handleiding
handleiding
Overzicht: Inleiding
p. 3
1
Hoe gebruik je game.over@tabak??
p. 4
2
Tabakspreventie op school 2.1 Tabakspreventie in de klas 2.2 Rookbeleid op school 2.3 Gezondheidsbeleid op school 2.4 Tabakspreventie op school en respect
p. 6 p. 6 p. 6 p. 7 p. 8
3
Didactisch kader 3.1 Gezondheidseducatie en eindtermen 3.2 Leerlijn tabakspreventie
p. 9 p. 9 p. 10
4
Meer info over tabakspreventie
p. 11
Bronnen Colofon
p. 12 p. 13
2
handleiding Inleiding
Het Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie (VIGeZ) ontwikkelde game.over@tabak voor de derde graad van het lager onderwijs. Met dit educatief pakket wil het VIGeZ kinderen ondersteunen om van de sigaret te blijven. Game.over@tabak wil kinderen bewust maken van roken en misvattingen over roken rechtzetten. Zonder meteen angst in te boezemen. Het pakket geeft de leerlingen de nodige kennis, inzichten en vaardigheden mee, zodat ze op een verantwoorde manier met roken kunnen omgaan. Het pakket is geen programma tegen rokers: rokende ouders, familieleden of leraren. Het is een educatief pakket om kinderen te helpen kiezen voor een levensstijl zonder sigaret, met respect voor rokers. Naast deze handleiding voor leraren bevat dit educatieve pakket ook leuke activiteiten. Bij de activiteiten horen fiches met achtergrondinformatie voor de leraar en werkbladen voor de leerlingen. De activiteiten van game.over@tabak zijn goed te combineren met andere educatieve materialen over roken, genotmiddelen of persoonlijke en sociale vaardigheden. Een overzicht van educatieve materialen over tabakspreventie vind je in Invent, een database van didactisch materiaal over gezondheidseducatie (www.gezondeschool.be) en op www.gezondopschool.be.
3
handleiding 1 Hoe gebruik je game.over @tabak
Game.over@tabak is er voor de leerlingen van de derde graad lager onderwijs. Want dat is - samen met jongeren uit de eerste graad van het secundair onderwijs – de kritieke leeftijd als het op beginnen met roken aankomt. Het is dus belangrijk dat tabakspreventie zowel in het vijfde als zesde leerjaar van het lager onderwijs aan bod komt. Zo stimuleren we de leerlingen om rookvrij te blijven. Met goed resultaat. Voor je begint is het aangeraden om te kijken waar, wanneer en hoe je het pakket in de school integreert. Het pakket heeft immers raakvlakken met andere onderwerpen (bv. (genot)middelen, burgerzin, …) op school. Bovendien zijn er meer personen bij betrokken dan enkel de klasleraren van het vijfde en zesde leerjaar. Bijvoorbeeld de leraar lichamelijke opvoeding, hij kent het verband tussen roken en conditie of uithoudingsvermogen. De leraren van het vijfde en zesde leerjaar bepalen (in overleg met de andere betrokkenen) wanneer ze starten met de activiteiten en voor welk leerjaar een activiteit het meeste geschikt is. Bij het opstellen van het pakket hielden we rekening met de vier niveaus van leerinhouden: kennis, inzicht, vaardigheden en attitudes. De activiteiten in dit pakket zijn verdeeld over drie reeksen. De activiteiten uit reeks 1 gaan vooral in op kennis. In reeks 2 en 3 worden de leerinhouden in verband met inzicht en vaardigheden behandeld. Het verschil tussen de activiteiten uit reeks 2 en 3 is de mate van interactie. De activiteiten uit reeks 2 zijn eerder passieve activiteiten, terwijl de activiteiten uit reeks 3 in veel grotere mate interactief zijn. De activiteiten uit reeks 1, 2 en 3 dragen allemaal bij tot het ontwikkelen van attitudes. Meer informatie over de leerlijn die de leerinhouden tabakspreventie schematisch voorstelt vind je op pagina 10. Het is niet nodig om alle activiteiten van dit pakket uit te werken, om aan de noodzakelijke leerinhouden voor tabakspreventie te voldoen. Sommige activiteiten hebben immers dezelfde leerinhoud. De leraar kan zelf bepalen hoeveel en welke activiteiten hij of zij wil gebruiken. Op deze manier kan je op maat van de klas werken, op basis van het niveau en de mogelijkheden van de leerlingen. Je moet natuurlijk wel aan een minimum voldoen. Zo kunnen we garanderen dat de noodzakelijke leerinhouden tabakspreventie aan bod komen en dat de leerlingen de nodige informatie kunnen opdoen om een persoonlijke keuze over roken te kunnen maken. Op pagina 5 vind je een tabel terug waarin horizontaal de leerinhouden voor tabakspreventie en vertikaal de verschillende activiteiten uit dit pakket weergegeven worden.
