JIJ EN HET KLIMAAT
Een informatiepakket voor een werkstuk of spreekbeurt
COLOFON Tekst: Henk van Kaathoven en Herman Bosman Illustraties: CMO en zijn licentiegevers, Flickr, Greenpeace, Wikipedia.
De inhoud is met zorg samengesteld. Mocht u van mening zijn dat inbreuk is gedaan op uw auteursrechten of beeldrechten, dan verzoeken wij u vriendelijk contact met ons op te nemen via
[email protected].
Centrum voor Mondiaal Onderwijs
Postbus 9108 6500 HK Nijmegen tel. 024-3613074 e-mail:
[email protected] http://www.cmo.nl
De Scriptieservice Nieuwe Stijl is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van Kerk en Wereld en door een solidariteitsbijdrage van de gezamenlijke religieuzen in Nederland via de commissie PIN.
© Centrum voor Mondiaal Onderwijs, Nijmegen, 2008
II
INHOUD Een ander klimaat? Warmer en extremer Broeikas Zorgen om de toekomst
pag. pag. pag. pag.
Het weer Wisselvallig Weerbericht
pag. 2 pag. 2 pag. 2
Klimaten Klimaat Het klimaat verandert
pag. 5 pag. 5 pag. 5
Klimaatverandering Wat is klimaatverandering? Grillig weer Klimaatverandering wereldwijd? Klimaatverandering in Nederland? Waardoor veranderen de klimaten?
pag. pag. pag. pag. pag. pag.
Broeikasgassen Algemeen effect Kooldioxide Methaan Lachgas Ozon en CFK
pag. 10 pag. 10 pag. 10 pag. 10 pag. 11 pag. 11
Het broeikaseffect Inleiding Het natuurlijk broeikaseffect Het versterkte broeikaseffect - de invloed van de mens
pag. 12 pag. 12 pag. 12 pag. 13
Gevolgen van de opwarming van de aarde Gevolgen voor planten en dieren Gevolgen voor de landbouw Gevolgen voor de veeteelt Gevolgen voor de mens
pag. 14 pag. 15 pag. 17 pag. 17 pag. 18
Actie De mens is de schuld Energie Wat kun je zelf doen?
pag. 19 pag. 19 pag. 20 pag. 23
Aantekeningen
pag. 25
Meer op internet
pag. 27
III
1 1 1 1
6 6 6 6 7 7
IV
EEN ANDER KLIMAAT? Warmer en extremer De laatste koudegolf in Nederland was in de winter van 1996-1997. Op 4 januari 1997 werd toen de Elfstedentocht gehouden. Hoe lang zal het duren voor er weer een Elfstedentocht komt? In 2006 was het zo warm dat de Vierdaagse van Nijmegen na één dag werd afgelast. Zal dit vaker voorkomen? Moet de Vierdaagse naar het voorjaar verplaatst worden? Juli 2006 was voor Nederland de warmste julimaand ooit. Ook de Nederlandse winter van 2007 is de warmste winter die er ooit is geweest. April 2007 breekt ook alle warmterecords. Gedurende zeven dagen is het warmer dan 25 graden.
Broeikas Volgens weerkundigen wordt het op aarde steeds warmer door het versterkte broeikaseffect. Door het gebruik van brandstoffen komen er allerlei gassen in de dampkring. Gevolg is dat de aarde haar warmte moeilijker kwijt kan. Hierdoor wordt het warmer. Het lijkt erop dat door die warmte het weer extremer wordt: meer overstromingen, meer orkanen en ander noodweer, meer hittegolven en droogte. Meer uitleg hierover vind je verderop in dit informatiepakket.
Zorgen om de toekomst Komt er ooit nog sneeuw en natuurijs in Nederland? Gaat de helft van Nederland binnenkort overstromen? Komen er superstormen in Nederland? Wat gebeurt er met de mensen, dieren en planten?
1
HET WEER
Het kan vriezen, het kan dooien. Na regen komt zonneschijn. April doet wat hij wil. Maart roert zijn staart. Als de dagen gaan lengen, gaat de vorst strengen.
Wisselvallig Het weer verandert steeds. Dan schijnt de zon, dan is het bewolkt, dan regent het en dan stormt het. Al heel lang zijn er mensen die het weer proberen te voorspellen. Vroeger deed men dat aan de hand van weerspreuken. Nu heeft men daar allerlei instrumenten voor. Weerkundigen geven meestal een voorspelling van drie tot vijf dagen. Ze geven geen garantie dat het zal kloppen. Soms blijken ze ernaast te zitten. Weerbericht Het weerbericht geeft informatie over het weer van vandaag en dat van over enkele dagen. Genoemd worden: temperatuur, bewolking, neerslag, wind. Uitgebreide weerberichten vermelden ook zicht, luchtvochtigheid en luchtdruk. Bij gevaarlijk weer worden waarschuwingen gegeven, bijvoorbeeld dichte mist, storm en noodweer. Temperatuur De temperatuur van de lucht om je heen geeft je een warm of een koud gevoel. Hoe warm of koud het is, kun je meten met een thermometer. Hierop staat de temperatuur aangegeven in graden Celsius en/of graden Fahrenheit. De eerste thermometers werkten met kwik of alcohol. Deze vloeistoffen zetten gelijkmatig uit bij verwarming en ze bevriezen niet. Later zijn er andere thermometers uitgevonden. In de meeste landen, op de VS na, gebruikt men Celsius. Het vriespunt van water ligt op 0 graden Celsius = 32 graden Fahrenheit Het kookpunt van water ligt op 100 graden Celsius = 212 graden Fahrenheit Gevoelstemperatuur Zelf kunnen we niet precies zeggen wat voor temperatuur het is. Bij dezelfde temperatuur op de thermometer hoeven we niet hetzelfde gevoel van warm of koud te hebben. Je kunt bijvoorbeeld koorts hebben: dan heb je het vaak koud, maar soms ook erg warm. In de buitenlucht spelen wind, zon en vochtigheid een rol bij de temperatuur die je voelt. Je lichaam geeft warmte af, waardoor er een dun laagje warme lucht om je heen ontstaat. Als je in de wind staat, wordt deze warme lucht weggeblazen. Hierdoor krijg je het koud, zelfs op een warme dag. De gevoelstemperatuur is dan lager dan de temperatuur van de thermometer.
2
Luchtdruk Rond de aarde hangt een laag lucht van ongeveer 100 kilometer dik. De lucht erin bestaat uit een mengsel van zuurstof, stikstof en andere gassen. Zuurstof is het gas dat alle levende wezens nodig hebben om in leven te blijven. Het gewicht waarmee de lucht op de aarde drukt, noemen we de luchtdruk. Bij nul graden en een normale luchtdruk weegt een liter lucht ongeveer 1,3 gram. In de bergen is de luchtdruk lager dan bijvoorbeeld in Nederland. Als de berg vijf kilometer hoog is, drukt er een luchtlaag van 95 kilometer dik op dat berggebied. Hoe hard de luchtlaag op de aarde drukt, kun je met een barometer meten. Als je hiermee de luchtdruk meet, zie je dat deze steeds verandert. De luchtdruk is af te lezen in millibar of centimeters kwikdruk. Een luchtdruk tussen de 1000 en 1020 millibar (rond de 76 cm kwik) is normaal, daar boven is ze hoog en daar beneden laag. Dalende luchtdruk duidt op slechter weer en stijgende druk op mooier weer. Die veranderingen in luchtdruk ontstaan doordat het niet overal even warm is. Dit komt omdat de aarde door de zon ongelijk verwarmd wordt. Bijvoorbeeld: Oceanen en zeeën worden minder snel warm dan het land. Gebieden bij de evenaar hebben fellere zon dan de gebieden richting de polen. In een bosgebied is het koeler dan in een zandvlakte. In een stedelijk gebied wordt het warmer dan in een landbouwgebied.
