In het bijzonder wordt de focus door de PACE gelegd op volgende elementen: (1) het niet uit het oog verliezen van de specifieke behoeften van bijzonder kwetsbare groepen, waaronder kinderen met een beperking die verblijven in residentiële instellingen; (2) het opstarten van openbare educatieve programma’s voor kinderen, ouders en al diegenen die betrokken zijn bij de besluitvorming die kinderen aanbelangt; (3) de uitroeiing van alle wetten en praktijken die kinderen als mensen denigreren, waaronder schadelijke wetgeving inzake lijfstraffen; (4) de herziening van leeftijdgerelateerde beperkingen inzake stemrecht en (5) de oprichting van een ombudsdienst voor kinderen.71
66
COMITÉ VOOR DE RECHTEN VAN HET KIND, General Comment No. 12 (2009) – The right of the child to be heard, 20 juli 2009, CRC/C/GC/12, §8. 67 PARLEMENTAIRE VERGADERING RAAD VAN EUROPA, Recommendation 1864 (2009) on promoting the participation by children in decisions affecting them, 13 maart 2009. 68 DATABANK KENNISCENTRUM KINDERRECHTEN, http://kekidatabank.be/index.php?lvl=categ_see&id=79&main=1 (consultatie 24 oktober 2012). 69 PARLEMENTAIRE VERGADERING RAAD VAN EUROPA, Recommendation 1864 (2009) on promoting the participation by children in decisions affecting them, 13 maart 2009, §5. 70 PARLEMENTAIRE VERGADERING RAAD VAN EUROPA, Recommendation 1864 (2009) on promoting the participation by children in decisions affecting them, 13 maart 2009, §7. 71 DATABANK KENNISCENTRUM KINDERRECHTEN, http://kekidatabank.be/index.php?lvl=categ_see&id=79&main=1 (consultatie 24 oktober 2012).
15
2.3. Kinderen beschermen en actief laten participeren 28. Aanbeveling CM/Rec(2009)572 werd gecreëerd door het Comité van Ministers van de Raad van Europa en vangt aan met volgende paragraaf: “Protecting freedom of expression and human dignity in the information and communications environment by ensuring a coherent level of protection for minors against harmful content and developing children’s media literacy skills is a priority for the Council of Europe.”73 Het Comité van Ministers moedigt de lidstaten aan om, in samenwerking met publiek-private actoren, strategieën te ontwikkelen en te bevorderen ter bescherming van kinderen tegen het stellen van mogelijk risicovolle gedragingen. Daarnaast moet werk gemaakt worden van de actieve participatie van kinderen en jongeren en moet een goed gebruik van nieuwe informatie en communicatie worden nagestreefd.74
Concreet wordt hierbij de nadruk gelegd op volgende punten: (1) de creatie en vergemakkelijking van vertrouwensopbouwende omgevingen zodat kinderen het internet op een veilige wijze kunnen verkennen; (2) de ontwikkeling van een op mensenrechten gebaseerd pan-Europees keurmerk om nieuwe en bestaande systemen van online inhoudetikettering aan te wenden, en (3) de bevordering van de mediageletterdheid van kinderen.75
2.4. Participatie van minderjarigen 29. Recommendation CM/Rec(2012)276 benadrukt de noodzaak van de eigenlijke implementatie van bestaande bindende Europese en internationale instrumenten ter 72
COMITE VAN MINISTERS RAAD VAN EUROPA, Recommendation CM/Rec(2009)5 on measures to protect children against harmful content and behaviour and to promote their active participation in the new information and communications environment, 8 juli 2009. 73 COMITE VAN MINISTERS RAAD VAN EUROPA, Recommendation CM/Rec(2009)5 on measures to protect children against harmful content and behaviour and to promote their active participation in the new information and communications environment, 8 juli 2009, §1. 74 COMITE VAN MINISTERS RAAD VAN EUROPA, Recommendation CM/Rec(2009)5 on measures to protect children against harmful content and behaviour and to promote their active participation in the new information and communications environment, 8 juli 2009, §6. 75 DATABANK KENNISCENTRUM KINDERRECHTEN, http://kekidatabank.be/index.php?lvl=categ_see&id=79&main=1 (consultatie 24 oktober 2012). 76 COMITE VAN MINISTERS RAAD VAN EUROPA, Recommendation CM/Rec(2012)2 on the participation of children and young people under the age of 18, 28 maart 2012.
16
bescherming van kinderrechten.77 Vertrekkende vanuit artikel 12 IVRK, beveelt het Comité van Ministers de regeringen van de lidstaten van de Raad van Europa aan om ervoor te zorgen dat kinderen en jongeren hun recht kunnen uitoefenen om gehoord te worden en om te participeren in besluitvorming omtrent alle zaken die hen aangaan. Aan hun mening dient hierbij een passend belang gehecht te worden in overeenstemming met hun leeftijd en rijpheid.78 Verschillende beginselen en maatregelen worden vermeld met betrekking tot volgende thema’s: het beschermen van het recht op participatie, het bevorderen van en informeren over participatie, en het creëren van ruimtes voor participatie.79
2.5. Promoten van participatie van kinderen en jongeren in scholen, het gezin en het sociale leven
30. Recommendation No. R (98) 8 on children's participation in family and social life , daterend van 1998 en opgesteld door het Comité van Ministers van de Raad van Europa, beveelt overheden aan om de participatie van kinderen in scholen, in het gezin en in het sociale leven te promoten en te ondersteunen.80 Lidstaten moeten barrières voor deze participatie identificeren en verwijderen volgens de principes en aanbevolen maatregelen in de appendix. Deze hebben betrekking op informatie, onderwijs, naschoolse activiteiten, verenigingen van kinderen, deelname aan het openbare leven, werk, opleiding, media, sociale cohesie, onderzoek, wettelijke kaders en de Europese samenwerking.81
77
COMITE VAN MINISTERS RAAD VAN EUROPA, Recommendation CM/Rec(2012)2 on the participation of children and young people under the age of 18, 28 maart 2012, 1. 78 DATABANK KENNISCENTRUM KINDERRECHTEN, http://kekidatabank.be/index.php?lvl=categ_see&id=79&main=1 (consultatie 24 oktober 2012)..; COMITE VAN MINISTERS RAAD VAN EUROPA, Recommendation CM/Rec(2012)2 on the participation of children and young people under the age of 18, 28 maart 2012, 2-4. 79 DATABANK KENNISCENTRUM KINDERRECHTEN, http://kekidatabank.be/index.php?lvl=categ_see&id=79&main=1 (consultatie 24 oktober 2012). 80 COMITE VAN MINISTERS RAAD VAN EUROPA, Recommendation No. R (98) 8 on children's participation in family and social life, 19 september 1998, 47. 81 DATABANK KENNISCENTRUM KINDERRECHTEN, http://kekidatabank.be/index.php?lvl=categ_see&id=79&main=1 (consultatie 24 oktober 2012).
17
2.6. Bescherming welzijn kinderen zonder ouderlijke zorg 31. VN-richtlijn no. 64/14282 handelt over ‘het aangewezen gebruik en de voorwaarden van alternatieve zorg’.83 Het beoogt de implementatie van het Kinderrechtenverdrag te bevorderen en van andere internationale instrumenten met betrekking tot de bescherming en het welzijn van kinderen zonder ouderlijke zorg.84 Onder ‘alternatieve zorg’ verstaat men zowel opvang zonder tussenkomst van de overheid bij particulieren (informal care) als plaatsing met tussenkomst van de overheid en alle vormen van residentiële opvang (formal care).85 Het centrale principe van waaruit deze aanbeveling vertrekt is de idee dat het gezin en de familie de belangrijkste omgevingen zijn voor het kind en dat kinderen bijgevolg niet onnodig geplaatst mogen worden in ‘alternative care’. Indien er toch opvang buiten het gezin noodzakelijk is, moet deze steeds voorzien worden in passende omstandigheden en in overeenstemming met het belang van het kind in kwestie.86
3. De participatierechten van het kind in de Belgische rechtsorde 3.1. Artikel 22 bis Grondwet
32. Betreffende kinderrechten in de Belgische Grondwet, staat vandaag de dag artikel 22bis, onder titel II ‘de Belgen en hun rechten’, centraal. Tot het jaar 2000 werd verondersteld dat alle grondrechten uit deze titel van de Grondwet golden voor alle Belgen en dus ook voor kinderen.87 Hier kwam op een bepaald moment echter verandering in. Ten gevolge van de zaak DUTROUX werd een nationale commissie opgericht tegen seksuele uitbuiting van kinderen. Deze commissie pleitte in haar eindrapport van 1997 om het recht van iedereen op fysieke, psychische en seksuele integriteit op te nemen in de Grondwet88.89
82
VERENIGDE NATIES, Guideline No. 64/142 for the Alternative Care of Children, 24 februari 2010; zie ook VERENIGDE NATIES, Resolution no. 64/142 for the Appropriate Use and Conditions of Alternative Care for Children, 20 november 2009. 83 J. PUT, Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 68-69. 84 E. DESMET en J.PUT, “Het Decreet Rechtspositie Minderjarigen: een internationaalrechtelijke toetsing”, TJK 2011/2, 105. 85 J. PUT, Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 68-69. 86 J. PUT, Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 68-69. 87 A. ALEN, Compendium van het Belgisch Staatsrecht: deel 2, Mechelen, Kluwer, 2012, 36. 88
NATIONALE COMMISSIE TEGEN SEKSUELE UITBUITING VAN KINDEREN (ed.), Kinderen stellen ons vragen…, eindrapport, Brussel, 1997, 11.
18
In het jaar 2000 koos men er vervolgens voor om een nieuw artikel, artikel 22bis van de Grondwet, in te voeren dat stelt dat voor elk kind het recht op eerbiediging van zijn morele, lichamelijke, geestelijke en seksuele integriteit gegarandeerd moet worden.90 In het tweede lid wordt aangegeven dat een wet, een decreet of een ordonnantie de bescherming van dit recht dient te waarborgen.
Vermits deze formulering slechts beperkt was doordat maar enkele elementen van een hele verzameling aan kinderrechten aangehaald werden én het de bedoeling was om met artikel 22bis GW alle basisprincipes van het Kinderrechtenverdrag expliciet op te nemen in de Belgische rechtsorde, werd in 2008 het artikel gewijzigd en aangevuld 91 om uiteindelijk te komen tot volgende bewoordingen: “Elk kind heeft recht op eerbiediging van zijn morele, lichamelijke, geestelijke en seksuele integriteit. Elk kind heeft het recht zijn mening te uiten in alle aangelegenheden die het aangaan; met die mening wordt rekening gehouden in overeenstemming met zijn leeftijd en zijn onderscheidingsvermogen. Elk kind heeft recht op maatregelen en diensten die zijn ontwikkeling bevorderen. Het belang van het kind is de eerste overweging bij elke beslissing die het kind aangaat. De wet, het decreet of de in artikel 134 bedoelde regel waarborgen deze rechten van het kind.”
33. Er kunnen echter vragen gesteld worden bij de meerwaarde van het inschrijven van rechten van het kind in de Grondwet. Vermits de bescherming van kinderrechten met betrekking tot de integriteit al door andere internationale en interne bepalingen beschermd wordt, kan de juridische relevantie in twijfel getrokken worden. Anderzijds geeft artikel 22 bis GW vanuit politiek oogpunt toch wel een zeker signaal, vermits de grondwetgever op deze manier het grote belang van kinderrechten benadrukt. Tot slot, wordt de directe werking van deze bepaling sterk in twijfel getrokken.92
89
P. LEMMENS, “De rechten van het kind als grondrechten in de Belgische rechtsorde” in W. VANDENHOLE, Kinderrechten in België, Antwerpen, Intersentia, 2008, 53. 90 91
J. PUT, Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 91. K. HERBOTS EN J. PUT, “De grondwettelijke verankering van kinderrechten”, TJK 2010, 9.
92
P. LEMMENS, “De rechten van het kind als grondrechten in de Belgische rechtsorde” in W. VANDENHOLE, Kinderrechten in België, Antwerpen, Intersentia, 2008, 54-55; J. PUT, Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 91-92.
19
3.2. De implementatie van het Kinderrechtenverdrag in de Belgische rechtsorde
34. Het Kinderrechtenverdrag zorgt nooit rechtstreeks voor de formele aanleiding tot hervormingen binnen België vermits het eerder ontwikkelingen op maatschappelijk en internationaalrechtelijk vlak zijn die maken dat voorstellen tot wetswijziging ontstaan. 93 Als gevolg van de invloeden en implementatie van het Kinderrechtenverdrag in België is er eerst en vooral veel aandacht uitgegaan naar de erkenning, verbetering en uitwerking van de rechtspositie van kinderen. Anderzijds kan België, en Vlaanderen in het bijzonder, aanzien worden als een koploper in de uitbouw van een kinderrechteninstrumentarium.94 De implementatie van kinderrechten in België en Vlaanderen is er meer bepaald op gericht een rechtspositie voor kinderen vast te leggen en instrumenten te ontwikkelen die toezicht houden op de naleving van juridische verplichtingen.95
§2. Toepasselijkheid binnen de context van de Vlaamse bijzondere jeugdbijstand? Bij wijze van besluit. 35. Uit het voorgaande blijkt duidelijk dat participatierechten van kinderen en jongeren als zeer belangrijk beschouwd worden vermits ze verband houden met het mens-zijn van kinderen.96 Het recht op participatie wordt aanzien als fundamenteel mensenrecht97, als een fundamenteel recht van burgerschap98 en een democratisch principe99. Kortom, het 93
W. VANDENHOLE, “De versterking van de rechtspositie van kinderen en de uitbouw van een kinderrechteninstrumentarium (1989-2009): van implementatie naar effectenbeoordeling?” in D. REYNAERT, R. ROOSE, W. VANDENHOLE EN K. VLIEGHE (eds.), Kinderrechten: springplank of struikelblok? Naar een kritische benadering van kinderrechten, Antwerpen, Intersentia, 2011, 9. 94 W. VANDENHOLE, “De versterking van de rechtspositie van kinderen en de uitbouw van een kinderrechteninstrumentarium (1989-2009): van implementatie naar effectenbeoordeling?” in D. REYNAERT, R. ROOSE, W. VANDENHOLE EN K. VLIEGHE (eds.), Kinderrechten: springplank of struikelblok? Naar een kritische benadering van kinderrechten, Antwerpen, Intersentia, 2011, 7. 95 W. VANDENHOLE, “De versterking van de rechtspositie van kinderen en de uitbouw van een kinderrechteninstrumentarium (1989-2009): van implementatie naar effectenbeoordeling?” in D. REYNAERT, R. ROOSE, W. VANDENHOLE EN K. VLIEGHE (eds.), Kinderrechten: springplank of struikelblok? Naar een kritische benadering van kinderrechten, Antwerpen, Intersentia, 2011, 8-9. 96 W. VANDENHOLE, “De versterking van de rechtspositie van kinderen en de uitbouw van een kinderrechteninstrumentarium (1989-2009): van implementatie naar effectenbeoordeling?”, in D. REYNAERT, R. ROOSE, W. VANDENHOLE EN K. VLIEGHE (eds.), Kinderrechten: springplank of struikelblok?, Antwerpen, Intersentia, 2011, 17. 97 UNICEF, “The participation rights of adolescents: a strategic approach”, UNICEF Working Paper Series, 2001,5. 98 R. HART, Children's Participation. From Tokenism to Citizenship, Florence, Innocenti Research Centre, UNICEF, 1992, 5.
20
recht op participatie van kinderen en jongeren betreft een grondrecht waarop alle minderjarigen recht hebben.
36. Eerder werd reeds gewezen op het feit dat artikel 12 van het Kinderrechtenverdrag aanhaalt dat het recht van kinderen en jongeren om gehoord te worden mogelijk moet zijn aangaande “alle aangelegenheden die het kind betreffen”.100 Het Comité benadrukt in dit verband een ruime interpretatie.101 Hieruit volgt logischerwijze dat het recht van kinderen en jongeren om gehoord te worden zich ook uitstrekt naar de context van de Vlaamse bijzondere jeugdbijstand, waarbij hulp en bijstand geboden worden ten behoeve van minderjarigen die zich in een problematische opvoedingssituatie bevinden of die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd102.
37. Bij de ontleding van bovenstaande internationale en grondwettelijke juridische instrumenten omtrent kinderparticipatie kan echter moeilijk gesteld worden dat deze instrumenten éénduidig en specifiek toepasbaar zijn op deze vorm van jeugdhulpverlening. Een uitzondering hierop wordt gevormd door de VN-aanbeveling betreffende de ‘Alternative Care of Children ‘, waarvan de jeugdhulpverlening het vertrekpunt uitmaakt. Toch
is
het
treffend
dat
de
meeste
instrumenten,
waaronder
zelfs
hét
Kinderrechtenverdrag, weinig omkadering en concrete elementen bieden voor de toepasselijkheid van kinderparticipatie binnen de jeugdhulpverlening of, meer specifiek, de bijzondere jeugdbijstand. Bijgevolg zal het aan de Vlaamse wetgever zijn om op zoek te gaan naar een kader dat in principes en handvaten kan voorzien met betrekking tot de implementatie van participatie(rechten) van kinderen en jongeren binnen de sector van de Vlaamse bijzondere jeugdbijstand.
99
M. LEYS, S. REYNTENS EN M. GOBERT, Patiëntenparticipatie in het gezondheidszorgbeleid, Brussel, Koning Boudewijnstichting, 2007, 11. 100 Art. 12, paragraaf 1 IVRK. 101 COMITÉ VOOR DE RECHTEN VAN HET KIND, General Comment No. 12 (2009) – The right of the child to be heard, 20 juli 2009, CRC/C/GC/12, §26. 102 Art. 3, 1° Decreet van 7 maart 2008 inzake Bijzondere Jeugdbijstand, BS 25 april 2008.
21
HOOFDSTUK 2 – PARTICIPATIERECHTEN VAN KINDEREN EN JONGEREN BINNEN DE BIJZONDERE JEUGDBIJSTAND 38. Wanneer een evolutie in het denken over kinderen in een internationale context wordt ingebed in nationale regelgeving, is bij die implementatie extra aandacht nodig voor de eigenheid van de sector. Kinderrechten, waar participatie een belangrijk onderdeel van uitmaakt, staan soms echter in een conflictueuze relatie met de context van de bijzondere jeugdbijstand.103 Dit is niet onbegrijpelijk, vermits het hierbij gaat om kinderen en jongeren die te maken hebben met één of andere moeilijkheid of probleem in hun leefsituatie, waardoor interactie en menselijk contact vaak bemoeilijkt worden.104 In de bijzondere jeugdbijstand is het steeds van belang om te streven naar een evenwicht tussen bescherming en zelfbeschikking, onder meer door participatief te werk te gaan.105
39. In dit hoofdstuk wordt enerzijds de vraag gesteld naar de manier waarop het concrete juridische kader voor kinderparticipatie binnen de Vlaamse bijzondere jeugdbijstand is opgebouwd en hoe men hiertoe gekomen is. Vervolgens komt de vraag aan bod of deze wetgeving op haar beurt een werkbaar kader vormt voor de implementatie van participatie(rechten) van kinderen en jongeren in de praktijk van de bijzondere jeugdbijstand. Een kader is “werkbaar” wanneer het voldoende concrete aanwijzingen bevat opdat het kan dienen als nuttig instrument ter implementatie van de theoretische regelgeving binnen de specifieke eigen context die kenmerkend is voor de praktijk van de bijzondere jeugdbijstand.106
103
K. DE BACKER, Spannend! Participatieprocessen in de Bijzondere Jeugdbijstand. Ontwerprapport Djinn, Ondersteuningsstructuur Bijzondere Jeugdbijstand, 2006, 9. 104 STEUNPUNT JEUGDHULP, achtergrondinformatie participatieve hulpverlening, www.steunpuntjeugdhulp.be/?action=onderdeel&onderdeel=62 (consultatie 12 mei 2012). 105 K. DE BACKER, Spannend! Participatieprocessen in de Bijzondere Jeugdbijstand. Ontwerprapport Djinn, Ondersteuningsstructuur Bijzondere Jeugdbijstand, 2006, 9. 106 Eigen definiëring.
22
§1. De sector van de Vlaamse bijzondere jeugdbijstand: een beknopte kennismaking 40. Een zeer belangrijke plaats binnen de jeugdhulpverlening wordt ingenomen door de bijzondere jeugdbijstand.107 De specifieke context van de bijzondere jeugdbijstand houdt in dat hulp en bijstand geboden worden ten behoeve van minderjarigen die zich in een problematische opvoedingssituatie (POS) bevinden of die een als misdrijf omschreven feit (MOF) hebben gepleegd.108
41. De bijzondere wetten van 8 augustus 1980 en 8 augustus 1988 tot hervorming van de instellingen109 hebben de bevoegdheden met betrekking tot de bijzondere jeugdbijstand voornamelijk
toegewezen
aan
de
Gemeenschappen.110 De
Vlaamse
bijzondere
jeugdbijstand, die in deze uiteenzetting aan bod komt, wordt georganiseerd in ambulante en residentiële voorzieningen. Deze zijn toegankelijk voor de uitvoering van vrijwillige plaatsingen, maar ook voor de uitvoering van gedwongen maatregelen, ongeacht het feit of het om een pedagogische maatregel gaat ten gevolge van een POS of een MOF.111
Enerzijds is er sprake van privé-voorzieningen binnen de bijzondere jeugdbijstand. Deze worden erkend en gesubsidieerd door de Vlaamse Gemeenschap. Daarnaast zijn er verschillende gemeenschapsinstellingen met een pedagogische en vrijheidsbeperkende doelstelling.112 De erkende privé-voorzieningen worden op hun beurt wettelijk ingedeeld in verschillende categorieën113 naargelang de doelgroep en het soort aangeboden hulp. Deze zijn: categorie 1 – begeleidingstehuizen, categorie 2 – gezinstehuizen, categorie 3 – onthaal107
W. HELLINCKX, H. GRIETENS en L. GEERAERT, “Huidige en toekomstige ontwikkelingen binnen de bijzondere jeugdbijstand”, in F. DE FEVER, W. HELLINCKX en H. GRIETENS (ed.), Handboek Jeugdhulpverlening. Een orthopedagogisch perspectief, Leuven, Acco, 2001, 337. 108 Art. 3, 1° Decreet Bijzondere Jeugdbijstand. 109 Art. 5, §1, II, 6° Bijzondere Wet van 8 augustus 1980 tot hervorming der instellingen, gewijzigd door de Bijzondere Wet van 8 augustus 1988, BS 13 augustus 1988. 110 G. DECOCK, “De buitengerechtelijke jeugdbijstand in Vlaanderen. Naar een rechtspositie voor de gebruiker”, TJK 2003/2, 68. 111 G. DECOCK, “De buitengerechtelijke jeugdbijstand in Vlaanderen. Naar een rechtspositie voor de gebruiker”, TJK 2003/2, 68. 112 W. HELLINCKX, H. GRIETENS en L. GEERAERT, “Huidige en toekomstige ontwikkelingen binnen de bijzondere jeugdbijstand”, in F. DE FEVER, W. HELLINCKX en H. GRIETENS (ed.), Handboek Jeugdhulpverlening. Een orthopedagogisch perspectief, Leuven, Acco, 2001, 349 en 359. 113 Zie hiervoor het Besluit van de Vlaamse Regering van 13 juli 1994 inzake de erkenningsvoorwaarden en de subsidienormen voor de voorzieningen van de bijzondere jeugdbijstand, BS 10 december 1994.
23
,oriëntatie-
en
observatiecentra,
categorie
4
–
dagcentra,
categorie
5
–
thuisbegeleidingsdiensten, categorie 6 – diensten voor begeleid zelfstandig wonen, categorie 7 – diensten voor pleegzorg, categorie 8 – diensten voor herstelgerichte en constructieve afhandelingen, en categorie 9 – diensten voor crisishulp aan huis.114
42. Bovenstaand hulpaanbod van de bijzondere jeugdbijstand maakt een onderdeel uit van de integrale jeugdhulp (IJH). De integrale jeugdhulpverlening is een beleidsproces met als doel de optimalisatie van de jeugdhulp in Vlaanderen.115 Het is sectoroverschrijdend en bestrijkt het gehele domein van het breed maatschappelijk aanbod voor minderjarigen, gaande van informatie- en adviesverlening tot en met residentiële hulp.116 Naast de bijzondere jeugdbijstand bevat het toepassingsgebied jeugdhulpaanbieders uit de gezinszorg, de gehandicaptenzorg, het algemeen welzijnswerk, de centra voor geestelijke gezondheidszorg en de centra voor leerlingenbegeleiding.117 Het betreft die sectoren die van bij het ontstaan van de integrale jeugdhulp als deelnemers op de voorgrond traden.118
De centrale doelstelling is het aanbieden van een samenhangend geheel van hulp aan de minderjarige en zijn leefomgeving, op grond van een vraag of behoefte.119 Men beoogt hiermee
de
ontplooiingskansen
van
minderjarigen,
hun
ouders,
hun
opvoedingsverantwoordelijken en de betrokken personen uit hun leefomgeving te vrijwaren en hun welzijn en gezondheid te bevorderen. Daarnaast streeft men naar een zo volledig mogelijke integratie van minderjarigen in de maatschappij en tracht men, door sector-overschrijdende samenwerking tussen jeugdhulp-aanbieders en intersectorale afstemming van het jeugdhulpaanbod, aan die personen een continuüm van jeugdhulp aan te bieden.120
114
Art. 3, §1 Besluit van de Vlaamse Regering van 13 juli 1994 inzake de erkenningsvoorwaarden en de subsidienormen voor de voorzieningen van de bijzondere jeugdbijstand, BS 10 december 1994. 115 J. PUT, Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 507. 116 M. VOGELS, “Synthesenota Integrale Jeugdhulpverlening”, TJK 2000/4, 164. 117 Art. 4, §1 Decreet Integrale Jeugdhulp. 118 J. PUT en I. VAN DER STRAETE, “Integrale Jeugdhulp en Rechtspositie MInderjarigen”, TJK 2004/4, 232. 119 J. PUT, Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 507. 120 Art. 3, §1 Decreet van 7 mei 2004 betreffende de Integrale Jeugdhulp, BS 11 oktober 2004.
