HAVO VMBO-T ONDERZOEKSOPDRACHT BIJ “WAAROM SCHRIJF JE ME NIET” - POST UIT DE VERGETELHEID’ In deze tentoonstelling leer je Wanda Verduin, Nico Peeters en Jules Schelvis kennen - een pubermeisje, een verzetsman en een jonge man. In deze opdracht onderzoek jij wie zij zijn, hoe ze van kamp naar kamp worden gestuurd en hoe ze met brieven proberen om contact met hun familie te houden. Ook krijg je post te zien van andere mensen die in de nazi-concentratiekampen en getto’s zitten opgesloten.
broer Ernst Verduin verteller Karsu Wanda Verduin
dochter Tonny Geelhoed-Peeters verteller Ad van Liempt Nico Peeters
Jules Schelvis verteller Natascha van Weezel Jules Schelvis 1
Bekijk op deze twee kaarten de routes die Wanda, Nico en Jules langs concentratiekampen, werkkampen en gettos’ moesten gaan.
Nederlandse Kampen
Leeuwarden
Noordzee Schoorl
Westerbork
Ommen Amsterdam
amp
Bussum
p
Scheveningen Den Haag
o van
Amersfoort
Utrecht
caluso
Den Bosch Roosendaal
Breda
Vught Haaren Eindhoven
Venlo Antwerpen Breendonk Mechelen Brussel
2
Huy
iers e
3
Drancy Parijs
Mittelbau-Dora
Emslandlager
Bergen-Belsen
Bolzano
München
Dachau
Praag
Wenen
Kistarcsa Budapest
Belzec Lviv
Trawniki Tomaszow
Dorohucza Lublin-Majdanek
Sobibor
Warschau
Radom
Chelmno
Treblinka
Gleiwitz Reichenbach Krakau Auschwitz-Birkenau
Mauthausen
Theresiënstadt
Buchenwald
Sachsenhausen Berlijn
Stutthof
Gross-Rosen
Oostzee
Ravensbrück
Hamburg Neuengamme
Frøslev
Flossenbürg Vaihingen an der Enz Unterriexingen Natzweiler/Struthof
Compiègne
Breendonk Mechelen Brussel
Amsterdam Amersfoort Vught
Westerbork
Noordzee
Horserød
De routes vanuit Nederland
4
Wanda Verduin
VRAAG 1 Wanda Verduin is een Joods meisje dat in Bussum woont en veel vrienden heeft. Op een van de jongens is ze verliefd. Lees haar verhaal naast haar foto op tafel 1. Waaruit blijkt in de dagboeken dat Wanda verliefd is op Kees?
………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………….............................……………… Wanda voelt zich steeds meer alleen. In haar dagboek schrijft ze hier heel eerlijk over. In de brieven aan haar beste vriendin Els probeert ze zich groot te houden. Wel laat ze blijken dat ze haar vrijheid mist. Lees de brief van 5 juli 1942. Hoe vind je dat gemis aan vrijheid terug in het stukje over de vogels?
…………………………………………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................………………
VRAAG 2 Deze vraag gaat over censuur: verbod op schrijven wat je wilt. Ga naar Tafel 3 Wanda, haar broertje Ernst en hun ouders worden januari 1943 opgepakt en naar het kamp Vught (Concentratiekamp Herzogenbusch) afgevoerd. Wanda schrijft nog vier brieven aan Els. Maar vrijuit schrijven gaat niet meer, want post uit kampen wordt streng gecensureerd. Bekijk het filmpje over Wandaop het beeldscherm of met de QR-code op je mobiel (als je wifi-bereik hebt)en schrijf daarna zelf in weinig woorden (alsof je een appje stuurt aan een vriend(in) of familie) een briefje waarin je wilt laten weten waar je bent en hoe je je voelt. www.pudv.nl/wanda-verduin
Wanda 1
…………………………………………………………………………….............................…………… ………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… [Vind je het leuk om dit berichtje op de website terug te zien mail, als er wifi is, dit bericht of een fotootje naar
[email protected]. Zet er wel je naam, klas en school bij.]
Lees de twee brieven die Wanda uit concentratiekamp Vught aan Els schreef. Beschrijf hoe censuur hier een rol speelt.
………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… Ga naar tafel 8 Wanda en haar broer Ernst worden na acht maanden vanuit Vught naar Auschwitz-Birkenau gedeporteerd. Dat is een vernietingskamp. Wanda blijft daar; wanneer sterft zij?