De luchtdruk meet je met een barometer. Op veel barometers staat: stormachtig, regen, veranderlijk, mooi, zeer droog. Meestal klopt de voorspelling van de barometer. Het is wel belangrijk erop te letten hoe snel de luchtdruk verandert. Als de barometer snel daalt, is het bijna zeker dat er regen en storm op komst is. Als de barometer snel stijgt, volgt er meestal een korte periode met mooi weer. Als de barometer langzaam stijgt, is de kans groot op een langere tijd met mooi weer.
Door die verschillen in verwarming ontstaan verschillen in luchtdruk. Warme lucht is licht en stijgt op (zoals een heteluchtballon), hierdoor ontstaat een gebied met lage luchtdruk. Koude lucht is zwaar en daalt dus. Hierdoor ontstaat een gebied met hoge luchtdruk. Het gevolg is dat er lucht gaat stromen van het hogedrukgebied naar het lagedrukgebied. Deze luchtstroom is de wind.
3
Wind De snelheid van de wind hangt af van het verschil in luchtdruk tussen twee gebieden. Een klein verschil zorgt voor een zacht briesje. Een heel groot verschil kan een een storm of een orkaan veroorzaken. Hoe hard het waait, staat aangegeven op de schaal van Beaufort. Zijn schaal loopt van windkracht 1 tot en met 12.
Op het noordelijk halfrond waait de wind rond een lagedrukgebied in een richting tegen de wijzers van de klok in. Rond een hogeluchtdrukgebied draait de wind met de wijzers van de klok mee. Op het zuidelijk halfrond is dit precies omgekeerd. Dat komt door de draaiing van de aarde.
Invloed van de wind in Nederland Bij westenwind is de lucht afkomstig van zee. Bij oostenwind is de lucht afkomstig van land. Westenwind bevat veel waterdamp en voert altijd wolken mee. Oostenwind is droog en meestal zonder wolken. Noordenwind brengt koude lucht en zuidenwind brengt warme lucht. Bij onweer schuiven warme en koude wolken over elkaar heen. Door die wrijving ontstaat elektriciteit. Dit kun je zien aan de bliksemflitsen. Als het onweer dichtbij is, komt de harde donderslag direct na de bliksem. Als het onweer ver weg is, dan duurt het enkele tellen voordat je de donderslag hoort. Omdat de bliksem heel heet is, zet de lucht erom heen zo snel uit dat er een ontploffing (= donderslag) ontstaat. Door klimaatverandering kunnen er meer en sterkere onweersbuien komen.
Wolken en neerslag Wolken ontstaan doordat veel water op de aarde verdampt. Het water verdampt door de warmte van de zon. Hoe warmer de lucht is, hoe meer waterdamp deze kan opnemen. Waterdamp is een onzichtbaar gas dat bij afkoeling overgaat in kleine waterdruppeltjes. Warme lucht stijgt op en koelt weer af. Hierdoor ontstaan weer kleine waterdruppeltjes. Heel veel van die kleine waterdruppeltjes vormen een wolk. Door de wind botsen de waterdruppeltjes tegen elkaar. Ze vormen zo grotere waterdruppels. Deze druppels worden zo groot en zwaar dat ze als regen naar beneden vallen. Hoe donkerder de wolk is, hoe meer regen er uit kan vallen. Behalve regen zijn er ook andere vormen van neerslag: sneeuw, hagel, ijzel, dauw en rijp. Sneeuwkristallen
Prisma
Een regenboog wordt veroorzaakt doordat zonlicht door de miljoenen regendruppels in de lucht heen schijnt. De zonnestralen ‘breken’ in de druppels en splitsen zich in zeven kleuren: rood, oranje, geel, groen, blauw, indigo en violet. Het zijn altijd dezelfde kleuren in dezelfde volgorde. De regendruppels werken als een prisma (= driehoekig stuk glas).
4
KLIMATEN Klimaat Klimaat is iets anders dan het weer. Klimaat is het weer zoals dat op een plaats is over een periode van 30 jaar. Het weer kan snel omslaan, het klimaat verandert langzaam. Tegenwoordig staat klimaatverandering volop in de belangstelling. Het lijkt er op dat de aarde opwarmt door milieuverontreiniging. Je kunt dus zeggen dat de klimaatverandering de schuld is van de mens. In Nederland hebben we een zeeklimaat. De zomers zijn koel en de winters zijn niet erg koud. Dit komt door wind van zee. Die is in de zomer kouder dan de lucht boven land en in de winter warmer. In landen die verder van zee liggen, wordt het in de winter kouder dan hier en in de zomer warmer. Deze landen hebben een landklimaat. In de tropen is het in de zomer en winter even heet. In gebieden met een tropisch klimaat valt het hele jaar door veel regen. Rond de Middellandse Zee is het in de zomer zonnig en droog. In de winter regent het er wel vaak. Dit is het Middellandse-Zeeklimaat. In de woestijn regent het in een hele korte periode. Er valt dan wel heel veel regen tegelijk. Alle planten staan dan tegelijk in bloei. De rest van het jaar is het dor en warm. Dit is het woestijnklimaat. In de poolgebieden en in het hooggebergte komt de temperatuur alleen in de zomer heel even boven nul. Daar heerst het poolklimaat.
Het klimaat verandert De aarde bestaat 4,5 miljard jaar. Sinds het ontstaan van de aarde verandert het klimaat. Er zijn warme en koude periodes. Tijdens de Grote IJstijd (tienduizend jaar geleden) is de helft van de aarde bedekt met ijs. Ook nu verandert het klimaat. Het gaat nu veel sneller dan vroeger. Dit komt door het broeikaseffect. Door auto's en industrie komen er gassen in de lucht die de warmte vasthouden. De aarde wordt steeds warmer. Het ijs op de polen begint daardoor langzaam te smelten. De zeespiegel stijgt en sommige gebieden zullen overstromen. Meer uitleg en informatie over het broeikaseffect vind je op pag. 9. 5
KLIMAATVERANDERING Wat is klimaatverandering? Weerkundigen meten het weer om weersverwachtingen te maken en te waarschuwen voor gevaarlijk weer. In Nederland zijn die metingen vanaf 1706 vastgelegd. Zo weet het KNMI nog wat voor weer het was op 13 december 1707. Ook kunnen we uit die metingen de gemiddelde temperatuur uitrekenen over een aantal jaren. Om het klimaat te beschrijven gaan de weerkundigen uit van periodes van 30 jaar. Over die periode rekenen ze alle gemiddelden uit. Dus van temperatuur, vocht, wind, luchtdruk, bewolking en neerslag. Als er na iedere periode blijkt dat bijvoorbeeld de gemiddelde temperatuur gestegen is dan kun je spreken van een klimaatverandering. Het klimaat is warmer geworden. Ook andere onderdelen van het klimaat kunnen veranderen, zoals neerslag en windkracht. Soms gaan veranderingen samen. Volgens de cijfers is Nederland warmer en natter is geworden. Grillig weer Het rekenen met de gemiddelde temperatuur zegt niet alles. Zo kan het in één jaar in de winter heel koud zijn en in de zomer heel warm. Gemiddeld kan dan de temperatuur even hoog zijn als in andere jaren. Een Nederlands voorbeeld is het jaar 1947. Sinds de metingen van 1706 had 1947 een van de koudste winters en een van de warmste zomers. Klimaatverandering wereldwijd De periode 1998-2007 is wereldwijd de warmste periode sinds 1850. Ook de wereldgemiddelde temperatuur over 2007 hoort tot de toppers. Sinds het begin van de 20e eeuw is de gemiddelde temperatuur van de wereld met 0,74 graden Celsius gestegen. Vooral de laatste vijftig jaar was de temperatuurstijging groot, ongeveer twee keer zo groot als voor die tijd. De elf warmste jaren van de wereld kwamen voor van 1994 2007. De meeste weerkundigen verwachten dat de opwarming in de 21e eeuw door zal gaan. Hoeveel graden warmer het in die periode zal worden, daar zijn de meningen over verdeeld. 6
De foto’s zijn genomen in dezelfde periode van het jaar: het einde van de zomer.