24
§2.
Rechtshistorische
ontwikkelingen
in
de
richting
van
kinderparticipatie 1. Ouders “participeren”, kinderen niet 43. De zorg voor kinderen en jongeren met psychosociale problemen heeft, zoals in de meeste Europese landen, twee wortels: de voorzieningen voor wezen, vondelingen en verlaten kinderen, en de opvang van jeugdige criminelen.121 Ten gevolge van verschillende maatschappelijke en sociaaleconomische tendensen kwam, in het kader van de problematiek van jeugddelinquentie, op 15 mei 1912 de wet op de Kinderbescherming122 tot stand. Centraal hierbij was de invoering van de leeftijd van 16 jaar als ondergrens voor strafrechtelijke meerderjarigheid.123
ROOSE stelt dat de betrokkenheid van ouders reeds in deze periode een belangrijk aandachtspunt vormde vermits de filantropisch-pedagogische benadering van die tijd van de ouders en kinderen verwachtte dat ze onderdanig waren en geen gevaar zouden opleveren voor de samenleving.124 De wet van 15 mei 1912 bevatte ten aanzien van ouders de maatregel van de ontzetting uit de ouderlijke macht. Deze ontzetting was verplicht indien de ouders veroordeeld waren voor het plegen van zware misdrijven op de persoon van hun kinderen. In andere gevallen kende de maatregel slechts een facultatief karakter.125 De Kinderbeschermingswet kende bijgevolg een “alles of niets”-karakter: ofwel waren ouders bereid te veranderen en werkten ze “vrijwillig” mee, ofwel werden ze uit de ouderlijke macht ontzet.126 Van werkelijke participatie was hier geenszins sprake.
44. Een eerste verschuiving in de richting van participatie vindt plaats met het ontstaan van de Jeugdbeschermingswet van 8 april 1965127. Naast allerlei gerechtelijke wijzigingen, wordt
121
W. HELLINCKX, H. GRIETENS en L. GEERAERT, “Huidige en toekomstige ontwikkelingen binnen de bijzondere jeugdbijstand”, in F. DE FEVER, W. HELLINCKX en H. GRIETENS (ed.), Handboek Jeugdhulpverlening. Een orthopedagogisch perspectief, Leuven, Acco, 2001, 339. 122 Wet van 15 mei 1912 op de kinderbescherming, BS 27-28-29 mei 1912. 123 J.PUT, Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 23. 124 R. ROOSE, Participatieve hulpverlening: bron of fata morgana?, Gent, Universiteit Gent, 2005, 2. 125 J.PUT, Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 24. 126 R. ROOSE, Participatieve hulpverlening: bron of fata morgana?, Gent, Universiteit Gent, 2005, 2. 127 Wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, BS 15 april 1965, err. BS 29 mei 1965.
25
ook de sociale bescherming georganiseerd, waarbij de hulpverlening door de ouders in eerste instantie gevraagd of aanvaard moet zijn. De ouders worden aanzien als de eerste opvoedingsverantwoordelijken voor de realisatie van de rechten van het kind.128
2. Een evolutie naar kinderparticipatie binnen de bijzondere jeugdbijstand 45. Aan het einde van de jaren 1970 is een ontwikkeling ontstaan in de bijzondere jeugdbijstand, waarbij men vertrekt vanuit de pedagogische idee dat kinderen serieus genomen en erkend moeten worden als actoren in de samenleving en in de zorg. Daarnaast streeft men naar een uitbouw van een betere rechtspositie van kinderen en ouders in de zorg.129
46. In de jaren 1980 speelden er zich echter ingrijpende hervormingen af op het vlak van de jeugdbescherming. Deze ontwikkelingen werden mede in de hand gewerkt door de Belgische staatshervormingen van 1980 en 1988.130 De bijzondere wetten van 8 augustus 1980 en 8 augustus 1988 tot hervorming van de instellingen131 hebben de bevoegdheden met betrekking tot de bijzondere jeugdbijstand voornamelijk toegewezen aan de Gemeenschappen.132 Wat de Vlaamse Gemeenschap betreft, is de basisreglementering terug te vinden in het decreet van 27 juni 1985133, het aanvullend decreet van 4 juni 1986 en het decreet van 28 maart 1990134. Al deze decreten werden bij Besluit van de Vlaamse Regering van 4 april 1990135 gecoördineerd tot het Decreet Bijzondere Jeugdbijstand, en worden de ‘gecoördineerde decreten’ genoemd.136
128
R. ROOSE, Participatieve hulpverlening: bron of fata morgana?, Gent, Universiteit Gent, 2005, 2. R. ROOSE, De bijzondere jeugdbijstand als opvoeder, Gent, Academia Press, 2006, 35. 130 J.PUT, Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 27. 131 Bijzondere Wet van 8 augustus 1980 tot hervorming der instellingen, gewijzigd door de Bijzondere Wet van 8 augustus 1988, art. 5, §1, II, 6°, BS 13 augustus 1988. 132 G. DECOCK, “De buitengerechtelijke jeugdbijstand in Vlaanderen. Naar een rechtspositie voor de gebruiker”, TJK 2003/2, 68. 133 Decreet van de Vlaamse Gemeenschap van 27 juni 1985 inzake bijzondere jeugdbijstand, BS 5 juli 1986. 134 Decreet van de Vlaams Gemeenschap van 28 maart 1990 (Decreet LENNSENS), BS 7 april 1990. 135 Besluit van de Vlaamse Regering van 4 april 1990 tot coördinatie van de decreten inzake Bijzondere Jeugdbijstand, BS 8 mei 1990. 136 G. DECOCK, “De buitengerechtelijke jeugdbijstand in Vlaanderen. Naar een rechtspositie voor de gebruiker”, TJK 2003/2, 68. 129
26
47. De aandacht voor participatie van kinderen binnen de bijzondere jeugdbijstand is sindsdien steeds blijven toenemen. Een voorbeeld van een sterke uitwerking van de rechtspositie van kinderen kan gevonden worden in de Vlaamse jeugdhulp, waar twee decreten rechtswaarborgen bieden voor de minderjarige, namelijk het Decreet Rechtspositie
Minderjarige
(DRM)137
en
het
Decreet
betreffende de
Integrale
Jeugdhulp138.139 Men stelt dat de rechtspositie van de minderjarige sinds deze decreten inzake bijzondere jeugdbijstand uitdrukkelijk verbeterd is.140 De decreten maken een onderscheid tussen jeugdhulp en jeugdhulpverlening. Enerzijds wijst ‘jeugdhulp’ als overkoepelende term op de jeugdhulpverlening en de diensten die in dit kader worden aangeboden. Het begrip ‘jeugdhulpverlening’ daarentegen slaat op de eigenlijke hulp- en zorgverlening.141
48. Het Decreet Rechtspositie Minderjarige en het Decreet betreffende de Integrale Jeugdhulp zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden.142 PUT en VAN DER STRAETE wijzen bijvoorbeeld op het feit dat de meest frequent gebruikte begrippen in beide decreten op consequente wijze gedefinieerd en gehanteerd worden, wat de duidelijkheid en overzichtelijkheid van de decreten ten goede komt.143 Beide decreten zijn voortgevloeid uit een proces dat van start ging met de oprichting van een ‘Commissie ad hoc Bijzondere Jeugdbijstand’ binnen het Vlaams Parlement in 1998, met als doel het ontwerpen van een nieuw, meer integraal beleid inzake de bijzondere jeugdbijstand.144 In 1999 stelde deze commissie beleidsnota145 op, die bijna unaniem aanvaard werden door het Vlaams Parlement. De hervorming van de sector bijzondere jeugdbijstand werd jarenlang 137
Decreet van 7 mei 2004 betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp, BS 4 oktober 2004. 138 Decreet van 7 mei 2004 betreffende de integrale jeugdhulp, BS 11 oktober 2004. 139 W. VANDENHOLE, “De versterking van de rechtspositie van kinderen en de uitbouw van een kinderrechteninstrumentarium (1989-2009): van implementatie naar effectenbeoordeling?” in D. R EYNAERT, R. ROOSE, W. VANDENHOLE en K. VLIEGHE (eds.), Kinderrechten: springplank of struikelblok? Naar een kritische benadering van kinderrechten, Antwerpen, Intersentia, 2011, 12. 140 G. DECOCK, “De buitengerechtelijke jeugdbijstand in Vlaanderen. Naar een rechtspositie voor de gebruiker”, TJK 2003/2, 71. 141 J. PUT en I. VAN DER STRAETE, “Integrale Jeugdhulp en Rechtspositie Minderjarigen”, TJK 2004/4, 231. 142 C. DE WILDE, “Kinderrechten in de integrale jeugdhulp”, in W. VANDENHOLE, Kinderrechten in België, Antwerpen, Intersentia, 2008, 127. 143 J. PUT en I. VAN DER STRAETE, “Integrale Jeugdhulp en Rechtspositie Minderjarigen”, TJK 2004/4, 231. 144 J. PUT en I. VAN DER STRAETE, “Integrale Jeugdhulp en Rechtspositie Minderjarigen”, TJK 2004/4, 230. 145 Maatschappelijke beleidsnota Bijzondere Jeugdzorg, Parl. St. Vl. Parl., 1998-99, nr. 1354/1, met bijlage; J. PUT en I. VAN DER STRAETE, “Integrale Jeugdhulp en Rechtspositie Minderjarigen”, TJK 2004/4, 230.
27
voorbereid via een centrale commissie, een beleidsondersteuningsteam, thematische werkgroepen en uitgebreide experimenten in pilootregio’s. Op basis van de ervaringen en resultaten kreeg een juridische werkgroep de taak decretale teksten voor te bereiden en in 2003 werden twee voorstellen van decreet146 ingediend.147
§3. Twee Vlaamse decreten in de richting van kinderparticipatie 1. IVRK als hoeksteen 49. In de maatschappelijke beleidsnota bijzondere jeugdbijstand148 en de idee integrale jeugdhulpverlening wordt het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind149 genoemd als hoeksteen voor het beleidsvoorbereidend werk en voor de juridische consolidering van integrale jeugdhulp.150 Zo bepaalt het Decreet Rechtspositie Minderjarige, in de lijn van het IVRK, dat het belang van de minderjarige de belangrijkste overweging vormt bij het verlenen van jeugdhulp. Dit belang wordt vastgesteld in dialoog met de minderjarige zelf en daarnaast dient respect opgebracht te worden voor de mening en verantwoordelijkheden van de ouders.151 De benoeming van het IVRK als hoeksteen van de integrale jeugdbijstand neemt niet weg dat de discussie over de dwingende juridische impact
van
dit
verdrag
blijft
bestaan.
In
het
verdrag
zijn
een
aantal
hulpverleningsbepalingen te vinden die verder ingevuld moeten worden door een geëxpliciteerd recht op hulp, met als finaliteit het recht op een menswaardig leven.152 Het gaat om open teksten die op meerdere manieren gelezen en geïnterpreteerd kunnen worden.153 Het IVRK als referentiekader voor de organisatie van de jeugdbijstand biedt op
146
Voorstel van decreet betreffende de integrale jeugdhulp, Parl. St. Vlaams Parlement 2003-04, nr. 2056 en Voorstel van decreet betreffende de rechtspositie van de minderjarige, Part. St. Vlaams Parlement 2003-04, nr. 2063. 147 J. PUT en I. VAN DER STRAETE, “Integrale Jeugdhulp en Rechtspositie Minderjarigen”, TJK 2004/4, 230. 148 Maatschappelijke beleidsnota Bijzondere Jeugdbijstand , Parl. St. Vl. Parl., 1998-99, nr. 1354/1, met bijlage. 149 Verdrag van 20 november 1989 inzake de rechten van het kind, BS 17 januari 1992. 150 C. DE WILDE en J. BOSMANS, “Decreet betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp. Ontstaansgeschiedenis, krachtlijnen en randvoorwaarden voor een daadwerkelijke implementatie”, TJK 2004/4, 213. 151 Art. 5 Decreet Rechtspositie Minderjarige. 152 R. ROOSE, “Recht op integrale jeugdhulpverlening?”, TJK 2000/4, 168-169. 153 R. ROOSE, “Kinderrechten en jeugdhulpverlening”, in W. VANDENHOLE, Kinderrechten in België, Antwerpen, Intersentia, 2008, 137.
28
zich dan ook geen garanties voor een jeugdbijstand waarin ouders en kinderen zich herkennen en erkend weten.154 Er is nood aan een ander referentiekader.
2. Decreet Integrale Jeugdhulp 50. Eerder werd reeds aangehaald wat juist verstaan wordt onder de integrale jeugdhulp. Het Decreet betreffende de Integrale Jeugdhulp vormt het juridisch fundament om de jeugdhulpverlening in Vlaanderen meer vraaggericht te maken via duurzame intersectorale samenwerking.155 Hoewel dit decreet ook een beperkt recht op jeugdhulp in hoofde van minderjarigen en hun ouders regelt en structurele garanties uitwerkt voor de effectieve participatie van minderjarigen en ouders bij de verdere uitbouw van de integrale jeugdhulp, is de relevantie voor de eigenlijke participatierechten van kinderen en jongeren minder groot. Voornamelijk het Decreet Rechtspositie Minderjarige regelt de rechtspositie van kinderen en jongeren binnen de bijzondere jeugdbijstand.
3. Decreet Rechtspositie Minderjarige 3.1. Algemeen
51. Het Decreet Rechtspositie Minderjarige, dat in werking trad op 1 juli 2006, focust op de uitvoeringsmodaliteiten van de jeugdhulp en biedt waarborgen voor een duidelijk rechtsstatuut voor de minderjarige, ongeacht de hulpverleningssector waarin de minderjarige terecht komt.156 Het is sterk geënt op het Kinderrechtenverdrag. Met dit decreet werd dan ook beoogd interpretatie- en toepassingsvragen over het Kinderrechtenverdrag te helpen oplossen en specifieke of aanvullende regelingen van bepalingen uit het verdrag uit te werken voor de jeugdhulp.157
154
R. ROOSE, De bijzondere jeugdbijstand als opvoeder, Gent, Academia Press, 2006, 29. ZORGINSPECTIE EN ONDERWIJSINSPECTIE, Werk maken van kinderrechten, De decreten integrale jeugdhulp in de praktijk, 2010, 9. 156 ZORGINSPECTIE EN ONDERWIJSINSPECTIE, Werk maken van kinderrechten, De decreten integrale jeugdhulp in de praktijk, 2010, 9. 157 W. VANDENHOLE, “De versterking van de rechtspositie van kinderen en de uitbouw van een kinderrechteninstrumentarium (1989-2009): van implementatie naar effectenbeoordeling?” in D. R EYNAERT, R. ROOSE, W. VANDENHOLE en K. VLIEGHE (eds.), Kinderrechten: springplank of struikelblok? Naar een kritische benadering van kinderrechten, Antwerpen, Intersentia, 2011, 12. 155
29
52. Dit decreet regelt de rechtspositie van de minderjarige ten aanzien van de hulpverleners die onder het toepassingsgebied van de integrale jeugdhulp vallen en ten aanzien van de eigen, specifieke organen van de integrale jeugdhulp, namelijk de toegangspoort en de trajectbegeleiding.158 Oorspronkelijk was het zelfs de bedoeling om de rechten van de minderjarige in de hele welzijnssector te regelen, maar dit is uiteindelijk niet gebeurd.159 De focus ligt op de uitvoeringsmodaliteiten van de jeugdhulp en er worden waarborgen geboden voor een duidelijk juridisch statuut voor de minderjarige in de jeugdhulp.160 Met dit decreet wordt bijgevolg een grote stap gezet om de rechtspositie van de minderjarige in de jeugdhulp te verduidelijken en te versterken.161 Als uitgangspunt geldt dat de minderjarige handelingsbekwaam is voor de rechten in het decreet en die rechten zelf(standig) uitoefent.162
53. De participatieve benadering die in het DRM tot uiting komt, veronderstelt de vereiste tot dialoog met ouders en minderjarigen zodat de hulpverlening door deze dialoog mede georiënteerd en vorm gegeven wordt.163 Het decreet stelt dat de belangrijkste overweging bij het verlenen van jeugdhulp steeds het belang van de minderjarige is164. De meeste rechten die door het decreet worden gewaarborgd, zijn “rechten van de gebruiker” van de jeugdhulp zoals onder meer het recht op jeugdhulp165, het recht op informatie en duidelijke communicatie166, het recht op bijstand167 enz. Het recht op respect voor het gezinsleven168,
158
Art. 3, §1 Decreet Rechtspositie Minderjarige; J. PUT, Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 546. 159 J. PUT en I. VAN DER STRAETE, “Integrale Jeugdhulp en Rechtspositie Minderjarigen”, TJK 2004/4, 246. 160 C. DE WILDE, “Kinderrechten in de integrale jeugdhulp”, in W. VANDENHOLE, Kinderrechten in België, Antwerpen, Intersentia, 2008, 127. 161 C. DE WILDE en J. BOSMANS, “Decreet betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp. Ontstaansgeschiedenis, krachtlijnen en randvoorwaarden voor een daadwerkelijke implementatie”, TJK 2004/4, 229. 162 W. VANDENHOLE, “De versterking van de rechtspositie van kinderen en de uitbouw van een kinderrechteninstrumentarium (1989-2009): van implementatie naar effectenbeoordeling?” in D. REYNAERT, R. ROOSE, W. VANDENHOLE en K. VLIEGHE (eds.), Kinderrechten: springplank of struikelblok? Naar een kritische benadering van kinderrechten, Antwerpen, Intersentia, 2011, 13. 163 C. DE WILDE en J. BOSMANS, “Decreet betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp. Ontstaansgeschiedenis, krachtlijnen en randvoorwaarden voor een daadwerkelijke implementatie”, TJK 2004/4, 213. 164 Art. 5 Decreet Rechtspositie Minderjarige. 165 Art. 6 Decreet Rechtspositie Minderjarige. 166 Artt. 11-12 Decreet Rechtspositie Minderjarige. 167 Art. 24 Decreet Rechtspositie Minderjarige. 168 Artt. 13-15 Decreet Rechtspositie Minderjarige.
30
het recht op inspraak en participatie169, het recht op privacy170, het recht op een menswaardige behandeling171 en het klachtrecht172 komen reeds aan bod in internationale mensen- en kinderrechtenbepalingen.173
3.2. Concrete artikelen met betrekking tot participatie van de minderjarige 3.2.1. GEÏNFORMEERD INSTEMMEN MET OF WEIGEREN VAN JEUGDHULP, VRIJE KEUZE VAN JEUGDHULPAANBIEDER EN HET RECHT OM DE INTERVENTIE VAN EEN BEPAALDE JEUGDHULPVERLENER TE WEIGEREN (artt. 8-10 DRM)
54. De minderjarige beschikt volgens artikel 8 DRM over het recht om geïnformeerd vrij in te stemmen met de buitengerechtelijke jeugdhulp of die hulp te weigeren.174 In de artikelen 9 en 10 DRM wordt dit verder uitgewerkt.175 Het recht op instemming en het keuzerecht betreffen enkel de buitengerechtelijke jeugdhulp, vermits het aan de rechter is om beslissingen te treffen in het kader van gerechtelijke jeugdhulp.176
55. Volgens artikel 9 heeft de minderjarige het recht om zijn jeugdhulpaanbieder zelf te kiezen. Er doen zich echter enkele bedenkingen voor in dit verband. Zo is het voor de minderjarige in kwestie enkel mogelijk om de jeugdhulpaanbieder te kiezen indien er ook verschillende jeugdhulpverleners aanwezig zijn die bekwaam zijn om de minderjarige de vereiste hulp te bieden.177 Een tweede opmerking houdt in dat, wanneer een bepaalde organisatie bevoegd is voor een bepaald gebied, de minderjarige niet zomaar kan
169
Artt. 16-19 Decreet Rechtspositie Minderjarige. Art. 25 Decreet Rechtspositie Minderjarige. 171 Artt. 27-28 Decreet Rechtspositie Minderjarige. 172 Art. 29 Decreet Rechtspositie Minderjarige. 173 W. VANDENHOLE, “De versterking van de rechtspositie van kinderen en de uitbouw van een kinderrechteninstrumentarium (1989-2009): van implementatie naar effectenbeoordeling?” in D. REYNAERT, R. ROOSE, W. VANDENHOLE en K. VLIEGHE (eds.), Kinderrechten: springplank of struikelblok? Naar een kritische benadering van kinderrechten, Antwerpen, Intersentia, 2011, 12-13. 174 KINDERRECHTSWINKELS VZW, Aan de slag met het decreet rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp, 2006, deel 4, 1. 175 KINDERRECHTSWINKELS VZW, Aan de slag met het decreet rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp, 2006, deel 4, 2. 176 J. PUT, Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 550. 177 KINDERRECHTSWINKELS VZW, Aan de slag met het decreet rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp, 2006,, deel 4, 9. 170
31
aankloppen bij een organisatie in een aangrenzend gebied. Tot slot beschikt de jongere steeds over het recht om, in de loop van de hulpverlening, zijn keuze te wijzigen.178 56. Artikel 10 DRM garandeert dat de minderjarige het recht heeft om, binnen een voorziening, bepaalde jeugdhulpinterventies te weigeren. In drie gevallen laat het DRM toe de weigering van de minderjarige niet te volgen. De jongere kan een interventie enkel weigeren voor zover zowel de opdracht als de organisatie van de voorziening dit toelaten. Deze weigering mag daarnaast de jeugdhulp niet in het gedrang brengen en kan, op vraag van de minderjarige, toegevoegd worden aan zijn dossier.179 Ondanks het bestaan van deze uitzonderingen, is het van belang dat echt naar de minderjarige geluisterd wordt en dat zijn vraag serieus genomen wordt. Wanneer een jongere een bepaald aanbod weigert, mag dit niet tot gevolg hebben dat hem geen kwaliteitsvolle jeugdhulp meer wordt verleend of dat hij niet langer met respect behandeld wordt.180 Opdat een minderjarige weloverwogen kan besluiten tot weigering van de jeugdhulp, dient hij eerst en vooral te beschikken over alle relevante informatie met betrekking tot de voorgestelde jeugdhulp, de mogelijke alternatieven, de mening van andere actoren, etc. 181 57. Noch in het DRM noch in de voorbereidende werken182 is bepaald op welke wijze de instemming of weigering van een minderjarige moet worden vastgesteld.183 Hieruit volgt dat de jongere dit op expliciete wijze kan doen, hetzij mondeling of schriftelijk. De instemming of weigering van de jongere kan echter ook impliciet zijn en blijken uit zijn gedrag, acties, het spontaan verlenen van medewerking, enz. Ook met een impliciete beslissing dient de jeugdhulpverlener bijgevolg rekening te houden.184
178
KINDERRECHTSWINKELS VZW, Aan de slag met het decreet rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp, 2006, deel 4, 9. 179 J. PUT, Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 550-551; KINDERRECHTSWINKELS VZW, Aan de slag met het decreet rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp, 2006, deel 4, 2 en 9. 180 KINDERRECHTSWINKELS VZW, Aan de slag met het decreet rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp, 2006, deel 4, 9-10. 181 KINDERRECHTSWINKELS VZW, Aan de slag met het decreet rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp, 2006, deel 4, 10. 182 Voor een overzicht van de voorbereidende werken: zie www.vlaamsparlement.be/Proteus5/advancedZoek.action?searchString=decreet+rechtspositie+minderjarige. 183 J. PUT, Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 551. 184 J. PUT, Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 551; KINDERRECHTSWINKELS VZW, Aan de slag met het decreet rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp, 2006, deel 4, 10.
32
3.2.2. RECHT OP INSPRAAK EN PARTICIPATIE VAN DE MINDERJARIGE (artt. 16-19 DRM)
58. De artikelen 16 tot 19 van het Decreet Rechtspositie Minderjarige regelen het recht op inspraak en participatie van de minderjarige. Terwijl artikelen 16 en 17 dit regelen op het individueel niveau, m.n. inspraak en participatie in de eigen jeugdhulpverlening en bij de eigen evaluatie, doen artikelen 18 en 19 dit op collectief niveau door de invoering van een recht op vergaderen en een inspraakregeling in de voorziening.185
A. Inspraak en participatie op individueel niveau
a.1. Artikel 16 DRP: inspraak en participatie bij de eigen jeugdhulp 59. Kinderen en jongeren in de hulpverlening maken zelf deel uit van het beslissingsproces met betrekking tot welke hulpverlening voor hen het meest gepast is.186 Artikel 16 DRM stelt in dit verband dat, onverminderd de procedureregels voor het verlenen van gerechtelijke jeugdhulp, de minderjarige recht heeft op participatie bij de totstandkoming en de uitvoering van de jeugdhulp die hem wordt verleend.187 Het betreft het recht van de jongere op inspraak en participatie in de jeugdhulp en alle procedures die hem aanbelangen.188
a.2. Artikel 17: recht op participatie bij de eigen evaluatie 60. Op basis van artikel 17 DRM heeft de minderjarige, onverminderd de procedureregels voor het verlenen van gerechtelijke jeugdhulp, recht op een periodieke evaluatie van de jeugdhulpverlening die hij krijgt, in verhouding tot de duur van die hulpverlening. Van belang is dat hij ook recht heeft op participatie bij die evaluatie.189 Meer concreet evalueert de minderjarige mee over hoe de voorbije periode verlopen is, of de vooropgestelde doelen
185
J. PUT, Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 553; KINDERRECHTSWINKELS VZW, Aan de slag met het decreet rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp, 2006, deel 5, 2. 186 J. PUT, Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 554. 187 Art. 16 Decreet Rechtspositie Minderjarige. 188 KINDERRECHTSWINKELS VZW, Aan de slag met het decreet rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp, 2006, deel 5, 5. 189 Art. 17 Decreet Rechtspositie Minderjarige; KINDERRECHTSWINKELS VZW, Aan de slag met het decreet rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp, 2006, deel 5, 1.
33
werden behaald, hoe het verder zal verlopen, enz. Op basis hiervan is een eventuele bijsturing van de hulpverlening steeds mogelijk.190
B. Inspraak en participatie op collectief niveau
b.1. Artikel 18: recht op vergaderen 61.
