HET NIEUWE NIEUWS
Een informatiepakket voor een werkstuk of spreekbeurt
COLOFON Tekst: Herman Bosman Illustraties/logo’s: Algemeen Nederlands Persbureau, Apple, Argos, Associated Press, Computer History Museum, De Tegel, Dutch Bloggies, Katholiek Nieuwsblad, Lolocaroli, NRC Handelsblad, Polygoon/Profilti, Rambam, Reformatorisch Dagblad, Rijksvoorlichtingsdienst, Telegraaf, Washington Post, Zembla. De inhoud is met zorg samengesteld. Mocht u van mening zijn dat inbreuk is gedaan op uw auteursrechten of beeldrechten, dan verzoeken wij u vriendelijk contact met ons op te nemen via
[email protected]. Centrum voor Mondiaal Onderwijs
Postbus 9108 6500 HK Nijmegen tel. 024-3613074 e-mail:
[email protected] http://www.cmo.nl
De Scriptieservice Nieuwe Stijl is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van Kerk en Wereld en door een solidariteitsbijdrage van de gezamenlijke religieuzen in Nederland via de commissie PIN.
© Centrum voor Mondiaal Onderwijs, Nijmegen, 2013
II
INHOUD Inleiding
pag. 1
Controle van de macht De drie machten De journalistiek als vijfde macht Tegen onvrijheid en onderdrukking in
pag. 2 pag. 2 pag. 3 pag. 5
Tegels lichten en kijken wat eronder zit Goede journalistiek is duidelijk en aantrekkelijk voor het publiek Goede journalistiek is waarheidsgetrouw Goede journalistiek is onafhankelijk Goede journalistiek is fair Informatie blootleggen die anders (bijna) verborgen blijft Wie controleert de journalistiek? De Tegel van het Jaar
pag. 6 pag. 6 pag. 7 pag. 8 pag. 8 pag. 9 pag. 9 pag. 12
Door nieuwe media verandert het werk van journalisten Kranten Fotografie, radio en TV De opkomst van internet Voor- en nadeel van internet Oorlog in Syrië Propaganda-oorlog tussen Israël en Hamas Werkwijze van beroepsjournalisten verandert door internet Nieuws, overal en op elk moment te raadplegen
pag. 13 pag. 13 pag. 15 pag. 16 pag. 17 pag. 18 pag. 19 pag. 20 pag. 21
Hoe kun je het nieuws kritisch volgen? Nieuws is altijd (een beetje) gekleurd Nieuws heeft soms een bijbedoeling Ook journalisten maken fouten
pag. 22 pag. 22 pag. 23 pag. 24
Aantekeningen
pag. 25
Meer op internet
pag. 27
III
IV
INLEIDING Nieuws is er overal en op elk moment van de dag, in de krant, op radio en tv, op internet. Nieuws maakt je vrolijk, verdrietig of boos. Nieuws kan je doen schrikken of je bang maken. Nieuws wordt gemaakt door journalisten. Die houden je op de hoogte van wat er allemaal gebeurt in je woonplaats, in Nederland of elders op de wereld. Met nieuws verdienen journalisten hun brood. Je hebt nieuws in allerlei soorten en maten. Een nieuwtje over een geblesseerde voetbalspeler of de uitreiking van een lintje is anders dan bijvoorbeeld het verslag van een bijeenkomst van regeringsleiders over de economie van Europa. Roddeljournalistiek, shownieuws of sportverslaggeving is misschien voor veel mensen wel interessant, maar daarover gaat dit informatiepakket niet. Hier gaat het over het journalistieke werk dat van groot belang is voor onze samenleving. Het gaat om onafhankelijke journalistiek die ons toont hoe onze samenleving in elkaar steekt, over hoe we worden bestuurd, over wie de macht heeft en hoe die wordt uitgeoefend, over hoe onze democratie werkt en over hoe de machthebbers worden gecontroleerd. Door de berichtgeving wordt de journalistiek wel eens de ‘vijfde macht’ genoemd. Wat we daarmee bedoelen en welke gevaren journalisten lopen als ze zich met dit soort berichtgeving bezighouden, kun je lezen in het hoofdstuk ’Controle van de macht’ (pag. 2-5). Om te kunnen spreken over goede journalistiek, moet het werk van journalisten aan bepaalde voorwaarden voldoen. Welke dat zijn, leggen we uit in het hoofdstuk ‘Tegels lichten en kijken wat eronder zit’ (pag. 6-12). De opkomst van radio, tv en vooral van internet heeft het werk van de journalist veranderd. Zijn journalisten daardoor beter in staat om hun rol van ‘vijfde macht’ te vervullen of juist minder goed (pag. 13-21)? Ten slotte gaat het over hoe wij zelf met het nieuws omgaan. Hoe blijven we bij? Hoe kunnen we een zinvolle selectie maken uit al het nieuws dat op ons afkomt? Hoe komen we erachter wat en wie betrouwbaar is? Wat is geloofwaardig nieuws (pag. 22-24)? 1
CONTROLE VAN DE MACHT Wie de macht heeft, kan in de verleiding komen om die macht te misbruiken, bijvoorbeeld om zich te verrijken. Vooral mensen die lang aan de macht zijn, kunnen die verleiding niet altijd weerstaan. Om machtsmisbruik te voorkomen, mag een politicus in landen met een democratie niet tegelijk maker en uitvoerder van wetten zijn en ook geen rechter. Er zijn journalisten die erop toezien dat politici en andere machthebbers hun werk goed doen en hun macht niet misbruiken. De drie machten In bijna elk land zijn er mensen die wetten maken, mensen die de wetten uitvoeren en mensen die rechtspreken. Of deftig gezegd: in die landen zijn er de wetgevende (1), de uitvoerende (2) en de rechterlijke macht (3). In democratisch bestuurde landen zijn deze machten gescheiden. Wie wetten maakt, mag ze niet zelf uitvoeren en kan ook geen rechtspreken als mensen mogelijk de wetten overtreden hebben. Over wie wat mag doen zijn afspraken gemaakt. Die staan in de grondwet van een land. In Nederland ligt de wetgevende macht bij het parlement (Eerste en Tweede Kamer).
De eerste macht: de Eerste en de Tweede Kamer
De regering (koning Willem-Alexander, ministers en staatssecretarissen) heeft de uitvoerende macht. De regering krijgt bij haar werk hulp van de Provinciale Staten van de provincies en van de Burgemeesters en Wethouders in de gemeenten. De rechterlijke macht is in handen van de rechters. Die beoordelen of de burgers zich aan de wet gehouden hebben. De scheiding van de machten is bedacht door de Franse wijsgeer Montesquieu (1688-1755). Die wilde met de scheiding van de machten bereiken dat de machten elkaar controleren en voorkomen dat één macht de bovenhand krijgt. Naast de drie hierboven genoemde machten worden alle ambtenaren samen die voor de regering werken soms de vierde macht genoemd. 2
Tweede macht: de regering (ministers en -voormalige- koningin Beatrix)
Derde macht: rechters
De journalistiek als vijfde macht Journalisten schrijven vaak over de vier machten en worden daarom ook wel eens de vijfde macht genoemd. Zij schrijven over politici die wetten bedenken en invoeren, over de regering van het land, de provincie of de gemeente, over de politie en justitie die proberen de misdaad te bestrijden en over de rechters die met de wet in de hand de overtreders bestraffen. Door er over te schrijven en hun doen en laten zoveel mogelijk openbaar te maken, werkt de journalistiek controlerend. Politici, wetshandhavers en mensen bij de rechterlijke macht weten dat er over hun schouders wordt meegekeken. En dat maakt het lastiger macht te misbruiken. Dat geldt ook voor andere machthebbers, zoals bestuurders van bedrijven, scholen, ziekenhuizen, woningcorporaties, sportverenigingen, enzovoort. Als een machthebber tóch in de fout gaat, zijn er altijd wel journalisten die dat aan hun lezers, luisteraars of kijkers laten weten. Daardoor kan de machthebber zo’n slechte reputatie krijgen dat hij ontslagen wordt of zelf ontslag neemt. Als ook nog eens blijkt dat hij de wet heeft overtreden, wordt hij daarvoor gestraft. Een beroemd voorbeeld van machtmisbruik dat door journalisten aan het licht wordt gebracht, is het Watergateschandaal. Dit schandaal begint op 17 juni 1972 met een inbraak. De politie pakt vijf inbrekers op in het Watergategebouw in Washington, de hoofdstad van de VS. In dit gebouw zit het hoofdkwartier van de Democratische Partij. Op dat moment voeren de Democratische Partij en de Republikeinse Partij campagne voor de presidentsverkiezingen van 1972. Aan deze verkiezingen zullen twee kandidaten meedoen, de Republikein Richard Nixon, die vanaf 1968 de president van de VS is, en een nog onbekende kandidaat voor de Democraten. In juli wordt bekendgemaakt dat dit George McGovern zal zijn. Nixon verslaat McGovern en blijft president.