Klimaatverandering in Nederland 2007 Is het tweede opeenvolgende recordwarme jaar. De gemiddelde temperatuur was in De Bilt 11,2 graden, net als in 2006. Daarmee zijn 2006 en 2007 de warmste jaren van de laatste 300 jaar. Deze jaartemperatuur is ongeveer normaal voor het gebied tussen Lyon en Grenoble in Zuid-Frankrijk. Acht van de tien warmste jaren in de reeks van 300 jaar zijn voorgekomen na 1988. Deze temperatuurstijging heeft gevolgen voor de natuur. De eerste lentebloemen verschijnen enkele weken eerder. Vogels die normaal in het zuiden overwinteren, blijven in Nederland.
Pinksterbloem
Waardoor veranderen klimaten? Door de eeuwen heen zijn er klimaatveranderingen geweest. Lang voordat de mens op aarde rondliep, zijn er ijstijden en warme periodes geweest. Er waren hier verschillende oorzaken voor: zonnevlekken, vulkaanuitbarstingen, inslagen van kometen, veranderende zeestromen. Ook is de stand van de aarde veranderd ten opzichte van de zon. Deze klimaatveranderingen gingen heel langzaam. Sommige invloeden versterken elkaar, anderen werken elkaar tegen.
Langzaam maar zeker wordt de aarde warmer
Hoe het klimaat precies “werkt”, is daarom moeilijk te begrijpen. De laatste tijd gaan de veranderingen veel sneller. Het lijkt erop dat de mens hier grote invloed op heeft. De aarde warmt op door uitstoot van kooldioxide (CO2) en andere broeigassen. Dit wordt het broeikaseffect genoemd. Invloed van de zon op het klimaat De zon straalt zonne-energie (warmte) uit naar de aarde. Als er veel zonnevlekken zijn, straalt de zon meer warmte uit. Als er tijdens een lange periode extra veel zonnevlekken zijn, wordt het klimaat op aarde langzaam warmer. Als er minder zonnevlekken zijn gedurende een lange tijd wordt het klimaat op aarde kouder. Ook de stand van de aarde ten opzichte van de zon is niet altijd hetzelfde geweest. Gebieden die lange tijd minder zonlicht ontvangen, krijgen een kouder klimaat. Gebieden met meer zonlicht worden op den duur warmer. De zon; in het wit de zonnevlekken
7
Meteorietinslagen Door de inslag van een meteoriet kan het klimaat snel veranderen. Door de inslag ontstaat een stofwolk. Deze kan jarenlang het zonlicht tegenhouden. Het wordt dan kouder op aarde. Door een meteorietinslag van 65 miljoen jaar geleden zijn de dinosauriërs uitgestorven. Zij konden zich niet aanpassen aan het koude klimaat.
Verschuivende werelddelen Heel lang geleden zag de aarde er heel anders uit dan nu. De werelddelen zoals wij die nu kennen, lagen toen dicht bij elkaar. Heel langzaam dreven ze uit elkaar. Hierdoor veranderde de stroming van de zeeën. Gevolg hiervan is dat het op aarde kouder is geworden. Vulkanen Vulkanen kunnen door grote uitbarstingen het weer beïnvloeden. Als stof en zwaveldeeltjes in de stratosfeer (de luchtlaag tussen 10 en 50 kilometer), terechtkomen, houden ze zonlicht tegen. Daardoor wordt het kouder (net als bij meteorietinslagen). Het effect van zo’n uitbarsting kan wel twee jaar te merken zijn. Ook komt er bij een uitbarsting CO2 in de atmosfeer. Terugkaatsing Als de zon op de aarde schijnt, wordt een deel van het zonlicht teruggekaatst naar de ruimte. De rest wordt opgenomen door de aarde. Hierdoor wordt de aarde warmer. Een wit oppervlak (sneeuw of ijs) kaatst meer zonnestraling terug dan een donker gekleurd oppervlak. Bijvoorbeeld onbegroeide grond, bos en water kaatsen maar heel weinig warmte terug. Ze nemen warmte op waardoor de lucht erboven warmer wordt. De zee- of de luchtstroming verandert Stromingen van lucht en wind volgen meestal een vaste route. Zo is er een warme golfstroom van zuid naar noord (Zie rode pijltjes). Door een of andere oorzaak kan de richting van die stroming omkeren. Er komt dan een koude golfstroom. Gebieden die langs die koude golfstroom liggen, krijgen een kouder klimaat. 8
De mens Tot nu toe hebben we het alleen over natuurlijke invloeden op het klimaat gehad. Maar de mens heeft ook invloed op het klimaat. Fabrieken en voertuigen stoten rook– en roetdeeltjes in de lucht. Deze rookwolken houden een deel van het zonlicht tegen. Gevolg: koeler weer en minder regen. De regen die wel valt, is vervuild door de rookwolken. Een ander gevolg van de menselijke activiteiten is de uitstoot van allerlei gassen. Gassen die er voor zorgen dat de aarde warmer wordt. Deze gassen laten wel warmte door van de zon, maar warmte die de aarde terugstraalt, houden ze tegen. Deze gassen waren al van nature in de dampkring van de aarde. Nu komen er door de mens steeds meer gassen bij. Gevolg: het klimaat verandert, het wordt warmer. Dit effect heet in moeilijke woorden: het versterkte broeikaseffect. Welke gassen dit zijn en hoe het broeikaseffect werkt, wordt in de volgende hoofdstukken uitgelegd.
9
BROEIKASGASSEN Algemeen effect Dankzij de broeikasgassen is het op aarde gemiddeld +15 graden Celsius. Zonder broeikasgassen zou het op aarde gemiddeld –18 graden zijn. De aarde zou er dan heel anders uitzien. Er zou dan geen leven mogelijk zijn zoals wij dat nu kennen. Van nature zijn er altijd broeikasgassen geweest. Wel verandert soms de hoeveelheid ervan. Sinds enkele eeuwen speelt de mens daar ook een rol in. Overzicht broeikasgassen. De vijf belangrijkste zijn: Kooldioxide (CO2) Methaan (CH4) Lachgas (N20) Ozon (O2) CFK-gassen Chloorfluorkoolwaterstoffen)
Vanaf de grond bezien is een onbewolkte hemel blauw. Blauw is ook de kleur van de dampkring, zoals die vanuit de ruimte wordt waargenomen. Op de achtergrond zie je de maan.