………………………………………………………………………………..…………………………………… Ernst wordt doorgestuurd naar een werkkamp. Zoek de briefkaart van Ernst. Hij schrijft dat het ‘heel goed’ gaat. Hij bedoelt daarmee dat het helemaal niet goed gaat. Dat heeft hij zo met zijn familie afgesproken: overdrijven. Lees de briefkaarten van 17 september 1943 en 15 december 1943 uit Auschwitz op tafel 8. De gevangenen moeten de mensen die hun post ontvangen misleiden over de omstandigheden in het vernietigingskamp. Zoek twee voorbeelden en geef een toelichting.
…………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… …………………………………………………………………………………………………………………… Wanda 2
VRAAG 3 Ga naar tafel 10 en bekijk de kaart van de ‘dodenmars’ die Ernst maakte. Wat zijn dodenmarsen?
………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………... Aan het einde van de oorlog is de chaos groot. Er is nog nauwelijks communicatie. Je snapt misschien wel dat mensen na de bevrijding niet meteen wisten of er nog familie in leven was. Kijk op tafel 11. Hoe komen Ernst en zijn moeder erachter dat ze nog leven? Zijn zij de enige van hun familie?
…………………………………………………………………………….............................…………… ………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................………………
VRAAG 4 Wanda hield van schrijven en communicatie was voor haar van levensbelang. Stel je voor dat je haar iets zou kunnen schrijven, wat zou dat zijn?
………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………………..……………………………………
Wanda’s broer Ernst is nu 88 jaar en vertelt zijn verhaal op scholen. Wat zou je hem willen vragen?
………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………………..…………………………………… Wanda 3
[Vind je het leuk om deze berichtjes op de website terug te zien mail dan, als er wifi is, dit bericht of een fotootje naar
[email protected]. Zet er wel je naam, klas en school bij. Wij sturen het door naar Ernst Verduin.]
Wanda 4
Nico Peeters
Volg Nico vanaf Den Haag waar hij woonde, naar de gevangenis in Scheveningen en de kampen Amersfoort, Haaren, Vught en Dachau.
VRAAG 1 Nico is 47 jaar als de oorlog begint, woont in Den Haag en heeft een kleine tabaksfabriek. Hij is getrouwd en heeft twee dochters die net als hij actief zijn in het verzet. Lees de tekst op tafel 2 naast zijn foto. Nico is verzetswerk gaan doen. Is hij lid van een politieke partij? Hoe zou je zijn politieke richting (manier van denken) noemen?
………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… Ga naar tafel 4 Nico wordt in februari 1942 opgepakt door de ‘Sicherheitsdienst’ en in de gevangenis van Scheveningen opgesloten. Op de kaart van 5 maart 1942 lees je hoe zwaar dit voor hem is. In juli gaat hij naar Kamp Amersfoort. Hier heeft hij het nog veel slechter. Waaruit leid je dat af?
………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................………………
VRAAG 2 Deze vraag gaat over censuur: niet mogen schrijven wat je wilt. Het kamp waar Nico na acht maanden naartoe gaat, Haaren, is iets vriendelijker. Hij krijgt beter te eten en zijn vrouw en dochter Tonny mogen hem zelfs een keer bezoeken. Zij maken foto’s voor hem die hij bij zich mag houden. Maar daarna gaat hij in augustus 1943 naar Kamp Vught (Konzentrationslager Herzogenbusch) en hier zijn de regels voor het versturen van post veel
Nico 1
strenger. Gevangenen moeten netjes op de lijnen schrijven en mogen maar één velletje gebruiken. Zie je nog meer voorbeelden van de strengere regels in de brief van 21 augustus 1943, op tafel 4?
………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………………..……………………………………
Lees eerst onderstaande vragen en bekijk dan het filmpje op tafel 6 op het beeldscherm of met de QR-code op je mobiel (als je wifi-bereik hebt).
www.pudv.nl/nico-peeters Na twee jaar gevangenschap in Nederland wordt Nico vanuit Vught naar Dachau in Duitsland gedeporteerd. Hier moet hij in een fabriek werken. De omstandigheden zijn verschrikkelijk. Gevangenen komen niet buiten, er zijn geen wc’s of schoon water. Toch schrijft hij dat het goed gaat. Gelooft zijn dochter Tonny dat?