Wat
minderjarigen
betreft
waaraan
voorzieningen
(semi-)residentiële
jeugdhulpverlening bieden, formuleert artikel 18 DRM het recht om met medebewoners te vergaderen over aspecten van de jeugdhulpverlening. Dit voor zover er geen sprake is van strijdigheid met een rechterlijke beslissing en voor zover de opdracht en de organisatie van de jeugdhulpvoorziening in kwestie dat toelaten.191 RECHT OP INSPRAAK EN PARTICIPATIE b.2. Artikel 19: Inspraakregeling 62. Artikel 19 DRM stelt dat jeugdhulpvoorzieningen dienen te beschikken over een regeling met betrekking tot de inspraak van kinderen en jongeren. Deze inspraakregeling moet volgens het decreet ten minste voldoen aan volgende eisen: (1) er is een inspraakorgaan of een inspraakprocedure, (2) indien mogelijk, en in elk geval bij semiresidentiële of residentiële jeugdhulpverlening die gemiddeld ten minste zes maanden bedraagt,
gebeurt
de
inspraak
collectief,
(3)
elke
minderjarige
waaraan
de
jeugdhulpvoorziening jeugdhulpverlening aanbiedt, kan participeren aan de inspraak en, tot slot, (4) de jeugdhulpvoorziening biedt haar medewerking aan om de inspraak te realiseren.192
3.3. Geen definiëring van het begrip kinderparticipatie
63. Verder in deze uiteenzetting (zie nr. 71) zal worden geduid op het feit dat het Kinderrechtenverdrag geen definiëring bevat van het begrip kinderparticipatie, hoewel een duidelijke betekenis van deze notie noodzakelijk is opdat participatierechten van kinderen 190
J. PUT, Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 554. Art. 18 Decreet Rechtspositie Minderjarige; KINDERRECHTSWINKELS VZW, Aan de slag met het decreet rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp, 2006, deel 5, 1; J. PUT, Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 554. 192 Artikel 19 Decreet Rechtspositie Minderjarige; KINDERRECHTSWINKELS VZW, Aan de slag met het decreet rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp, 2006, deel 5, 2. 191
34
gerespecteerd en gerealiseerd kunnen worden.193 Hoe is het echter gesteld met het Decreet Rechtspositie Minderjarige? Net zoals het Kinderrechtenverdrag bevat ook het DRM nergens een definiëring van het begrip participatie of kinderparticipatie.
64. Hoewel het recht op inspraak en participatie van de minderjarige aan bod komt in verschillende artikelen van het Decreet Rechtspositie Minderjarige, is de inhoud van de begrippen ‘inspraak’ en ‘participatie’ niet eenduidig.194 Waar ‘inspraak’ eerder wijst op het recht van de minderjarige om een eigen mening te uiten en het recht dat met deze mening ook daadwerkelijk rekening wordt gehouden in aangelegenheden of procedures die de minderjarige betreffen, gaat participatie verder dan dit.195 Participatie betekent namelijk dat jongeren ook daadwerkelijk actief betrokken worden bij het nemen van beslissingen die hen aangaan.196 BOUVERNE DE BIE en ROOSE gaan hierin nog een stap verder en aanzien participatie als een proces waarin maatschappelijke mogelijkheden en openheid worden ontwikkeld, om op die manier dialoog met cliënten aan te gaan.197
§3. Het Decreet Rechtspositie Minderjarige en het Decreet betreffende de Integrale Jeugdhulp: een meerwaarde voor participatie(rechten) van minderjarigen binnen de bijzondere jeugdbijstand?
65. Het is niet vanzelfsprekend dat wat vandaag in regelgeving wordt beschreven, morgen voor minderjarigen in de hulpverlening daadwerkelijk voelbaar is.198 Op basis van het voorgaande treedt de vraag op de voorgrond naar de eigenlijke meerwaarde van het Decreet Rechtspositie Minderjarige en het Decreet betreffende de Integrale Jeugdhulp voor
193
K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 47-48. 194 J. PUT en I. VAN DER STRAETE, “Integrale Jeugdhulp en Rechtspositie Minderjarigen”, TJK 2004/4, 250; J. PUT, Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 553. 195 ONDERSTEUNINGSSTRUCTUUR BIJZONDERE JEUGDZORG, Procesmap Kinderrechten, Brussel¸OSBJ, 2002, 3. 196 J. PUT en I. VAN DER STRAETE, “Integrale Jeugdhulp en Rechtspositie Minderjarigen”, TJK 2004/4, 250. 197 Zie in dit verband M. BOUVERNE-DE BIE en R. ROOSE, “Participatief werken in de jeugdhulpverlening”, Agora 2003, 19(5), 18-30; J. PUT en I. VAN DER STRAETE, “Integrale Jeugdhulp en Rechtspositie Minderjarigen”, TJK 2004/4, 250. 198 ZORGINSPECTIE EN ONDERWIJSINSPECTIE, Werk maken van kinderrechten, De decreten integrale jeugdhulp in de praktijk, 2010, 6.
35
het bevorderen van participatie(rechten) van kinderen en jongeren binnen de bijzondere jeugdbijstand.
66. Wat het Decreet Integrale Jeugdhulp betreft, werd reeds eerder aangehaald dat dit decreet geldt als juridisch fundament om de jeugdhulpverlening in Vlaanderen meer vraaggericht te maken via duurzame intersectorale samenwerking. Anderzijds draagt het minder bij tot de eigenlijke regeling van participatierechten van kinderen en jongeren en is er bijgevolg sprake van een eerder geringe meerwaarde van dit decreet voor de implementatie van participatie(rechten) van kinderen en jongeren binnen de bijzondere jeugdbijstand. Het Decreet Rechtspositie Minderjarigen anderzijds bevat meer concrete richtlijnen die tot uiting komen in verschillende artikelen, maar een eigenlijke definitie van wat kinderparticipatie nu juist is, ontbreekt.
67. De juridische verankering van participatierechten voor kinderen en jongeren is een essentiële voorwaarde die op zich echter niet voldoende is om te spreken van een effectieve rechtsbescherming.199 Het overbruggen van de afstand tussen rechtsregels en de toepassing ervan in de dagelijkse praktijk vergt veel inspanningen.200 Elke voorziening binnen de bijzondere jeugdbijstand staat voor de opdracht een consequente toepassing van de regelgeving mogelijk te maken en op te volgen. Er zijn acties nodig om hulpverleners te informeren, te sensibiliseren, te vormen en te ondersteunen in hun handelen.201 Dit impliceert ook dat minderjarigen en hun ouders voldoende op de hoogte moeten worden gebracht van de inhoud van de decreten in kwestie.202 Ondanks het bestaan van een juridisch kader dat toepasbaar is op en werkbaar is voor de sector van de bijzondere jeugdzorg, is het aan de voorzieningen zelf om in actie te schieten, om de decreten toe te passen, om gebruik te maken van de bestaande hulpmiddelen die hen in dit verband 199
C. DE WILDE en J. BOSMANS, “Decreet betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp. Ontstaansgeschiedenis, krachtlijnen en randvoorwaarden voor een daadwerkelijke implementatie”, TJK 2004/4, 226. 200 ZORGINSPECTIE EN ONDERWIJSINSPECTIE, Werk maken van kinderrechten, De decreten integrale jeugdhulp in de praktijk, 2010, 6. 201 ZORGINSPECTIE EN ONDERWIJSINSPECTIE, Werk maken van kinderrechten, De decreten integrale jeugdhulp in de praktijk, 2010, 6. 202 C. DE WILDE en J. BOSMANS, “Decreet betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp. Ontstaansgeschiedenis, krachtlijnen en randvoorwaarden voor een daadwerkelijke implementatie”, TJK 2004/4, 226.
36
worden aangereikt, en om minderjarigen systematisch in hun participatierechten te erkennen.203
68. De feitelijke invulling van het begrip kinderparticipatie lijkt, ondanks het bestaan van een juridisch kader, steeds te worden vermeden. De Vlaamse wetgever formuleert enerzijds bepaalde verplichtingen maar laat aan de andere kant na deze te concretiseren. Uiteindelijk is het aan de hulpverlener zelf om een eigen invulling te creëren. Het juridische kader, van toepassing op de bijzondere jeugdbijstand, is onvoldoende werkbaar gebleken.
203
ZORGINSPECTIE EN ONDERWIJSINSPECTIE, Werk maken van kinderrechten, De decreten integrale jeugdhulp in de praktijk, 2010, 6.
37
HOOFDSTUK 3 – HET BEGRIP KINDERPARTICIPATIE CONCEPTEN EN TYPOLOGIEËN 69. Op grond van voorgaande hoofdstukken is een zoektocht ontstaan naar de mogelijkheid tot de implementatie van participatie(rechten) van kinderen en jongeren binnen de Vlaamse bijzondere jeugdbijstand. Zowel het Kinderrechtenverdrag als het Decreet Rechtspositie Minderjarige laten echter na om de notie kinderparticipatie te expliciteren en te duiden. Hoe kan men in de bijzondere jeugdzorg werken aan de implementatie van participatie van kinderen en jongeren als niet geweten is wat dit juist inhoudt? In dit hoofdstuk wordt enerzijds de vraag gesteld naar de betekenis van het concept ‘kinderparticipatie’ en anderzijds naar het bestaan van theoretische modellen die in de wetenschappelijke literatuur tot uiting komen, als mogelijk handvat voor de invulling van participatie van kinderen en jongeren in de praktijk.
§1. Conceptuele onduidelijkheid 1. Geen éénduidige definiëring 70. Tijdens de voorbije twintig jaar heeft de notie ‘kinderparticipatie’ zich ingewerkt in het woordgebruik, de mindset en de praktijken van internationale organen, overheden, NGO’s en professionele organisaties.204 Uit de literatuur blijkt zeer duidelijk dat het begrip ‘participatie’ niet zomaar te definiëren valt. Begrippen als empowerment en participatie worden nochtans vaak gehanteerd vanuit de veronderstelling dat iedereen weet waarover het gaat. Niets is echter minder waar, vermits het gaat om een vlag die vele ladingen dekt.205 Over de rol en betekenis van participatie is op conceptueel vlak sprake van heel wat verwarring en onduidelijkheid.206 Deze moeilijkheid wordt door allerlei auteurs aangekaart en bevestigd. “Participation is a highly complex theme (...), it has many meanings and no
204
C. WILLOW, “Children’s right to be heard and effective child protection. A guide for governments and children rights advocates on involving children and young people in ending all forms of violence”, Save the Children Sweden, 2010, 49. 205 R. ROOSE, De bijzondere jeugdbijstand als opvoeder, Gent, Academia Press, 2006, 157. 206 K. HANSON, “Participatierechten in het IVRK: een analytisch overzicht”, TJK 2002/3, 100.
38
universal definition.”207 “Whilst a shared and consistent definition of participation may be desirable, it is proving difficult tot achieve.”208 “Participatie van cliënten en familieleden is momenteel een modewoord (...) dat op veel verschillende manieren vorm kan krijgen.”209 “Children’s participation should be regarded as a complex notion, not easily encapsulated by a single definition.”210
2. Een poging tot definiëring 71. Opvallend is dat uit het Kinderrechtenverdrag zelf en de voorbereidende werken211 niet blijkt wat juist verstaan moet worden onder participatie.212 Het Verdrag bevat geen expliciet recht op participatie, maar geeft duiding aan het participatiebegrip door middel van verschillende participatierechten.213 HERBOTS en PUT wijzen in dit verband op de afwezigheid van een weloverwogen en ondubbelzinnige perceptie op kinderparticipatie, hoewel een duidelijk begrip van deze notie noodzakelijk is opdat participatierechten van kinderen gerespecteerd en gerealiseerd kunnen worden.214
72. Ondanks het gebrek aan een eenduidige definiëring, is het voor de praktijk noodzakelijk te beschikken over een werkzame definitie van participatie en worden allerlei definities van participatie gehanteerd. Deze variatie aan definities binnen de literatuur komt tot uiting in de verschillende wijzen waarop de term door auteurs wordt toegepast.215 Enkele concrete voorbeelden: 207
M. BAILEY en P. WARD, Child and parent participation in child protection: improving safeguarding through participation, 2009, 2. 208 P. WRIGHT, C. TURNER, D. CLAY en H. MILLS, The participation of children and young people in developing social care, Practice Guidance 6, Social Care Institute for Excellence, 2006, 9. 209 E. TAMBUYZER en C. VAN AUDENHOVE, “Goede praktijken van participatie in de ggz”, Tijdschrift voor Rehabilitatie, 1, 2010, 56 en 63. 210 K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 3. 211 Voor een lijst van alle voorbereidende werken zie http://untreaty.un.org/cod/avl/ha/crc/crc.html. 212 K. HERBOTS, E. ROEVENS EN J. PUT, “Participatierechten van kinderen in scheidingssituaties. Visie en praktijk van scheidingsbemiddelaars”, FJR 2011/111, 313; zie ook S. DETRICK (ed.), The United Nations Convention on the Rights of the Child. A guide to the ‘Travaux Préparatoires’, Dordrecht: Martin Nijhoff Publishers, 2002, 712 p. 213 K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 47. 214 K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 47-48. 215 K. KELLY en H.V. VLAENDEREN, “Evaluating participation processes in community development”, Evaluation and Program Planning, 18 (4), 1995, 372.
39
Het Comité voor de Rechten van het Kind stelt dat participatie het proces is dat, op basis van wederzijds respect, informatiedeling en dialoog tussen kinderen en volwassenen inhoudt. Via participatie leren kinderen namelijk hoe hun mening en die van volwassenen in rekenschap gebracht kunnen worden en op die manier vorm kunnen geven aan een besluitvormingsproces.216
TAMBUYZER en VAN AUDENHOVE onderzochten meer dan veertig omschrijvingen van participatie binnen de geestelijke gezondheidszorg en kwamen aan de hand van een inhoudsanalyse tot een definitie van participatie als inspraak in besluitvorming en actieve deelname aan een waaier van activiteiten (planning, evaluatie, hulpverlening, onderzoek, training, rekrutering enz.) vanuit de ervaringskennis van de persoon, in samenwerking met professionals. De participatie kan zowel op het individuele als op het collectieve niveau plaatsvinden.217
Toegepast op de hulpverleningscontext stelt CASHMORE: “participation does not mean having the right to make the decision or determine the outcome, but it does mean being listened to and having one’s view taken seriously and treated with respect. (...) For children and young people in care (...) participation has the potential to accord children recognition as well as protection.”218
Volgens LANSDOWN gaat het bij participatie om “a simple and self-evidently worthy principle which would, if taken seriously, have a revolutionary impact on the nature of adult-child relationships (...). Without it children are denied the most basic of principles – to be accepted as people in their own right.”219
216
COMITÉ VOOR DE RECHTEN VAN HET KIND, General Comment No. 12 (2009) – The right of the child to be heard, 20 juli 2009, CRC/C/GC/12, §3; K. HERBOTS, E. ROEVENS EN J. PUT, “Participatierechten van kinderen in scheidingssituaties. Visie en praktijk van scheidingsbemiddelaars”, FJR 2011/111, 315. 217 E. TAMBUYZER en C. VAN AUDENHOVE, “Goede praktijken van participatie in de ggz”, Tijdschrift voor Rehabilitatie, 1, 2010, 56. 218 J. CASHMORE, “Promoting the participation of children and young people in care”, Child Abuse and Neglect 26, 2002¸ 838. 219 G. LANSDOWN, “Children’s rights to participation and protection: A critique” in C. C LOKE en M. DAVIES (ed.), Participation and empowerment in child protection, Chichester, Wiley, 1995, 30.
40
VANDERVELDE wijst op enkele kernelementen die impliciet in de meeste definities van participatie terug te vinden zijn. Participatie moet gedefinieerd worden aan de hand vier aspecten van betrokkenheid, gebaseerd op de vragen wie?, wat?, waar? en hoe?.220 De vragen ‘waarom participeren mensen?’ en ‘ wat is het resultaat van participatie?’ worden aan de lijst toegevoegd door HAYWARD, SIMPSON en WOOD.221
UNICEF stelt in verband met kinderparticipatie dat “participation can mean many different things in different circumstances and contexts. In its most basic sense, adolescent participation can be defined as adolescents partaking in and influencing processes, decisions and activities.”222
3. Mogelijke indelingen van participatie 73. Participatie is geen éénduidig afgelijnd begrip. Een participatieve benadering biedt echter ruimte aan het gebruik van verschillende vormen die elkaar kunnen aanvullen, afhankelijk van de setting, de doelstelling, de doelgroep, ervaringen, etc. Elke vorm van participatie heeft zijn voor– en/of nadelen. Verschillende soorten participatie kunnen telkens als twee uiteinden op een continuüm beschreven worden.223 3.1. Actief-passief 74. Participatie die actief is, slaat op een gerichte en uitgesproken activiteit van mensen, die mee deelnemen aan het maatschappelijk leven. Passieve participatie daarentegen kan men omschrijven als onuitgesproken participatie waarbij wel een duidelijk signaal gegeven wordt, maar de verwachte handeling niet tot stand komt. Men mag er bijgevolg niet vanuit gaan dat mensen moeten participeren. Daarnaast is het aan te raden om te zoeken naar de
220
M. VANDERVELDE, “The semantics of participation in social work”, Administration in Social Work, 3 (1), 1979, 65. 221 C. HAYWORD, L. SIMPSON en L. WOOD, “Still left out in the cold: problematising participatory research and development”, Sociologia Ruralis, 44 (1), 2004, 98. 222 UNICEF, “The participation rights of adolescents: a strategic approach”, UNICEF Working Paper Series, 2001, 1. 223 S. BERTREM, Kinderparticipatie in de Bijzondere Jeugdbijstand, 2003, 5; K. DE BACKER, Spannend! Participatieprocessen in de Bijzondere Jeugdbijstand. Ontwerprapport Djinn, Ondersteuningsstructuur Bijzondere Jeugdbijstand, 2006, 13.
41
betekenis van passieve participatie en na te gaan waarom mensen niet gemotiveerd zijn om te participeren.224
3.2. Formeel-informeel 75. Formele participatie is georganiseerde participatie waarbij op een vooraf vastgelegd moment gevraagd wordt om een bijdrage te leveren. Daarentegen zal informele participatie eerder ad hoc gebeuren, als reactie op concrete handelingen of uitingen van mensen. Deze vorm verloopt eerder automatisch en zit ingebed in de dagelijkse interactie.225
3.3. Intern-extern 76. Participatie die intern is, beperkt zich tot het reilen en zeilen van de eigen organisatie of de eigen groep. Externe participatie gaat over de mate waarin kinderen en anderen deelnemen aan het maatschappelijk leven en dus een inbreng hebben in structuren die buiten de eigen organisatie liggen.226
3.4. Handelingsprincipe-beleidsprincipe 77. Participatie als handelingsprincipe is volgens BOUVERNE-DE BIE een middel, een instrument, om vooropgestelde doelen te realiseren. In dit verband stelt ROOSE eveneens dat participatie een middel is om een doel te bereiken en dat het doel het functioneren is in een samenleving waarin inspraak en overleg een grote rol spelen. 227 Participatie als instrument staat in een spanningsverhouding tot participatie als beleidsprincipe, waarbij participatie een uitgangspunt is. Participatie geldt hier als het doel op zich, waarbij democratisering en humanisering het referentiekader zijn. Het in dialoog gaan met de cliënt staat hierbij centraal.228 224
S. BERTREM, Kinderparticipatie in de Bijzondere Jeugdbijstand, 2003, 5. K. DE BACKER, Spannend! Participatieprocessen in de Bijzondere Jeugdbijstand. Ontwerprapport Djinn, Ondersteuningsstructuur Bijzondere Jeugdbijstand, 2006,13; S. BERTREM, Kinderparticipatie in de Bijzondere Jeugdbijstand, 2003, 12. 226 K. DE BACKER, Spannend! Participatieprocessen in de Bijzondere Jeugdbijstand. Ontwerprapport Djinn, Ondersteuningsstructuur Bijzondere Jeugdbijstand, 2006, 13; S. BERTREM, Kinderparticipatie in de Bijzondere Jeugdbijstand,2003, 5-6. 227 R. ROOSE, Participatieve hulpverlening: bron of fata morgana?, Gent, Universiteit Gent, 2005, 4; S. BERTREM, Kinderparticipatie in de Bijzondere Jeugdbijstand, 2003, 6. 228 R. ROOSE, Participatieve hulpverlening: bron of fata morgana?, Gent, Universiteit Gent, 2005, 5; S. BERTREM, Kinderparticipatie in de Bijzondere Jeugdbijstand, 2003, 6. 225
42
3.5. Rechtstreeks-gemedieerd 78. Bij rechtstreekse participatie zijn er geen tussenpersonen waardoor de persoon in kwestie zelf zijn eigen inbreng uit. Bij gemedieerde participatie daarentegen spelen tussenpersonen en/of onderzoek een rol.229
§2. Verscheidene typologieën van kinderparticipatie 79. Het is duidelijk dat kinderparticipatie een complex begrip betreft dat niet zomaar vervat kan worden in één enkele definitie en zich voordoet op allerlei verschillende manieren en momenten.230 Om een onderscheid te maken tussen dimensies van participatie, werden over de jaren heen allerlei verscheidene typologieën ontwikkeld.231 Vaak is er sprake van een zekere overlapping tussen deze modellen en kan de opdeling in categorieën eerder artificieel overkomen. Desondanks dragen deze modellen bij tot het duiden en benoemen van verschillende wijzen van kinderparticipatie.232 In wat volgt, beperken we ons tot een beknopte bespreking van slechts enkele van deze typologieën.
1. ARNSTEIN – ladder of citizen participation (1969) 80. Hoewel het particpatiemodel van ARNSTEIN niet specifiek van toepassing is op kinderen en jongeren, is dit het eerst ontstane participatiemodel dat in de literatuur tot uiting komt. Deze ladder of citizen participation werd ontworpen in 1969.233 ARNSTEIN beschrijft participatie als “the redistribution of power that enables the have-not citizens, presently excluded from the political and economic processes, to be deliberately included in the future...It
229
K. DE BACKER, Spannend! Participatieprocessen in de Bijzondere Jeugdbijstand. Ontwerprapport Djinn, Ondersteuningsstructuur Bijzondere Jeugdbijstand, 2006, 13. 230 K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 3. 231 K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 15. 232 C. HAYWORD, L. SIMPSON en L. WOOD, “Still left out in the cold: problematising participatory research and development”, Sociologia Ruralis, 44 (1), 2004, 98. 233 WEBSITE AUSTRALISCHE OVERHEID – Research and resources about participation, www.kids.nsw.gov.au/uploads/documents/tps_resources.pdf (consultatie 2 februari 2012), 9.
43
is the strategy by which they can induce significant social reform which enables them to share in the benefits of the affluent society.”234
81. Participatie van de burger wordt hierbij voorgesteld door een ladder bestaande uit acht onderscheiden treden. Hoe lager op de ladder, hoe minder sprake van participatie. De twee onderste treden van de ladder worden gekenmerkt door nonparticipation waarbij de machthebbers de mogelijkheid hebben de participanten herop te voeden, eerder dan hen werkelijk te laten participeren bij de vorming van een plan. De treden drie, vier en vijf vallen onder de noemer tokenism. Hier krijgen de “machtelozen” de mogelijkheid om gehoord te worden, hoewel er nog steeds sprake is van een gebrek aan daadkracht. Vanaf de zesde trede ontstaat citizen power en krijgen burgers de mogelijkheid zich in een onderhandelingspositie met de machthebbers te plaatsen. Op het hoogste niveau, treden zeven en acht, krijgen burgers het merendeel van de beslissinghebbende zetels, of zelfs de volledige soevereiniteit, toegewezen.235
ARNSTEIN wijst erop dat de ladder weliswaar een vereenvoudigde voorstelling is van burgerparticipatie, maar dat het illustreert dat er verscheidene gradaties mogelijk zijn. Een volledige scheiding tussen de treden is niet mogelijk.236 Desondanks is er sprake van een eerder hiërarchische aanpak waarbij hét doel is om tot volledige participatie te komen.237
234
S.R. ARNSTEIN, "A Ladder of Citizen Participation", Journal of the American Institute of Planners, 35/4, 1969, 217; C. HAYWORD, L. SIMPSON en L. WOOD, “Still left out in the cold: problematising participatory research and development”, Sociologia Ruralis, 44 (1), 2004, 99. 235 S.R. ARNSTEIN, "A Ladder of Citizen Participation", Journal of the American Institute of Planners, 35/4, 1969, 216-224.. 236 S.R. ARNSTEIN, "A Ladder of Citizen Participation", Journal of the American Institute of Planners, 35/4, 1969, 217. 237 C. HAYWORD, L. SIMPSON en L. WOOD, “Still left out in the cold: problematising participatory research and development”, Sociologia Ruralis, 44 (1), 2004, 99.