Kooldioxide Komt van nature voor in de lucht. Het ontslaat als afgevallen bladeren en andere resten van planten vergaan. Het komt ook in de lucht door uitbarstingen van vulkanen. Planten nemen CO2 op en maken er voedsel (een soort suiker) van. Ook geven ze zuurstof af aan de lucht. Mens en dier ademen meer CO2 uit dan ze inademen. Het water van oceaan en zee neemt het gas voor een deel op. Ook lost het op in regendruppels. Vanaf ongeveer 1800 komt er extra CO2 in de lucht door het verbranden van olie en steenkool. Meer hierover in het hoofdstuk: ‘Het broeikaseffect’ op pag. 12.
Pure kooldioxide is zwaarder dan lucht
Koolstofdioxide wordt veel gebruikt in frisdranken, en zorgt voor de ‘prik’. Het komt ook van nature voor in mineraalwater.
Koolstofdioxide wordt gebruikt om vuur te bestrijden als water niet toegepast kan worden als blusmiddel.
Methaan Methaan is het tweede belangrijke broeikasgas. Dit draagt wereldvoor zo'n 20% bij aan het versterkt broeikaseffect. Een grote bron van methaan is de veeteelt. Methaan komt vrij uit de scheten en de mest van koeien en andere dieren. Andere grote bronnen van methaan zijn vuilstortplaatsen, rijstbouw en de verliezen bij de olie- en gaswinning. Ook lekt het weg uit diepgelegen steenlagen en uit de zeebodem. Het gas ontstaat ook in moerassen bij het vergaan van resten van planten en dieren. Soms kan het gas niet wegstromen en ontstaat er een ondergrondse gasbel van aardgas. 10
Ook bij de mens ontsnappen soms stinkende gassen
Lachgas Er zit een beetje lachgas in de atmosfeer. Minder dan 1%. Maar wat er in komt blijft meer dan 100 jaar actief. Het grootste deel van het natuurlijk lachgas komt uit de oceanen. Een ander deel wordt gemaakt door bacteriën die in de grond zitten. Er komt extra lachgas in de lucht door toedoen van de mens. Het gas komt vrij bij akkerbouw,tuinbouw en veeteelt. Ook chemische bedrijven en auto’s vervuilen de lucht door de uitstoot van lachgas.
In de loop van de negentiende eeuw werd lachgas een attractie op de kermis. Giechelende toeschouwers keken toe hoe anderen in een roes kwamen van het gas, of omvielen en buiten westen raakten. Deze vorm van vermaak verdween weer, maar het gebruik van lachgas bij kleine operaties in ziekenhuizen en bij tandartsen werd zeer algemeen. Ozon en CFK OZON Ook ozon is een broeikasgas. Het houdt de warmte van de aarde vast. De meeste ozon in de atmosfeer bevindt zich tussen 15 en 40 km hoog. Men noemt dit ook wel de ozonlaag. Ozon ontstaat daar uit zuurstof door bepaalde stralen van de zon. Deze straling heet ultraviolette straling. Ozon houdt deze straling voor een groot deel tegen. Dit is erg belangrijk voor het leven op aarde. Ultraviolette straling is zeer schadelijk voor plant, mens en dier. Mensen kunnen er huidkanker en oogziektes van krijgen. CFK CFK is een broeikasgas dat door toedoen van de mens in de lucht is gekomen. CFK werd vroeger gebruikt in koelkasten en spuitbussen. CFK is schadelijk omdat het de ozonlaag afbreekt. Er ontstaan gaten in de ozonlaag. Hierdoor bereikt meer ultraviolette straling de aarde. Nu mag CFK niet meer gebruikt worden. Volgens deskundigen gaan de ozongaten zich vanaf 2010 herstellen. Smogalarm Aan de grond liggen de problemen met ozon heel anders. In grote steden ontstaat smog door de uitlaatgassen. Een groot deel van die smog bestaat uit ozon. Soms is er zoveel smog dat er een smogalarm wordt uitgeroepen. Hoewel die ozon ultraviolette straling tegenhoudt, is veel ozon in de lucht ongunstig. Ozon beschadigt planten en is erg ongezond voor mens en dier. Op teletekstpagina 711 van de NOS kun je zien hoeveel ozon in de lucht zit. 11
HET BROEIKASEFFECT Inleiding Van nature zitten er broeikasgassen in de dampkring. De hoeveelheid verandert steeds. Hoe die broeikasgassen ontstaan, wordt in dit hoofdstuk verder uitgelegd. In het kort komt het hier op neer: zowel de natuur als de activiteiten van de mens zorgen voor broeikasgassen. Men spreekt wel van natuurlijk en versterkt broeikaseffect. Het natuurlijk broeikaseffect Planten en bomen kunnen CO2 opnemen. Ze zetten dit om in zuurstof en voedsel. Dit gebeurt alleen als de bladeren groen zijn. Als de bladeren afvallen, gaan ze rotten. Dan komt er weer CO2 vrij. Ook afgebroken takken of omgewaaide bomen gaan op den duur rotten en CO2 afgeven. Als door een blikseminslag of een vulkaanuitbarsting een bosbrand ontstaat, komt door de verbranding CO2 in de lucht. Ongeveer 4,5 miljard jaar geleden is de aarde ontstaan. Toen zat er veel meer CO2 in de lucht dan nu. In de zee ontstaan algen en allerlei andere soorten planten. Deze nemen CO2 uit de lucht op. Er ontstaan op den duur ook dieren in het water. Dode dieren en planten zinken naar de zeebodem. Deze raken bedekt door steenlagen. Hierdoor kan er geen CO2 ontsnappen. Later ontstaat er ook leven op het land. De planten nemen CO2 op, sterven af en vormen soms veenlagen. Het veen (turf) verandert in bruinkool. Een deel daarvan verandert in steenkool of methaan (aardgas). Soms ontsnapt methaan in de dampkring maar het grootste gedeelte blijft onder de grond zitten.
Weetje Onder 90% van de Nederlandse bodem zit steenkool. Alleen zit het heel diep. Tot ongeveer 5000 meter. Alleen in Limburg en in de Achterhoek en rond Amersfoort zit het niet zo diep: tussen 0 en 1500 meter.
Methaan en het natuurlijk broeikaseffect Van nature zit er niet altijd evenveel methaan in de dampkring. Op de zeebodem maken bacteriën methaan van dode resten van planten en dieren. In diepe zeeën en oceanen is het op de bodem erg koud, zo rond het vriespunt. Uit water en methaan ontstaat bij die temperatuur een stof die eruit ziet als suiker. Die stof heet burning ice (= brandend ijs). Als de temperatuur op aarde veel stijgt, wordt het water vlak boven de zeebodem warmer. Het burning ice valt uiteen, de methaan borrelt omhoog en komt in de dampkring terecht. Er komt dan meer broeikasgas in de dampkring. Hierdoor stijgt de temperatuur op aarde nog sneller. 12
Het versterkte broeikaseffect - de invloed van de mens Tussen 1800 en nu is de hoeveelheid broeikasgassen flink toegenomen. De hoeveelheid CO2 is in honderdduizenden jaren niet zo hoog geweest. Ook de hoeveelheid methaan neemt steeds toe. De meeste geleerden vinden dat het de schuld van de mens is dat er nu zoveel broeikasgassen zijn. Door die broeikasgassen wordt het op aarde steeds warmer.
