Interview
Vrouwen als inspiratiebron fotografie hermien lam tekst Tobias Reijngoud
Women’s World Banking (wwb) is een wereldwijd netwerk van micro financieringsinstellingen voor vrouwen in ontwikkelingslanden. Microfinan cieringsinstellingen ontwikkelen naast leningen steeds vaker andere financiële producten voor vrouwen, zoals spaar vormen, ziektekostenverzekeringen en pensioenvoorzieningen. Triodos Bank is al dertig jaar als partner betrokken bij Women’s World Banking. Microfinanciering sluit naadloos aan bij de missie van Triodos Bank: geld aanwenden om levenskwaliteit en menselijke waardigheid te verbeteren.
Interview
Kracht van vrouwen ‘Het zelfvertrouwen van vrouwen in ont wikkelingslanden gaat met sprongen voor uit als ze voor hun eigen inkomen zorgen. Ontwikkelen van de kracht van vrouwen is mijn belangrijkste inspiratiebron.’ Dat zegt Mary Ellen Iskenderian, voorzitter en direc teur van Women’s World Banking (wwb). wwb is in New York gevestigd maar van oor sprong een Nederlandse stichting, opgericht in 1979. De initiatiefnemers hadden nauwe banden met de oprichters van Triodos Bank. De bank is nog steeds intensief betrokken bij het netwerk. Daarnaast investeren de Triodos microfinancieringsfondsen in en kele microfinancieringsinstellingen die zijn aangesloten bij wwb. Het netwerk van wwb omvat 39 microfinancieringsinstellingen in 27 landen. Zij bundelen hun krachten om financiële diensten voor vrouwen toegan kelijk te maken. De partners van het net werk bedienen ruim 25 miljoen klanten. ‘De organisaties leren van elkaars ervarin gen’, zegt Iskenderian. ‘Uitwisselen van ken nis en kunde is de belangrijkste meerwaarde van onze organisatie. Daarnaast bewaken we de kwaliteit van de organisaties die zijn
aangesloten. wwb hanteert een aantal criteria waarmee aangesloten organisaties worden beoordeeld. Alleen organisaties die gedurende meerdere jaren aan de eisen voldoen, kunnen zich aansluiten.’ Grameen Bank Veel mensen in ontwikkelingslanden kun nen niet aankloppen bij een reguliere bank wanneer ze een lening willen afsluiten om bijvoorbeeld een eigen bedrijfje te beginnen. Het ontbreekt ze vaak aan voldoende be zit dat als onderpand kan dienen voor een lening. Dat geldt zowel voor mannen als vrouwen. Naar schatting zijn wereldwijd ongeveer 2,7 miljard mensen uitgesloten van financiële diensten van reguliere banken. Microfinancieringsinstellingen voorzien in hun behoefte en bieden wél leningen en ande re financiële producten aan. Daarmee wordt mensen in ontwikkelingslanden de kans geboden om een eigen inkomen te genereren en zo het heft in eigen hand te nemen en hun levensomstandigheden te verbeteren. Bij mi crofinanciering draait het vaak om leningen van rond de honderd tot ongeveer vijfduizend dollar. Een microkrediet geeft
de mogelijkheid om kleinere en grotere investeringen te doen, zoals de aanschaf van een machine of vee, of het opzetten van een winkel. De eerste microfinancieringsinstel ling was de Grameen Bank in Bangladesh. De bank werd in de jaren zeventig opge richt door bankier en econoom Muhammad Yunus. Voor zijn pionierswerk ontving Yunus in 2006 de Nobelprijs voor de Vrede. Inmiddels heeft microfinanciering een hoge vlucht genomen. Er bestaan wereldwijd dui zenden kleine en grote instellingen die mi crofinanciering verstrekken. Ze zijn actief in het overgrote deel van ontwikkelingslanden. Geen eigendomsrechten Ondanks de enorme groei van microfinan ciering in de afgelopen decennia, is het in veel landen juist voor vrouwen nog lastig om een lening af te sluiten, zegt Mary Ellen Iskenderian. ‘Vrouwen zijn vaak niet for meel de eigenaar van het huis waar haar gezin woont of het stukje landbouwgrond waar men van leeft. Meestal staan de eigen domsrechten alleen op naam van de man. De vrouw heeft daarmee vaak in het geheel geen onderpand in handen dat kan dienen
PROJECT CV Mary Ellen Iskenderian Mary Ellen Iskenderian (1959) is sinds 2006 voorzitter van Women’s World Banking (WWB), het grootste wereldwijde netwerk van instellingen voor microfinanciering aan vrouwen. Iskenderian werkte eerder 17 jaar als manager voor de Wereldbank. Ze studeerde aan de universiteit van Yale en startte haar loopbaan bij investeringsbank Lehman Brothers.