………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… Wat mist Tonny in de brieven van haar vader uit Dachau?
………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................………………
Nico 2
VRAAG 3 Zie tafel 6. Nico heeft het heel slecht en sterft in februari. Zijn familie hoort dat pas veel later. Voor hen is de bevrijding geen feest. Ze denken dan nog dat hij wel terug zal komen. Kun je uitleggen waarom ze dat dachten?
………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………...
VRAAG 4 Je hebt de brieven van Nico gelezen en het filmpje met zijn dochter gezien. Hoe zou je hem typeren? POSITIEF
X
X
X
X
X
NEGATIEF
LIEF
X X X X X AFSTANDELIJK
HARD
X X X X X ZACHT
EIGENWIJS
X X X X X MEEGAAND
Tonny Geelhoed was een jong meisje in de oorlog. Nu is ze al in de 90. Wat zou je van haar willen weten?
………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………………..…………………………………… [Vind je het leuk om dit berichtje op de website terug te zien mail dan, als er wifi is, dit bericht of een fotootje naar
[email protected]. Zet er wel je naam, klas en school bij. Wij sturen het door naar Tonny Geelhoed.]
Nico 3
Nico 4
Jules Schelvis VRAAG 1 Jules is een jonge Joodse man uit Amsterdam. Hij werkt in een drukkerij. Hij trouwt met zijn vriendin Rachel in de hoop dat zij een verblijfsvergunning kan krijgen. Ga naar tafel 2 en lees zijn verhaal. Bekijk de huwelijksfoto. Hoe oud is Jules als hij trouwt met Rachel?
………………………………………………………………………………..…………………………………… Heeft het zin gehad om een verblijfsvergunning voor Rachel te krijgen?
………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................………………
VRAAG 2 Deze vraag gaat over censuur: verbod op schrijven wat je wilt. Bekijk op tafel 3 de kaart die Jules - op weg naar Westerbork - stuurt aan de firma Lindenbaum. Hij heeft dan nog geen idee wat hem te wachten staat, dus hij heeft niet onder censuur geschreven.
Ga naar tafel 8. Jules en zijn vrouw Rachel komen in het vernietigingskamp Sobibor aan. Zij blijft daar, maar Jules wordt doorgestuurd. Hoe komt hij te weten wat er met Rachel is gebeurd?
………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................………………
Bijna iedereen wordt direct na aankomst in Sobibor vermoord. Enkelen mogen blijven leven om te werken. Daarna worden ze ook vermoord Elly Herschel is een van hen. Ze heeft twee kaarten naar huis geschreven. Noem twee dingen die jou het meest opvallen aan de kaarten die zij schreef. Waarom denk je dat ze zo positief is?
………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………………..…………………………………… Jules 1
Je wilt aan een goeie vriend(in) of familie schrijven hoe het met je gaat, maar ze niet al te ongerust maken. Hoe zou jij dat doen?
❑ geheimtaal ❑ overdrijven ❑ gewoon opschrijven wat je wilt zeggen Ga naar tafel 9. Lees de brief uit Radom en de toelichting. Bekijk dan het filmpje op tafel 11 op het beeldscherm of met de QR-code op je mobiel (als je wifi-bereik hebt).
www.pudv.nl/jules-schelvis Wat vindt Natascha van Weezel van deze brief? Wat vind jij? Wat zou Jules hebben geschreven als er geen censuur was geweest?
………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................………………
VRAAG 3 Lees de tekst onder de foto van Jules op tafel 11. Jules kan nauweijks geloven dat zijn moeder en zus nog leven. Waarom?
………………………………………………………………………………..…………………………………… Welke emotie spreekt naar jouw mening het sterkst uit zijn brief van 2 juli 1945?
………………………………………………………………………………..…………………………………… Jules 2
………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… En welk gevoel uit het antwoord van zijn zus?
………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................………………
VRAAG 4 Jules heeft de oorlog overleefd. Wat zou je hem willen vragen?
………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………….............................……………… [Vind je het leuk om dit berichtje op de website terug te zien mail, als er wifi is, dit bericht of een fotootje naar
[email protected]. Zet er wel je naam, klas en school bij.]
Jules 3
Op de website www.pudv.nl kun je nog veel meer filmpjes en informatie vinden. Heb je vragen, mail ons
[email protected]
………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………………..…………………………………… ………………………………………………………………………….............................……………… ………………………………………………………………………………..……………………………………