Op basis van de tabel kan de leerkracht een programma samenstellen. Er zijn wel drie voorwaarden wat betreft de leerinhouden. In het programma moet minstens één activiteit voor elke leerinhoud over kennis, minstens één activiteit voor elke leerinhoud over inzicht en minstens twee activiteiten voor elke leerinhoud over vaardigheden zitten.
4
handleiding 1 Bijvoorbeeld: het minimale programma om aan deze voorwaarden te voldoen bestaat uit volgende vijf activiteiten: ¬ Herkomst – geschiedenis ¬ Een gewoonte ¬ Rookstatistieken ¬ Eigen mening om rookvrij te zijn ¬ Hoe denk jij over roken? Om het pakket bij de leerlingen te evalueren is evaluatie op het niveau van de geleerde vaardigheden en attitudes aan te raden. Het pakket heeft immers als doel kinderen te helpen bij het formuleren van hun mening over roken. De kennis en inzichten die de leerlingen in sommige activiteiten verwerven zijn voorbereidend op en worden gebruikt in de activiteiten gericht op vaardigheden en attitude en leiden tot de persoonlijke keuze om al dan niet te roken.
X
X
X X
X X
X
X X X
Mijn keuze
X X
Reclame Imago Rookvrije affiche
X
X X
Rookvrije boodschappen
X
X
Waarom mensen al dan niet roken
X
X
X X
X
X
X
X
X
Hoe denk jij over roken?
X
X
Eigen mening om rookvrij te zijn
X
Jongeren en roken Hoe denk ik over roken?
Stripverhaal
Eigen mening over roken te kunnen formuleren in verschillende situaties en die behouden
Eigen redenen en die van anderen om al dan niet te roken
Mening van thuisomgeving en leeftijds-genoten m.b.t. roken
Eigen rookgedrag
Bestaande sociale norm rond roken
X
X X
Kosten van roken
REEKS 2
X
X
Levenslijn
REEKS 3
X
X
Een gewoonte
Rookstatistieken
X
X
Roken en je conditie
Herkomst - geschiedenis
Weerstaan aan sociale druk bij roken
X
Verhouding rokers / niet rokers
X
Aantal rokende leeftijdsgenoten en volwassenen
Verslavende stof nicotine
X
Sociale, gezondheids- en financiële effecten: op korte en lange termijn
Samenstelling tabak(rook)
Rookmachine Effecten van tabaksrook op de luchtwegen Wat doet roken met je?