Interview
voor een lening.’ Het is opvallend dat in veel landen vrouwen moeite hebben om een krediet af te sluiten. Want traditioneel leg gen microfinancieringsinstellingen zich juist vooral toe op kredieten aan vrouwen: ruim zestig procent van alle leningen wereldwijd wordt tegenwoordig verstrekt aan vrouwen. Een aantal jaren terug lag dat percentage zelfs nog hoger. Waarom dan toch die con centratie op vrouwen? Iskenderian: De situ atie verschilt van land tot land. Er zijn inder daad landen waar vrouwen inmiddels goed toegang hebben tot microfinanciering. Die landen trekken het wereldwijde gemiddelde omhoog. De problemen doen zich echter vaak voor in conservatieve landen en gebie den, vaak ook in de islamitische wereld, waar vrouwen weinig rechten en persoonlijke vrij heid hebben. Voor veel vrouwen in die landen is het soms al onmogelijk om op eigen houtje het huis te verlaten om naar de markt te gaan. Laat staan om er een eigen bedrijfje en een ei gen inkomen op na te houden. Het zijn vooral de landen en gebieden met traditionele waar depatronen waar wij de activiteiten van ons netwerk op richten. Microfinanciering is een belangrijke sleutel tot emancipatie.’
Onderwijs en gezondheidszorg Het versterken van de positie van vrouwen is niet de enige reden om microfinanciering juist op vrouwen te richten, zegt Iskenderian. ‘Misschien nog belangrijker is het feit dat vrouwen veel meer dan mannen geneigd zijn om hun inkomen te investeren in de toe komst van hun gezin en hun kinderen. Uit onderzoek blijkt dat vrouwen hun inko men gebruiken voor onderwijs aan hun kin deren, gezondheidszorg en het investeringen in de huisvesting van het gezin. Ze besteden er bijna hun volledige inkomen aan, na aftrek van de kosten voor levensonderhoud en vaste lasten zoals de huur. Mannen spenderen hun inkomen voor een groter deel aan con sumptieartikelen, frisdranken, sigaretten en alcohol.’ Het verschil in bestedingspatroon tussen mannen en vrouwen geldt volgens Iskenderian in veruit de meeste landen en culturen. ‘Investeren in vrouwen is daarom vaak letterlijk de sleutel tot een duurzame ontwikkeling van haar gezin en haar kinde ren.’ Vrouwen kunnen overigens ook leren van mannen, weet Iskenderian. ‘Mannen geven weliswaar meer geld uit aan consump tieartikelen, anderzijds zijn ze geneigd een
groot deel van hun inkomen te investeren in een eigen bedrijf. Vrouwen zijn op dat vlak voorzichtiger. Dat is een van de redenen waarom economische activiteiten van man nen over het algemeen beter lopen dan die van vrouwen. Onze partnerorganisaties be steden dan ook veel aandacht en tijd aan het trainen en zakelijk begeleiden van vrouwen die een microkrediet hebben.’ Spijkers en tomaten Om de potentie van microfinanciering te il lustreren, beschrijft Iskenderian een vrouw die ze onlangs in Kenia ontmoette. ‘Tien jaar geleden begon zij met een klein, gammel winkeltje waar ze spijkers, tomaten en eieren verkocht. Een wat wonderlijke combinatie van producten. Via een van onze Keniaanse partners kon ze een eerste lening afsluiten van 70 dollar om haar winkel te ontwikke len en te specialiseren. Na tien jaar lang stap voor stap verder te investeren, heeft ze nu een grote winkel voor bouwmaterialen en leidt ze een aannemersbedrijf dat scholen bouwt in de regio. Ze heeft 26 mensen in dienst, waaronder haar eigen man. Haar drie kinde ren en haar jongere zus zitten op een goede
‘Investeren in vrouwen is vaak letterlijk de sleutel tot een duurzame ontwikkeling van haar gezin en haar kinderen.’