Watergategebouw
President Nixon
3
Twee journalisten van de krant de Washington Post, Bob Woordward en Carl Bernstein, vermoeden dat de inbraak in het Watergategebouw geen gewone inbraak is geweest. Daarom besluiten ze het hele gebeuren rond deze inbraak te onderzoeken. Ze ontdekken dat er eerder is ingebroken in het Watergategebouw. Daarbij is afluisterapparatuur in het gebouw aangebracht en zijn er documenten gefotografeerd.
Woordward (l) en Bernstein (r)
Ook komen ze er achter dat Nixon en enkele van zijn medewerkers de inbraken hebben laten plegen om de verkiezingscampagne van de Democraten te saboteren. Ook ontdekken ze dat deze medewerkers en Nixon zelf ook op andere manieren getracht hebben de campagne te dwarsbomen. Bij hun onderzoek worden ze geholpen door een geheimzinnige tipgever die hen informatie uit de regeringskringen zelf verschaft. In 2005 onthult de vroegere onderdirecteur van de FBI, Mark Felt, dat hij die tipgever was. Woodward en Bernstein schrijven artikelen over hun ontdekkingen en halen daarmee het wereldnieuws. Naar aanleiding van deze artikelen onderzoeken de Amerikaanse justitie en de Senaat (de Amerikaanse Eerste Kamer) de gebeurtenissen rond de inbraak in het Watergategebouw. De misstanden die aan het licht komen, worden het Watergateschandaal genoemd. Nixon ontkent iets met het Watergateschandaal te maken te hebben gehad. Maar in 1974 wordt duidelijk dat hij hierover gelogen heeft. Bewijzen hiervoor staan op geluidsbanden met opnamen die Nixon van alle vergaderingen met zijn medewerkers en zijn telefoongesprekken maakte. De bewijzen komen voor de dag nadat het Hooggerechtshof het Witte Huis heeft bevolen de banden vrij te geven.
Nixon verlaat voor de laatste keer het Witte Huis, het kantoor en huis van elke president
Mark Felt
Het Huis van Afgevaardigden (de Amerikaanse Tweede Kamer) zoekt uit of er voldoende reden is om Nixon af te zetten. De reden kan zijn dat Nixon zijn macht als president heeft misbruikt en de rechters heeft gehinderd bij het onderzoeken van het Watergateschandaal. Nixon wacht de uitkomst van het onderzoek niet af en treedt op 8 augustus 1974 af. Nixon is niet gestraft voor zijn rol in het Watergateschandaal want zijn opvolger Gerald Ford verleent hem amnestie* voor zijn rol in het schandaal. De inbrekers en de medewerkers van Nixon die betrokken waren bij het schandaal zijn wel bestraft. * kwijtschelding van straf
4
Tegen onvrijheid en onderdrukking in Het komt regelmatig voor dat een journalist wordt bedreigd, gevangen gezet of vermoord. In Nederland en in andere democratisch bestuurde landen komt dat niet voor. In landen met een autoritair bewind, zoals in Rusland en Saoedi-Arabië, gebeurt dit wel degelijk. In die landen lopen journalisten gevaar als ze dingen zeggen of schrijven die de machthebbers in hun land niet bevallen. In die landen kunnen de machthebbers hun macht eerder misbruiken dan in landen met een goed werkend democratisch bestuur. Ze kunnen dat doen omdat de wetten in hun land hen daar gelegenheid voor bieden. In de wetgeving van die landen zit de mogelijkheid tot machtsmisbruik al min of meer ingebakken. Zo misbruiken zij hun macht onder meer door journalisten die openlijk kritiek op hun beleid hebben de mond te snoeren. Een voorbeeld van een journalist die werd bedreigd en daarna vermoord is Anna Politkovskaja (1958-2006). Deze Russische journaliste werd bekend in haar land omdat ze in haar artikelen kritiek uitte op het wrede optreden van Russische soldaten in de Russische deelrepubliek Tsjetsjenië. In die deelrepubliek vechten Russische troepen tegen een beweging die van Tsjetsjenië een onafhankelijk land wil maken. Ze had ook kritiek op machthebbers bij de overheid, het leger en de rechtspraak die daar hun macht misbruiken, onder meer omdat ze zich om laten kopen. Met deze kritiek maakte ze vijanden onder de machthebbers in Rusland. Dat bleek telkens weer door de dreigementen die ze kreeg toegestuurd. In 2001 bijvoorbeeld werd ze bedreigd door een medewerker van de politie die ze had beschuldigd van misdaden tegen burgers. Op 7 oktober 2006 werd ze vermoord. Collega-journalisten en de mensenrechtenorganisatie Amnesty International vermoeden dat de moord te maken heeft met haar kritiek op de Russische machthebbers. Of dat werkelijk het geval is, valt (nog) niet te bewijzen.
“Wij zullen Anna (Politkovskaja) blijven herinneren”
5
TEGELS LICHTEN EN KIJKEN WAT ERONDER ZIT We hebben gezien dat journalisten door kritisch over machthebbers te schrijven kunnen bijdragen aan het controleren van de macht. Maar als je dat goed wil doen, hoe doe je dat dan? Journalistiek die machthebbers controleert wordt soms vergeleken met het lichten van tegels en kijken wat eronder zit: er kan altijd wat onder zitten dat anders verborgen zou blijven! Goede journalistiek is duidelijk en aantrekkelijk voor het publiek Als je een werkstuk maakt of een spreekbeurt houdt, begin je niet zomaar ergens. Je denkt van tevoren na over wat je duidelijk wilt maken. Je denkt na over een goed begin, over het middenstuk en over een duidelijk einde. Of met andere woorden: je werkstuk of spreekbeurt moet over een afgerond onderwerp gaan met een duidelijke lijn. Als je dat niet doet, heb je grote kans dat -bij een werkstuk- je lezers het niet uitlezen of dat -bij een spreekbeurt- je luisteraars het niet boeiend vinden en afhaken. Een boeiende spreekbeurt?
Onder de tegel...