44
Figuur 1. ARNSTEIN’s ladder of citizen participation238
2. HART - ladder of child participation (1992) 82. Ten gevolge van het veranderende kindbeeld van de maatschappij hebben verscheidene auteurs ARNSTEIN's participatiemodel aangepast opdat het toegepast kon worden in een context waar kinderen en jongeren kunnen participeren in beslissingsprocessen.239 De eerste persoon die hiervan gebruik maakte, was de socioloog ROGER HART. Enige tijd nadat het Kinderrechtenverdrag van 1989 in werking trad, vormde hij ARNSTEIN’s ‘ladder of citizen participation’ om tot een participatieladder met betrekking tot kinderen.240 HART benadrukte voornamelijk het nut van deze “ladder” bij het bepalen van criteria voor kinderparticipatie in verhouding tot de macht van de volwassenen. 241 HART definieert participatie als "the process of sharing decisions which affect one’s life and the life of the community in which one lives. It is the means by which a democracy is built and it is a standard
238
Afbeelding via www.google.be. WEBSITE AUSTRALISCHE OVERHEID – Research and resources about participation, www.kids.nsw.gov.au/uploads/documents/tps_resources.pdf (consultatie 2 februari 2012), 10. 240 C. WILLOW, “Children’s right to be heard and effective child protection. A guide for governments and children rights advocates on involving children and young people in ending al forms of violence”, Save the Children Sweden, 2010, 53; R. HART, Children's Participation. From Tokenism to Citizenship, Florence, Innocenti Research Centre, UNICEF, 1992, 9. 241 R. HART, Children's Participation. From Tokenism to Citizenship, Florence, Innocenti Research Centre, UNICEF, 1992, 31. 239
45
against which democracies should be measured. Participation is the fundamental right of citizenship."242
83. De ladder van HART bestaat uit acht treden waarvan de laagste drie treden vervat worden onder nonparticipation. Deze niet-participatie uit zich concreet in 'manipulation', 'decoration' en 'tokenism' ten aanzien van kinderen en jongeren.243 Manipulation is de naam van de laagste trede van de participatieladder. Kinderen zijn niet geïnformeerd over de concrete situatie en kunnen bijgevolg geen betekenis geven aan hun handelen. Stellen dat dit participatie is, is foutief. De tweede trede wordt decoration genoemd. Kinderen worden ‘gebruikt’ door volwassenen om op een vrij indirecte wijze ondersteuning te geven aan het doel dat de volwassenen nastreven. Onder tokenism, de derde trede, worden die situaties verstaan waarbij kinderen inspraak lijken te hebben maar in feite toch over weinig of geen keuzemogelijkheden beschikken en de kans niet krijgen om een eigen mening te uiten.244 Degrees of participation doen zich vervolgens voor vanaf de vierde trede. In het midden van de ladder bevinden zich 'assigning and informing children' en 'consulting and informing children'.245 In het kader van de vierde trede, assigned but informed, wijst HART op verschillende elementen waaraan een proces dient te voldoen, opdat het participatief genoemd kan worden: “The children understand the intentions of the project; they know who made the decisions concerning their involvement and why; they have a meaningful (rather than ‘decorative’) role; they volunteer for the project after the project was made clear to them”.246 De vijfde trapladder wordt onder het begrip consulted and informed geplaatst. Activiteiten worden door volwassenen geleid maar kinderen en jongeren worden geraadpleegd en geïnformeerd over de manier waarop van hun inbreng gebruik gemaakt
242
R. HART, Children's Participation. From Tokenism to Citizenship, Florence, Innocenti Research Centre, UNICEF, 1992, 5. 243 R. HART, Children's Participation. From Tokenism to Citizenship, Florence, Innocenti Research Centre, UNICEF, 1992, 9; K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 15. 244 R. HART, Children's Participation. From Tokenism to Citizenship, Florence, Innocenti Research Centre, UNICEF, 1992, 9. 245 R. HART, Children's Participation. From Tokenism to Citizenship, Florence, Innocenti Research Centre, UNICEF, 1992, 11-12; K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 15. 246 R. HART, Children's Participation. From Tokenism to Citizenship, Florence, Innocenti Research Centre, UNICEF, 1992, 11.
46
zal worden.247 Vanaf de zesde trede van de ladder is er volgens HART sprake van ware participatie. Ondanks het feit dat het nog steeds volwassenen zijn die processen in gang zetten, wordt het nemen van beslissingen gedeeld met jongen mensen.248 Deze hoogst mogelijke niveaus van participatie worden gekwalificeerd als ‘adult-initiated, shared decisions’, ‘child-initiated and directed’ en, helemaal bovenaan aan de ladder, ‘child-initiated, shared decisions’.249 84. De visie van HART is, net zoals die van ARNSTEIN, een voorbeeld van een hiërarchische kijk op participatie.250 Het nut van dit model wordt door sommigen in twijfel getrokken, omwille van deze hiërarchische benadering waarbij participatie op de lagere niveaus als minder waardevol beschouwd wordt dan participatie op de hogere niveaus.251
Ondanks deze kritiek haalt HART zelf aan dat de participatieladder niet aanzien moet worden als een eenvoudig meetinstrument voor het nagaan van de participatieve waarde van bepaalde programma’s of projecten. Hij wijst op het bestaan van allerlei verschillende factoren, zoals onder meer de ontwikkeling van het kind en culturele invloeden, die bepalen of er al dan niet sprake is van kinderparticipatie. Daarnaast stelt HART dat het niet noodzakelijk is dat kinderen steeds betrokken worden bij de hoogst mogelijke vormen van participatie. Niet-participatie kan een vorm van participatie inhouden, telkens wanneer het kind of de jongere in kwestie over de mogelijkheid en vrije keuze beschikt om al dan niet te participeren.252
247
R. HART, Children's Participation. From Tokenism to Citizenship, Florence, Innocenti Research Centre, UNICEF, 1992, 12. 248 R. HART, Children's Participation. From Tokenism to Citizenship, Florence, Innocenti Research Centre, UNICEF, 1992, 12. 249 K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 15. 250 K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 15. 251 WEBSITE AUSTRALISCHE OVERHEID – Research and resources about participation, www.kids.nsw.gov.au/uploads/documents/tps_resources.pdf (consultatie 2 februari 2012), 10. 252 R. HART, Children's Participation. From Tokenism to Citizenship, Florence, Innocenti Research Centre, UNICEF, 1992, 11; WEBSITE AUSTRALISCHE OVERHEID – Research and resources about participation, www.kids.nsw.gov.au/uploads/documents/tps_resources.pdf (consultatie 2 februari 2012), 10.
47
Figuur 2. HART’s ladder of child participation253
3. TRESEDER – Degrees of participation (1997) 85. Het model van TRESEDER is niet zozeer een nieuw model, maar eerder een dubbele aanpassing van het model van HART. Enerzijds geeft TRESEDER vijf benaderingen weer van participatie, voorgesteld door middel van een cirkel. Op deze wijze wordt afstand gedaan van het hiërarchische aspect.254 Daarnaast benadrukt hij dat er geen beperking mag zijn van de betrokkenheid van kinderen en jongeren, maar dat volledige participatie zich geleidelijk aan ontwikkelt en niet onmiddellijk aanwezig is.255
86. Om tot zijn model te komen, heeft TRESEDER zich gebaseerd op vijf, door HODGSON ontwikkelde voorwaarden, waaraan voldaan moet zijn opdat er sprake kan zijn van participatie van kinderen en jongeren. Deze voorwaarden worden als volgt geformuleerd: (1) access to those in power, (2) access to relevant information, (3) real choices between
253
Afbeelding uit A. KARSTEN, Participation Models: citizen, youth, online. A chase through the maze, version 2, 2012, 5. 254 K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 16. 255 A. KARSTEN, Participation Models: citizen, youth, online. A chase through the maze, version 2, 2012, 7.
48
different options, (4) support from a trusted, independent person, en (5) a means of appeal or complaint if anything goes wrong.256
Afhankelijk van de concrete omstandigheden en contexten kan een verschillende benadering van participatie worden toegepast. Hoewel het streefdoel een geïnformeerd kind is dat op vrijwillige wijze participeert, is er steeds sprake van verschillende interacties tussen volwassenen en kinderen.257 Figuur 3. TRESEDER’s degrees of participation258
4. SHIER – Pathways to participation (2001) 87. SHIER’s participatiemodel bestaat uit vijf niveau’s van participatie. Net zoals bij de modellen van ARNSTEIN en HART is hier sprake van een hiërarchische structuur.259 Op het eerste niveau, onderaan in de figuur, wordt naar kinderen geluisterd. Ze worden beluisterd en geobserveerd, hoewel ze daar niet speciaal toe gestimuleerd worden.260 Vervolgens worden kinderen gesteund in het uiten van hun kijk op de situatie. Het derde niveau bestaat uit het werkelijk rekening houden met de visies en meningen van kinderen en jongeren, 256
A. KARSTEN, Participation Models: citizen, youth, online. A chase through the maze, version 2, 2012, 7. K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 16. 258 Afbeelding uit A. KARSTEN, Participation Models: citizen, youth, online. A chase through the maze, version 2, 2012, 7. 259 K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 16. 260 S. BERTREM, Kinderparticipatie in de Bijzondere jeugdbijstand, 2003, 10. 257
49
waardoor er sprake is van inspraak.261 Kinderen worden betrokken bij beslissingsprocessen vanaf het vierde niveau. Het betreft het niveau waarop het Kinderrechtenverdrag zich situeert.262 Op het hoogste niveau, niveau vijf, verkrijgen kinderen en jongeren eigen verantwoordelijkheid en zeggenschap bij het maken van beslissingen.263 Bovenaan in de afbeelding worden drie termen vermeld die wijzen op drie verschillende fases van verplichting, namelijk openings, opportunities en obligations. Het model van SHIER voorziet bijgevolg in een reeks van 15 vragen als middel voor het plannen van participatie.264 Figuur 4. SHIER’s pathways to participation265
5. UNICEF – Strategic approach to participation (2001) 88. Vermits participatie een recht is waarover ook kinderen en jongeren beschikken, moet het aanzien worden als een doel op zich.266 Met deze stelling in het achterhoofd, ontwikkelde UNICEF in 2001 het strategic approach model ten aanzien van kinderparticipatie. 261
S. BERTREM, Kinderparticipatie in de Bijzondere jeugdbijstand, 2003, 10. S. BERTREM, Kinderparticipatie in de Bijzondere jeugdbijstand, 2003, 10. 263 K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 16. 264 K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 16. 265 Afbeelding uit A. KARSTEN, Participation Models: citizen, youth, online. A chase through the maze, version 2, 2012, 10. 266 UNICEF, “The participation rights of adolescents: a strategic approach”, UNICEF Working Paper Series, 2001, 5. 262
50
Het doel van dit model werd het stimuleren van discussie en het voorzien van een bron voor al diegenen die interesse hebben in het promoten van betekenisvolle participatie van kinderen en jongeren en dit op zowel lokaal, nationaal als internationaal niveau.267
89. In het kader van onderstaande figuur stelt UNICEF het volgende: “The goal of adolescent participation programmes is to ensure that young people aged 10-19 years have the capabilities, opportunities and supportive environments necessary to participate effectively and meaningfully in as enlarged a space as possible (along the four axes shown), to the maximum extent of their evolving capacities. Participation along these axes should not be arbitrarily denied to adolescents, but it should also always be voluntary and not coerced.”268 Figuur 5. UNICEF’s strategic approach model269
6. SHIER et al. – Yingyang model of youth participation (2012) 99. Eerder werd reeds het participatiemodel pathways to participation van SHIER aangekaart, dat hij ontwierp in het jaar 2001. In 2012 kwam SHIER tot een nieuw model genaamd het yingyang model of youth participation. Naar aanleiding van een 267
A. KARSTEN, Participation Models: citizen, youth, online. A chase through the maze, version 2, 2012, 12. UNICEF, “The participation rights of adolescents: a strategic approach”, UNICEF Working Paper Series, 2001, 18; A. KARSTEN, Participation Models: citizen, youth, online. A chase through the maze, version 2, 2012, 12. 269 Afbeelding uit A. KARSTEN, Participation Models: citizen, youth, online. A chase through the maze, version 2, 2012, 12. 268
51
onderzoeksproject met betrekking tot participatie van kinderen en jongeren in Nicaragua en de invloed die ze uitoefenen op politici en beleidsmakers, ontwikkelde het team van SHIER het onderstaande model. Het bevat acht centrale concepten, op basis van een integratie van twee complementaire benaderingen: een mensenrechtelijke benadering en een benadering waarbij de ontwikkeling van de mens centraal staat.270
Na afloop van het onderzoeksproject kwam men tot volgend besluit: “The research identified pre-conditions, participation spaces and ways of organising for effective advocacy, and facilitation methods that had proved effective. It concludes that children and young people who achieve effective advocacy are generally self-empowered, but can count on effective adult support and facilitation. They work through coordination with the authorities and not by clashing with them, but need to ensure effective follow up if they want politicians to keep their promises.”271 Figuur 6. SHIER’S Yingyang model of youth participation272
270
A. KARSTEN, Participation Models: citizen, youth, online. A chase through the maze, version 2, 2012, 39. A. KARSTEN, Participation Models: citizen, youth, online. A chase through the maze, version 2, 2012, 39. 272 Afbeelding uit A. KARSTEN, Participation Models: citizen, youth, online. A chase through the maze, version 2, 2012, 39. 271
52
7. HERBOTS en PUT – The participation disc (in publicatieproces) 100. HERBOTS en PUT pleiten, in tegenstelling tot het gebruik van een enkele definitie, voor een kader of framework door middel waarvan men kinderparticipatie kan analyseren en begrijpen. Participatie kan volgens hen het best aanzien worden als een containerbegrip, dat verschillende invullingen kent. Het dient bijgevolg ook ruimer begrepen te worden dan loutere manieren waarop participatie kan plaatsvinden. Participatie bestaat namelijk uit vier te onderscheiden kernfactoren: het doel van de participatie, de context van participatie, de betrokken actoren en de wijze van participatie.273
7.1. Doel 101. THOMAS stelt dat de manier waarop participatie wordt aanschouwd en geëvalueerd verschillend zal zijn naargelang het doel dat voorop gesteld wordt.274 Er is steeds sprake van één of meerdere doelen die door middel van participatie nagestreefd worden. Participatie kan daarbij een middel zijn om een ander doel te bereiken maar het kan ook een doel op zich zijn.275 7.1.1. PARTICIPATIE ALS MIDDEL OM EEN ANDER DOEL TE BEREIKEN
102. In de literatuur wordt vaak een onderscheid gemaakt tussen drie soorten doelstellingen of redenen kinderparticipatie:
juridische
die nagestreefd kunnen worden door middel van doelstellingen,
sociale
doelstellingen
en
politieke
273
K. HERBOTS, E. ROEVENS EN J. PUT, “Participatierechten van kinderen in scheidingssituaties. Visie en praktijk van scheidingsbemiddelaars”, FJR 2011/111, 314; K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 23. 274 N. THOMAS, “Towards a theory of children’s participation”, The International Journal of Children’s Rights, 15(2), 2007, 199; K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces,4. 275 P. KIRBY, C. LANYON, K. CRONIN EN R. SINCLAIR, Building a Culture of Participation: Research report, London, Department for Education and Skills, 2003, 122; N. THOMAS, “Towards a theory of children’s participation”, The International Journal of Children’s Rights, 15(2), 2007, 199; K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 5; U. KILKELLY, Listening to children about justice: report of the Council of Europe consultation with children on child-friendly justice, Group of specialists on child-friendly justice. CJ-S-H, 14 rev. Strasbourg: Council of Europe, 2010, 13.
53
doelstellingen.276 De participatie van kinderen en jongeren zal echter steeds verantwoord kunnen worden door middel van een combinatie van verschillende redenen.277
7.1.2. PARTICIPATIE ALS DOEL OP ZICH
103. Vermits participatie aanzien wordt als een fundamenteel mensenrecht278, als een fundamenteel recht van burgerschap279 en een democratisch principe280, is participatie op zich een nastrevenswaardig doel.281 Werkelijke participatie kan echter zeer verschillend en ongelijk zijn tussen personen onderling. Op deze wijze kan het resultaat van participatie nooit éénduidig bepaald worden, vermits het gaat om een open proces dat gekenmerkt wordt door constante dialoog.282
7.1.3. EEN CONTINUÜM
104. HERBOTS en PUT komen tot de vaststelling dat er geen sprake is van een tegenstelling tussen de opvatting van kinderparticipatie als een middel om een ander doel te bereiken en de opvatting die stelt dat het een doel op zich is. Beide benaderingen zijn gelijkwaardig en dienen aan de uiteinden van een continuüm geplaatst te worden.283 Ze verwijzen in dit verband naar BROWN, die stelt dat “whilst it is necessary to be clear about different ideological origins (...), it is important not to get too tied up in neat theoretical typologies. In practice, activities are shot through with multiple purposes and ideological justifications that shift over time and with respect tot different audiences.”284 276
P. KIRBY, C. LANYON, K. CRONIN EN R. SINCLAIR, Building a Culture of Participation: Research report, London, Department for Education and Skills, 2003, 29; K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 5. 277 K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 6. 278 UNICEF, “The participation rights of adolescents: a strategic approach”, UNICEF Working Paper Series, 2001, 5. 279 R. HART, Children's Participation. From Tokenism to Citizenship, Florence, Innocenti Research Centre, UNICEF, 1992, 5. 280 M. LEYS, S. REYNTENS EN M. GOBERT, Patiëntenparticipatie in het gezondheidszorgbeleid, Brussel, Koning Boudewijnstichting, 2007, 11. 281 K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 7. 282 K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 7. 283 K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 7. 284 I. BROWN, “Involving the public in general practice in an urban district: levels and type of activity and perceptions of obstacles”, Health and Social Care in the Community, 8 (4), 251-252; K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 7.
54
7.2. Context 105. Om de context te bepalen waarbinnen participatie zich afspeelt, dienen steeds de sociale omgeving en het onderwerp van de participatieactiviteit te worden bepaald.
7.2.1. SOCIALE OMGEVING
106. Participatie van kinderen en jongeren speelt zich af op verschillende sociale niveau’s binnen de samenleving. HERBOTS en PUT285 verwijzen in dit verband naar het ecologische model van BRONFENBRENNER286, waarbij de omgeving van een kind verdeeld wordt in subsystemen. Vijf subsystemen worden onderscheiden: het microsysteem, het mesosysteem, het exosysteem, het macrosysteem en het chronosysteem.287 De drie meest gekende en meest gebruikte subsystemen zijn het micro-, het meso- en het macrosysteem. Het microsysteem verwijst naar de relatie tussen een kind en zijn onmiddellijke omgeving zoals gezin, familie, school en vriendenkring.288 Het macrosysteem overstijgt het individuele niveau en wijst op de algemene (sub)culturen die aanwezig zijn in de samenleving. Voorbeelden hiervan zijn gebruiken en gewoontes, levensstijlen, geloof, kennis, etc. Het mesosysteem ten slotte situeert zich tussen het micro- en macrosysteem. De relatie tussen thuis en school is volgens BRONFENBRENNER een voorbeeld van dit mesosysteem, waarbij het gaat om een systeem bestaande uit verschillende microsystemen.289 Ondanks de opsplitsing van de sociale omgeving in verschillende niveau’s, is een zekere interactie tussen deze systemen absoluut noodzakelijk opdat van participatie sprake kan zijn.290
285
K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces,8. 286 U. BRONFENBRENNER, “Ecological Models of Human Development” in M. GAUVAIN en M. COLE (eds.), Readings on the development of children, New York, Freeman, 1994, 37-43. 287 U. BRONFENBRENNER, “Ecological Models of Human Development” in M. GAUVAIN en M. COLE (eds.), Readings on the development of children, New York, Freeman, 1994, 39-41. 288 U. BRONFENBRENNER, “Ecological Models of Human Development” in M. GAUVAIN en M. COLE (eds.), Readings on the development of children, New York, Freeman, 1994, 39 289 U. BRONFENBRENNER, “Ecological Models of Human Development” in M. GAUVAIN en M. COLE (eds.), Readings on the development of children, New York, Freeman, 1994, 40. 290 K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 9.
55
7.2.2. ONDERWERP
107. Met het participatieonderwerp worden die domeinen bedoeld waarbinnen participatie plaatsvindt. Hierbij kan het gaan om aangelegenheden inzake familie, school, gezondheid, jeugdrecht, etc.291 Kinderen of jongeren kunnen op deze manier zowel participeren wanneer het gaat over alledaagse beslissingen als wanneer het gaat om meer serieuze en ingrijpende beslissingen.292
7.3. Betrokken actoren 108. Er wordt bepaald wie de (mogelijke) betrokken actoren zijn aangaande participatie. Het gaat hierbij om kinderen, hun ouders en andere volwassenen.293
7.4. Wijze 109. Kinderparticipatie kan zich op verschillende manieren en op verschillende momenten voordoen. De manier waarop participatie wordt nagestreefd, is steeds afhankelijk van de gebruikte typologieën en participatiestijlen.294 Voorbeelden van typologieën kwamen eerder in dit hoofdstuk reeds aan bod.
110. Vermits de vier bovenstaande componenten – doel, context, betrokken actoren en wijze - onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn, pleiten HERBOTS en PUT voor het gebruik van een participation disc om de betekenis van participatie te verduidelijken. Ze komen tot de conclusie dat “Such attempt to a more integrated approach to the concept of participation also illustrates how the interpretation given to participation can differ and change over time. Therefore, participation can be viewed as a process rather than a static, one-off event.”295
291
K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 9. 292 P. KIRBY, C. LANYON, K. CRONIN EN R. SINCLAIR, Building a Culture of Participation: Research report, London, Department for Education and Skills, 2003, 26. 293 K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 10. 294 K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 4. 295 K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 23.
56
Figuur 7. HERBOTS en PUT - The participation disc296
§3. Toegepast op de bijzondere jeugdzorg: een mogelijke conclusie 111. De aangekaarte participatiemodellen lijken allen een onderscheid te maken tussen meer en minder actieve vormen van kinderparticipatie. Het lijkt mogelijk een continuüm te schetsen dat gaat van weinig intensieve tot zeer actieve participatie. De meest actieve variant moet daarbij niet noodzakelijk als de meest wenselijke en hiërarchisch hoogste naar voren worden geschoven.297 Eerder werd in dit verband reeds verwezen naar een citaat van BROWN, waarin wordt gesteld dat “whilst it is necessary to be clear about different ideological origins (...), it is important not to get too tied up in neat theoretical typologies. In practice, activities are shot through with multiple purposes and ideological justifications that shift over time and with respect tot different audiences.”298 (zie nr. 104). Uit de literatuur over kinderparticipatie blijkt dat de keuze voor een bepaalde methodiek in sterke mate afhankelijk is van de doelstellingen die men nastreeft en de randvoorwaarden die aanwezig zijn.299 Daarnaast worden participatiemodellen steeds ontwikkeld vanuit een bepaalde kijk
296
Afbeelding uit K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 24. 297 M. LEYS, S. REYNTENS en M. GOBERT, Patiëntenparticipatie in het gezondheidszorgbeleid, Brussel, Koning Boudewijnstichting, 2007, 22. 298 I. BROWN, “Involving the public in general practice in an urban district: levels and type of activity and perceptions of obstacles”, Health and Social Care in the Community, 8 (4), 251-252; K. HERBOTS en J. PUT, The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 7. 299 M. LEYS, S. REYNTENS en M. GOBERT, Patiëntenparticipatie in het gezondheidszorgbeleid, Brussel, Koning Boudewijnstichting, 2007, 31.
57
op een situatie, vanuit een specifieke achtergrond die onder meer bepaald wordt door culturele, sociaal-economische, juridische, wetenschappelijke en andere factoren.
112. Omwille van deze redenen is het niet verwonderlijk dat participatiemodellen geen allround en pasklaar antwoord bieden voor de implementatie van kinderparticipatie in de praktijk. Ze dienen steeds ingepast te worden in de concrete context waarin participatie van kinderen en jongeren wordt nagestreefd, zoals bijvoorbeeld de context van de bijzondere jeugdbijstand.
113. Zonder een voorkeur te uiten voor één of meerdere participatiemodellen, bevat elk van deze modellen waardevolle elementen die een basis kunnen vormen voor de ontwikkeling van participatiemethoden en de implementatie van participatierechten voor kinderen en jongeren in de bijzondere jeugdbijstand. In het volgende hoofdstuk focussen we op enkele van deze elementen in relatie tot de eigenheid van de sector van de bijzondere jeugdzorg.
58
HOOFDSTUK 4 – EEN TYPOLOGIE VAN KINDERPARTICIPATIE SPECIFIEK VOOR DE BIJZONDERE JEUGDBIJSTAND? 114. In het voorgaande werd het belang van participatie en participatierechten van kinderen en jongeren reeds meermaals benadrukt. Eveneens binnen de bijzondere jeugdzorg dient er aandacht te zijn voor het bestaan en de implementatie van dit soort participatie(rechten). Zonder een voorkeur te uiten voor één of meerdere definities van het participatiebegrip of voor bepaalde participatiemodellen, trachten we in wat volgt aandachtspunten te formuleren die een handvat kunnen aanreiken voor het werken aan de implementatie van participatie(rechten) voor kinderen en jongeren binnen de specifieke werking van de Vlaamse bijzondere jeugdbijstand.
§1. Vooruitgangsperspectief 115. Participatie van minderjarigen aan integrale jeugdhulpverlening, en dus ook aan de bijzondere jeugdzorg, wordt gelegitimeerd vanuit verschillende referentiekaders. Deze benaderingen zijn steeds verbonden aan een bepaald kind- of mensbeeld waarin de noties van competentie en incompetentie vaak centraal staan.300 De actieve participatie van kinderen en jongeren binnen de context van de bijzondere jeugdbijstand wordt grotendeels benaderd vanuit een vooruitgangsperspectief301, waarbij participatie geacht wordt empowerend te werken, te zorgen voor een grotere machtsgelijkheid tussen cliënten en hulpverleners en de vrijheid van kinderen en jongeren te vergroten.302 Dit perspectief vormt mede de concrete context van de bijzondere jeugdbijstand.
300
V. CARETTE, Een groeiproces naar structurele participatie. Participatie van minderjarigen en ouders aan beleidsontwikkeling inzake integrale jeugdhulpverlening, Brussel, Centrum voor Bevolkings- en Gezinsstudie, 2004,16. 301 Dit perspectief wordt bijvoorbeeld geuit door: M. DE WINTER, Kinderen als medeburgers. Kinder- en jeugdparticipatie als maatschappelijk opvoedingsperspectief , Utrecht, de Tijdstroom, 1995, 198 p; V. CARETTE, Een groeiproces naar structurele participatie. Participatie van minderjarigen en ouders aan beleidsontwikkeling inzake integrale jeugdhulpverlening, Brussel, Centrum voor Bevolkings- en Gezinsstudie, 2004, 80 p. 302 R. ROOSE, De bijzondere jeugdbijstand als opvoeder, Gent, Academia Press, 2006, 71.