In China en India samen wonen ruim 2,4 miljard mensen. Dit is ruim een derde van de wereldbevolking. In India en vooral in China stijgt de welvaart. Steeds meer mensen kunnen auto’s en allerlei luxe spullen kopen. Wereldwijd gezien zal dus de uitstoot van broeikasgassen sterk stijgen.
Meer CO2-uitstoot Sinds 1800 gaat de mens steeds meer brandstoffen gebruiken. Zowel voor de industrie, het vervoer als het huishouden. Deze brandstoffen zijn vooral olie, bruinkool, steenkool, hout en later ook aardgas. Bij de verbranding van deze stoffen komt er veel CO2 in de dampkring. Veel landen die vroeger arm waren, krijgen nu steeds meer welvaart. Gevolg is dat ze meer energie gaan gebruiken. Daarom neemt wereldwijd de uitstoot sterk toe. Minder CO2-opname Mensen kappen steeds meer bomen om aan brandstof, bouwmateriaal en hout voor meubels te komen. Of ze maken van bosgebieden landbouwgebieden. Er verdwijnen meer bomen dan er worden aangeplant. Dit gebeurt vooral in het Amazonegebied en Indonesië. Er blijven dus minder bomen over die CO2 kunnen omzetten in zuurstof.
Houtkap
De oceanen nemen minder CO2 op. Er kan niet meer CO2 oplossen in het water, omdat er al zoveel CO2 in het water zit. Meer methaan in de dampkring Bij de winning van steenkool, olie en aardgas komt vaak ook aardgas vrij. Aardgas bestaat vooral uit methaan. Bij het verbouwen van rijst komt veel methaan vrij. Ook bij de veeteelt is dit het geval. Het methaan zit in de scheten en de mest van de koeien en de andere dieren. Bij het ontdooien van eeuwigdurend bevroren grond (permafrost) in de noordelijke gebieden komt er methaan vrij.
Rijstteelt
Permafrost
Andere broeikasgassen De mensheid is ook schuldig aan de uitstoot van andere broeikasgassen: CFK-gassen en lachgas. Lachgas ontstaat bij het verbranden van de meeste brandstoffen. Het zit bijvoorbeeld in de uitlaatgassen van auto’s. 13
GEVOLGEN VAN DE OPWARMING VAN DE AARDE Het ijs smelt en de zeespiegel stijgt Het wordt steeds warmer op aarde en dat kunnen we nu al merken. In de zomer is het heet of het regent juist heel hard. De winters in Nederland zijn de laatste jaren minder koud. Zo is er vanaf 1997 geen Elfstedentocht meer geweest. Op de Noord- en Zuidpool smelten de gletsjers. Er is steeds minder ijs en dat is lastig voor de dieren daar. Het zeewater wordt warmer en het zet daarbij uit. Dat betekent dat het water hoger komt te staan. Laaggelegen stukken land kunnen onder water lopen. Vanaf de jaren 1990 verdwijnt het landijs steeds sneller. In berggebieden worden gletsjers kleiner of verdwijnen ze zelfs helemaal. Dat is te zien op foto’s van die gebieden die in 1928 en 2002 genomen zijn (zie hiernaast). Volgens deskundigen kan de zeespiegel in 2100 tussen 18 en 59 centimeter gestegen zijn. In Nederland daalt de bodem tegelijkertijd, vooral in het westen. Het KNMI verwacht daarom dat de zeespiegel aan de Nederlandse kust iets meer zal stijgen tot 2100, namelijk met 35 tot 85 centimeter. Een steeds groter gedeelte van Nederland komt onder de zeespiegel te liggen.
Overal in de wereld lopen mensen in kustgebieden gevaar
14
Gevolgen voor planten en dieren Planten en bomen groeien beter of sneller naarmate er meer CO2 in de lucht zit. Ook maakt het warmere klimaat in Nederland en in andere gematigde streken het groeiseizoen voor planten langer. Het wordt steeds eerder in het voorjaar warm genoeg voor planten om te groeien. De opwarming van de aarde is ook een bedreiging voor sommige planten- en diersoorten op het land. Hun leefgebied wordt kleiner of verplaatst zich. Ze kunnen hierdoor uitsterven.
IJsberen In het Noordpoolgebied leven ijsberen. In het voorjaar gaan ze de zee op om op zeehonden te jagen. Dan drijven er veel ijsschotsen en uitgestrekte ijsvelden in zee. Zeehonden komen het ijs op om hun jongen te werpen en te zogen. Ook daarna klimmen zeehonden af en toe op stukken zee-ijs om uit te rusten. IJsberen kweken onder hun vacht een dikke vetlaag aan door zeehonden te eten. Dat vet hebben ze nodig om de volgende winter door te komen. Dan rusten ze, eten helemaal niets en teren op hun vet. Als ze weer op jacht gaan, zijn ze sterk vermagerd. Ieder jaar smelt er meer zee-ijs af en begint dat afsmelten vroeger. Daardoor blijft er minder ijs over waar zeehonden op kunnen zitten. IJsberen moeten vaker lange zwemtochten maken voor ze een zeehond kunnen vangen en eten. Dat kost energie. Ook vinden ze minder vaak een zeehond. Hierdoor krijgen sommige ijsberen niet genoeg vet onder hun vacht om de volgende winter door te komen. Zij sterven van de honger. Broedvogels Het verspreidingsgebied van de Europese vogels zal tegen 2100 gemiddeld 550 kilometer naar het noordoosten opschuiven. Dit staat in de eerste Klimaatatlas van Europese Broedvogels van BirdLife International. Deze atlas is gemaakt door Engelse wetenschappers. Ze gaan uit van een stijging van de gemiddelde temperatuur met 3 graden Celsius. Wanneer hun verwachtingen uitkomen, zal het verspreidingsgebed van veel soorten één vijfde kleiner worden. Vogelsoorten die zich niet kunnen aanpassen, maken een grote kans op uitsterven. 15
Bomen Sparren groeien in gebieden die een kouder klimaat hebben dan Nederland. In sommige van die gebieden, in Polen en Zuid- en Midden-Zweden bijvoorbeeld, wordt het voor hen te warm. Daardoor verdwijnen ze daar op den duur. In het uiterste noorden van Rusland, waar het nu voor sparren juist te koud is, kunnen dan wél sparren groeien. Een andere boomsoort, de eik, krijgt er leefgebied bij in delen van Scandinavië en Finland. Daar kunnen nu nog geen eiken groeien.