Zo is het ook met de journalistiek. Een goede journalist moet anderen boeien met zijn verhaal. Zijn chef, de hoofdredacteur, wil dat zijn krant veel lezers trekt of dat bij een radio- of tv-uitzending veel mensen naar de uitzending luisteren en kijken. Daarom oefenen journalisten in opleiding hard om een nieuwsverhaal zó te vertellen dat ze de aandacht van hun publiek trekken én vasthouden. Als je met een pakkende titel de aandacht kunt trekken, kom je al een heel eind. Een pakkende titel is bijvoorbeeld ‘Moord, doodslag, taakstraf’. Dat is de titel van een aflevering van het nieuwsprogramma Zembla die op 14 oktober 2007 werd uitgezonden. Bij het zien van deze titel, vragen veel mensen zich meteen af wat taakstraffen te maken hebben met misdrijven waarbij mensen zijn omgebracht. Krijgen mensen die iemand hebben gedood soms alleen maar een taakstraf en geen lange gevangenisstraf? 6
Goede journalistiek is waarheidsgetrouw Als journalist hoor je waarheidsgetrouwe nieuwsverhalen te schrijven. Dat betekent dat feiten die je noemt, moeten kloppen. Liefst moeten ze door je lezers kunnen worden gecontroleerd op hun juistheid. Een voorbeeld: Op 19 december 2012 sterft oudTweede Kamerlid Piet de Visser. Omdat hij nog steeds bekend is, schrijven verschillende journalisten over hem. Voor hun verhaal verzamelen ze feiten over zijn leven en loopbaan. Deze feiten kunnen ze halen uit de archieven van hun krant en tegenwoordig ook van internet. Die feiten moeten wel juist zijn. Als vermeld wordt dat hij tussen 1981 en 1991 lid was van de PvdA-fractie in de Tweede Kamer moeten deze jaartallen wel precies kloppen. Als er toch een foutje zou staan in hun verhaal, krijgt de journalist dat vast van zijn lezers te horen (bijvoorbeeld door middel van een ingezonden brief naar de krant). Je moet als journalist alleen informatie gebruiken uit bronnen die je goed kent of betrouwbaar vindt. Een bron die als betrouwbaar bekend staat, is de Rijksvoorlichtingsdienst (RVD). Deze dienst geeft berichten door over de premier en zijn ministers, over hun beleid en over leden van de Koninklijke Familie. Ook enkele persbureaus zoals het Algemeen Nederlands Persbureau (ANP) en het Amerikaanse persbureau Associated Press (AP) staan als betrouwbare bronnen bekend. Als je schrijft over een onderwerp waar mensen van mening over verschillen, moet je de verschillende meningen daarover aan bod laten komen. Een voorbeeld van een onderwerp waar mensen verschillend over denken is het afsteken van vuurwerk tijdens de jaarwisseling. Sommige mensen willen dat het verboden of ingeperkt wordt. Liefhebbers van vuurwerk en mensen die in vuurwerk handelen, willen dat niet. Op 27 december 2012 verschijnt in NRC Handelsblad het artikel ‘Illegaal knallen is zijn hobby, en zijn handel’ van Michiel Dekker. In dit artikel komt een student aan het woord die tegen een verbod op het afsteken van vuurwerk is. Niet alleen is hij er een groot liefhebber van, ook handelt hij erin om eraan te verdienen. Hij verkoopt Big Boys en Cobra’s. Dat zijn twee soorten vuurwerk die in Nederland niet mogen worden verhandeld. Daar kan hij een boete of gevangenisstraf voor krijgen.
7
Aan het woord komt ook iemand die het niet met de student eens is: Arno Bonte, voorzitter van de GroenLinks-fractie in de gemeenteraad van Rotterdam. Hij wil dat burgers niet langer zelf vuurwerk mogen afsteken. In plaats daarvan zouden gemeenten vuurwerkshows moeten houden tijdens de oudejaarsnacht. Die shows worden uitgevoerd door mensen die daar speciaal voor zijn opgeleid. Bonte wil het afsteken van vuurwerk door burgers verbieden vanwege de luchtvervuiling die het met zich meebrengt, omdat sommige mensen veel last hebben van het lawaai ervan en omdat mensen er gewond door kunnen raken. Ten slotte moet je in je berichten laten zien wat feiten zijn en wat meningen of beweringen zijn. Als je mensen citeert die een mening geven of een bewering doen over het onderwerp van je nieuwsverhaal moet je in je verhaal duidelijk aangeven dat het om een persoonlijke mening of idee van die personen gaat. Goede journalistiek is onafhankelijk Wil je als onafhankelijke journalist bekend staan, dan mag je bij het verspreiden van nieuws geen belangen van anderen dienen. Je moet zien te voorkomen dat er ook maar enigszins getwijfeld kan worden aan je onafhankelijkheid. Je mag dus nooit geschenken aannemen van machthebbers of een bedrijf waar je over wilt schrijven. Die willen dat je alleen maar positieve dingen over hen schrijft. Goede journalistiek is fair Van faire journalistiek is sprake als je als journalist geen meningen over een onderwerp in je nieuwsverhaal verdoezelt of extra benadrukt, maar alle meningen evenveel aandacht geeft. Van faire journalistiek is ook sprake als je geen namen noemt van mensen die je als bron aanhaalt als die gevaar lopen door het verstrekken van informatie. Maar je mag de namen van je bronnen alleen geheim houden als je niet op een andere manier aan de gewenste informatie kunt komen. De journalist Dekker doet bijvoorbeeld aan bronbescherming in zijn artikel over het afsteken van vuurwerk door een van zijn bronnen, de student die handelt in illegaal vuurwerk, niet bij naam te noemen. Zo voorkomt Dekker dat de politie de student via het artikel op het spoor komt en aanhoudt vanwege de handel in dit vuurwerk. Ten slotte moet je aan faire journalistiek doen door ‘hoor en wederhoor’ toe te passen. Dat moet je in ieder geval doen als je wilt schrijven over een machthebber, een wethouder bijvoorbeeld, die ervan beschuldigd wordt dat hij zijn werk niet goed doet of zijn macht misbruikt. De beschuldiging die geuit wordt noemen we ‘hoor’. Je moet de persoon die beschuldigd wordt de kans geven om zich te verdedigen tegen de beschuldiging. Dat noemen we ‘wederhoor’. Daarna moet je zowel over de beschuldiging als over het verweer van de beschuldigde schrijven, liefst in één en hetzelfde artikel. Wederhoor is niet altijd mogelijk want soms is de persoon die beschuldigd wordt niet bereid of in staat om commentaar te geven op de beschuldiging. 8
Informatie blootleggen die anders (bijna) verborgen blijft Journalisten die machthebbers controleren, moeten hiervoor vaak informatie over hen zien op te sporen die moeilijk te vinden is of bewust door machthebbers verborgen wordt gehouden. Als rechercheurs doorzoeken ze archieven en ondervragen ze mensen die hen misschien aan de gezochte informatie kunnen helpen. Dit speurwerk kost veel tijd. Vaak krijgen ze tegenwerking van mensen die hen als hinderlijke pottenkijkers beschouwen. Journalisten die dit moeizame speurwerk doen, worden onderzoeksjournalisten genoemd. Woodward en Bernstein zijn beroemde voorbeelden van onderzoeksjournalisten (zie pag. 4). Een voorbeeld van speurwerk door een onderzoeksjournalist in Nederland is dat van Natalie Righton. Zij probeert voor de Volkskrant na te gaan hoeveel geld het Nederlandse ministerie van Defensie uitgeeft om agenten op te leiden in Kunduz, een provincie in Afghanistan. Dit opleidingsprogramma begint in juli 2011 en duurt tot 2014. Het ministerie zegt dat de opleiding in 2011 105 miljoen euro kost. Daarna zullen volgens het ministerie de kosten van de opleiding per jaar aanzienlijk lager zijn. In 2011 moeten er namelijk aanloopkosten worden gemaakt voor de eerste agenten aan hun opleiding kunnen beginnen. Zo kost het geld om trainers naar Kunduz te verhuizen en hen aan onderdak te helpen. Die kosten zijn er in 2012, 2013 en 2014 niet.