59
§2. Aandachtspunten voor implementatie? 116. Participatiemodellen en participatiemethoden dienen steeds ingepast te worden in de concrete context waarin de participatie van kinderen en jongeren wordt nagestreefd. Vertrekkende vanuit de eigenheid van de sector van de bijzondere jeugdbijstand, komen in wat volgt enkele aandachtspunten aan bod die in het achterhoofd gehouden dienen te worden bij het participatief werken met kinderen en jongeren. Zonder aandacht voor deze elementen is de afstand tussen de rechtsregels omtrent kinderparticipatie en de dagelijkse praktijk van de bijzondere jeugdbijstand moeilijk te overbruggen. De geselecteerde aandachtspunten zijn geïnspireerd op de eerder besproken participatiemodellen en zijn getiteld als volgt: visie; over alle niveaus heen; dialoog; kennis, begrijpen en duidelijkheid; communicatief proces en open houding; kansen, mogelijkheden en ontwikkeling; steun.
1. Visie 117. Een belangrijke eerste stap bij het nastreven van participatie voor kinderen en jongeren binnen de bijzondere jeugdbijstand is de uitwerking van een duidelijke visie hieromtrent.303 Wat is participatie in onze organisatie? Hoe moeten we ermee omgaan?304 Zoals eerder aangetoond, bestaat er geen eenduidige definitie van wat participatie nu juist inhoudt en komen in de literatuur allerlei verschillende theoretische modellen tot uiting die het begrip trachten vorm te geven. Desondanks is het van groot belang dat binnen eenzelfde organisatie of voorziening alle hulpverleners dezelfde visie op participatie onderschrijven.305 De ontwikkeling van een visie vormt namelijk een denkkader van waaruit men in de praktijk van start kan gaan. De eerder besproken participatiemodellen, definiëringen, theoretische indelingen, etc. kunnen een hulpmiddel zijn om tot dit denkkader te komen.
118. De visie die binnen een voorziening tot stand komt, is onlosmakelijk verbonden met de vraag naar de mogelijkheden binnen de voorziening. Er bestaan namelijk verschillende 303
S. BERTREM, Kinderparticipatie in de Bijzondere jeugdbijstand, 2003, 2. STEUNPUNT JEUGDHULP, participatieve hulpverlening, www.steunpuntjeugdhulp.be/?action=onderdeel&onderdeel=231&titel=Participatieve+hulpverlening (consultatie 12 mei 2012), deel 2. 305 S. BERTREM, Kinderparticipatie in de Bijzondere jeugdbijstand, 2003, 4. 304
60
werkvormen binnen de bijzondere jeugdbijstand. Kinderen die verblijven in een residentiële voorziening beschikken over zeer veel mogelijkheden om te participeren. Ze kunnen bijvoorbeeld de inrichting van hun kamer bepalen, kiezen wat ze willen eten, mee bepalen welke uitstappen gemaakt kunnen worden enzovoort. Voor kinderen die daarentegen ambulant begeleid worden of die in een dagcentrum verblijven, is er heel wat minder tijd om met hen bezig te zijn en is er sprake van een volledige andere manier van werken. 306
119. Een visie op participatie(rechten) is vervolgens niet onveranderbaar. Het betreft een dynamisch proces dat geëvalueerd, besproken en herbekeken kan worden. BERTREM wijst in dit verband op het nut van het opstarten van een vorm van intervisie voor begeleiders en hulpverleners, zodat op deze wijze participatiemogelijkheden voor kinderen en jongeren steeds beter uitgebouwd worden.307 De combinatie van werken aan een visie en deze verder ontwikkelen door er met jongeren over te praten en concreet aan de slag te gaan, lijkt in de praktijk het meeste kans op slagen te hebben.308
120. Bij de vorming van een visie omtrent participatie van kinderen en jongeren dient men tot slot aandacht te hebben voor de grenzen die verbonden kunnen zijn aan participatie. Alleen op deze wijze kan men op een constructieve manier te werk gaan.309 De specifieke context van de bijzondere jeugdbijstand wordt vaak gekenmerkt door een spanningsveld tussen bescherming en participatie. Hierdoor ontstaat soms een conflict tussen kinderrechten, waaronder participatie, en de context van de bijzondere jeugdbijstand. De hulpverlening wordt vaak geboden uit maatschappelijke noodzaak, vermits kinderen in de bijzondere jeugdbijstand terechtkomen omwille van een gevaarsituatie waartegen ze beschermd moeten worden.310 Een tweede mogelijke beperking die zich met betrekking tot participatie voordoet, is de “meerzijdige partijdigheid”. Dit houdt in dat, naast het kind of de jongere, ook ouders en andere personen vragen, noden en wensen hebben die in het hulpverleningstraject aan bod 306
S. BERTREM, Kinderparticipatie in de Bijzondere jeugdbijstand, 2003, 4. S. BERTREM, Kinderparticipatie in de Bijzondere jeugdbijstand, 2003, 8. 308 STEUNPUNT JEUGDHULP, participatieve hulpverlening, www.steunpuntjeugdhulp.be/?action=onderdeel&onderdeel=231&titel=Participatieve+hulpverlening (consultatie 12 mei 2012), deel 2. 309 S. BERTREM, Kinderparticipatie in de Bijzondere jeugdbijstand, 2003, 7. 310 S. BERTREM, Kinderparticipatie in de Bijzondere jeugdbijstand, 2003, 7. 307
61
komen. Men moet als hulpverlener vaak kijken en luisteren naar andere mensen dan de kinderen zelf, zelfs al gaat het om zaken die de kinderen aanbelangen. 311 Het is aan de hulpverleners om grenzen te stellen aan de verschillende hulpvragen en belangen opdat hierin duidelijkheid geschept kan worden.312
2. Over alle niveaus heen 121. Participatief werken moet zich afspelen op alle niveaus binnen een voorziening opdat er sprake kan zijn van een werkelijke implementatie van participatierechten van kinderen en jongeren. De voorziening op zich moet op een participatieve wijze functioneren. Naast kinderen en jongeren moeten eveneens de ouders, hupverleners en andere medewerkers over de mogelijkheden beschikken om te participeren.313 Niet het tot stand brengen van participatie op zich is hier van belang, maar wel het nastreven van een kwaliteitsvolle hulpverlening waarin participatief werken een centraal uitgangspunt vormt. Meer concreet moet participatie van minderjarigen en hun ouders aan de jeugdhulpverlening op het micro, meso- en macroniveau gerealiseerd worden.314 Het micro- en mesoniveau hebben betrekking op een participatieve hulpverleningspraxis, namelijk de context van de individuele hulpverlening op het niveau van een voorziening en het ruimere netwerk. Het macroniveau heeft betrekking op de beleidsplanning en -ontwikkeling die participatief tot stand komt.315 Er wordt bijgevolg een onderscheid gemaakt tussen participatie op het niveau van de beleidsontwikkeling enerzijds en participatie op het niveau van de hulpverleningspraxis anderzijds.
311
S. BERTREM, Kinderparticipatie in de Bijzondere jeugdbijstand, 2003, 8. S. BERTREM, Kinderparticipatie in de Bijzondere jeugdbijstand, 2003, 8. 313 S. BERTREM, Kinderparticipatie in de Bijzondere jeugdbijstand, 2003, 10. 314 V. CARETTE, Een groeiproces naar structurele participatie. Participatie van beleidsontwikkeling inzake integrale jeugdhulpverlening, Brussel, Centrum voor 2004, 25. 315 V. CARETTE, Een groeiproces naar structurele participatie. Participatie van beleidsontwikkeling inzake integrale jeugdhulpverlening, Brussel, Centrum voor 2004, 25-26. 312
minderjarigen en ouders aan Bevolkings- en Gezinsstudie, minderjarigen en ouders aan Bevolkings- en Gezinsstudie,
62
2.1. Niveau beleidsontwikkeling
122. CARETTE maakt een onderscheid tussen twee manieren waarop men met participatieve beleidsontwikkeling kan omspringen: participatie als beleidsprincipe en participatie als burgerschapsrecht.316
2.1.1. PARTICIPATIE ALS BELEIDSPRINCIPE
123. Beleidsparticipatie gaat uit van het recht van burgers op participatie aan beleidsontwikkeling.317 Er is sprake van een evolutie naar meer regelgeving die voorziet in participatieprocessen bij beleidsvoorbereiding en –planning. Dit uit zich meestal in de vorm van inspraak- of participatieprocedures zoals bijvoorbeeld het Decreet Integrale Jeugdhulp. Het doel dat men hiermee wil bereiken is de verhoging van de kans dat het beleid beter tegemoet komt aan de noden en behoeften van de doelgroep in kwestie. Effectiviteit en efficiëntie van het beleid vormen een centrale zorg die men via participatie tracht te bereiken.318
124. In dit verband worden door de overheid allerlei participatiestructuren opgelegd waarin vertegenwoordigers van sectoren of van cliëntengroepen een mandaat opnemen. Voorbeelden hiervan betreffen de lokale overlegplatforms, de Regionale Stuurgroep Integrale Jeugdhulpverlening, schoolraden, etc.319 In de bijzondere jeugdzorg uit dit zich in aandacht voor bewonersvergaderingen en cliëntengroepen of participatie bij stuurgroepen in de integrale jeugdhulp. Het betrekken van kinderen en jongeren zelf bij dergelijke structuren is niet eenvoudig. Het is echter maar door te participeren in dagelijkse
316
V. CARETTE, Een groeiproces naar structurele participatie. Participatie van beleidsontwikkeling inzake integrale jeugdhulpverlening, Brussel, Centrum voor 2004, 32-35. 317 V. CARETTE, Een groeiproces naar structurele participatie. Participatie van beleidsontwikkeling inzake integrale jeugdhulpverlening, Brussel, Centrum voor 2004, 34. 318 V. CARETTE, Een groeiproces naar structurele participatie. Participatie van beleidsontwikkeling inzake integrale jeugdhulpverlening, Brussel, Centrum voor 2004, 32. 319 V. CARETTE, Een groeiproces naar structurele participatie. Participatie van beleidsontwikkeling inzake integrale jeugdhulpverlening, Brussel, Centrum voor 2004, 33.
minderjarigen en ouders aan Bevolkings- en Gezinsstudie, minderjarigen en ouders aan Bevolkings- en Gezinsstudie, minderjarigen en ouders aan Bevolkings- en Gezinsstudie, minderjarigen en ouders aan Bevolkings- en Gezinsstudie,
63
aangelegenheden dat er kansen voor empowerment ontstaan. Dat vormt de basis voor participatie in allerlei beleidsstructuren.320
2.1.2. PARTICIPATIE ALS BURGERSCHAPSRECHT
125. Participatie van burgers aan beleidsontwikkelingsprocessen moet ruimer gezien worden dan louter de activerende participatie van burgers binnen de bestaande participatiestructuren. Het gaat hier eerder om het recht van alle betrokkenen om hun visie en betekenisverlening te uiten op de jeugdhulpverlening en een menswaardig bestaan. In dit verband dient men op zoek te gaan naar methodes om de betekenisgeving van mensen, die op andere dan de dominante manieren aan het maatschappelijke gebeuren participeren, te ondersteunen en een plaats te geven in het debat.321
2.2. Niveau hulpverleningspraxis 126. Op het niveau van de eigenlijke hulpverlening kan een onderscheid gemaakt worden tussen participatie binnen de individuele relatie van de minderjarige met de hulpverlener enerzijds en participatie van minderjarigen op het niveau van de voorziening anderzijds.
2.2.1. INDIVIDUELE RELATIE TUSSEN MINDERJARIGE EN HULPVERLENER
127. Op basis van een onderzoek omtrent participatie van minderjarigen en ouders aan de beleidsontwikkeling inzake integrale jeugdhulpverlening bleek de meerderheid van de geïnterviewden de individuele relatie tussen minderjarigen en/of ouders en de hulpverlener te beschouwen als de basis voor duurzame structurele participatie. Het betreft een basisvoorwaarde tot het realiseren van participatie op andere niveaus.322 Volgens DE WINTER dient in eerste instantie de dialoog tussen enerzijds de hulpverlener en anderzijds de minderjarige en de ouders centraal te staan. Ze stelt dat “vormen van inspraak die als het ware van bovenaf bedacht worden om het democratisch functioneren van besturen 320
K. DE BACKER, Spannend! Participatieprocessen in de Bijzondere Jeugdbijstand. Ontwerprapport Djinn, Ondersteuningsstructuur Bijzondere Jeugdbijstand, 2006, 25. 321 V. CARETTE, Een groeiproces naar structurele participatie. Participatie van minderjarigen en ouders aan beleidsontwikkeling inzake integrale jeugdhulpverlening, Brussel, Centrum voor Bevolkings- en Gezinsstudie, 2004, 34-35. 322 V. CARETTE, Een groeiproces naar structurele participatie. Participatie van minderjarigen en ouders aan beleidsontwikkeling inzake integrale jeugdhulpverlening, Brussel, Centrum voor Bevolkings- en Gezinsstudie, 2004, 26.
64
of instellingen te legitimeren, voor jeugdigen weinig interessant zijn. (...) Zo is het evenmin te verwachten dat veel jeugdige cliënten zich geroepen zullen voelen om op een hoger abstractieniveau te vergaderen over het reilen en zeilen van de instelling.”323 Er is nood aan een permanente aandacht voor een open dialoog over de hulpverlening met aandacht voor het perspectief van alle betrokken actoren, ook dat van kinderen en jongeren.324 De hulpverlener dient mogelijkheden te scheppen voor het ontstaan van een reflectieproces met de kinderen en jongeren inzake hun eigen leefsituatie, de gebeurtenissen die zich daarin afspelen en de betekenis die de ze daar zelf aan geven. Anderzijds impliceert participatieve hulpverlening ook dat de hulpverlener reflecteert over zijn positie in de verhouding tussen de minderjarige, de ouders en de samenleving.325
2.2.2. PARTICIPATIE VAN MINDERJARIGEN OP VOORZIENINGENNIVEAU
128. Het
Decreet
jeugdhulpverlening
betreffende vormt
een
de
Rechtspositie
voorbeeld
van
van
een
de
Minderjarige
decretale
in
verankering
de van
inspraakorganen voor de invulling van het recht van cliënten op inspraak en participatie op voorzieningenniveau.326 Artikel 19 van het DRM stelt dat jeugdhulpvoorzieningen moeten beschikken over een regeling met betrekking tot inspraak van de minderjarigen (zie nr. 62).327 Deze regeling moet ten minste voldoen aan vier eisen. In elke jeugdhulpvoorziening dient ten eerste een inspraakorgaan of inspraakprocedure aanwezig te zijn. 328 Ten tweede moeten voorzieningen, die minstens zes maanden (semi-)residentiële jeugdhulpverlening aanbieden, voorzien in inspraak die op collectieve wijze gebeurt.329 Vervolgens dient elke 323
M. DE WINTER, Kinderen als medeburgers. Kinder- en jeugdparticipatie als maatschappelijk opvoedingsperspectief , Utrecht, de Tijdstroom, 1995, 158; V. CARETTE, Een groeiproces naar structurele participatie. Participatie van minderjarigen en ouders aan beleidsontwikkeling inzake integrale jeugdhulpverlening, Brussel, Centrum voor Bevolkings- en Gezinsstudie, 2004, 26. 324 V. CARETTE, Een groeiproces naar structurele participatie. Participatie van minderjarigen en ouders aan beleidsontwikkeling inzake integrale jeugdhulpverlening, Brussel, Centrum voor Bevolkings- en Gezinsstudie, 2004, 26. 325 V. CARETTE, Een groeiproces naar structurele participatie. Participatie van minderjarigen en ouders aan beleidsontwikkeling inzake integrale jeugdhulpverlening, Brussel, Centrum voor Bevolkings- en Gezinsstudie, 2004, 27. 326 V. CARETTE, Een groeiproces naar structurele participatie. Participatie van minderjarigen en ouders aan beleidsontwikkeling inzake integrale jeugdhulpverlening, Brussel, Centrum voor Bevolkings- en Gezinsstudie, 2004, 30. 327 Art. 19, lid 1 Decreet Rechtspositie Minderjarige. 328 Art. 19, lid 2, 1° Decreet Rechtspositie Minderjarige. 329 Art. 19, lid 2, 2° Decreet Rechtspositie Minderjarige; V. CARETTE, Een groeiproces naar structurele participatie. Participatie van minderjarigen en ouders aan beleidsontwikkeling inzake integrale jeugdhulpverlening, Brussel, Centrum voor Bevolkings- en Gezinsstudie, 2004, 30.
65
minderjarige waaraan de jeugdhulpvoorziening jeugdhulpverlening aanbiedt, te kunnen participeren aan de inspraak.330 Ten slotte dient de jeugdhulpvoorziening haar medewerking te verlenen aan het organiseren van inspraak.331 Het is echter opvallend dat artikel 19 louter focust op een minimale invulling van participatie, vermits er enkel gesproken worden over ‘inspraak’.332
129. Het verkrijgen en implementeren van een cliëntenrecht op participatie op het niveau van een voorziening vereist een groeiproces voor alle betrokkenen, dat vertrekt bij de concrete ervaringen die een voorziening met participatieprocessen heeft opgedaan. Elke voorziening zal dus mogelijk een verschillende invulling toekennen aan participatie.333
2.2.3. TRAININGEN EN VORMINGEN TER ONDERSTEUNING
130. Er zijn verschillende elementen die gelden als belangrijke randvoorwaarden voor de uitbouw van een participatieve hulpverleningspraxis. Naast de uitbouw van een informatieen communicatiebeleid en ondersteuningsstructuren, spelen trainingen en opleidingen een grote rol. CARETTE benoemt trainingen en vormingen voor hulpverleners, directies van voorzieningen en beleidsverantwoordelijken met betrekking tot participatieve en emancipatorische hulpverlening als een must.334
131. Een concreet voorbeeld van een vorming omtrent participatierechten van kinderen en jongeren
betreft
het
Djinn-project
van
de
Ondersteuningsstructuur
Bijzondere
Jeugdbijstand (OSBJ)335. In de loop van 2004 organiseerde de OSBJ verschillende
330
Art. 19, lid 2, 3° Decreet Rechtspositie Minderjarige. Art. 19, lid 2, 4° Decreet Rechtspositie Minderjarige; V. C ARETTE, Een groeiproces naar structurele participatie. Participatie van minderjarigen en ouders aan beleidsontwikkeling inzake integrale jeugdhulpverlening, Brussel, Centrum voor Bevolkings- en Gezinsstudie, 2004, 30. 332 V. CARETTE, Een groeiproces naar structurele participatie. Participatie van minderjarigen en ouders aan beleidsontwikkeling inzake integrale jeugdhulpverlening, Brussel, Centrum voor Bevolkings- en Gezinsstudie, 2004, 30. 333 V. CARETTE, Een groeiproces naar structurele participatie. Participatie van minderjarigen en ouders aan beleidsontwikkeling inzake integrale jeugdhulpverlening, Brussel, Centrum voor Bevolkings- en Gezinsstudie, 2004, 30-31. 334 V. CARETTE, Een groeiproces naar structurele participatie. Participatie van minderjarigen en ouders aan beleidsontwikkeling inzake integrale jeugdhulpverlening, Brussel, Centrum voor Bevolkings- en Gezinsstudie, 2004, 31. 335 De inhoud van dit onderdeel is grotendeels gebaseerd op K. DE BACKER, Spannend! Participatieprocessen in de Bijzondere Jeugdbijstand. Ontwerprapport Djinn, Ondersteuningsstructuur Bijzondere Jeugdbijstand, 2006, 69 p. 331
66
vormingsmomenten over het Kinderrechtenverdrag voor begeleiders binnen de bijzondere jeugdbijstand. Hierbij werd sterk de nadruk gelegd op participatie. Er werd nagegaan met welke moeilijkheden, belemmeringen en vragen de begeleiders te maken krijgen bij het toepassen van de uitgangspunten van het Kinderrechtenverdrag en de principes van een participatieve hulpverlening. Vermits uit de vormingen bleek dat er veel onduidelijkheid bestaat over kinderrechten en over participatie, ontstond de idee om de tijdens de vormingen gebruikte kaders samen te brengen in een instrument dat bruikbaar is voor organisaties en teams uit de bijzondere jeugdbijstand. Dit zorgde in januari 2005 voor het ontstaan van het DJINN-project, met als centrale doelstelling het ondersteunen van de organisaties uit de bijzondere jeugdbijstand bij het nadenken over hun manier van omgaan met kinderen en jongeren.336
3. Dialoog 132. Het betrekken van jongeren en ouders bij de hulpverleningspraxis gebeurt via een dialoog, die op zijn beurt de kern vormt van participatie.337 Deze dialoog valt uiteen in drie centrale concepten338: betekenis, reflexief en ruimte. Eerst en vooral geeft iedereen ‘betekenis’ aan de ervaringen die hij opdoet en bouwt ieder op deze manier een persoonlijk beeld van de realiteit. De handelingen die men vervolgens stelt, zijn afhankelijk van en worden in zekere mate bepaald door de perceptie van de realiteit. Participatief werken houdt dan ook in dat er een voortdurende aandacht is voor het afstemmen van het hulpverleningsproces op de betekenisverleningen van kinderen en jongeren. ‘Reflexief’ wijst op het feit dat, om deel te nemen aan participatieprocessen, er nood is aan actieve inzet en aan reflectie. Dit is absoluut noodzakelijk opdat leerprocessen zouden kunnen ontstaan. De ‘ruimte’ is het persoonlijk handelingsterrein waarover men beschikt om zijn eigen handelen te bepalen. Het gaat hierbij echter zowel over fysieke ruimte als over psychische ruimte.
336
K. DE BACKER, Spannend! Participatieprocessen in de Bijzondere Jeugdbijstand. Ontwerprapport Djinn, Ondersteuningsstructuur Bijzondere Jeugdbijstand, 2006, 27. 337 STEUNPUNT JEUGDHULP, participatieve hulpverlening, www.steunpuntjeugdhulp.be/?action=onderdeel&onderdeel=231&titel=Participatieve+hulpverlening (consultatie 12 mei 2012), deel 1. 338 Dit onderdeel is gebaseerd op STEUNPUNT JEUGDHULP, achtergrondinformatie participatieve hulpverlening, www.steunpuntjeugdhulp.be/?action=onderdeel&onderdeel=62 (consultatie 12 mei 2012).
67
Een plaatsing in de bijzondere jeugdbijstand wordt bijvoorbeeld vaak ervaren als een beperking van de handelingsruimte. Het vergroten van deze handelingsruimte van kinderen en jongeren vormt dan ook de grondslag van de aangeboden hulpverlening.339
4. Kennis, begrijpen en duidelijkheid 133. Kinderen en jongeren moeten informatie verkrijgen over de situatie waarin ze zich bevinden, in een taal die voor hen verstaanbaar is en op een manier die duidelijkheid schept.340 Het beschikken over en toegang hebben tot informatie over de hulpverlening, over hun rechten en plichten, over de werking van de voorziening, over het functioneren van een cliëntenraad enz. is van groot belang. Deze informatie wordt het best meermaals en in verschillende vormen aangeboden.341
134. Kinderen en jongeren moeten onder meer weten in welke mate ze kunnen participeren. BERTREM verwijst in dit verband naar de reeds eerder besproken vijf niveaus van participatie volgens SHIER (zie nr. 87). Deze vijf niveaus van participatie verschillen onderling en daarom is het van belang dat kinderen weten in welke situaties ze eerder advies mogen geven versus in welke situaties de te nemen beslissing volledig aan hen is.342
135. Naast het weten wanneer men op welke wijze kan participeren, moet aan kinderen en jongeren verduidelijkt worden waarom hun mening van belang is. Uit de literatuur blijkt dat kinderen vaak een andere kijk hebben op situaties dan volwassenen. Hierdoor kunnen zij oplossingen, voorstellen of ideeën aankaarten die een aanvullende werking kunnen hebben.343
339
STEUNPUNT JEUGDHULP, achtergrondinformatie participatieve hulpverlening, www.steunpuntjeugdhulp.be/?action=onderdeel&onderdeel=62 (consultatie 12 mei 2012). 340 WEBSITE AUSTRALISCHE OVERHEID – Research and resources about participation, www.kids.nsw.gov.au/uploads/documents/tps_resources.pdf (consultatie 2 februari 2012), 14. 341 V. CARETTE, Een groeiproces naar structurele participatie. Participatie van minderjarigen en ouders aan beleidsontwikkeling inzake integrale jeugdhulpverlening, Brussel, Centrum voor Bevolkings- en Gezinsstudie, 2004, 31. 342 S. BERTREM, Kinderparticipatie in de Bijzondere jeugdbijstand, 2003, 11. 343 S. BERTREM, Kinderparticipatie in de Bijzondere jeugdbijstand, 2003, 11.