Interview
middelbare school.’ Het opbouwen van een bedrijf met behulp van microfinanciering is vaak een kwestie van kleine stapjes en veel creatieve ondernemersgeest. Dat il lustreert Iskenderian met een vrouw in de Dominicaanse Republiek die jarenlang em penada’s verkocht vanuit haar keukenraam aan voorbijgangers op straat. Empenada’s zijn gebakken deegrolletjes, gevuld met groente of vlees. ‘Ik ontmoette de vrouw on langs voor het eerst. Ze vertelde hoe ze een aantal jaren terug via via in contact was ge komen met een microfinancieringsinstelling die zich speciaal toelegt op kredietverlening aan vrouwen. Met een eerste kleine lening verbouwde ze een deel van haar woonka mer tot restaurant. Zo konden haar klanten hun snack aan tafel eten en er wat bij drin ken. Haar restaurant liep als een trein en na een tijdje kon ze met een nieuwe lening een aantal handkarren kopen waarmee haar empenada’s overal in de stad konden worden verkocht. Ze huurde wat mensen in om dat te doen. Zo had ze voor het eerst een bedrijf met personeel. Maar daar bleef het niet bij. Haar bedrijf liep zo goed, dat ze een deel van haar winst kon investeren in het uitbreiden
van haar huis met een aantal kamers. Die kamers verhuurt ze inmiddels, waarmee ze naast haar empenada’s nog een hele andere inkomstenbron heeft.’
netwerk hebben elk voor zich ervaring op dit vlak. Ze helpen elkaar en anderen bij het ontwikkelen van mogelijkheden voor indivi duele leningen aan ondernemende vrouwen.’
Groepsleningen Bij de twee voorbeelden uit Kenia en de Dominicaanse Republiek gaat het om kre dieten aan individuele vrouwen. Dat is vooral een ontwikkeling van de afgelopen paar jaar. Heel lang werd microkrediet na melijk vooral verstrekt aan groepen mensen die gezamenlijk een bedrijfje op zetten. Het is immers minder risicovol om samen een lening te dragen dan om individueel ver antwoordelijk te zijn voor de terugbetaling. Inmiddels leggen steeds meer microfinan cieringsinstellingen zich ook toe op het ver strekken van individuele leningen. Probleem is dat dat vaak leningen aan mannen zijn. zegt Iskenderian. ‘Dat heeft weer te maken met de relatief zwakke eigendomspositie van vrouwen in veel ontwikkelingslanden. Daardoor schrikken ook microfinancie ringsinstellingen terug. Reden te meer om deze instellingen te helpen hun koudwater vrees te overwinnen. De instellingen in ons
Hoge rente Er is de laatste jaren de nodige kritiek op de hoge rente die veel microfinancierings instellingen rekenen. De rente op een lening beloopt soms meer dan vijfentwintig pro cent op jaarbasis. Volgens Iskenderian is die kritiek soms volledig terecht. ‘Op dit vlak is in veel landen absoluut nog veel te verbe teren. Dat geldt zowel voor instellingen die zich hoofdzakelijk op vrouwen richten als voor de meer algemene. De hoge rentes zijn lang niet altijd te verdedigen. Anderzijds is het lastig om er algemene uitspraken over te doen, omdat de gevraagde rente veel te ma ken heeft met de nationale of lokale situatie en de risico’s die instellingen lopen met hun leningen.’ Volgens Iskenderian is concur rentie tussen microfinancieringsinstellin gen de beste manier om de rente omlaag te brengen. ‘In Bolivia zijn veel instellingen actief en daar is de rente vaak lager dan tien procent. Anderzijds zie je in landen als Bra
zilië en Mexico juist hoge rentes. Daar is microfinanciering veel minder wijdverbreid.’ Een ander punt van kritiek op microfinan ciering is de beperkte reikwijdte: zowel hele kleine als hele grote microkredieten zijn vaak lastig te realiseren. Om te beginnen bij de kleintjes: kredieten van enkele tientjes tot honderd dollar worden door maar weinig instellingen aangeboden. Iskenderian: ‘Zeker de laatste jaren zien we een toename van de omvang van de kredieten. Dat heeft alles te maken met de overheadkosten van instellingen voor microfinanciering. Die kosten zijn relatief hoog bij kleine leningen. Daardoor zijn die hele kleine leningen vaak niet vol te houden. Je moet je overigens wel afvragen hoe erg dat is. Ik twijfel ernstig aan de levensvatbaarheid van initiatieven die net genoeg winst gene ren om een minilening terug te betalen. Er is wel ergens een ondergrens aan de omvang van een nuttige lening.’ Volgens Iskenderian is er een groter probleem bij de beschikbaar heid van leningen tussen ongeveer vijf- en twaalfduizend dollar. ‘Veel reguliere banken in ontwikkelingslanden geven alleen lenin gen boven de tien- tot twaalfduizend