Afbeelding sparrenbos
Ook Nederland krijgt er nieuwe soorten planten en dieren bij. Een moeilijk te bestrijden dier is de eikenprocessierups. De haren van deze rups veroorzaken een ondragelijke jeuk. De rups komt eerst alleen voor in Zuiden Midden-Europa. In 1996 is hij in grote getale te vinden in het zuiden van het land. In 2004 steekt hij de Rijn over en verspreidt zich over het hele land. Eikenprocessierupsen
In het Alpengebied groeit op hooggelegen weiden de edelweiss. Deze bloem kan alleen groeien in een koel klimaat. Naarmate het Alpengebied warmer wordt, verhuist de edelweiss naar plekken op steeds grotere hoogte om te overleven. Tenslotte kunnen ze niet hoger. Ze hebben de top bereikt van de berg waar ze op groeien. Dan sterven ze op die berg uit. Koraal Ook in zee worden er soorten bedreigd. Er komt meer CO2 in het water. Het water wordt hierdoor zuurder. Hierdoor kunnen plankton, koralen en andere zeewezens moeilijker hun skelet maken. Skeletten bestaan voor een groot deel uit kalk. Hoe zuurder water is, hoe makkelijker kalk daarin oplost. Koraalriffen verbleken zodra het zeewater waar ze in staan warmer wordt. Dat verbleken komt omdat er steeds minder en ten slotte helemaal geen algen meer op groeien. Komen de algen niet snel terug, dan zijn de riffen ten dode opgeschreven.
16
Gevolgen voor de akkerbouw In het noorden van Siberië en Canada is het klimaat nu nog te koud voor akkerbouw. Als het op aarde warmer wordt, zal daar in de toekomst graan gekweekt worden. Iets wat nu alleen mogelijk is in zuidelijke gebieden. Dit is dus een positief gevolg van de opwarming. In gebieden waar nu al akkerbouw voorkomt, verandert het klimaat ook. Het gaat er bijvoorbeeld veel minder regenen. Dan moeten planten worden geteeld die beter tegen een droog klimaat kunnen. De toename van CO2 heeft voor sommige landbouwgewassen ook positieve gevolgen. Sommige gewassen groeien namelijk beter als er meer CO2 in de lucht zit. Dan nemen de oogsten toe. Als het bijvoorbeeld in Nederland warmer wordt, kunnen perziken worden gekweekt. Paprika’s, druiven en tomaten hoeven niet meer in kassen te worden gekweekt. In gematigde streken (zoals Europa en VS) worden gewassen meer bedreigd door ongedierte en ziekten. De laatste jaren zijn de winters veel minder koud dan vroeger. In koude winters sterven veel insecten en dieren die gewassen aanvreten of beschadigen. Nu overleven deze schadelijke beestjes de winter. Hierdoor wordt de oogst minder. Door de opwarming van de aarde krijgt de landbouw vaker met droogte of juist buitengewoon zware regenval te maken. Het oosten van Australië wordt tijdens de eerste helft van 2007 getroffen door een grote droogte. Dat is juist het deel van het land waar veel landbouw bedreven wordt. In Nederland is het in 2003 buitengewoon droog. Gewassen als aardappelen groeien minder goed dan in andere jaren en de oogst is kleiner. Het najaar van 1998 in Nederland is juist buitengewoon nat. Ook dan ontstaat er grote schade aan de oogst. De gevolgen voor de veeteelt Dieren en andere levende wezens kunnen zich in gebieden vestigen waar het klimaat eerst niet geschikt voor hen is. Daar horen ook ziektekiemen bij en dieren die ziektekiemen overbrengen. In augustus 2006 raken boerderijdieren in Kerkrade besmet met het blauwtongvirus. Dit virus wordt overgebracht door knutten. Een knut is een soort mug. Schapen, koeien en geiten en andere herkauwers kunnen het virus krijgen, mensen niet. Knut en blauwtongvirus zijn niet eerder in Nederland voorgekomen. Ze leven alleen in gebieden met een warm klimaat, zoals rond de Middellandse Zee en in Afrika. Ten noorden van Spanje is het voor hen al te koud. Maar in Nederland wordt het tijdens de zomer van 2006 zó heet dat ze ook hier een tijd lang kunnen leven. Naarmate het klimaat in Nederland warmer wordt, zal er vaker een hete zomer als in 2006 voorkomen. Dan kan het blauwtongvirus vaker opduiken in Nederland. 17
knut
Gevolgen voor de mens De klimaatverandering kan gevaarlijk zijn voor de mens. Er is een grotere kans op allerlei ziektes. Klimaatverandering kan leiden tot overstromingen door hevige regenval en door de stijging van de zeespiegel. Door die zeespiegelstijging kan er ook een tekort ontstaan aan (zoet) drinkwater. Ziek door klimaatverandering Hooikoorts wordt steeds erger en treedt steeds vroeger op in het seizoen. Malaria en gele koorts komen meer voor. Door de opwarming van de aarde overleeft de malariamug nu tot 2.000 meter hoogte, 500 meter hoger dan vroeger (hoe hoger je komt, hoe kouder het wordt). Ook komen malariamuggen nu voor in gebieden die ze eerst te koud vonden. In een warmer klimaat zijn er meer insecten die ziektes overdragen. Een voorbeeld is de teek die de ziekte van Lyme kan overdragen. Soms zijn mensen hierdoor hun leven lang ziek.
Mensen met een zwakke gezondheid en ouderen kunnen slecht tegen extreem heet weer. Bij een hittegolf sterven veel oude en zieke mensen door hitte en uitdroging.
Malariamug
Rood: teek, vrouw Zwart: teek, man
Overstromingen Bij laaggelegen gebieden valt het op dat het zeewater steeds hoger komt te staan. Als er in korte tijd veel regen valt, kunnen de rivieren het water niet afvoeren. Gevolg: overstromingen. Ook bij hevige stormen kan de zee het land overstromen. Vooral arme laaggelegen landen hebben hier last van. Zij hebben geen geld om rivierdijken en zeeweringen aan te leggen.
Ganges , India
Drinkwatertekort Als de zeespiegel stijgt, komt er meer zout water in de bodem. Het grondwater krijgt een zoute smaak en is niet meer als drinkwater te gebruiken. In gletsjers zit een enorme hoeveelheid bevroren zoet water. Als het klimaat warmer wordt, smelt in de zomer meer ijs dan er in de winter bijkomt. Langzaam maar zeker zal dan de gletsjer verdwijnen. Gevolg: een tekort aan drinkwater, als het een tijdje niet regent. 18
ACTIE De huidige mens is de schuld De klimaatverandering is bijna zeker de schuld van de mens. Er moet snel iets gebeuren. De uitstoot van broeikasgassen moet omlaag. Dan zal na enkele tientallen jaren de temperatuur niet meer stijgen. Het duurt minstens 50 jaar voordat het teveel aan broeikasgassen verdwenen is. De natuur heeft namelijk veel tijd nodig om het teveel aan broeikasgassen uit de dampkring te halen. De meeste landen zijn van plan het versterkte broeikaseffect aan te pakken. Ook allerlei organisaties en beroemde personen roepen de mensen op om het broeikaseffect te gaan bestrijden. In dit hoofdstuk zullen we ook nagaan wat je er zelf aan kunt doen. Kyoto 160 Landen hebben afgesproken minder broeikasgassen uit te stoten. Het streven is om 2012 6% minder uit te stoten dan in de jaren 90 van de vorige eeuw. Dit is vastgelegd in Japan bij het Kyoto-protocol. Regelmatig bespreken die landen de toestand van het klimaat. Ook proberen ze tot nieuwe afspraken te komen. In 2007 was er een grote conferentie in Bali. Minder broeikasgassen. Hoe? Wij moeten er voor zorgen dat er minder broeikasgassen in de lucht komen. Oftewel: er moeten minder brandstoffen ‘rook opgaan’. Hier kunnen we op verschillende manieren voor zorgen:
Zuinige motoren. Zuinige verwarmingsapparaten en een goede isolatie. Zuinige lampen oftewel spaarlampen. Openbaar vervoer in plaats van autovervoer of (nog beter) fietsen en wandelen. Gebruik groene energie: biobrandstof, windkracht, zonne-energie, waterkracht en aardwarmte. Minder energie gebruiken, dus minder transport en minder verwarming. Zorgen voor minder uitstoot bij tuinbouw, akkerbouw en veeteelt.