68
136. Daarnaast moet het voor kinderen duidelijk zijn wat er met hun mening of voorstel gebeurt. De periode tussen het participatiemoment en de uitvoering van de plannen moet zo kort mogelijk gehouden worden. De belangstelling en betrokkenheid nemen namelijk af bij het te lang wachten met de uitwerking van de beslissingen. 344 Kinderen moeten zien dat er daadwerkelijk iets gedaan wordt met hun mening, zodat ze hun vertrouwen in participatie, maar ook in participatierechten, niet verliezen. Het is aan te raden om onmiddellijk bij het ontvangen van de informatie tegen kinderen te zeggen wat ermee zal gebeuren, binnen welke tijdskader en tegen wanneer ze een reactie kunnen verwachten.345
5. Communicatief proces en open houding 137. Om kinderen te laten participeren is een fundamenteel communicatieve benadering van belang. Elk gedrag is communicatie en eventuele moeilijkheden in een participatieproces kunnen dan ook als storingen in de communicatie worden aanzien.346 Het is van belang om kinderen te benaderen op een open manier, waarbij hen voortdurend de mogelijkheid wordt geboden om hun verhaal te doen. Participatief werken is bijgevolg een constant proces, een attitude, dat niet beperkt kan worden tot slechts enkele activiteiten.347 De moeilijkheid binnen de bijzondere jeugdbijstand is dat kinderen en jongeren de aangeboden hulp niet altijd als positief ervaren. Het is dus geen evidentie om ervoor te zorgen dat kinderen zich goed voelen en open staan om te participeren. Een open houding van de hulpverleners houdt bijgevolg ook in dat ze zich bewust zijn van de manier waarop kinderen de hulpverlening ervaren.348
6. Kansen, mogelijkheden, ontwikkeling 138. Zoals reeds voordien werd aangehaald, moet participatie deel uitmaken van de visie en cultuur binnen een organisatie, opdat er van werkelijke participatie sprake kan zijn. Organisaties moeten op hun beurt beschikken over verschillende manieren om kinderen en 344
S. BERTREM, Kinderparticipatie in de Bijzondere jeugdbijstand, 2003, 11. S. BERTREM, Kinderparticipatie in de Bijzondere jeugdbijstand, 2003, 11. 346 STEUNPUNT JEUGDHULP, achtergrondinformatie participatieve hulpverlening, www.steunpuntjeugdhulp.be/?action=onderdeel&onderdeel=62 (consultatie 12 mei 2012). 347 S. BERTREM, Kinderparticipatie in de Bijzondere jeugdbijstand, 2003, 12. 348 S. BERTREM, Kinderparticipatie in de Bijzondere jeugdbijstand, 2003, 13. 345
69
jongeren te betrekken, opdat participatie mogelijk wordt.349 Participatiemogelijkheden moeten aangepast zijn aan de eigenheid en het ontwikkelingsniveau van het kind of de jongere. Het is bijgevolg noodzakelijk om bij formele momenten een opsplitsing te maken op basis van de leeftijd.350 De specifieke doelgroep van de bijzondere jeugdbijstand bestaat echter vaak uit kinderen en jongeren die over minder sociale vaardigheden beschikken. De uitdaging bestaat erin deze kinderen te ondersteunen en te trainen in het voor zichzelf denken en het maken van keuzes. Aan de andere kant kent de doelgroep ook jongeren die een grenzeloze opvoeding genieten of genoten hebben. In dergelijke situaties moeten er net grenzen aan de participatie gesteld worden zodat de jongere opnieuw zijn plaats leert kennen.351
139. Volgens de principes van artikel 12 IVRK kunnen participatieprocessen gaan over alles wat kinderen en jongeren aanbelangt. De leefwereld van de jongeren dient hierbij het vertrekpunt te vormen. Het gaat echter niet om een algemeen vaststaand gegeven voor alle personen in een bepaalde leeftijdscategorie. Het is eerder een belevingswereld, individueel, tijdsgebonden en evoluerend.352 Voor kinderen die in de bijzondere jeugdbijstand terecht komen, heeft dit een grote impact op hun leven. Een hulpmiddel om informatie te verkrijgen over hun belevingen vindt men mogelijk in een speelse en creatieve manier van werken en participeren. Er zijn verschillende mogelijkheden in dit verband: het opstarten van een kindervergadering om kinderen van een stem te voorzien aangaande de gang van zaken binnen de voorziening; de videohometraining binnen thuisbegeleiding; het werken met duplopopjes om gezinssituaties te bespreken; het laten maken van tekeningen door de kinderen; enz.353
349
WEBSITE AUSTRALISCHE OVERHEID – Research and resources about participation, www.kids.nsw.gov.au/uploads/documents/tps_resources.pdf (consultatie 2 februari 2012), 14. 350 S. BERTREM, Kinderparticipatie in de Bijzondere jeugdbijstand, 2003, 15-16. 351 S. BERTREM, Kinderparticipatie in de Bijzondere jeugdbijstand, 2003, 16. 352 STEUNPUNT JEUGDHULP, participatieve hulpverlening, www.steunpuntjeugdhulp.be/?action=onderdeel&onderdeel=231&titel=Participatieve+hulpverlening (consultatie 12 mei 2012), deel 3. 353 S. BERTREM, Kinderparticipatie in de Bijzondere jeugdbijstand, 2003, 17-18.
70
7. Steun 140. Het is voor kinderen en jongeren gemakkelijker om te participeren wanneer ze hierin worden gesteund en begeleid door iemand die ze kennen en vertrouwen. Zeker voor kinderen en jongeren binnen de jeugdhulpverlening is dit van groot belang, vermits ze zich vaak bevinden in situaties die een grote impact hebben op hun leven. Deze steun kan door allerlei verschillende personen geboden worden zoals ouders, hulpverleners, leerkrachten, familie, vrienden, etc. Het is aan het kind of de jongere in kwestie om te beslissen wie als steunfiguur zal optreden.354
§3. Besluit: kinderparticipatie als maatwerk 141. Participatierechten van kinderen en jongeren vinden, zoals eerder reeds aangetoond, hun basis in regelgeving. Enerzijds in internationale juridische instrumenten en daarnaast, wat de bijzondere jeugdzorg betreft, vooral in Vlaamse wetgeving. Voor hulpverleners blijkt het echter geen evidentie te zijn om de filosofie van de regelgeving om te zetten naar een concrete manier van handelen wanneer de reflectie over de hulpverlening hoofdzakelijk wordt beïnvloed door juridische argumenten.355 Naast het element van de wetgeving, bestaan er ook allerlei soorten participatie en verschillende methoden om hiermee om te gaan.
142.
Het
Decreet
Rechtspositie
Minderjarige
biedt
de
juridische
basis
voor
participatierechten van kinderen en jongeren, maar om binnen de bijzondere jeugdzorg werkelijk participatief te werken met minderjarigen dient participatie op alle niveaus van de hulpverlening gewaarborgd te zijn. Dit houdt in dat zowel binnen de beleidsontwikkeling van voorzieningen als in de eigenlijke hulpverleningspraxis nood is aan een gedeelde visie en aanpak met betrekking tot kinderparticipatie.
354
WEBSITE AUSTRALISCHE OVERHEID – Research and resources about participation, www.kids.nsw.gov.au/uploads/documents/tps_resources.pdf (consultatie 2 februari 2012), 15. 355 ZORGINSPECTIE EN ONDERWIJSINSPECTIE, Werk maken van kinderrechten, De decreten integrale jeugdhulp in de praktijk, 2010, 107.
71
De implementatie van participatierechten kan daarnaast slechts goed verlopen wanneer men naast een gedeelde visie ook rekening houdt met het voeren van een constante dialoog, het bieden van duidelijkheid en informatie aan kinderen en jongeren, het hanteren van een open houding tijdens het communicatieve proces en de mogelijkheden, noden en ontwikkeling van de kinderen en jongeren in kwestie.
Het implementeren van participatierechten, zoals geformuleerd in wetgeving en reglementen, binnen de praktijk van de bijzondere jeugdbijstand is een proces dat nooit eindigt. Het is een proces dat in beweging blijft, geëvalueerd en bijgestuurd wordt, wisselwerkingen inhoudt enz.356 Het is maatwerk.
356
S. BERTREM, Kinderparticipatie in de Bijzondere jeugdbijstand, 2003, 21.
72
HOOFDSTUK 5 – KINDERPARTICIPATIE IN DE PRAKTIJK VAN DE BIJZONDERE JEUGDBIJSTAND: INSPECTIERESULTATEN EN PRAKTIJKVOORBEELDEN 143. Doorheen deze masterscriptie wordt op zoek gegaan naar een antwoord op de vraag wat verstaan kan worden onder kinderparticipatie binnen de context van de Vlaamse bijzondere jeugdbijstand en hoe hieraan vorm kan worden gegeven in de praktijk. Hoewel het Decreet Rechtspositie Minderjarige richtlijnen inhoudt omtrent kinderparticipatie, werd reeds vastgesteld dat het aan elke voorziening op zich is om een consequente toepassing van de regelgeving mogelijk te maken en op te volgen.357
144. Dit alles beperkt zich echter niet tot een abstract en theoretisch iets. Om dit te verduidelijken, wordt enerzijds een beknopte weergave gemaakt van bevindingen, komende uit een inspectierapport omtrent de rechtspositie van de minderjarigen in de praktijk. Daarnaast worden enkele praktijkvoorbeelden aangekaart. Het betreft documenten die vandaag gebruikt worden in de dagelijkse werking van Vlaamse voorzieningen binnen de bijzondere jeugdbijstand. Aan de hand van zowel de inspectieresultaten als de werkdocumenten, verwerft men een beter inzicht in de visie van de voorzieningen betreffende kinderparticipatie en in het belang dat hieraan gehecht wordt in de praktijk.
§1. Participatierechten binnen de bijzondere jeugdbijstand: resultaten inspectieronde Decreet Rechtspositie Minderjarige
145. Er kruipt veel tijd en energie in het overbruggen van de afstand tussen rechtsregels omtrent kinderparticipatie en de toepassing ervan in de praktijk van de bijzondere jeugdbijstand. Hoe passen de voorzieningen het Decreet Rechtspositie Minderjarige en het Decreet Integrale Jeugdhulp toe? Wat doen hulpverleners opdat minderjarigen systematisch in hun participatierechten worden erkend? Deze vragen hebben twee inspectiediensten van de Vlaamse Gemeenschap ertoe aangezet om de implementatie van 357
ZORGINSPECTIE EN ONDERWIJSINSPECTIE, Werk maken van kinderrechten, De decreten integrale jeugdhulp in de praktijk, 2010, 6.
73
de decreten onder de loep te nemen.358 Tussen april 2009 en juli 2010 bezochten Zorginspectie en Onderwijsinspectie359 368 voorzieningen uit de jeugdhulp om na te gaan in welke mate jeugdhulpaanbieders het Decreet Rechtspositie Minderjarige en het Decreet Integrale Jeugdhulp toepassen in de praktijk.360
146. De rechten van minderjarigen werden op drie niveaus geïnspecteerd: op beleidsniveau van een voorziening, op organisatieniveau en op het niveau van concrete cases.361 Op een totaal van 368 voorzieningen die door de inspectie werden geëvalueerd, kwamen 101 voorzieningen uit de sector van de bijzondere jeugdbijstand. Het betrof meer bepaald begeleidingstehuizen, gezinstehuizen en onthaal-, observatie- en oriëntatiecentra.362
147. In wat volgt worden enkele relevante inspectieresultaten met betrekking tot kinderparticipatie binnen de bijzondere jeugdbijstand slechts op zeer bondige wijze aangekaart363. Het dient te worden opgemerkt dat de termen ‘inspraak’ en ‘participatie’ hierbij door elkaar gebruikt lijken te worden, hoewel zoals eerder reeds werd aangehaald, beide termen niet volledig dezelfde betekenis delen (zie nr. 64). Eveneens in verband met dit onderzoek wijzen PUT en ANKAERT terecht op het feit dat de mening van de minderjarigen zelf ontbreekt waardoor er geen volledig beeld van de toepassing van de (participatie)rechten van het Decreet Rechtspositie Minderjarige in de praktijk verkregen kan worden.364
358
ZORGINSPECTIE EN ONDERWIJSINSPECTIE, Werk maken van kinderrechten, De decreten integrale jeugdhulp in de praktijk, 2010, 6. 359 Voor een uitgebreid rapport over het verloop van deze inspectie: ZORGINSPECTIE EN ONDERWIJSINSPECTIE, Werk maken van kinderrechten, De decreten integrale jeugdhulp in de praktijk, 2010, 113 p. 360 V. VANDERLINDEN, “De rechtspositie van de minderjarige in de praktijk. Resultaten van de inspectieronde over het Decreet Rechtspositie Minderjarige”, TJK 2011/2, 84; J. PUT en E. ANKAERT, “Handhavingsevaluatie van het Decreet Rechtspositie Minderjarigen”, TJK 2011/2, 121. 361 J. PUT en E. ANKAERT, “Handhavingsevaluatie van het Decreet Rechtspositie Minderjarigen”, TJK 2011/2, 84. 362 J. PUT en E. ANKAERT, “Handhavingsevaluatie van het Decreet Rechtspositie Minderjarigen”, TJK 2011/2, 86. 363 Voor een uitgebreid rapport over het verloop van deze inspectie: ZORGINSPECTIE EN ONDERWIJSINSPECTIE, Werk maken van kinderrechten, De decreten integrale jeugdhulp in de praktijk, 2010, 113 p. 364 J. PUT en E. ANKAERT, “Handhavingsevaluatie van het Decreet Rechtspositie Minderjarigen”, TJK 2011/2, 98.
74
1. Algemene bevindingen rechtspositie minderjarigen 148. Uit het inspectierapport blijkt allereerst dat de bezochte voorzieningen het Decreet Rechtspositie Minderjarige hebben verworven en aanvaard, wat tot een actieve omgang met de voornaamste bepalingen heeft geleid. Men kan stellen dat het decreet over het algemeen betekenis heeft verworven binnen de jeugdhulpverlening.365 Anderzijds blijkt er, volgens de vaststelling van de inspectie, nog werk aan de winkel te zijn. De inspectie benadrukt de nood aan blijvende en breed gedragen reflectie opdat een nog betere integratie van de basisregels van het decreet binnen de voorziening mogelijk is. 366 Uit het inspectierapport blijkt bijvoorbeeld dat in alle sectoren het aanvaarden van minderjarigen als volwaardige deelnemers bij kernprocessen een moeilijk en gevoelig punt is. Het rapport pleit er dan ook voor dat hulpverleners en voorzieningen meer werk maken van hun benadering van de minderjarige als volwaardige cliënt met rechten.367 Het aanzien van kinderen en jongeren als volwaardige deelnemers en cliënten is absoluut noodzakelijk opdat op een participatieve wijze met hen gewerkt kan worden binnen de hulpverlening.
149. Een tweede in het oog springende vaststelling van de inspectie betreft het statuut van de minderjarige. De minderjarige krijgt een duidelijkere plaats en zijn positie beïnvloedt het kwaliteitsvol handelen.368 Het Decreet Rechtspositie Minderjarige heeft een beter juridisch statuut voor de minderjarige tot gevolg en er worden inspanningen geleverd om de minderjarige met zijn rechten vertrouwd te maken.369 Voor hulpverleners ligt de uitdaging bijgevolg in het rekening houden met deze rechten van kinderen en jongeren. De relatie tussen hulpverlener en de minderjarige dient gekenmerkt te worden door wederzijdse
365
P. MICHIELSENS,, “Inspecties integrale jeugdhulp met focus op de rechtspositie van de minderjarige. Lessen en uitdagingen”, TJK 2011/2, 99. 366 P. MICHIELSENS,, “Inspecties integrale jeugdhulp met focus op de rechtspositie van de minderjarige. Lessen en uitdagingen”, TJK 2011/2, 99. 367 P. MICHIELSENS,, “Inspecties integrale jeugdhulp met focus op de rechtspositie van de minderjarige. Lessen en uitdagingen”, TJK 2011/2, 100. 368 P. MICHIELSENS,, “Inspecties integrale jeugdhulp met focus op de rechtspositie van de minderjarige. Lessen en uitdagingen”, TJK 2011/2, 100. 369 P. MICHIELSENS,, “Inspecties integrale jeugdhulp met focus op de rechtspositie van de minderjarige. Lessen en uitdagingen”, TJK 2011/2, 100.
75
betrokkenheid waarbij ook de kinderen en jongeren actief betrokken worden in de hulpverlening die henzelf betreft.370
2. Bevindingen betreffende inspraak en participatie van minderjarigen 150. In het DRM staat het recht op inspraak en participatie van kinderen en jongeren zowel op het individuele niveau371 als op het collectieve niveau372 ingeschreven.373 We bespreken enerzijds bondig de inspectieresultaten met betrekking tot inspraak in de eigen hulpverlening en anderzijds de resultaten inzake inspraak en participatie in de werking van de voorziening.
2.1. Resultaten inspraak in de hulpverlening
151. Specifiek met betrekking tot het recht van minderjarigen op inspraak in de eigen hulpverlening bevat onderstaande tabel een weergave van de inspectieresultaten (zie figuur 8). Hieruit blijkt dat globaal genomen in meer dan 70% van de geëvalueerde voorzieningen systemen beschikbaar zijn waardoor minderjarigen inspraak kunnen hebben in het formuleren van hulpverleningsdoelstellingen, zowel bij periodieke evaluaties als bij het afronden van de hulpverlening.374 Anderzijds blijkt uit het caseonderzoek echter dat, over alle sectoren heen, minder dan 70% van de minderjarigen inspraak heeft op deze drie sleutelmomenten. Onder meer in de begeleidingstehuizen en de onthaal-, observatie- en oriëntatiecentra binnen de bijzondere jeugdbijstand had meer dan 70% van de minderjarigen van het caseonderzoek wél inspraak op de drie sleutelmomenten.
370
P. MICHIELSENS,, “Inspecties integrale jeugdhulp met focus op de rechtspositie van de minderjarige. Lessen en uitdagingen”, TJK 2011/2, 100. 371 Artt. 16 en 17 Decreet Rechtspositie Minderjarige. 372 Artt. 18 en 19 Decreet Rechtspositie Minderjarige. 373 ZORGINSPECTIE EN ONDERWIJSINSPECTIE, Werk maken van kinderrechten, De decreten integrale jeugdhulp in de praktijk, 2010, 87. 374 J. PUT en E. ANKAERT, “Handhavingsevaluatie van het Decreet Rechtspositie Minderjarigen”, TJK 2011/2, 92; ZORGINSPECTIE EN ONDERWIJSINSPECTIE, Werk maken van kinderrechten, De decreten integrale jeugdhulp in de praktijk, 2010, 74.
76
Figuur 8. Inspraak in de hulpverlening op de sleutelmomenten375
Inspraak in de hulpverleningsdoelstellingen Inspraak bij de periodieke evaluaties Inspraak bij de afronding van de hulpverlening
Minderjarigen Systeem In cases beschikbaar aangetoond 282/368 1213/1794 77% 68%
Ouders Systeem beschikbaar 295/368 80%
In cases aangetoond 1405/1794 78%
267/368 72%
885/1360 65%
284/368 77%
1028/1360 75%
273/368 74%
577/924 62%
284/368 77%
620/924 67%
152. Bovenstaande resultaten zijn globaal genomen relatief gunstig te noemen, hoewel er over de sectoren heen sprake is van grote verschillen.376 Voor enkele sectoren blijkt het werken aan inspraak van minderjarigen in de hulpverlening niet evident te zijn.377 Voornamelijk uit de caseonderzoeken valt af te leiden dat de inspraak van minderjarigen in de hulpverleningspraktijk nog een stuk beter zou kunnen. De sectoren waar het instemmen met, de inspraak in en de participatie aan de eigen hulpverlening onderdeel vormen van sectorale regelgeving of kwaliteitsregelgeving lijken op basis van de cijfers een voorsprong te hebben op die sectoren waar dit niet zo is.378
153. Op basis van deze resultaten formuleerden de inspectiediensten nog enkele aanbevelingen hieromtrent. Ten eerste dienen de voorzieningen meer aandacht te besteden aan het werken met de mening over en het akkoord van de minderjarige met de hulpverlening. Daarnaast is het nodig dat alle voorzieningen voldoende aandacht besteden
375
Tabel uit ZORGINSPECTIE EN ONDERWIJSINSPECTIE, Werk maken van kinderrechten, De decreten integrale jeugdhulp in de praktijk, 2010, 74. 376 J. PUT en E. ANKAERT, “Handhavingsevaluatie van het Decreet Rechtspositie Minderjarigen”, TJK 2011/2, 94; ZORGINSPECTIE EN ONDERWIJSINSPECTIE, Werk maken van kinderrechten, De decreten integrale jeugdhulp in de praktijk, 2010, 74. 377 Zie voor een gedetailleerde weergave van de resultaten in dit verband: ZORGINSPECTIE EN ONDERWIJSINSPECTIE, Werk maken van kinderrechten, De decreten integrale jeugdhulp in de praktijk, 2010, 74-76. 378 ZORGINSPECTIE EN ONDERWIJSINSPECTIE, Werk maken van kinderrechten, De decreten integrale jeugdhulp in de praktijk, 2010, 77; J. PUT en E. ANKAERT, “Handhavingsevaluatie van het Decreet Rechtspositie Minderjarigen”, TJK 2011/2, 94.
77
aan het duidelijk structureren van het hulpverleningsproces. Dit omwille van het feit dat duidelijke sleutelmomenten in de hulpverlening zorgen voor structuur en een aanknopingspunt vormen om de rechtspositie van de minderjarige doorheen het hulpverleningsproces te versterken. Tot slot stelt de inspectie dat ook voor kortdurende begeleidingen een tussentijds evaluatiemoment zinvol kan zijn.379
2.2. Resultaten inspraak in de werking
154. Naast inspraak in de eigen hulpverlening is het recht op inspraak en participatie van de minderjarigen in de werking van de voorzieningen een kernelement voor de evolutie naar een meer vraaggerichte jeugdhulpverlening in Vlaanderen.380 Inspectie ging in dit verband na of er in voorzieningen minstens één inspraakvorm voor de minderjarigen is aan de hand waarvan zij hun mening over de werking kunnen geven en of ze hierover al dan niet geïnformeerd worden.
155. Er werden 222 (semi-)residentiële voorzieningen geëvalueerd en 749 caseonderzoeken uitgevoerd.
381
In 70% van de voorzieningen is sprake van een inspraakvorm voor
minderjarigen. Desondanks blijken minderjarigen in minder dan 70% van de cases geïnformeerd te zijn over het bestaan van deze mogelijkheid tot inspraak.382 Wat (semi)residentiële voorzieningen betreft, verplicht artikel 19 van het Decreet Rechtspositie Minderjarige hen tot het organiseren van een collectief overleg.383 In 199 van de 222 voorzieningen (90%) wordt dergelijk collectief overleg op regelmatige basis georganiseerd. In ongeveer 74% van de cases bleken minderjarigen hierover geïnformeerd te zijn en in 70% van de cases namen minderjarigen effectief deel aan het collectief overleg.384
379
ZORGINSPECTIE EN ONDERWIJSINSPECTIE, Werk maken van kinderrechten, De decreten integrale jeugdhulp in de praktijk, 2010, 77; J. PUT en E. ANKAERT, “Handhavingsevaluatie van het Decreet Rechtspositie Minderjarigen”, TJK 2011/2, 94. 380 J. PUT en E. ANKAERT, “Handhavingsevaluatie van het Decreet Rechtspositie Minderjarigen”, TJK 2011/2, 97. 381 J. PUT en E. ANKAERT, “Handhavingsevaluatie van het Decreet Rechtspositie Minderjarigen”, TJK 2011/2, 95; ZORGINSPECTIE EN ONDERWIJSINSPECTIE, Werk maken van kinderrechten, De decreten integrale jeugdhulp in de praktijk, 2010, 84. 382 J. PUT en E. ANKAERT, “Handhavingsevaluatie van het Decreet Rechtspositie Minderjarigen”, TJK 2011/2, 95. 383 Art. 19 Decreet Rechtspositie Minderjarige. 384 J. PUT en E. ANKAERT, “Handhavingsevaluatie van het Decreet Rechtspositie Minderjarigen”, TJK 2011/2, 95.
78
156. Uit de resultaten blijkt dat voorzieningen inspanningen leveren om te voldoen aan hun verplichting om minderjarigen inspraak te laten hebben in de concrete werking. Anderzijds geeft inspectie aan dat er nog meer kan worden geïnvesteerd in het actief op zoek gaan naar inspraak in de werking van minderjarigen. Uit onderzoek blijken slechts weinig voorbeelden van inspraak in het beleid van voorzieningen te bestaan.385
157. De inspectiediensten formuleerden verschillende aanbevelingen in dit verband. Allereerst moeten alle voorzieningen een aan hun werking aangepaste vorm van inspraak voor minderjarigen organiseren. Daarnaast is het van belang dat minderjarigen geïnformeerd worden over hun recht op inspraak via die inspraakvormen. Ten derde is het aan te raden dat hulpverleners op een meer systematische manier werken rond participatie van kinderen en jongeren, zodat de realisatie van het recht op inspraak niet afhankelijk is van individuele hulpverleners. Ten slotte is het aangewezen een proactief beleid te voeren om het recht op inspraak en participatie van minderjarigen in het beleid van de voorzieningen op een interactieve manier te realiseren.386
§2.
Participatierechten
binnen
de
bijzondere
jeugdbijstand:
praktijkvoorbeelden 158. Om een concrete illustratie te bieden van de manier waarop voorzieningen binnen de Vlaamse bijzondere jeugdbijstand in de praktijk omgaan met de implementatie van participatierechten van kinderen en jongeren, zoomen we dieper in op de werkdocumenten van drie voorzieningen. Het betreft de thuisbegeleidingsdienst van Vzw Amber, begeleidingstehuis Ter Reie en het multifunctioneel centrum Ivo Cornelis.
385
ZORGINSPECTIE EN ONDERWIJSINSPECTIE, Werk maken van kinderrechten, De decreten integrale jeugdhulp in de praktijk, 2010, 88; J. PUT en E. ANKAERT, “Handhavingsevaluatie van het Decreet Rechtspositie Minderjarigen”, TJK 2011/2, 97. 386 ZORGINSPECTIE EN ONDERWIJSINSPECTIE, Werk maken van kinderrechten, De decreten integrale jeugdhulp in de praktijk, 2010, 88; J. PUT en E. ANKAERT, “Handhavingsevaluatie van het Decreet Rechtspositie Minderjarigen”, TJK 2011/2, 97.
79
1. Thuisbegeleidingsdienst Vzw Amber 1.1. Voorstelling 159. De thuisbegeleidingsdienst van Vzw Amber387 is een voorziening binnen de bijzondere jeugdbijstand die zich richt tot gezinnen met kinderen van 0 tot 18 jaar waarbij er sprake is van een problematische opvoedingssituatie of waarbij een jongere een als misdaad omschreven feit pleegde. De opvoedingsproblemen kunnen op zich staan maar zijn vaak verweven met moeilijkheden op andere domeinen, zoals financiële problemen, huisvestingsproblemen, problemen in de partnerrelatie en problemen in de interacties tussen gezin en omgeving. Samen met de gezinnen wil de thuisbegeleiding de kracht van deze gezinnen vergroten om de opvoeding thuis beter te laten verlopen, door middel van wekelijkse huisbezoeken.