Het artikel van Righton in De Volkskrant van 24/11/2011
Met veel moeite weet Righton bij het ministerie na te gaan of deze bewering wel klopt. Dat blijkt niet het geval te zijn. In 2012 en 2013 trekt het ministerie 109 miljoen euro uit voor de opleiding. Dat is meer dan in 2011. In 2014 wil het ministerie 94 miljoen euro uitgeven aan de opleiding. Dat is ook maar weinig minder dan in 2011. Wie controleert de journalistiek? Journalistiek controleert machthebbers. Maar wie ziet erop toe dat journalisten zelf te vertrouwen zijn en hun reputatie bij hun collega’s, bij machthebbers en bij het grote publiek niet verspelen? Je kunt hier zelf een rol bij spelen, want je kunt reageren op een nieuwsverhaal dat je hebt gelezen, gehoord of gezien. Met de informatie die je tot nu toe hebt gelezen, kun je beter beoordelen of journalisten hun werk goed gedaan hebben als ze berichten over machthebbers verspreiden. Iedere krant biedt in een rubriek van ingezonden brieven de ruimte aan lezers om te reageren. Ook bij radio- en tv-stations en op websites kun je reageren op nieuwsverhalen die door deze media worden verspreid.
9
Oplettende lezers, luisteraars en kijkers ontdekken soms grappige fouten in een nieuwsverhaal. Zo wordt bijvoorbeeld het Engelse woord ‘billion’ wel eens vertaald met ‘biljoen’ in plaats van met ‘miljard’. Door deze vertaalfout wordt een getal dat in een Engelstalige bron staat bij ons duizendmaal te groot. (1.000.000.000.000 i.p.v. 1.000.000.000) Ook de redacteuren van hun krant of ander nieuwsmedium houden toezicht op het werk van journalisten. Komt een redacteur een fout tegen in een nieuwsverhaal door een van zijn journalisten, dan zet hij die recht. Hij laat zijn publiek zien waar de fout is gemaakt en hoe die wordt rechtgezet. NRC Handelsblad heeft er een rubriek voor die ‘Correcties en aanvullingen’ heet. Meestal gaat het om kleinigheden, bijvoorbeeld de verkeerde naam onder een foto van iemand die in het nieuws is. Maar af en toe maakt een journalist een grote fout en wordt daarvoor dan door zijn werkgever gestraft. Dat overkomt bijvoorbeeld Fareed Zakaria, een journalist van Indiase komaf die in de VS woont en werkt. Hij schrijft iedere week een column voor het Amerikaanse tijdschrift Time. Hij presenteert op CNN International ook wekelijks zijn nieuwsprogramma Global Public Square. Op 10 augustus 2012 schrijft hij voor Time een column over burgers in de VS die vuurwapens bezitten. Daarbij schrijft hij bijna letterlijk delen over van een ander artikel over dit onderwerp. Hij laat echter na dit artikel als bron te vermelden.
De redactie van Time vindt dat een journalist die bij dit tijdschrift werkt, nooit mag citeren zonder bronvermelding en schorst hem. Daardoor verschijnt zijn column een tijdje niet in het tijdschrift. Ook de redactie van CNN International schorst hem, zodat Global Public Square een paar weken lang niet wordt uitgezonden. 10
Tenslotte controleren journalisten hun collega’s die bij een ander nieuwsmedium werken. We nemen als voorbeeld de aflevering ‘Moord, doodslag, taakstraf’ van het nieuwsprogramma Zembla (zie ook pag. 6) uit 2007 en de kritiek op Zembla in de aflevering ‘Dossier Taakstraf’ van het nieuwsprogramma Argos. Deze aflevering van Argos werd op 24 oktober 2012 uitgezonden. Een taakstraf houdt in dat je een aantal uren onbetaald werk moet doen of dat je een opleiding moet volgen of allebei. Mensen die een licht misdrijf hebben gepleegd (bijvoorbeeld winkeldiefstal), hoeven vaak niet naar de gevangenis. In plaats daarvan krijgen ze een taakstraf. Medewerkers van Zembla hebben in 2007 uitgezocht of mensen ook alleen een taakstraf hebben gekregen voor een misdrijf waar je anders altijd gevangenisstraf voor krijgt. Uit dit onderzoek zou blijken dat dit inderdaad is voorgekomen. Zelfs enkele moordenaars en plegers van doodslag zouden alleen maar een taakstraf hebben gekregen. In de uitzending ‘Moord, doodslag, taakstraf’ van Zembla wordt het resultaat van het onderzoek uit de doeken gedaan. Naar aanleiding van de uitzending van Zembla vragen leden van de Tweede Kamer de toenmalige minister van Justitie, Ernst Hirsch Ballin, de wet zó aan te passen dat daders van zware misdrijven harder worden gestraft. Dit is inmiddels ook gebeurd. Verkrachters en mensen die iemand zwaar hebben mishandeld, krijgen voortaan altijd gevangenisstraf.
Minister Hirsch Ballin
Maar zijn sommige plegers van zware misdrijven in het verleden nu ook écht weggekomen met alleen maar een taakstraf, zoals in de uitzending van Zembla is beweerd? Deze vraag komt aan de orde in de uitzending ‘Dossier taakstraf’ van Argos in 2012. In deze uitzending laten medewerkers van Argos zien dat het maar zelden is voorgekomen dat een rechter iemand ten onrechte alleen maar een taakstaf oplegt. Het blijkt zelfs dat niet één moordenaar of pleger van doodslag alleen maar een taakstraf gekregen heeft. Dit is door het Openbaar Ministerie en de Raad voor de Rechtspraak onderzocht. Bovendien tonen de medewerkers van Argos aan dat het onderzoek voor de uitzending van Zembla slordig is uitgevoerd en daardoor onbetrouwbare resultaten heeft opgeleverd.
11
De Tegel van het Jaar Nederlandse journalisten kunnen ieder jaar een prijs voor hun werk winnen: de ‘Tegel van het Jaar’. De naam van de prijs verwijst naar de titel van een boek van de journalist Henk Hofland uit 1972. De titel luidt ‘Tegels lichten’ met als ondertitel ‘Verhalen over autoriteiten in het land der voldongen feiten’. En tegels lichten (en kijken wat eronder zit), daar kun je het speurwerk van journalisten wel mee vergelijken. De Tegel van het Jaar wordt uitgereikt door de Stichting Jaarprijzen voor de Journalistiek. In die stichting zitten onder meer de NOS, RTL Nederland, de Nederlandse Vereniging voor Journalisten en het Nederlands Genootschap van Hoofdredacteuren.
Een journalist maakt kans om deze prijs te winnen als hij werk van uitzonderlijke kwaliteit aflevert. Het kan gaan om het verslaan van gebeurtenissen of het doen van onderzoek. Maar ook columnisten kunnen een Tegel winnen. Tegels worden voor verschillende soorten van journalistiek werk uitgereikt. We noemen hier twee voorbeelden van: Nieuws: Journalisten sporen zelf nieuwsonderwerpen op die van groot belang zijn voor de samenleving en waar veel mensen mee te maken heeft. In 2011 ging de Tegel in deze categorie naar de redactie van het nieuwsprogramma EenVandaag. Deze redactie heeft laten zien hoe makkelijk het is om als burger voicemails van Nederlandse politici op te vragen en te beluisteren. Onderzoek: Hierbij gaat het om speurwerk dat zaken aan het licht brengt die angstvallig verborgen worden gehouden. Journalisten vinden deze zaken echter zo belangrijk dat ze er bekendheid aan willen geven. In deze categorie ging de Tegel van 2011 naar Natalie Righton voor haar onderzoek naar de kosten van het opleiden van politieagenten in Kunduz (zie pag. 9). Naast Nieuws en Onderzoek zijn de andere categorieën: Verslaggeving, Achtergrond, Interview, Oeuvre, Publieksprijs, Talent (= F.W.Sijthoff Tegel voor jonge journalisten) en Toekomst ( = Toekomst Prijs voor aankomende journalisten). In 2011 won Geertjan Lassche van RTV-Oost de Publieksprijs voor de Tegel 2011 met zijn documentaire ‘Vreemdelingen en Bijwoners’ over Molukkers die in de jaren '50 en '60 in de barakken van een voormalig Joods doorvoerkamp woonden, kamp Conrad bij Rouveen.