Interview
dollar. Tegelijkertijd gaan de meeste microfinancieringsinstellingen niet verder dan vijfduizend dollar. Dat kan problemen opleveren voor een goed draaiend bedrijf dat wordt gefinancierd met een groot microkre diet. Want op het moment dat het bedrijf fors wil investeren en uitbreiden maar nog niet direct de stap naar een reguliere bank kan maken, valt het tussen wal en schip.’ wwb werkt aan het dichten van dit gat, legt Iskenderian uit. ‘Er zijn instellingen in ons netwerk die inmiddels kredieten bieden van boven de vijfduizend dollar. Andere instellingen profiteren van hun kennis en ervaring op dit vlak. Opbouwen van erva ring bij het verstrekken van grote leningen aan vrouwen is van belang omdat veel instel lingen daar extra voor terugschrikken. Dit vanwege de al eerder genoemde reden: de soms zwakke rechts- eigendomspositie van vrouwen.’ Sparen en pensioenen Microfinancieringsinstellingen leggen zich traditioneel toe op het verlenen van bancair krediet. Maar inmiddels wordt ook ingezet op de ontwikkeling van andere financiële
diensten, zoals spaarvormen en pensi oenvoorzieningen. ‘Dit soort financiële diensten versterkt de positie van vrouwen enorm’, zegt Iskenderian. ‘De sociale druk op vrouwen in ontwikkelingslanden is vaak groter dan die op mannen. Wanneer een vrouw wat spaargeld heeft maar dat ge woon in een oude sok bewaart, is het lastig om familieleden op afstand te houden die aankloppen voor financiële steun. Veilig opslaan van geld op de bank is daarom van groot belang.’ Hetzelfde geldt voor pensi oensparen, legt Iskenderian uit. ‘Bij pensi oen gaat het natuurlijk om sparen voor de lange termijn. Dan is het al helemaal van belang dat het geld veilig wordt weggezet. In India is een van onze ledenorganisaties vier jaar terug gestart met een pensioen regeling voor vrouwen. Er blijkt veel vraag naar. De inleg is minder dan een dollar per maand.’ Naast sparen en pensioenen, werken microfinancieringsinstellingen aan de ontwikkeling van ziektekostenverze keringen. Dat is specifiek van belang voor vrouwen, aldus Iskenderian. ‘In de praktijk blijkt dat vooral vrouwen geneigd zijn geld te reserveren voor het geval man of
kinderen ziek worden. Dat geld wordt normalerwijze ergens in huis opgeslagen. Ten eerste is dat natuurlijk niet veilig. Daarnaast gaat het vaak om zulke kleine bedragen, dat de behandeling van een van de gezinsleden er bij lange na niet mee kan worden betaald. Het is veel beter om een relatief goedkope ziektekostenverzekering af te sluiten dan om zelf wat geld apart te leggen. Bovendien compenseren sommige verzekeringen ook het verlies aan inkomen op het moment dat een vrouw niet kan werken om een ziek familielid te verzorgen.’ Volgens Iskenderian zijn de microverze keringen en groot succes. ‘Een van onze partners in Jordanië heeft in 2010 een ziektekostenverzekering geïntroduceerd, specifiek voor vrouwen. In één jaar tijd zijn 60.000 polissen afgesloten.’ Het ontstaan van nieuwe financiële diensten duidt volgens Iskenderian op een veelbelovende, nieuwe fase in de ontwikkeling van microfinan ciering. ‘Er zijn steeds meer microfinancie ringsinstellingen die méér dan alleen ban cair krediet aanbieden. wwb levert, samen met onze partners, graag een bijdrage aan deze belangrijke innovaties.’
‘Zeker de laatste jaren zien we een toename van de omvang van kredieten. Dat heeft alles te maken met de overheadkosten van instellingen voor micro financiering.’