1.2. Aandacht voor kinderparticipatie 160. Hoewel binnen thuisbegeleiding niet enkel gewerkt wordt aan participatie(rechten) van kinderen en jongeren, maar ook aan deze van hun ouders en andere gezinsleden, wordt veel aandacht besteed aan het aspect participatie van minderjarigen. Wanneer bijgevolg wordt gesproken over ‘gezinsleden’, omvat dit net zo goed de kinderen en jongeren binnen de gezinnen. 1.2.1. WEBSITE VZW AMBER388
161. De concrete werking van een hulpverleningsdienst wordt onder meer bepaald door de visie die men heeft omtrent opvoeding en hulpverlening. Op de website van Vzw Amber is zeer veel informatie te vinden over hun visie en de methodieken die centraal gesteld worden bij de werking van de thuisbegeleiding. In wat volgt worden enkele elementen
387
In het kader van een eerdere opleiding, in de Pedagogische Wetenschappen, heb ik zelf stage gelopen binnen deze thuisbegeleidingsdienst tijdens welke ik enkele van de documenten rond participatie(rechten) van kinderen en jongeren heb herwerkt of mede heb opgesteld. 388 Dit onderdeel is volledig gebaseerd op de informatie vermeld op de website van vzw Amber: www.amberbegeleidingsdienst.be/.
80
aangehaald waaruit blijkt dat participatie van kinderen en jongeren zo goed mogelijk wordt nagestreefd binnen de werking van de thuisbegeleiding. 162. Streven naar participatie van kinderen en jongeren binnen de hulpverlening vereist onder meer aandacht voor vraaggericht werken. Vraaggerichte begeleiding vertrekt vanuit de doelen en de hulpvragen van de gezinsleden. Op deze manier worden de gezinsleden, en dus ook de kinderen en jongeren, een sterke positie en een centrale rol toegekend en vergroot de kans op succesvolle en effectieve hulpverlening. 163. De relatie tussen de begeleider en de gezinsleden kenmerkt zich door samenwerking en dialoog. Er is sprake van een gedeelde verantwoordelijkheid. De hulpverlening is gericht op het benadrukken van gelijkwaardigheid en empowerment en het versterken van de competenties van alle gezinsleden. De competenties en gelijkwaardigheid van de kinderen en jongeren in kwestie worden hierbij logischerwijze ook in rekening gebracht. 164. Alle ervaringen, kwaliteiten, ideeën en doelen van de gezinsleden vormen een belangrijk vertrekpunt in de begeleiding. Begeleiders dienen zich ervan bewust te zijn dat onder meer kinderen en jongeren een ander perspectief hebben op de werkelijkheid. Er is nood aan aandacht en belangstelling voor hun beleving en de manier waarop zij naar de werkelijkheid kijken. 1.2.2. BELEIDSDOCUMENT PARTICIPATIE
165. Amber Thuisbegeleiding beschikt naast een uitgebreide website over verschillende, zelf opgestelde beleidsdocumenten waarin participatierechten van gezinnen en van kinderen en jongeren centraal staat. Deze documenten dienen als handvaten voor de begeleiders opdat zij in de praktijk een concrete uitwerking kunnen geven aan deze rechten. Door de gezinsleden te betrekken in de verschillende stappen van het begeleidingsproces wordt gebruik gemaakt van hun eigen mogelijkheden. De participatie van onder meer de minderjarigen krijgt in de begeleidingen vorm in een open dialoog. Concreet uit de participatie zich in volgende elementen:
81
De doelen van de gezinsleden vormen het vertrekpunt van het begeleidingsproces.
Tijdens de wekelijkse huisbezoeken en tijdens de evolutiebesprekingen wordt uitdrukkelijk gevraagd naar voorstellen en bemerkingen van de gezinsleden bij het begeleidingsverloop.
Waar het zinvol is voor het gezin, wordt overleg gepleegd en samengewerkt met andere hulpverleners, mensen uit het netwerk van het gezin en scholen. Dit gebeurt zo veel als mogelijk samen met het gezin. Rechtstreekse communicatie met en door de gezinsleden is een belangrijk onderdeel van empowerment.
Er is bijsturing van de werkdoelen en methodieken in de begeleiding, op basis van gesprekken
met
de
gezinsleden,
de
evolutiebesprekingen,
de
begeleidingsbesprekingen in het team, de besprekingen met de tweede persoon en/of de consulent en de observaties in het gezin.
Om de 6 maanden wordt de consulent uitgenodigd op een evolutiebespreking met de ouders.
De gemaakte verslagen worden telkens overlopen met alle gezinsleden. Het is van groot belang dat de ouders zicht hebben op de informatie die de thuisbegeleidingsdienst doorgeeft aan de verwijzer. Het deel dat over de jongeren van het gezin gaat, wordt met de jongeren zelf besproken. De gezinsleden kunnen aanvullingen en bemerkingen geven bij het verslag, die hierin nadien worden opgenomen.
Binnen de 6 weken na de startdatum van de begeleiding wordt een handelingsplan opgemaakt. Dit bevat de begeleidingsdoelen van het gezin en de consulent. Op basis van de doelen die de gezinsleden formuleren, worden de eerste werkdoelen geformuleerd. Er wordt eveneens aangehaald welke methodieken kunnen worden aangewend.
Zesmaandelijks worden er evolutieverslagen gemaakt. In deze verslagen wordt beschreven of en hoe er aan de afgesproken werkdoelen werd gewerkt en wat de werkdoelen zijn voor de volgende periode. Hierin staat, indien nodig, een aanpassing van het handelingsplan.
Bij het stopzetten van een begeleiding wordt steeds een eindverslag opgemaakt. De verschillende werkdoelen komen aan bod. Men vat samen op welke wijze het gezin aan de slag ging met deze doelen , welke evolutie werd doorgemaakt en wat de 82
gezinsleden bereikt hebben in verband met hun hulpvraag. In het eindverslag wordt ook aandacht besteed aan de houding van het gezin, de consulent en de thuisbegeleidingsdienst ten opzichte van het beëindigen van de begeleiding. Verder wordt vermeld op welke manier nazorg geboden kan worden aan het gezin.
Binnen de organisatie werden een klachtenprocedure en een tevredenheidsmeting uitgewerkt, door middel waarvan de gezinsleden hun mening over het verloop van de begeleiding kunnen doorgeven aan het beleid van de thuisbegeleidingsdienst.
1.2.3. FOLDER DECREET RECHTSPOSITIE MINDERJARIGE VOOR JONGEREN
166. Opdat kinderen en jongeren werkelijk kunnen participeren aan de hulpverlening, is het noodzakelijk dat ze hierover geïnformeerd worden. Ze moeten namelijk op de hoogte zijn van het bestaan van hun recht op participatie en van de manieren waarop dit in de praktijk kan worden uitgeoefend. Amber Thuisbegeleiding heeft in dit verband een folder ontwikkeld voor kinderen en jongeren, getiteld ‘Voor jongeren van gezinnen waar thuisbegeleiding van Amber start. Jouw rechten op een rij: wat zegt de wet en hoe zit het bij Amber?’. Hierin worden op een aantrekkelijke manier en in begrijpelijke taal de belangrijkste rechten uit het Decreet Rechtspositie Minderjarige weergegeven. De folder vermeldt eveneens dat jongeren, die hierover nog meer informatie wensten te bekomen, via de thuisbegeleider het boekje “’t Zitemzo… in de integrale jeugdhulp” kunnen verkrijgen. Concreet bevat de folder volgende elementen die voor kinderparticipatie van groot belang zijn: 1. Je moet duidelijke informatie krijgen Op Amber vinden we het belangrijk dat je voldoende informatie over thuisbegeleiding krijgt. Daarom legt de begeleider aan jou uit wat thuisbegeleiding is en wat daarbij van jou verwacht wordt. Je krijgt van ons ook een brochure met uitleg over de thuisbegeleiding van Amber. Je mag altijd vragen stellen! 2. Mag je zelf kiezen of je hulp krijgt of niet? Amber kan jou niet verplichten om onze hulp te aanvaarden. Het Comité Bijzondere Jeugdzorg kan thuisbegeleiding voorstellen of adviseren. De wet zegt dat als je ouder dan 12 jaar bent je in principe bekwaam bent om hierover zelf te beslissen. Als je niet akkoord bent met de hulp door Amber moet de begeleider jou uitleggen wat de gevolgen daarvan kunnen zijn. 83
Op dit recht op instemming zijn enkele uitzonderingen. In die gevallen mag je als minderjarige niet zelf beslissen of je hulp wil of niet. - Als een jeugdrechter thuisbegeleiding oplegt, moeten de gezinsleden dit aanvaarden. - Als de veiligheid (fysieke, emotionele en seksuele) van een minderjarige in het gedrang is, is de thuisbegeleider is (net zoals elke burger) verplicht om in te grijpen. De thuisbegeleider kan zelf hulp bieden of iemand anders inschakelen, ook al vraagt de jongere en zijn gezin daar niet naar. Het is niet mogelijk dat je zelf kiest wie jullie begeleiding zal doen. Bij de start van een thuisbegeleiding krijgen jullie immers een begeleider toegewezen die op dat moment een plaats vrij heeft. Als het echt niet klikt met jouw begeleider, kan dit natuurlijk besproken worden. Samen met jou en het thuisbegeleidingsteam zoeken we naar een oplossing. 3. Je mag meepraten De thuisbegeleider vindt het heel belangrijk te weten wat jij denkt. Jij bepaalt mee waar er in de begeleiding rond gewerkt wordt. De thuisbegeleider zorgt steeds dat je weet wat er in de verslagen (door de thuisbegeleider gemaakt) staat en vraagt ook jouw mening. We vragen ook regelmatig aan jou hoe de begeleiding voor jou loopt en wat je misschien anders zou willen. We proberen hier zoveel mogelijk rekening mee te houden. 4. Je dossier Amber is verplicht om een dossier over de begeleiding van jullie gezin bij te houden. Jullie dossier bestaat uit een map waarin de begeleider de informatie verzamelt die nodig is om jullie zo goed mogelijk te begeleiden. - Er is een papieren dossier dat achter slot wordt bijgehouden in een dossierkast. Er wordt ook een dossier op de computer aangemaakt, waarvan de toegang beveiligd is met een wachtwoord. Als de thuisbegeleiding stopt houden we jullie dossier nog een tijdje bij voordat we het vernietigen. Ook dan wordt het achter slot bewaard. - Je hebt het recht om te weten wat er in jullie dossier staat. De thuisbegeleider zorgt steeds dat jullie weten wat er in de verslagen (door de thuisbegeleider gemaakt) staat. Als je vraagt om jullie dossier in te kijken, moet Amber ervoor zorgen dat je dit binnen de 15 dagen kan. - Je mag altijd dingen toevoegen of verbeteren aan jullie dossier. De thuisbegeleider voegt jouw mening ook altijd toe aan de verslagen. - Je hebt het recht om een kopie te hebben van de verslagen, gemaakt door jullie thuisbegeleider. - Wat jij in vertrouwen vertelt aan je begeleider mag niet door andere mensen gelezen worden. 5. Een bijstandspersoon Wanneer je contact hebt met Amber, mag je iemand meenemen die je vertrouwt en die jou kan ondersteunen. Deze persoon moet wel beroepsgeheim hebben (bijvoorbeeld je huisarts) of op
84
de school werken waar je les volgt. Hij of zij mag ook niets te maken hebben met de hulpverlening door Amber. 6. Niet tevreden? Als je niet tevreden bent over de hulp die je krijgt, als je vragen of bedenkingen hebt, dan kan je - een klachtenformulier (dat je krijgt bij de start van de begeleiding) invullen, - op de website van Amber een klachtenformulier invullen: www.amberbegeleidingsdienst.be - via mail een klacht indienen:
[email protected] - telefonisch of schriftelijk een klacht indienen. Dit kan bij jouw begeleider …………………………………………………….. de tweede persoon ……………………………………………………………….. de teamverantwoordelijke: …………………………………………………..... of via de directie........................................................................ Je kan ook contact opnemen met jouw consulent ….………………of de JO-lijn.
2. Begeleidingstehuis Ter Reie 2.1. Voorstelling389
167. Vzw Binnenstad, gesitueerd te Brugge, is de inrichtende macht van een aantal voorzieningen en projecten in het kader van de bijzondere jeugdbijstand. Binnen deze Vzw bevinden zich verscheidene afdelingen waar verschillende vormen van hulpverlening worden aangeboden. Eén van deze afdelingen is het begeleidingstehuis Ter Reie. Ter Reie bestaat uit twee leefgroepen: leefgroep de Boomhut en leefgroep de Zandloper. De Boomhut biedt residentiële begeleiding aan schoolgaande kinderen tot 12 jaar en hun gezin en ruimere omgeving. In deze leefgroep verblijven maximum 12 kinderen. Leefgroep de Zandloper is toegespitst op meisjes tussen 12 en 18 jaar die verblijven in de voorziening of bij familie, of een combinatie van beide, terwijl de begeleiding loopt.
389
Dit onderdeel is gebaseerd www.binnenstad.be/index.php.
op
de
informatie
van
de
website
van
Vzw
Binnenstad:
85
2.2. Documenten participatie 168. Via de website van Steunpunt Jeugdhulp390 kan men materiaal raadplegen dat door organisaties werd ontwikkeld voor de implementatie van het Decreet Rechtspositie van de Minderjarige in de Jeugdhulp binnen hun voorzieningen. Eveneens binnen de werking van Ter Reie wordt gewerkt rond de implementatie van participatie(rechten) van kinderen en jongeren. Dit blijkt uit de visietekst en uit het analyse-instrument die door Ter Reie aan Steunpunt Jeugdhulp beschikbaar werden gesteld. 169. De visietekst over kinderparticipatie, die door Ter Reie werd opgesteld, is wetenschappelijk onderbouwd op basis van bronnen die eveneens in deze masterscriptie aan bod komen. Naast een weergave van de concrete rechten uit het DRM, bevat het de vraag naar het waarom van participatie, naar de betekenis van participatief werken, naar de wijze waarop participatief gewerkt kan worden en formuleert het grenzen van kinderparticipatie. Specifiek wat het recht op inspraak en participatie betreft, stelt de visietekst dat vanuit de werkgroep een reflectie-instrument werd opgesteld om in de verschillende deelwerkingen van de organisatie de algemene concepten van inspraak en participatie meer naar de praktijk te vertalen. Iedere afdeling gebruikt dit instrument om de eigen werking en gewoontes door te lichten, de bestaande goede praktijken te expliciteren en groeikansen te verkennen.391
170. Het reflectie-instrument, waarover sprake, is gebaseerd op het instrument ‘Participatie als speelruimte’ van het OSBJ392. De speelruimtes zijn deelterreinen van de ontwikkelingsruimte van jongeren. De term geeft aan dat kinderen en jongeren een bepaalde ruimte krijgen die ze mee kunnen invullen. De nadruk ligt op handelen en op de dynamiek die kinderen en jongeren in hun omgeving ontwikkelen. Om het geheel overzichtelijker en werkbaarder te maken, werden de ruimtes samengenomen in drie thema’s met betrekking tot het leven van kinderen en jongeren in de hulpverlening. De drie 390
www.steunpuntjeugdhulp.be/?action=onderdeel&onderdeel=57&titel=Praktijkvoorbeelden. De visie-tekst is te bezichtigen via www.steunpuntjeugdhulp.be/?action=onderdeel&onderdeel=57&titel=Praktijkvoorbeelden. 392 Zie voor een gedetailleerde weergave van het OSBJ-instrument: K. DE BACKER, Spannend! Participatieprocessen in de Bijzondere Jeugdbijstand. Ontwerprapport Djinn, Ondersteuningsstructuur Bijzondere Jeugdbijstand, 2006, 58-64.. 391
86
thema’s werden als volgt benoemd: ‘het dagelijks verloop binnen de hulpverlening’, ‘de jongere zelf en zijn omgeving’ en ‘het eigen hulpverleningsproces’. Binnen elk thema kan vervolgens het participatieve gehalte van verschillende concrete inhouden besproken worden. Van belang is om bij het uitwerken van participatief handelen steeds de mogelijkheden van de kinderen en jongeren zelf in het oog te houden.393
3. Multifunctioneel centrum Ivo Cornelis 3.1 Voorstelling394
171. Het multifunctioneel centrum Ivo Cornelis helpt kinderen en jongeren van 0 tot 18 jaar en hun gezinnen op verschillende manieren en binnen verschillende functiegroepen: thuis, in een dagcentrum of in een huis voor begeleiding. Deze kinderen en hun gezinnen kunnen hulp vragen aan het Comité voor Bijzondere Jeugdzorg. Het Comité kan vervolgens hulp van MFC Ivo Cornelis voorstellen of ook de Jeugdrechtbank kan beslissen dat hulp van MFC Cornelis noodzakelijk is.
3.2. Praktische wegwijzer bij het Decreet Rechtspositie Minderjarige
172. Binnen MFC Cornelis werd in januari 2005 een tijdelijke werkgroep Rechtspositie Minderjarigen opgestart met als doel een algemeen werkkader395 uit te werken als leidraad voor alle voorzieningen van de groep Ivo Cornelis bij de aanpassing van hun werking aan het Decreet Rechtspositie Minderjarige in de integrale jeugdhulpverlening. Het werkkader bestaat uit een set schema's, richtlijnen en checklists waaraan de voorzieningen van de groep Ivo Cornelis hun eigen hulpverlening en werking kunnen toetsen.
393
Het reflectie-instrumentt is te bezichtigen via www.steunpuntjeugdhulp.be/?action=onderdeel&onderdeel=57&titel=Praktijkvoorbeelden. 394 Deze informatie is te vinden op de website van MFC Ivo Cornelis: www.jeugdzorgemmaus.be/Emm2/Site-Root/Sites/Sites-PZ/Jeugdzorg_Emmaus/(8544)-Sites-PZ-Sites-PZJeugdzorg-Emmaus-Deelsites/(8544)-Sites-PZ-Sites-PZ-Jeugdzorg-Emmaus-Deelsites-MFC-IvoCornelis.html. 395 Het werkkader van Ivo Cornelis is te raadplegen via www.steunpuntjeugdhulp.be/?action=onderdeel&onderdeel=57&titel=Praktijkvoorbeelden.
87
173. Wat het recht op inspraak en participatie van kinderen en jongeren betreft, bevat het werkkader een bondige weergave van de relevante wetsbepalingen, telkens gevolgd door de formulering van enkele praktische consequenties voor de werking van de voorziening. Op deze manier is het voor alle hulpverleners duidelijk wat de weerslag is van wetsbepalingen op de concrete werking van de voorziening.396
§3. Besluit
174. Niet het tot stand brengen van kinderparticipatie ‘op zich’ is van belang. Indien participatie als kwaliteitsvol omschreven wil worden, dient het een wezenlijk aspect uit te maken van de jeugdhulpverleningspraxis en van processen van beleidsontwikkeling.397 Met dit in het achterhoofd trachten voorzieningen en organisaties binnen de bijzondere jeugdbijstand op zoek te gaan naar allerlei hulpmiddelen en werkinstrumenten ter ondersteuning van de implemenatie van kinderparticipatierechten in de praktijk. Dit blijkt eveneens uit de werkdocumenten van de drie voorzieningen uit de bijzondere jeugdbijstand die in dit hoofdstuk ter illustratie werden aangestipt.
175. Globaal genomen blijkt op basis van het inspectieonderzoek in 2010 dat voorzieningen binnen de bijzondere jeugdbijstand reeds veel werk verzet hebben omtrent en aandacht schenken aan participatie(rechten) van kinderen en jongeren. Desondanks blijft het noodzakelijk hierover verder te reflecteren en te streven naar nog meer participatie van kinderen en jongeren in de jeugdhulpverlening.
396
Met betrekking tot participatierechten van kinderen en jongeren: zie pagina’s 17 tot 19 van het werkkader, te raadplegen via www.steunpuntjeugdhulp.be/?action=onderdeel&onderdeel=57&titel=Praktijkvoorbeelden. 397 V. CARETTE, Een groeiproces naar structurele participatie. Participatie van minderjarigen en ouders aan beleidsontwikkeling inzake integrale jeugdhulpverlening, Brussel, Centrum voor Bevolkings- en Gezinsstudie, 2004, samenvatting.
88
BESLUIT
I. Beantwoording onderzoeksvragen 176. Participatierechten van kinderen en jongeren zijn die rechten die minderjarigen erkennen in hun autonomie om zelf bepaalde handelingen te stellen en deel te nemen aan de besluitvorming over zaken die de eigen leefsituatie en die van de gemeenschap betreffen.398 Deze rechten dragen bij tot een meer democratische samenleving voor kinderen en jongeren en vallen zonder twijfel onder de noemer grondrechten. Dit laatste blijkt onder meer uit de centrale plaats die de bepalingen op internationaal gebied innemen in het Kinderrechtenverdag maar eveneens in allerlei andere juridische instrumenten. Net omwille van het feit dat het gaat om fundamentele rechten, dienen participatierechten van toepassing te zijn op “alle aangelegenheden die het kind betreffen”, zoals letterlijk vermeld in artikel 12 van het Kinderrechtenverdrag. De context van de jeugdhulpverlening en van de bijzondere jeugdbijstand bestaat ook uit “aangelegenheden die het kind betreffen” en toch bieden de aangehaalde juridische instrumenten weinig omkadering en concrete elementen voor de definiëring van en de toepasselijkheid van participatierechten van kinderen en jongeren binnen deze contexten.
177. Voortvloeiend uit allerlei evoluties binnen de bijzondere jeugdbijstand wordt het juridisch kader, dat vandaag de dag een grote rol speelt voor participatierechten van kinderen en jongeren binnen de Vlaamse bijzondere jeugdbijstand, gevormd door twee Vlaamse decreten: het Decreet Rechtspositie Minderjarige en het Decreet Integrale Jeugdhulp. Hoewel het Decreet Integrale Jeugdhulp het juridisch fundament vormt om de jeugdhulpverlening in Vlaanderen meer vraaggericht te maken via duurzame intersectorale samenwerking399, is het vooral door het Decreet Rechtspositie Minderjarige dat een zeer
398
E.VERHELLEN, Verdrag inzake de rechten van het kind. Achtergronden, motieven,strategieën en hoofdlijnen, Leuven-Apeldoorn, Garant, 1997, 98. 399 ZORGINSPECTIE EN ONDERWIJSINSPECTIE, Werk maken van kinderrechten, De decreten integrale jeugdhulp in de praktijk, 2010, 9.
89
belangrijke stap wordt gezet om de rechtspositie betreffende participatie van kinderen en jongeren in de jeugdhulp te verduidelijken en te versterken400.
178. Het Decreet Integrale Jeugdhulp draagt minder bij tot de eigenlijke regeling van participatierechten van kinderen en jongeren en biedt een eerder geringe meerwaarde voor de implementatie van participatie(rechten) van kinderen en jongeren binnen de bijzondere jeugdbijstand. Het Decreet Rechtspositie Minderjarigen daarentegen bevat meer concrete richtlijnen, die tot uiting komen in verschillende artikelen, en lijkt op het eerste zicht dan ook een werkbaar kader te vormen voor de implementatie van participatie(rechten) van kinderen en jongeren in de praktijk van de bijzondere jeugdbijstand. Een kader is “werkbaar” wanneer het voldoende concrete aanwijzingen bevat opdat het kan dienen als nuttig instrument ter implementatie van de theoretische regelgeving binnen de specifieke eigen context die kenmerkend is voor de praktijk van de bijzondere jeugdbijstand.401 Nochtans bevat dit kader geen definitie van wat kinderparticipatie nu juist inhoudt en ontbreken concrete aanwijzingen voor de eigenlijke uitwerking van kinderparticipatie in de praktijk. Deze concretisering wordt doorgeschoven naar de organisaties, voorzieningen en hulpverleners binnen de bijzondere jeugdbijstand. Dit kan enerzijds leiden tot onzekerheid bij hulpverleners en maakt anderzijds de rechten weinig afdwingbaar voor de kinderen en jongeren in de hulpverlening. Er is bijgevolg eerder sprake van een juridisch kader dat niet voldoende “werkbaar” is.
179. Zowel de bestaande internationale juridische instrumenten als de Vlaamse decreten met betrekking tot kinderparticipatie laten onder meer na te duiden wat participatie van kinderen en jongeren juist betekent. Hoe kan men in de bijzondere jeugdzorg echter werken aan de implementatie van participatie van kinderen en jongeren als niet geweten is wat dit is? Uit de literatuur blijkt het echter niet zo te zijn dat een eenduidige definiëring van het concept kinderparticipatie mogelijk is. Integendeel, het is een begrip dat talrijke invullingen krijgt en op allerlei verschillende wijzen kan worden gecategoriseerd. Dé betekenis van het concept ‘kinderparticipatie’ is bijgevolg onbestaande. Het gaat om een 400
C. DE WILDE en J. BOSMANS, “Decreet betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp. Ontstaansgeschiedenis, krachtlijnen en randvoorwaarden voor een daadwerkelijke implementatie”, TJK 2004/4, 229. 401 Eigen definiëring.
90
vlag die vele ladingen dekt. Theoretische participatiemodellen uit de wetenschappelijke literatuur kunnen hier op de voorgrond treden en geraadpleegd worden ter verduidelijking van wat kinderparticipatie omvat en welke elementen in de praktijk van belang zijn om aan te werken. Dit is echter geen evidentie. De keuze voor een bepaald model of bepaalde methodiek is in sterke mate afhankelijk van de doelstellingen die men nastreeft en de randvoorwaarden die aanwezig zijn.402 Daarnaast worden participatiemodellen steeds ontwikkeld vanuit een bepaalde kijk op een situatie, vanuit een specifieke achtergrond die bepaald wordt door allerlei factoren. Participatiemodellen kunnen wel handvaten aanreiken maar dienen steeds ingepast te worden in de concrete context waarin participatie van kinderen en jongeren wordt nagestreefd, zoals bijvoorbeeld de context van de bijzondere jeugdbijstand. Ze zijn niet meer dan een eventueel hulpmiddel ter invulling van participatie van kinderen en jongeren in de praktijk van de bijzondere jeugdbijstand en bieden spijtig genoeg geen pasklaar kader.