12
DOOR NIEUWE MEDIA VERANDERT HET WERK VAN JOURNALISTEN Je hebt gezien wat goede journalistiek is en hoe belangrijk goede journalistiek is voor de controle op het werk van politici en andere machthebbers. Al bij het ontstaan van de eerste kranten en het ontstaan van het beroep van journalist blijkt goede journalistiek bedrijven niet altijd makkelijk te zijn. Heeft de opkomst van nieuwe media en vooral van internet het bedrijven van goede journalistiek makkelijker gemaakt of moeilijker? Is de kwaliteit van journalistiek door de opkomst van nieuwe media verbeterd of niet? En wat merk je zelf van de rol van nieuwe media in de nieuwsvoorziening? Kranten Omstreeks 3.500 voor Christus vinden de Sumeriërs in Mesopotamië (nu Irak) het schrift uit. Daarna wordt in steeds meer landen het schrift ingevoerd. Het verspreiden van geschreven nieuws is dan nog onbegonnen werk. De enige manier waarop je in die tijd een kopie van een tekst kan maken, is de tekst overschrijven. Dat gaat langzaam; een ervaren schrijver haalt hooguit vier pagina’s tekst per dag. Op deze manier kun je dus weinig mensen bereiken en is het nieuws al geen nieuws meer als het de mensen bereikt. Het laatste nieuws brengen op een snelle manier en voor veel mensen tegelijk wordt pas haalbaar als Johannes Gutenberg (1400-1468) in 1434 de drukpers uitvindt.
Kleitablet met Sumerisch spijkerschrift (links)
In 1605 verschijnt in Straatsburg de eerste uitgave van ‘s werelds eerste krant, de ‘Relation’. In 1618 verschijnt in Amsterdam voor het eerst de ‘Courante uyt Italien, Duytsland, &c.’, de eerste krant van Nederland. Daarna verschijnen er steeds meer kranten. Wel blijft het aantal uitgevers van kranten klein, want een drukpers of drukrol is zó duur dat alleen bedrijven of organisaties met genoeg geld er een kunnen kopen. Dankzij de uitvinding van de drukpers kun je binnen een dag een krant vullen met het laatste nieuws, grote aantallen van die krant drukken en die bij abonnees bezorgen of via kiosken en winkels verkopen. 13
De Relation uit 1605 heet volledig: Relation Fürnemmen und gedenckwürdigen Historien
Met het verschijnen van de eerste kranten ontstaat het beroep van journalist. Vanaf het begin moeten journalisten -net als nu- onder tijdsdruk werken. Het nieuws waarover je vandaag schrijft, moet ’s avonds bij de redactie ingeleverd zijn om de volgende dag in de krant te kunnen verschijnen. Tijd voor zoveel speurwerk als Woodward en Bernstein hebben gedaan, heb je vaak niet. In de 19e eeuw worden steeds meer landen democratischer. Zij krijgen een grondwet, een parlement, scheiding van machten (zie pag. 2), politieke partijen en persvrijheid. Later komt daar ook nog een algemeen kiesrecht bij. De persvrijheid stelt journalisten in staat om machthebbers in hun doen en laten te controleren. De meeste kranten in Nederland geven in hun artikelen de gebeurtenissen zo feitelijk mogelijk weer zonder hierin een eigen mening of overtuiging te laten doorklinken. Soms kun je zien dat de redactie van een krant de nieuwsberichten kleurt met de eigen politieke of godsdienstige overtuiging. Er zijn enkele kleinere kranten in Nederland die heel duidelijk nieuws brengen vanuit hun religieuze achtergrond. Je ziet dat al in de naam van die kranten, namelijk het ‘Katholiek Nieuwsblad’ en het ‘Reformatorisch Dagblad’.
De Telegraaf is in Nederland het duidelijkste voorbeeld van een grote krant die haar politieke voorkeur in haar artikelen door laat klinken. Zo hoopt die krant meer lezers aan te trekken die dezelfde overtuiging hebben. Dat levert hogere verkoopcijfers op voor de krant, dus meer inkomsten, vooral uit advertenties. Van journalisten die voor die krant werken, wordt verwacht dat ze bij het schrijven van hun artikelen rekening houden met de politieke kleur van die krant. Helemaal onafhankelijk kunnen deze journalisten dus niet altijd werken.
14
Fotografie, radio en tv In 1816 wordt de fotografie uitgevonden. Deze uitvinding stelt redacteuren van kranten in staat om beelden bij nieuwsverhalen te plaatsen. Hiervoor nemen ze fotografen in dienst of kopen ze foto’s van fotografen die voor zichzelf werken. In 1896 doet de radio zijn intrede en in 1926 de televisie. Met deze media kun je draadloos of via kabels heel snel informatie in woord en (bewegend) beeld verspreiden over grote afstanden en bij veel mensen tegelijk. Dat maakt deze media bij uitstek geschikt De eerste radio’s en televisies voor het verspreiden van het laatste nieuws. Journalisten gaan met microfoon of camera op pad naar plekken waar nieuws te halen is. Dat kan bijvoorbeeld het Binnenhof in Den Haag zijn waar je de politici kunt vinden. Ze geven meestal een (live) verslag van wat zich daar afspeelt. Ze nemen interviews af van politici en andere mensen die op dat moment in het nieuws zijn. Voor het maken van radio- en tvuitzendingen heb je een studio en een zender nodig. Die zijn net als de drukpers zó duur in aanschaf dat alleen bedrijven of organisaties met voldoende kapitaal dat kunnen betalen. Daardoor wordt het aantal radio- en tv-stations dat nieuws verspreid niet groot. Een beeld– en radiowagen uit 1932; beeld en geluid werden daarna gemonteerd in een studio
Dankzij radio en tv (én internet, zie blz. 16) hoef je niet te wachten op je dagelijkse krant voor het laatste nieuws. Je kunt nieuws via radio, tv of internet op elk moment van de dag tot je nemen. Steeds meer mensen doen dat en daardoor verliezen elk jaar kranten abonnees. Om de concurrentie van de nieuwe media het hoofd te bieden, passen sommige krantenuitgevers hun manier om nieuws te brengen aan. Ze proberen bijvoorbeeld hun lezers te vermaken en niet alleen maar het laatste nieuws te brengen. Ze verspreiden vaker berichten over onderwerpen waar mensen boos, verdrietig, bang of blij over worden. Een voetballer die is getrouwd of gescheiden of een geboorte in de Koninklijke Familie. Ze laten getuigen aan het woord die zich uiten met hun boosheid, verdriet, angst of blijdschap over wat ze gezien of meegemaakt hebben. Ze doen geen uitvoerig en nauwgezet verslag van gebeurtenissen die al eerder op radio en tv zijn verslagen. In plaats daarvan geven ze een korte beschrijving ervan en bieden ze verder vooral achtergrondinformatie over die gebeurtenissen. 15
De opkomst van internet Tussen 1958 en 1968 ontwikkelen technici in Amerika Arpanet. Arpanet was bedoeld om de computers van de Amerikaanse universiteiten die voor het Amerikaanse ministerie van Defensie werkten met elkaar te verbinden. Op 29 oktober 1969 wordt de eerste boodschap verstuurd tussen de computers van twee universiteiten. Er komen daarna steeds meer netwerken bij, die allemaal met Arpanet verbonden zijn. Om te zorgen dat al deze netwerken makkelijk toegankelijk zijn en dat de gegevens allemaal op gelijke wijze op de netwerken verschijnen, wordt vanaf 1990 het WorldWideWeb ontwikkeld. Voor dit WWW wordt speciale software ontwikkeld en er worden regels afgesproken, waar iedereen die gebruik wil maken van het WWW, zich aan moet houden. Hierdoor kan het internet zich snel ontwikkelen tot het onmisbare hulpmiddel dat het nu is.