Geld en schone lucht Minder uitstoot van broeikasgassen heeft nog meer voordelen. Geen vervuiling van lucht en water, dus schone lucht en gezond drinkwater. Steenkool, olie en gas raken dan niet zo snel op. Als er bijvoorbeeld een tekort aan olie is, kunnen er problemen tussen landen ontstaan. De kans op een olie-oorlog wordt dan flink groter. Minder gebruik spaart geld uit. 19
Energie De meeste energie wordt nu nog gehaald uit fossiele brandstoffen: steenkool, olie en gas. Bij het verbranden van fossiele brandstoffen komt broeikasgas vrij. Deze brandstoffen zijn in de loop van miljoenen jaren ontstaan uit de resten van oerbossen. Onder de grond zijn de bomen en planten samengedrukt en omgevormd tot olie, steenkool en gas. Ongeveer de helft van deze brandstoffen is nu nog over. Als we zo doorgaan is de voorraad over zo’n 100 jaar op. Daarom zijn deskundigen bezig om veilige en schone energie te maken. Ook mag deze energie niet opraken. Deze energie komt van wind, zon, water en planten. Men noemt dit ook wel hernieuwbare of duurzame energie. De mens gebruikt al heel lang duurzame energie. Gebouwen zijn zo ontworpen dat ze de warmte van de zon opnemen. Molens en zeilboten maken gebruik van de kracht van de wind. Windenergie Al eeuwen lang gebruikt de mens wind als bron van energie. Om zeilschepen met vracht over de hele wereld te laten varen. Om molens te laten draaien en daarmee graan te malen, planken te zagen of polders leeg te pompen. Vanaf 1900 kwamen er steeds meer machines en fabrieken. Deze machines en fabrieken hadden brandstof nodig. Kolen, gas en olie werden steeds belangrijker om elektriciteit en warmte te maken. Van windenergie werd bijna geen gebruik meer gemaakt De laatste jaren is dat veranderd. Want met wind kunnen we ook elektriciteit maken: door moderne windmolens in te zetten. En die elektriciteit is schoon. Tijdens het opwekken van de stroom is er geen uitstoot van CO2. Veel Nederlandse gemeenten willen geen windmolens plaatsen. Ze vinden het uitzicht op windmolens niet mooi. Daarom komen er windmolenparken in zee. Zonne-energie Er zijn verschillende manieren om gebruik te maken van de energie van de zon. Zonnecellen zetten het zonlicht direct om in stroom. In een zonnepaneel zitten een groot aantal zonnecelen. Particulieren kunnen met vier zonnepanelen op hun dak ongeveer 10% van hun stroomverbruik zelf opwekken. Warm water maken met zonnewarmte gebeurt met een zonneboiler en zwarte zonnecollectoren, die op het dak liggen. In landen waar de zon bijna de hele dag schijnt, gebruikt men de CSP-techniek (concentrated solar power = geconcentreerde zonnekracht). Met spiegels worden de zonnestralen afgebogen naar een bepaalde plek. Daar wordt het zo heet dat water omgezet wordt in stoom. Met die stoom wordt een elektriciteitcentrale aangedreven. CSP-centrale Australië
20
Waterkracht 2300 jaar geleden waren waterwielen al in gebruik om molens te laten draaien. Tegenwoordig gebruiken we waterturbines om met stromend water elektriciteit op te wekken. De as van de turbine, die er uit ziet als een scheepsschroef, gaat door het stromende water draaien. Omdat de as van de turbine is gekoppeld aan een generator, wekt die elektriciteit op. De werking van deze generator is te vergelijken met een fietsdynamo. In Nederland zijn enkele waterkrachtcentrales in de grote rivieren. In landen met snelstromende rivieren wordt veel meer gebruik gemaakt van waterkracht. Om van een constante wateraanvoer verzekerd te zijn, legt men grote stuwmeren aan.
Volgens sommige deskundigen komen er broeikasgassen (methaan en CO2) vrij als het water uit het stuwmeer stroomt. In tropische landen is de kans hierop groter dan in ‘koude’ landen. Blijkbaar is waterkracht daar dus niet zo “groen” als men altijd heeft gedacht.
Aardwarmte Aardwarmte is warmte die wordt onttrokken aan de aardkorst. De hoeveelheid warmte in de aarde is enorm groot. De buitenste zes kilometer van de aardkorst bevat 50.000 keer de energie van alle olie- en gasvoorraden in de wereld. Hoe verder je komt in de richting van het middelpunt van de aarde, hoe hoger de temperatuur is. In sommige gebieden is de temperatuur al op geringe diepte zo hoog dat er direct stoom aan de aarde kan worden onttrokken. Reservoirs van heet water en stoom onder de oppervlakte van de aarde kunnen worden aangeboord via de steenlagen boven die reservoirs. Met behulp van een stoomturbine en een generator wordt vervolgens elektriciteit opgewekt. In Nederland is de temperatuur diep onder de grond te laag om elektriciteit te maken. Maar de warmte die er is, kan wel gebruikt worden voor verwarming van gebouwen en kassen. In ons land wordt aardwarmte nog niet of nauwelijks gebruikt. In delen van de VS, IJsland en Italië is aardwarmte al wel een belangrijke alternatieve energiebron. 21
Heetwaterbronnen op de Filippijnen
Bio-energie Hout en stro kunnen in elektriciteitscentrales worden verbrand om stroom te maken. Van mest, landbouw- en keukenafval kan biogas worden gemaakt. Dit kan gebruikt worden zoals aardgas, dus voor verwarming en koken. Ook kun je er auto’s op laten rijden. Van suikerriet, suikerbieten, maïs, tarwe en gerst kan men bio-ethanol maken. Dit is een soort alcohol die met benzine gemengd kan worden. Er zijn ook speciale motoren die werken op pure bio-ethanol. Van koolzaad, zonnebloemen, palmbomen en andere oliehoudende planten kan biodiesel gemaakt worden. Soms worden dierlijke vetten gebruikt. Ook worden algen gebruikt om olie te maken. Deze algen maken van de CO2uitstoot van een kolencentrale een soort biodiesel. Met een kleine aanpassing kunnen dieselauto’s op biodiesel rijden. Deze auto’s stinken minder en stoten minder fijnstof uit dan auto’s die op gewone diesel rijden. Biobrandstof is in principe 'klimaatneutraal'. Planten zoals koolzaad en suikerbieten nemen, als ze groeien, CO2 op uit te lucht. Bij verbranding van de olie of alcohol uit deze planten komt de CO2 weer vrij. Er komt dus geen extra CO2 in de lucht. Bij de verbranding van steenkool, olie en gas komt CO2 vrij dat miljoenen jaren geleden is gevormd. Het komt nu als het ware als 'extra' in de atmosfeer en draagt zo bij aan het versterkte broeikaseffect.