180. Vertrekkende vanuit de kinderparticipatietypologieën die in de literatuur terug te vinden zijn, is het wel mogelijk te komen tot de formulering van aandachtspunten die een handvat kunnen aanreiken voor al diegenen die werkzaam zijn in de bijzondere jeugdbijstand en die aandacht hebben voor de implementatie van participatie(rechten) voor kinderen en jongeren binnen deze specifieke werking. Participatief werken met kinderen en jongeren binnen de bijzondere jeugdbijstand kan slechts op correcte wijze gebeuren wanneer er aandacht is voor de eigenheid van deze sector. Wat de bijzondere jeugdzorg betreft, dient participatie van minderjarigen steeds op alle niveaus van de hulpverlening gewaarborgd te zijn. Dit houdt in dat zowel binnen de beleidsontwikkeling van voorzieningen als in de eigenlijke hulpverleningspraxis nood is aan een gedeelde visie en aanpak met betrekking tot kinderparticipatie. De implementatie van participatierechten kan daarnaast slechts goed verlopen wanneer men naast een gedeelde visie ook rekening houdt met het voeren van een constante dialoog, het bieden van duidelijkheid en informatie aan kinderen en jongeren, het hanteren van een open houding tijdens het communicatieve proces en de mogelijkheden, noden en ontwikkeling van de kinderen en jongeren in kwestie. 402
M. LEYS, S. REYNTENS en M. GOBERT, Patiëntenparticipatie in het gezondheidszorgbeleid, Brussel, Koning Boudewijnstichting, 2007, 31.
91
181. Tot slot houdt de vraag naar wat nu juist verstaan moet worden onder participatie van kinderen en jongeren binnen de Vlaamse bijzondere jeugdbijstand geen eenduidig antwoord in. Er circuleren allerlei verschillende opvattingen, benaderingen, definiëringen en methodieken met betrekking tot participatie van kinderen en jongeren in de hulpverlening. Opvallend is dat bestaande juridische instrumenten weinig tot geen concretiseringen bieden op dit vlak. Binnen de context van de Vlaamse bijzondere jeugdbijstand worden de keuzes hieromtent overgelaten aan de mensen die in de praktijk werkzaam zijn met kinderen en jongeren. Het is aan hen om een visie uit te werken rond kinderparticipatie en om op zoek te gaan naar hulpmiddelen ter implementatie van de bestaande regelgeving in dit verband. Hieruit volgt dat de vormgeving van kinderparticipatie in de praktijk op haar beurt eveneens zeer gevarieerd zal zijn naargelang de gehanteerde visies, percepties, het soort organisatie, de doelgroep en zoveel andere factoren. II. Reflecties en beperkingen van eigen onderzoek
182. Tijdens de uitwerking van bovenstaand onderzoek bestond een eerste opvallende vaststelling uit het gebrek aan rechtspraak over de betekenis en implementatie van kinderparticipatie in de Vlaamse bijzondere jeugdbijstand. Wat zegt dit over de afdwingbaarheid van participatierechten voor kinderen en jongeren in de praktijk? In de Vlaamse welzijnszorg is een centrale toezichts- en controlefunctie toebedeeld aan Zorginspectie, via het oprichtingsbesluit403 van dit agentschap.404 Het oordeel van inspectiediensten zal echter steeds een toezichtsbeoordeling zijn en geen oordeel van een beslissingsbevoegde of rechterlijke instantie inhouden.405 Men kan zich afvragen of er eventueel toch geen nood zou kunnen zijn aan de ontwikkeling van een afdwingbare juridische procedure, opdat de naleving van het recht op participatie van minderjarigen extra kracht zou worden bijgezet.
403
Besluit van de Vlaamse Regering van 26 maart 2004 tot oprichting van het intern verzelfstandigd agentschap Zorginspectie, BS 6 mei 2004. 404 J. PUT en E. ANKAERT, “Handhavingsevaluatie van het Decreet Rechtspositie Minderjarigen”, TJK 2011/2, 128. 405 J. PUT en E. ANKAERT, “Handhavingsevaluatie van het Decreet Rechtspositie Minderjarigen”, TJK 2011/2, 130.
92
183. Het feit dat in deze masterscriptie enkel de focus werd gelegd op kinderparticipatie binnen de context van de bijzondere jeugdbijstand in Vlaanderen, neemt niet weg dat (rechts)vergelijkend onderzoek mogelijk was geweest. Men kan in dit verband allerlei vragen stellen zoals bij wijze van voorbeeld: “Waaruit bestaat de tegenhanger van de Vlaamse bijzondere jeugdbijstand in de Franse Gemeenschap en hoe springt men in deze context om met de participatierechten van minderjarigen?”, “Beschikken andere (WestEuropese) landen al dan niet over werkbare juridische instrumenten aangaande kinderparticipatie, die voldoende concreet zijn voor de praktijk van de jeugdhulpverlening?” enz.
184. Een derde bedenking betreffende het thema van deze masterscriptie is het feit dat het geen zuiver juridisch werk betreft. Kinderparticipatie binnen de bijzondere jeugdbijstand veronderstelt, naast een juridische analyse, eveneens voldoende aandacht voor het hulpverlenende luik. De uitdaging, maar ook de moeilijkheid, is het trachten leggen van een verband tussen het juridische en het hulpverlenende aspect. In de praktijk lijkt echter vaak sprake te zijn van een kloof tussen deze twee domeinen. In deze masterscriptie kwam eveneens aan bod hoe weinig de bestaande juridische instrumenten over kinderparticipatie te bieden hebben voor de uitwerking van de regelgeving in de eigenlijke praktijk van de jeugdhulpverlening en de bijzondere jeugdbijstand. Men kan niet negeren dat er wel degelijk sprake is van een kloof, waarvoor een overbrugging niet altijd evident is. III. Implicaties voor verder onderzoek en aanbevelingen
185. Bij het spreken over participatierechten als kinderrechten worden automatisch de rechten van kinderen en jongeren centraal gesteld. Het gevaar bestaat echter dat men vergeet rekening te houden met de ouders van deze kinderen. Zij zijn eveneens betrokken in het hele participatieproces en beschikken ook over rechten, zoals onder meer het recht op ouderlijk gezag. Verder onderzoek zou zich mogelijk kunnen toespitsen op de verhouding tussen de participatierechten van kinderen in de jeugdhulpverlening en de participatierechten van hun ouders. Gaat het om een of/of verhaal of valt het recht op participatie van kinderen te rijmen met de rechten van de ouders?
93
186. Verder onderzoek zou zich vervolgens ook kunnen toespitsen op de ontwikkeling van een participatiemodel specifiek voor de context van de Vlaamse bijzondere jeugdbijstand. In deze masterscriptie werden, naast een beknopte weergave van enkele bestaande modellen, slechts belangrijke factoren aangehaald die kenmerkend zijn voor het werken aan kinderparticipatie binnen de bijzondere jeugdbijstand. Hierbij bestond niet de intentie om een eigen model uit te werken, hoewel dat voor verder onderzoek ongetwijfeld een grote uitdaging kan zijn. Op deze wijze zou eventueel een zeer waardevol instrument voor de praktijk van de bijzondere jeugdbijstand kunnen worden gecreëerd.
187. Tot slot, is er nood aan voldoende concrete regelgeving omtrent de uitwerking van kinderparticipatie in de jeugdhulpverlening. De bestaande regelgeving is slechts een begin. Het benadrukt ongetwijfeld het grote belang van participatie van kinderen en jongeren, maar niet veel meer dan dat. Anderzijds is het opstellen van concrete wetsbepalingen niet zonder risico. Hoe concreter de bepaling, hoe minder flexibel deze vaak kan worden gehanteerd en hoe minder ruim inzetbaar deze wordt. Hoe dan ook heeft de praktijk van de bijzondere jeugdbijstand nood aan handvaten, instrumenten en praktijkvoorbeelden die de regelgeving kunnen helpen vertalen naar de praktijk. Onder meer op deze wijze zal de wetgeving kunnen bijdragen aan de verwezenlijking van échte kinderparticipatie in de jeugdhulpverlening en de bijzondere jeugdbijstand.
94
BIBLIOGRAFIE
INTERNATIONALE INSTRUMENTEN
Verdrag van 20 november 1989 inzake de rechten van het kind, BS 17 januari 1992.
COMITE
MINISTERS RAAD
VAN
VAN
EUROPA, Recommendation No. R (98) 8 on children's
participation in family and social life, 19 september 1998.
COMITE
VAN
MINISTERS RAAD
VAN
EUROPA, Recommendation CM/Rec(2009)5 on measures to
protect children against harmful content and behaviour and to promote their active participation in the new information and communications environment, 8 juli 2009.
COMITE
VAN
MINISTERS RAAD
VAN
EUROPA, Recommendation CM/Rec(2012)2 on the
participation of children and young people under the age of 18, 28 maart 2012.
COMITÉ
VOOR DE
RECHTEN
VAN HET
KIND, General Comment No. 12 (2009) – The right of the
child to be heard, 20 juli 2009.
PARLEMENTAIRE VERGADERING RAAD
VAN
EUROPA, Recommendation 1864 (2009) on promoting
the participation by children in decisions affecting them, 13 maart 2009.
VERENIGDE NATIES, Resolution no. 64/142 for the Appropriate Use and Conditions of Alternative Care for Children, 20 november 2009.
VERENIGDE NATIES, Guideline No. 64/142 for the Alternative Care of Children, 24 februari 2010.
95
BELGISCHE WETGEVING
Wet van 15 mei 1912 op de kinderbescherming, BS 27-28-29 mei 1912.
Wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, BS 15 april 1965, err. BS 29 mei 1965.
Bijzondere Wet van 8 augustus 1980 tot hervorming der instellingen, gewijzigd door de Bijzondere Wet van 8 augustus 1988, BS 13 augustus 1988.
Wet van 25 november 1991 houdende goedkeuring van het Verdrag inzake de Rechten van het Kind, aangenomen te New York op 20 november 1989, BS 17 januari 1992.
Decreet van de Vlaamse Gemeenschap van 27 juni 1985 inzake bijzondere jeugdbijstand, BS 5 juli 1986.
Decreet van de Vlaamse Gemeenschap van 28 maart 1990 (Decreet LENNSENS), BS 7 april 1990.
Decreet van de Vlaamse Gemeenschap van 15 mei 1991 houdende goedkeuring van het Verdrag inzake de Rechten van het Kind, aangenomen te New York op 20 november 1989, BS 13 juli 1991.
Dekret vom 25 Juni 1991 zur Billigung des Übereinkommens vom 20 November 1989 über die Rechte des Kindes, BS 9 augustus 1991. Décret de 3 juillet 1991 portant approbation de la Convention relative aux droits de l’enfant, adoptée à New York le 20 Novembre 1989, BS 5 september 1991.
Decreet van 7 mei 2004 betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp, BS 4 oktober 2004.
96
Decreet van 7 mei 2004 betreffende de integrale jeugdhulp, BS 11 oktober 2004.
Decreet van 7 maart 2008 inzake Bijzondere Jeugdbijstand, BS 25 april 2008.
Besluit van de Vlaamse Regering van 4 april 1990 tot coördinatie van de decreten inzake Bijzondere Jeugdbijstand, BS 8 mei 1990.
Besluit van de Vlaamse Regering van 13 juli 1994 inzake de erkenningsvoorwaarden en de subsidienormen voor de voorzieningen van de bijzondere jeugdbijstand, BS 10 december 1994.
Besluit van de Vlaamse Regering van 26 maart 2004 tot oprichting van het intern verzelfstandigd agentschap Zorginspectie, BS 6 mei 2004.
Voorstel van decreet betreffende de integrale jeugdhulp, Parl. St. Vlaams Parlement 200304, nr. 2056.
Voorstel van decreet betreffende de rechtspositie van de minderjarige, Parl. St. Vlaams Parlement 2003-04, nr. 2063.
Maatschappelijke beleidsnota Bijzondere Jeugdzorg , Parl. St. Vl. Parl., 1998-99, nr. 1354/1, met bijlage.
97
RECHTSLEER
ALEN, A., Compendium van het Belgisch Staatsrecht: deel 2, Mechelen, Kluwer, 2012, 210 p.
ARNSTEIN, S.R., "A Ladder of Citizen Participation", Journal of the American Institute of Planners, 35/4, 1969, 216-224, versie http://lithgow-schmidt.dk/sherry-arnstein/ladder-ofcitizen-participation.html (consultatie 14 februari 2012).
BAILEY, M., en WARD, P., Child and parent participation in child protection: improving safeguarding through participation, 2009, 74 p, www.hertsdirect.org/docs/pdf/c/childprotectpartreport.
BERTREM,
S.,
Kinderparticipatie
in
de
Bijzondere
jeugdbijstand,
2003,
26
p,
www.roppov.be/sites/default/files/pdf/Kinderparticipatie%20in%20de%20Bijzondere%20Je ugdbijstand.pdf.
BRONFENBRENNER, U., “Ecological Models of Human Development” in M. GAUVAIN en M. COLE (eds.), Readings on the development of children, New York, Freeman, 1994, 37-43.
BROWN, I., “Involving the public in general practice in an urban district: levels and type of activity and perceptions of obstacles”, Health and Social Care in the Community, 8 (4), 251259.
BOUVERNE-DE BIE, M. en ROOSE, R., “Participatief werken in de jeugdhulpverlening”, Agora 2003, 19(5), 18-30.
CARETTE, V., Een groeiproces naar structurele participatie. Participatie van minderjarigen en ouders aan beleidsontwikkeling inzake integrale jeugdhulpverlening, Brussel, Centrum voor Bevolkings- en Gezinsstudie, 2004, 70 p.
CASHMORE, J., “Promoting the participation of children and young people in care”, Child Abuse and Neglect 26, 2002¸837-847. 98
CHECKOWAY, B., “What is youth participation?”, Children and Youth Services Review 3, 2011, 340-345.
DE BACKER, K., Spannend! Participatieprocessen in de Bijzondere Jeugdbijstand. Ontwerprapport Djinn, Ondersteuningsstructuur Bijzondere Jeugdbijstand, 2006, 68 p.
DECOCK, G., “De buitengerechtelijke jeugdbijstand in Vlaanderen. Naar een rechtspositie voor de gebruiker”, TJK 2003/2, 68-81.
DESMET,
E.
en
PUT,
J.,
“Het
Decreet
Rechtspositie
Minderjarigen:
een
internationaalrechtelijke toetsing”, TJK 2011/2, 103-120.
DETRICK, S. (red.), The United Nations Convention on the Rights of the Child. A guide to the ‘Travaux Préparatoires’, Dordrecht: Martin Nijhoff Publishers, 2002, 712 p.
DE WILDE, C. en BOSMANS, J., “Decreet betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp. Ontstaansgeschiedenis, krachtlijnen en randvoorwaarden voor een daadwerkelijke implementatie”, TJK 2004/4, 213-229.
DE WILDE, C., “Kinderrechten in de integrale jeugdhulp”, in W. V ANDENHOLE, Kinderrechten in België, Antwerpen, Intersentia, 2008, 127-135.
DE WINTER, M., Kinderen als medeburgers. Kinder- en jeugdparticipatie als maatschappelijk opvoedingsperspectief , Utrecht, de Tijdstroom, 1995, 198 p.
HANSON, K., “Participatierechten in het IVRK: een analytisch overzicht”, TJK 2002/3, 100103.
HART, R., Children's Participation. From Tokenism to Citizenship, Florence, Innocenti Research Centre, UNICEF, 1992, 39 p.
99
HAYWORD, C., SIMPSON, L. en WOOD, L., “Still left out in the cold: problematising participatory research and development”, Sociologia Ruralis, 44 (1), 2004, 95-108.
HELLINCKX, W., GRIETENS, H. en GEERAERT, L., “Huidige en toekomstige ontwikkelingen binnen de bijzondere jeugdbijstand”, in DE FEVER, F., HELLINCKX, W. en GRIETENS, H. (ed.), Handboek Jeugdhulpverlening. Een orthopedagogisch perspectief, Leuven, Acco, 2001, 337373.
HERBOTS, K. EN PUT, J., “De grondwettelijke verankering van kinderrechten”, TJK 2010, 9-19.
HERBOTS, K., ROEVENS, E. en PUT, J., “Participatierechten van kinderen in scheidingssituaties. Visie en praktijk van scheidingsbemiddelaars”, FJR 2011/111, 312-318.
HERBOTS, K., ROEVENS, E. en PUT, J., “Participatie van het kind in het gerechtelijk scheidingsproces: droombeeld of realiteit?”, TJK 2012, afl. 1, 23-39.
HERBOTS, K. en PUT, J., The Participation Disc. A Concept Analysis of (a) Child (Children’s Right to) Participation, in publicatieproces, 53 p.
HODGKIN, R. en NEWELL, P., Implementation Handbook for the Convention on the Rights of the Child, New York, UNICEF, 2002, 762 p.
KARSTEN, A., Participation Models: citizen, youth, online. A chase through the maze, version 2, 2012, 40 p, www.nonformality.org/participation-models.
KELLY, K. en VLAENDEREN, H.V., “Evaluating participation processes in community development”, Evaluation and Program Planning, 18 (4), 1995, 371-383.
KILKELLY, U., Listening to children about justice: report of the Council of Europe consultation with children on child-friendly justice, Group of specialists on child-friendly justice. CJ-S-H, 14 rev. Strasbourg: Council of Europe, 2010, 75 p, www.coe.int/t/dghl/standardsetting/childjustice (consultatie 12 maart 2013). 100
KINDERRECHTSWINKELS VZW, Aan de slag met het decreet rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp, 2006, 5 delen, http://wvg.vlaanderen.be/jeugdhulp/05_publicaties/drp_werkmap.htm.
KIRBY, P., LANYON, C., CRONIN, K. en SINCLAIR, R., Building a Culture of Participation: Research report,
London,
Department
for
Education
and
Skills,
2003,
194
p,
www.education.gov.uk/publications/eOrderingDownload/DfES-0827-2003.pdf (consultatie 12 maart 2013).
LANSDOWN, G., “Children’s rights to participation and protection: A critique” in C.
CLOKE
en
M. DAVIES (red.), Participation and empowerment in child protection, Chichester, Wiley, 1995, 19-38.
LANSDOWN, G., Promoting children’s participation in democratic decision-making, Florence, Innocenti
Research
Centre,
UNICEF,
2001,
48
p,
http://www.unicef-
irc.org/publications/pdf/insight6.pdf.
LEMMENS, P., “De rechten van het kind als grondrechten in de Belgische rechtsorde” in W. VANDENHOLE, Kinderrechten in België, Antwerpen, Intersentia, 2008, 37-58.
LEYS, M., REYNTENS, S. en GOBERT, M., Patiëntenparticipatie in het gezondheidszorgbeleid, Brussel, Koning Boudewijnstichting, 2007, 88 p., http://icuro.be/documents/content/Patientenparticipatieinhetgezondheidszorgbeleideenliteratuuroverzicht.pdf.
MICHIELSENS, P., “Inspecties integrale jeugdhulp met focus op de rechtspositie van de minderjarige. Lessen en uitdagingen”, TJK 2011/2, 99-102.
NATIONALE COMMISSIE
TEGEN
SEKSUELE UITBUITING
VAN
KINDEREN (ed.), Kinderen stellen ons
vragen…, eindrapport, Brussel, 1997.
101
ONDERSTEUNINGSSTRUCTUUR BIJZONDERE JEUGDZORG, Procesmap Kinderrechten, Brussel, OSBJ, 2002.
PUT, J. en VAN DER STRAETE, I., “Integrale Jeugdhulp en Rechtspositie MInderjarigen”, TJK 2004/4, 230-257.
PUT, J., Handboek Jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 592 p.
PUT, J. en ANKAERT, E., “Handhavingsevaluatie van het Decreet Rechtspositie Minderjarigen”, TJK 2011/2, 121-132.
ROOSE, R., “Recht op integrale jeugdhulpverlening?”, TJK 2000/4, 168-169.
ROOSE, R., De bijzondere jeugdbijstand als opvoeder, Gent, Academia Press, 2006, 374p.
ROOSE, R., “Kinderrechten en jeugdhulpverlening”, in W. VANDENHOLE, Kinderrechten in België, Antwerpen, Intersentia, 2008, 137-145.
ROOSE, R., Participatieve hulpverlening: bron of fata morgana?, Gent, Universiteit Gent, 2005, 19 p, www.steunpuntjeugdhulp.be/?action=onderdeel&onderdeel=231&titel=Participatieve+hulp verlening (consultatie 9 mei 2012).
STEUNPUNT JEUGDHULP, achtergrondinformatie participatieve hulpverlening, www.steunpuntjeugdhulp.be/?action=onderdeel&onderdeel=62 (consultatie 12 mei 2012).
STEUNPUNT JEUGDHULP, participatieve hulpverlening, www.steunpuntjeugdhulp.be/?action=onderdeel&onderdeel=231&titel=Participatieve+hulp verlening, deel 1 t.e.m. deel 4 (consultatie 12 mei 2012).
102
STEUNPUNT JEUGDHULP, Praktijkvoorbeelden, www.steunpuntjeugdhulp.be/?action=onderdeel&onderdeel=57&titel=Praktijkvoorbeelden (consultatie 7 april 2013).
TAMBUYZER, E. en VAN AUDENHOVE, C., “Goede praktijken van participatie in de ggz”, Tijdschrift voor Rehabilitatie, 1, 2010, 56-65.
THOMAS, N., “Towards a theory of children’s participation”, The International Journal of Children’s Rights, 15(2), 2007, 199-218.
UNICEF, “The participation rights of adolescents: a strategic approach”, UNICEF Working Paper Series, 2001, 57 p., www.unicef.org/adolescence/files/Participation_Rights_of_Adolescents_Rajani_2001.pdf.
VANDENHOLE, W., “De versterking van de rechtspositie van kinderen en de uitbouw van een kinderrechteninstrumentarium (1989-2009): van implementatie naar effectenbeoordeling?” in D. REYNAERT, R. ROOSE, W. VANDENHOLE en K. VLIEGHE (eds.), Kinderrechten: springplank of struikelblok? Naar een kritische benadering van kinderrechten, Antwerpen, Intersentia, 2011, 7-23.
VANDENHOLE, W., “Kinderrechten in universele en Europese mensenrechtenverdragen” in W.VANDENHOLE (ed.), Kinderrechten in België, Antwerpen, Intersentia, 2008, 3-16.
VANDENHOLE, W. (ed.), Kinderrechten in België, Antwerpen, Intersentia, 2008, 258 p.
VANDERLINDEN, V., “De rechtspositie van de minderjarige in de praktijk. Resultaten van de inspectieronde over het Decreet Rechtspositie Minderjarige”, TJK 2011/2, 84-98.
VANDERVELDE, M., “The semantics of participation in social work”, Administration in Social Work, 3 (1), 1979, 65-77.
103
VERHELLEN, E., Verdrag inzake de rechten van het kind. Achtergronden, motieven, strategieën en hoofdlijnen, Leuven-Apeldoorn, Garant, 1997, 182 p.
VERHELLEN, E., “Een inleiding tot het Verdrag inzake de Rechten van het Kind” in W. VANDENHOLE (ed.), Kinderrechten in België, Antwerpen, Intersentia, 2008, 17-36.
VERHELLEN,
E.,
“Implementatie
van
kinderrechten:
ook
een
academische
verantwoordelijkheid”, in W. VANDENHOLE (ed.), Kinderrechten als mensenrechten: een multidisciplinaire verkenning, Antwerpen, Intersentia, 2007, 1-24.
VOGELS, M., “Synthesenota Integrale Jeugdhulpverlening”, TJK 2000/4, 164-166.
WILLOW, C., “Children’s right to be heard and effective child protection. A guide for governments and children rights advocates on involving children and young people in ending all forms of violence”, Save the Children Sweden, 2010, 195 p.
WRIGHT, P., TURNER, C., CLAY, D. en MILLS, H., The participation of children and young people in developing social care, Practice Guidance 6, Social Care Institute for Excellence, 2006, 95 p, www.scie.org.uk/publications/guides/guide11/files/guide11.pdf.
ZORGINSPECTIE EN ONDERWIJSINSPECTIE, Werk maken van kinderrechten, De decreten integrale jeugdhulp in de praktijk, 2010, 113 p, http://wvg.vlaanderen.be/rechtspositie/01nieuws/studiedag%20DRP/Rapport_werken_aan_kinderrechten_101117.pdf.
WEBSITES
Databank Kenniscentrum Kinderrechten, http://kekidatabank.be/index.php?lvl=categ_see&id=79&main=1 (consultatie 24 oktober 2012).
104
Website Steunpunt Jeugdhulp, praktijkvoorbeelden, www.steunpuntjeugdhulp.be/?action=onderdeel&onderdeel=57&titel=Praktijkvoorbeelden (consultative 3 april 2013).
Website van de Vlaamse Gemeenschap betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp, http://wvg.vlaanderen.be/rechtspositie/index.htm (consultatie 8 april 2013).
Website Vlaams Parlement, voorbereidende werken Decreet Rechtspositie Minderjarige, www.vlaamsparlement.be/Proteus5/advancedZoek.action?searchString=decreet+rechtspo sitie+minderjarige (consultatie 1 april 2013).
Website Australische Overheid – Research and resources about participation, www.kids.nsw.gov.au/uploads/documents/tps_resources.pdf (consultatie 2 februari 2012).
Website United Nations – lijst voorbereidende werken Kinderrechtenverdrag, http://untreaty.un.org/cod/avl/ha/crc/crc.html (consultatie op 5 maart 2013).
Website Vzw Amber, www.amber-begeleidingsdienst.be/ (consultatie 15 maart 2013).
Website Vzw Binnenstad, www.binnenstad.be/index.php (consultatie 3 april 2013).
Website MFC Ivo Cornelis, www.jeugdzorgemmaus.be/Emm2/Site-Root/Sites/Sites-PZ/Jeugdzorg_Emmaus/(8544)Sites-PZ-Sites-PZ-Jeugdzorg-Emmaus-Deelsites/(8544)-Sites-PZ-Sites-PZ-JeugdzorgEmmaus-Deelsites-MFC-Ivo-Cornelis.html (consultatie 20 april 2013).
105