De verbindingen van Arpanet en technici uit die tijd
Vanaf de jaren ’80 komen de eerste Personal Computers (PC’s) op de markt, die nog niet makkelijk in gebruik zijn en voor de meeste mensen onbetaalbaar. Daar komt in de jaren ’90 snel verandering in als het gebruik door het grafische bestuursysteem Windows simpeler wordt. De computers worden steeds kleiner, technisch veel beter en kunnen steeds meer. De prijzen dalen snel door massaproductie. Iedereen kan nu internet gebruiken om teksten, afbeeldingen en films op te zoeken en te bekijken. Het verspreiden van informatie gaat razendsnel en je kunt er heel veel mensen tegelijk mee bereiken. Dankzij de gebruiksmogelijkheden van het WWW wordt internet populair onder journalisten. Ze gaan nieuws via internet verspreiden. Dat kan via de website van hun krant, radio, of tv-zender of via een eigen site. Ook wordt het internet populair onder mensen die niet als journalist bij kranten, radio of tv werken maar wel, net als echte journalisten, nieuws willen verspreiden. Steeds meer mensen beginnen een weblog met nieuws of plaatsen nieuwsverhalen op sociale media. Je hebt er alleen maar een computer, tablet of mobieltje voor nodig en een abonnement op internet. Dit is voor bijna iedereen betaalbaar. Bovendien mag iedereen in Nederland, België en veel andere landen zichzelf journalist noemen. Je hoeft er niet voor opgeleid te zijn. 16
Voor- en nadeel van internet Internet biedt journalisten nieuwe bronnen om hun nieuws uit te verzamelen. Dat kan via collega-journalisten en andere mensen die met een eigen weblog* of via sociale media nieuws verspreiden. * Een persoonlijk dagboek op een website dat regelmatig, soms meermalen per dag, wordt bijgehouden. De auteur, ook blogger genoemd, biedt in feite een logboek van informatie die hij wil meedelen aan zijn publiek, de bezoekers van zijn weblog.
In 2012 won de redactie van Geen Stijl de Dutch Bloggies als beste weblog van het jaar
Maar niet alle nieuwsverhalen uit weblogs en andere internetbronnen zijn voor journalisten bruikbaar als bron. De meeste nieuwsverhalen worden online gezet, zonder dat een redacteur ze gekeurd heeft op kwaliteit en betrouwbaarheid. Daardoor komen er veel nieuwsverhalen online waar iets aan mankeert. Bij kranten, radio en tv worden nieuwsverhalen wel door een redacteur gekeurd. Sommige verhalen laten zien dat de schrijver ervan niet goed weet hoe je een goed nieuwsverhaal maakt (hoe dat moet, zie het vorige hoofdstuk). Zo wordt niet altijd duidelijk wat een feit is, een mening of een bewering. Bij sommige verhalen moet je als journalist maar raden waarom de schrijver ervan ze online heeft gezet. Wil hij alleen nieuws verspreiden of heeft hij (ook) een andere bedoeling gehad met het verhaal? Maakt hij reclame voor een bedrijf of een politieke partij? Is hij dus niet bezig geweest als een onafhankelijke journalist? Wil hij iemand in een kwaad daglicht stellen? Bedrijft hij dus geen faire journalistiek? Er is dan geen redacteur die er uitsluitsel over kan geven. Nieuwsverhalen kunnen op de computer bewerkt zijn, zonder dat je dat kunt zien. Er kan een stuk tekst tussen zitten dat uit een ander verhaal is gekopieerd. Of het kan zijn dat een afbeelding of film achteraf is bewerkt. Sommige schrijvers van nieuwsverhalen bewerken hun berichten om hun lezers te misleiden of om hun mening over het onderwerp waar ze over schrijven extra naar voren te laten komen. Deze schrijvers bedrijven géén goede journalistiek.
17
Oorlog in Syrië Soms verschijnen er allerlei nieuwsverhalen op internet die bijna niet te controleren zijn. In extreem gevaarlijke situaties zijn er veel minder journalisten aanwezig en ben je voor nieuws afhankelijk van mensen in de buurt die niet van huis uit journalist zijn. Dat is bijvoorbeeld het geval bij de burgeroorlog in Syrië die in maart 2011 is uitgebroken. De oorlog in Syrië gaat tussen de regering van president Bashar al-Assad en rebellengroepen die de regering omver willen werpen.
Militairen van het Syrische Leger
Een van de rebellengroepen (die zich het Vrije Syrische Leger noemen)
De oorlog maakt het voor beroepsjournalisten gevaarlijk om in Syrië te werken. Er zijn maar weinig journalisten van radio- en tvstations en kranten in Syrië. Die zitten meestal in de hoofdstad Damascus en worden bij hun berichtgeving voortdurend in de gaten gehouden door de Syrische overheid. Af en toe waagt zich ook een enkele onafhankelijke journalist met gevaar voor eigen leven in de gebieden waar zich de strijd afspeelt.
De onafhankelijke journalist James Foley is ontvoerd en sindsdien verdwenen
Het meeste nieuws over de oorlog komt via de regering en van de rebellen zelf. De rebellen filmen de gebeurtenissen in de oorlog met hun mobieltjes en zetten die filmpjes op YouTube. De films geven echter alleen het verhaal van de oorlog weer zoals de rebellen dat zelf vertellen. Zijn die films waarheidsgetrouw? Of hebben de makers ze bewerkt om hun verhaal over de oorlog kracht bij te zetten en om de regering zwart te maken? Je kunt vermoeden dat de rebellen dat proberen te doen, met hun beelden van doden In april 2013 verschenen er filmpjes over op straat, kapotte gebouwen en vliegtuigen slachtoffers van gifgas op YouTube, maar van de Syrische luchtmacht die brandend niemand kon controleren of er echt een neerstorten. Ook het verhaal van de oorlog gifgasaanval was geweest en wie zoals de regering dat vertelt, is vermoedelijk daarvoor verantwoordelijk zou zijn. niet waarheidsgetrouw, want de regering noemt de rebellen altijd terroristen of bandieten die chaos en angst willen zaaien in Syrië. Zijn de slachtoffers die je in videobeelden ziet veroorzaakt door deze rebellen of juist door regeringssoldaten? 18
Propaganda-oorlog tussen Israël en Hamas Nieuwsverhalen op internet zijn al helemaal niet als bron te vertrouwen als die bedoeld zijn om er propaganda mee te maken. Dan kun je ervan uitgaan dat er in die verhalen regelmatig een loopje wordt genomen met de waarheid. Maar wanneer dat wel het geval is en wanneer niet, valt niet met zekerheid vast te stellen. Als Israël en Hamas, de politieke beweging die de Gazastrook bestuurt, in november 2012 elkaar bestrijden, gebruiken beide partijen internet als propagandamiddel. Deze strijd met wapens en op internet begint op 14 november als Israël Palestijnse doelen in de Gazastrook bombardeert. Israël doet dit als vergelding voor raketaanvallen die Hamas vanuit de Gazastrook op Israël heeft uitgevoerd. Bij die aanvallen zijn enkele doden en gewonden gevallen. Hamas en Israël maken propaganda door voortdurend een rooskleurig beeld te geven aan hun achterban over het verloop van de strijd. Als ze de strijd op 21 november staken, noemt Hamas dit een overwinning op Israël. Toch heeft geen van beide partijen de strijd gewonnen. Ook maken Hamas en Israël elkaar zwart en zetten ze zichzelf in een gunstig daglicht. Daarmee hopen ze sympathie en steun te winnen voor hun zaak. Enkele voorbeelden: op Twitter verschijnt een link naar een foto van een dood Israëlisch kind. Dat kind is volgens Israël door een raket uit de Gazastrook gedood. Dat kan niemand controleren. Na een minuut verschijnt er op Twitter een link naar een foto van een dood Palestijns kind. Dat kind is volgens Hamas gedood door een luchtaanval van Israël. De foto rechtsboven laat zien dat dit dus onjuist is. Op YouTube verschijnt een verslag van de BBC van een man die gewond wordt weggedragen. Kort daarna verschijnt dezelfde man weer, maar dan lopend. Zijn de beelden achter elkaar gemaakt of niet? Is de film met de man die weggedragen wordt in scène gezet en is de man dus niet zwaargewond? Daar kan niemand met 100% zekerheid uitsluitsel over geven.