Kernenergie Een kerncentrale geeft geen uitstoot van broeikasgassen. De rook die je uit de torens zie komen, is stoom. De kern van een heel klein stukje uranium wordt gespleten. Hierbij komt heel veel warmte-energie vrij. Deze energie wordt opgevangen. Deze energie verwarmt water tot het kookt. De stoom drijft een turbine (= grote dynamo) aan die stroom levert. In de centrale ontstaat veel gevaarlijk radioactief afval. Dit is niet te vernietigen, het kan alleen ergens opgeslagen worden.
Keurmerk voor producten die klimaatneutraal zijn
Boven: kernenergiecentrale Rechts: protestbutton
Bij een ongeluk kan het radioactieve materiaal zich over een groot gebied verspreiden. Mensen en dieren worden er ziek van en kunnen er zelfs dood aan gaan. Dit is gebeurd bij het ongeluk in Tsjernobyl in 1986. Een kerncentrale is een gevaarlijk doelwit voor terroristen. Ook dan kan een groot gebied radioactief besmet worden. Wat is groene stroom? Bij het maken van gewone elektriciteit komt CO2 vrij door verbranding van kolen, gas en olie. Die CO2 veroorzaakt het broeikaseffect. Door stroom op te wekken met windmolens, waterkracht of zonnecellen komt er geen CO2 vrij. Bij de verbranding van biomassa (hout en plantenresten) en rottingsgassen van stortplaatsen komt er wel CO2 in de lucht, maar die zou ook zijn vrijgekomen als we er geen elektriciteit uit zouden winnen. Dat tast het klimaat dus niet extra aan. Stroom uit die bronnen heet groene stroom.
22
Wat kun je zelf doen? Dat er een klimaatprobleem is, daar is iedereen het wel mee eens. En dat de mens de vervuiler is, lijkt ook duidelijk. Maar wat kun je doen om van dat schuldgevoel af te komen. Ofwel: Wat kan ik zélf doen om het klimaat te redden? Hier volgen wat tips voor jou en je ouders. Verlichting Vervang gloeilampen door spaarlampen of nog beter ledlampen. Een led-lamp die 9 watt gebruikt, geeft evenveel licht als een spaarlamp van 18 watt of een gloeilamp van 75 watt. Anders gezegd: De led-lamp verbruikt ongeveer 90% minder energie dan een gewone gloeilamp en ongeveer de helft minder dan een spaarlamp. Andere voordelen: de led-lamp gaat 35.000 uur mee, de spaarlamp 6.000 en de gloeilamp 1.000 uur. Wel zijn de ledlampen nog veel duurder dan andere lampen. Vervoer Het beste kun je voor kleine afstanden te voet of met de fiets gaan. Het is goed voor je conditie en je veroorzaakt geen vervuiling (kijk wel uit voor al die auto’s!). Voor grotere afstanden is vervoer met bus en trein het vriendelijkst voor het klimaat. Maar een auto heeft voor veel mensen andere voordelen. Ze kunnen het beste kiezen voor een zuinige auto op een groene brandstof. Om geld en klimaat te sparen, is het verstandig dat ze gaan carpoolen. Vliegtuigen hebben een hoge CO2–uitstoot. Ga daarom minder vaak met het vliegtuig. Verwarming en isolatie Het verwarmen van huizen en gebouwen kost veel energie en geld. Minder energie gebruiken is goed voor het klimaat en je portemonnee. Enkele tips om minder energie te gebruiken: Doe de waakvlam van de CV uit in de zomer of als je langer dan een week weg bent. Doe de verwarming ‘s avonds eerder uit. Laat geen ramen en deuren openstaan. Gebruik een zuinige verwarmingsketel. Zo’n hoogrendementsketel gebruikt minder gas voor evenveel warm water. Zet de thermostaat lager en doe een dikke trui aan. Zorg voor een goede isolatie. Gebruik duurzame energie voor verwarming: Je kunt ook warmte op een duurzame manier opwekken, dus zonder uitstoot van CO2. Bijvoorbeeld met warmtepompen en zonneboilers. Ga bomen planten Bomen halen CO2 uit de lucht. Zolang de bomen groeien, nemen ze CO2 op. Gaan ze dood, worden ze gekapt of gebruikt in biomassacentrales, dan komt de opgeslagen CO2 weer in de lucht. Nieuwe, jonge bomen die zich in het bos een plaats hebben verworven, kunnen deze uitstoot dan weer opnieuw vastleggen. 23
Apparaten Veel stroom wordt verspild. Laat computers, beeldschermen en tv’s niet op stand-by staan. Wasmachines wassen ook schoon bij lagere temperaturen. Trek de stekker uit van apparaten die je niet gebruikt. Dimmers en opladers gebruiken ook stroom als je ze niet gebruikt. Gebruik alleen oplaadbare batterijen. Koop alleen energiezuinige apparaten. Voor een aantal apparaten is er een alternatief dat geen stroom gebruikt. Bijvoorbeeld: afwasmachines, wasdrogers, grasmaaiers en tandenborstels. Papier en verpakkingsmateriaal Bomen worden gekapt voor het hout, om papier te maken, maar ook bijvoorbeeld om plaats te maken voor landbouwgrond. Het maken van papier kost energie. Kringlooppapier is gemaakt van gebruikt papier, het kost minder energie om kringlooppapier van oud papier te maken. Ook het gebruik van verpakkingsmateriaal kost veel energie. Gebruik beide kanten van het papier om papier te besparen. Gebruik kringlooppapier. Doe oud papier in de papierbak. Gebruik verpakkingen die te recyclen (te hergebruiken) zijn. Water Schoon water (drinkwater) maken kost energie. Het transport van het water kost energie. Gebruik regenwater voor tuin en vijver. Doe de afwas in een teiltje in plaats van het water te laten stromen. Gebruik een waterbesparende douchekop bij het douchen. Laat de kraan niet lopen bij het tandenpoetsen. Wees zuinig met warm water.
Voedsel Het ene soort eten kost meer energie om te maken dan het andere. Bijvoorbeeld omdat het uit een ver land is aangevlogen of omdat het in de diepvries moet worden gekoeld. Als je CO2 wilt besparen, kies dan verse groenten uit Nederland of Europa. Je kunt ook overwegen om een dagje biologisch vlees of geen vlees te eten. Productie en vervoer van vlees draagt namelijk voor een groot deel bij aan de uitstoot van schadelijke gassen. 24
AANTEKENINGEN
25
26
MEER OP INTERNET Op de website van het Centrum voor Mondiaal Onderwijs vind je nog meer informatie die je kan helpen bij je werkstuk of spreekbeurt. Je vindt daar tips over hoe je het beste een werkstuk kunt opzetten of hoe je het beste je spreekbeurt kunt inkleden. Ga naar www.cmo.nl of www.maak-een-werkstuk.nl.
27
SCRIPTIESERVICE De Scriptieservice Mondiaal Onderwijs richt zich op leerlingen vanaf 10 jaar. In de reeks zijn meer dan 85 onderwerpen opgenomen over Derde Wereld, Vrede, Milieu en Mensenrechten. Elk pakket bestaat uit 24 pagina's tekst, foto's, tekeningen, strips en/of cartoons. Op de website van het CMO staat een handleiding voor het maken van een scriptie/ werkstuk.
De versie op papier is te bestellen bij: Centrum voor Mondiaal Onderwijs Postbus 9108 6500 HK Nijmegen tel. 024-3613074 e-mail:
[email protected] http://www.cmo.nl