De foto links zou een dood kind met zijn vader laten zien in Gaza , maar in werkelijkheid is het dode kind omgekomen bij de oorlog in Syrië enkele maanden eerder. Die foto is van internet gekopieerd en daarna is er in gesneden.
19
Werkwijze van beroepsjournalisten verandert door internet Kranten hadden al concurrentie van radio en tv. Na de komst van internet krijgen ze ook concurrentie van mensen die via internet nieuws verspreiden. De kranten verliezen in hoog tempo hun lezers. Voor de uitgevers betekent dat minder inkomsten uit abonnementen en de losse verkoop. Ook krijgen ze minder inkomsten uit advertenties, want naarmate er minder kranten verkocht worden, plaatsen bedrijven er minder advertenties in. Hoe proberen de kranten stand te houden tegen de toegenomen concurrentie? Ze besparen op de kosten die ze moeten maken om hun kranten te laten verschijnen. Dat doen ze vooral door journalisten te ontslaan. Bij Wegener, een Nederlandse uitgever van kranten, werken in 2001 tweeduizend journalisten, in 2012 nog maar duizend. Daardoor moeten journalisten die er nog wel werken meer doen. Ze houden minder tijd over voor het natrekken van feiten, het toepassen van hoor en wederhoor, het afnemen van interviews en het doen van onderzoek. Dat zijn juist de werkzaamheden die nodig zijn om goede journalistiek te bedrijven en machthebbers in de gaten te houden. Daarom nemen journalisten om tijd te besparen regelmatig nieuwsverhalen over van collega’s bij andere media. Radio- en tv-zenders die nieuws verspreiden, hebben ook last van concurrentie. Ze beconcurreren elkaar en hebben concurrentie van mensen die via internet nieuws verspreiden. Redacteuren van radio- en tv-zenders proberen net als de kranten hun nieuwsverhalen aantrekkelijker te maken voor hun publiek. Zo hopen ze meer luisteraars of kijkers te trekken. En hoe meer luisteraars of kijkers ze hebben, hoe meer reclamespotjes ze kunnen verkopen. Het wordt steeds belangrijker dat journalisten snel werk leveren om er voor te zorgen dat er geld verdiend wordt met hun nieuwsverhalen. Daardoor houden ze minder tijd over om goede en betrouwbare nieuwsverhalen te brengen. Dat laat het volgende voorbeeld zien. Op 5 maart 2012 zendt het VARA-programma Rambam het volgende bericht uit: een onderzoeksbureau zou hebben aangetoond dat leden van het CDA vaker vreemdgaan dan leden van de ChristenUnie, de PvdA en de VVD. Het Parool, Metro, Spits en De Volkskrant nemen het bericht klakkeloos over. Twee dagen later laat Rambam weten dat het bericht bedacht is om aan te tonen hoe gretig de media sensationele berichten overnemen van elkaar, zonder eerst na te gaan of die berichten wel kloppen. 20
Er was helemaal geen onderzoek gedaan. De medewerkers van Rambam hebben een spelletje sjoelen gedaan. Hierbij hebben ze de vier vakken van de sjoelbak waar de schijven in kunnen ‘CDA’, ‘ChristenUnie’, ‘PvdA’ en ‘VVD genoemd. Ze hebben afgesproken dat het vak waar de meeste schijven in terechtkomen de partij zal zijn waarvan de leden het vaakst vreemdgaan. Dat werd het vak ’CDA’. Nieuws, overal en op elk moment te raadplegen Wat merk je zelf van de invloed van radio, tv en internet op de nieuwsvoorziening? Je kunt letterlijk 24 uur per dag op de hoogte blijven van het laatste nieuws, waar je ook bent, thuis, op school of wanneer je op reis bent. Het aanbod van nieuws in tekst, beeld en geluid is onvoorstelbaar groot. Als er op een medium een sensationeel nieuwsverhaal opduikt, nemen andere media het snel over. Dat laat het voorbeeld van het zogenaamde nieuwsbericht in het programma Rambam op de vorige pagina zien. Dit verhaal beheerst dagenlang het nieuws tot het plotseling weer verdwijnt, of plaatsmaakt voor een ander sensationeel nieuwsverhaal. Op 7 december 2012 bijvoorbeeld wordt na lang speurwerk bekend wie in 1999 het Friese meisje Marianne Vaatstra heeft vermoord. Dit verhaal beheerst het nieuws tot op 15 december een potvis strandt op een zandbank bij Texel. Nu beheerst de potvis het nieuws zolang als reddingswerkers hem proberen te redden. Als dat niet lukt en de potvis doodgaat, verdwijnt dit dier weer uit het nieuws.
Een en hetzelfde nieuwsverhaal komt op allerlei manieren naar je toe, in kranten, op radio, tv, internet of via een app op je mobieltje. Bij sommige berichten kun je er niet achter komen waarom ze zijn geschreven. Wil de schrijver ervan je op de hoogte brengen van een nieuwtje of heeft hij (ook) iets anders op het oog? Brengt hij in het nieuwtje zijn eigen opvattingen naar voren of kiest hij met dit bericht partij voor iemand ? Tot slot het belangrijkste: in deze dagelijkse rijstebrijberg van nieuwsberichten over van alles en nog wat is het niet makkelijk om de nieuwsberichten te vinden van goede journalisten die machthebbers in hun doen en laten in de gaten houden. 21
HOE KUN JE NIEUWS KRITISCH VOLGEN? In het nieuws dat dagelijks op je afkomt, zijn zeker nog verhalen te vinden die getuigen van goede journalistiek. Je hebt er enkele voorbeelden van gezien. Maar hoe kom je er achter welk nieuws betrouwbaar is en een goede weergave geeft van de gebeurtenissen? Door vooral het nieuws kritisch te volgen. Je kunt dat doen door te proberen na te gaan uit welke bronnen die nieuwsverhalen komen. Maar bij nieuwsberichten waar op het eerste gezicht niets mis mee is, kan bij nader inzien toch iets niet blijken te kloppen. Dat laten we je aan de hand van drie voorbeelden zien. Nieuws is altijd (een beetje) gekleurd Op 12 september 2012 vinden in Nederland Tweede Kamerverkiezingen plaats. De VVD en de PvdA winnen samen voldoende zetels om een meerderheidsregering te vormen. Mark Rutte, partijleider van de VVD en de nieuwe premier, en Diederik Samson, de partijleider van de PvdA, vormen een nieuw kabinet van VVD en PvdA. Op 29 oktober 2012 worden ze het eens over het beleid dat het nieuwe kabinet zal gaan voeren. Één van de dingen die ze afspreken, is dat vanaf 2014 de hoogte van de zorgpremie die iedereen betaalt voor zijn ziektekostenverzekering afhankelijk wordt van het jaarinkomen. Hoe meer je verdient, hoe meer premie je betaalt. Op 30 oktober 2012 maken Rutte en Samson dit plan bekend. Volgens Samson zullen alleen mensen die meer dan 100.000 euro per jaar verdienen vanaf 2014 fors meer zorgpremie gaan betalen. Diezelfde avond vertelt de NOS in het avondjournaal wie hoeveel aan zorgpremie moet gaan betalen. NOS-verslaggever Dominique van der Heyde zegt dat het ‘al eerder mis’ gaat in dit plan. Het blijkt dat je bij een jaarinkomen dat iets meer dan modaal is (= 33.000 euro in 2012) al aanzienlijk meer zorgpremie moet betalen. Zoveel zelfs dat je op andere uitgaven wel eens flink zou moeten bezuinigen. RTL Nieuws brengt een bericht over dit plan met de titel ‘Nieuwe zorgpremie aanslag op middeninkomens’. De Telegraaf opent de aanval op de plannen voor de ziektekostenverzekering door onder meer niet te spreken over Mark Rutte, maar over Marx Rutte.
Het kabinet haalt bakzeil en besluit om de zorgpremie voor de ziektekostenverzekering toch maar niet afhankelijk te maken van het jaarinkomen. 22
Dit voorbeeld laat zien hoe de media op verschillende wijzen het nieuws van een gebeurtenis naar buiten brengen. Hoe ze dat doen, hangt af van de overtuiging die ze uitdragen (zie ook pag. 14). Zelfs als je als journalist zelf kunt bepalen hoe je verslag doet van een gebeurtenis, kun je dat dan doen zonder dat verhaal met je eigen overtuiging, opvattingen en meningen te kleuren? Hoe hard je ook je best doet, het lukt je nooit helemaal. Nieuws heeft soms een bijbedoeling Op 20 maart 2003 vallen de VS samen met enkele bondgenoten Irak binnen. Ze willen Saddam Hoessein, het staatshoofd van Irak, ten val brengen. De VS beschuldigen Hoessein ervan biologische en chemische wapens te hebben. Op 9 april van dat jaar ontvlucht Saddam Hoessein Bagdad, de hoofdstad van Irak. Als dat bekend wordt, trekken Irakezen op het Fardousplein in Bagdad een reusachtig beeld van Saddam Hoessein omver en slaan er met hun schoenen op (= een belediging in de islam). CNN International zendt er beelden van uit. Die beelden zijn vlak bij het beeld opgenomen. Zo lijkt het net alsof er een grote menigte bezig is met hun schoenen op het beeld te slaan. Daarmee wil de nieuwszender de indruk wekken dat het hele volk van Irak uitzinnig van vreugde is, omdat Saddam Hoessein niet meer de baas is in hun land. Ook de Arabische TV-zender Al-Jazeera zendt beelden van het tafereel uit. Deze beelden zijn van veraf opgenomen. Die beelden laten zien dat er maar een klein aantal mensen op het Fardousplein is. Van al die mensen zijn er maar een paar bezig om met hun schoenen op het beeld in te slaan. De rest staat van een afstand toe te kijken. Kennelijk is het de bedoeling geweest om de kijkers met deze beelden te misleiden.
Dit voorbeeld laat zien dat wat je ziet of leest in het nieuws niet altijd bedoeld is om je de juiste informatie te geven. Als je vermoedt dat een nieuwsbericht een andere bedoeling heeft, probeer dan na te gaan of andere bronnen hetzelfde nieuws brengen. Vind je inderdaad andere versies van het verhaal, dan kun je die met elkaar vergelijken. Zo kun je zelf proberen te ontdekken welke versie het dichtst bij de waarheid ligt. 23
Ook journalisten maken fouten Op 17 februari 2012, tijdens een vakantie in Oostenrijk, raakt prins Johan Friso (een broer van koning Willem-Alexander) bij het skiën bedolven onder een lawine. Als hij wordt teruggevonden, blijkt hij er ernstig aan toe te zijn: zijn hart klopt niet meer en kan slechts met veel moeite weer op gang gebracht worden. De volgende dag schrijft de journaliste Jannetje Koelewijn in NRC Handelsblad een artikel over dit ongeluk. Ze schrijft dat Johan Friso slechts licht gewond is.
Koelewijn is getrouwd met de gepensioneerde hoogleraar neurochirurgie Kees Tullekens. Ze heeft mee mogen luisteren toen haar man met een Oostenrijkse arts in gesprek was over de gezondheidstoestand van de prins. Ze noemt geen andere bron die iets heeft gezegd over de toestand van de prins. Het artikel brengt Koelewijn in opspraak, vooral onder collega-journalisten. Die verwijten haar dat ze voorbarig is geweest met haar bewering dat Johan Friso slechts licht gewond is. Al snel na het ongeval blijkt dat hij ernstige hersenschade heeft opgelopen en in coma ligt. Koelewijn heeft verzuimd om bij de Rijksvoorlichtingsdienst na te gaan of de bewering van de Oostenrijkse arts klopt. Haar wordt ook verweten dat ze heeft meegewerkt aan het schenden van het medisch beroepsgeheim, omdat ze de informatie die ze gehoord heeft voor haar artikel gebruikt heeft. Medisch beroepsgeheim houdt in dat artsen niet zomaar gegevens over de toestand van patiënten mogen doorgeven aan anderen. Goede journalistiek bestaat. Maar je kunt die alleen op het spoor komen door nieuwsverhalen kritisch te lezen. Daarbij kan het nuttig zijn om nieuws uit verschillende bronnen over hetzelfde onderwerp met elkaar te vergelijken. Zo kun je uiteindelijk zelf beoordelen welke bronnen volgens jou goede journalistiek opleveren en hoe daarmee machthebbers in de gaten kunnen worden gehouden.
24
AANTEKENINGEN
25
26
MEER OP INTERNET Op de website van het Centrum voor Mondiaal Onderwijs vind je nog meer informatie die je kan helpen bij je werkstuk of spreekbeurt. Je vindt daar tips over hoe je het beste een werkstuk kunt opzetten of hoe je het beste je spreekbeurt kunt inkleden. Ga naar www.cmo.nl of www.maak-een-werkstuk.nl.
27
SCRIPTIESERVICE De Scriptieservice Mondiaal Onderwijs richt zich op leerlingen vanaf 10 jaar. In de reeks zijn meer dan 85 onderwerpen opgenomen over Derde Wereld, Vrede, Milieu en Mensenrechten. Elk pakket bestaat uit 24 pagina's tekst, foto's, tekeningen, strips en/of cartoons. Op de website van het CMO staat een handleiding voor het maken van een scriptie/ werkstuk.
De versie op papier is te bestellen bij: Centrum voor Mondiaal Onderwijs Postbus 9108 6500 HK Nijmegen tel. 024-3613074 e-mail:
[email protected] http://www.cmo.nl Schoolmediatheken, (jeugd)bibliotheken en documentatiecentra kunnen een abonnement op de scriptieservice nemen en ontvangen dan per jaar vijf nieuwe pakketten.