VAARDIGHEDEN aanleren
INZICHT in
Invloed van tabaksreclame en media
REEKS 1
Herkomst tabak
KENNIS aanbrengen
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X X
Onder druk staan 5
X X
X
handleiding 2 Tabakspreventie op school
2.1 Tabakspreventie in de klas Er bestaat geen eenvoudige manier om te voorkomen dat kinderen en jongeren beginnen met roken. Roken aanpakken doe je op een allesomvattende en strategische manier. Tabakspreventie in de klas is daar slechts een onderdeel van. Het is niet correct en niet doenbaar om te verwachten dat scholen alleen het probleem kunnen oplossen. Tabakspreventie in de klas is vooral effectief in het uitstellen van het beginnen met roken. Hoe langer je dat beginnen kan uitstellen, hoe groter de kans dat je het kan voorkomen. Roken voorkomen is één van de meest kosteneffectieve gezondheidsinterventies, gezien het verslavende karakter van tabak. Het is belangrijk om kinderen te ondersteunen in hun positieve houding tegenover nietroken en hen te helpen om rookvrij te blijven. Educatieve programma’s voor tabakspreventie die jongeren ondersteunen om niet te beginnen met roken, vermijden dat jongeren verslaafd worden aan nicotine en moeilijkheden ondervinden bij het proberen te stoppen met roken. Ook vergroot het de kans dat jongeren rookvrij blijven. Hoe vroeger je start met roken, hoe moeilijker het is om te stoppen en hoe groter de kans om een zware roker te worden en tabaksgerelateerde ziekten te krijgen. Om te voorkomen dat kinderen beginnen met roken is educatie over tabak en roken in het lager onderwijs noodzakelijk. De overgrote meerderheid van de kinderen heeft een negatieve houding tegenover roken. Op de kritieke leeftijd van 10 tot 14 jaar verandert deze attitude door allerlei invloeden. Resultaat? Jongeren beginnen met roken. Juist in de periode dat jongeren met roken beginnen, kan hun mening over roken nog worden beïnvloed. De laatste periode van het basisonderwijs is dus heel geschikt om jongeren te ondersteunen bij het rookvrij blijven. Door leerlingen voor te bereiden vergroot de kans dat zij niet-rokers blijven of het beginnen roken zullen uitstellen. De eerste educatieve programma’s van tabakspreventie hadden vaak uitsluitend een informatieve benadering: leerlingen kregen informatie over de negatieve lichamelijke (en sociale) gevolgen van roken, in de veronderstelling dat de verhoogde kennis een effectief afschrikmiddel is om te beginnen roken. De feitelijke informatie wordt gezien als een determinant van het gedrag. Informatie geven heeft echter geen effect op het rookgedrag. Er is meer kennis en de attitude verandert, maar het leidt niet tot een gedragsverandering. Deze informatieve aanpak werd dan ook in twijfel getrokken. In de jaren ‘80 werd deze benadering vervangen door een psycho-sociale strategie. Daarin ligt de nadruk op de sociale invloeden die de beslissing om te roken beïnvloeden en op vaardigheden trainen om te weerstaan aan de sociale druk (weigeringstechnieken, beslissingstechnieken en probleemoplossend gedrag). Dit blijkt de meest effectieve benadering van educatieve tabakspreventieprogramma’s te zijn.
2.2 Rookbeleid op school Enkel educatieve tabakspreventieprogramma’s in de klas volstaan niet. Er moeten interventies zijn gericht op de school als ondersteunende omgeving, waardoor tabakspreventie in de klas gemakkelijker en effectiever wordt. Een niet-roken-beleid creëren op school - in het kader van de gezonde school - is hierbij een aan te bevelen interventie. De drie componenten van een rookbeleid zijn: ¬ Afspraken, reglementering en sancties ¬ Gezondheidseducatie en klas- en schoolacties ¬ Interventies gericht op stoppen met roken voor leerlingen en personeel
6
handleiding 2 Vanaf 1 september 2008 geldt in de Vlaamse scholen een totaal rookverbod. Het verbod geldt in alle Vlaamse scholen voor leerlingen, leraren en ouders en andere personen die op school komen. Een aparte rookkamer voor personeel is niet meer toegelaten. Ook tijdens een- of meerdaagse uitstappen kan roken niet langer. Het rookverbod geldt van halfzeven ‘s morgens tot halfzeven ‘s avonds. Leraren die toch willen roken, moeten wachten tot na hun dagtaak óf de schoolgebouwen verlaten. De nieuwe regelgeving legt enkel de minimumvoorwaarden vast. Scholen kunnen het rookverbod nog uitbreiden. Ze kunnen zorgen voor een lesprogramma tegen roken en de nodige verbodstekens aanbrengen. Scholen moeten zelf controleren of iedereen het rookverbod naleeft. Voor meer informatie kan je terecht op www.gezondeschool.be.
2.3 Gezondheidsbeleid op school Een rookbeleid op school maakt op zijn beurt deel uit van een gezondheidsbeleid op school. Om effectief te zijn moet de gezondheidseducatie in de klas aangevuld worden met een inclusief gezondheidsbeleid op schoolniveau. Met aandacht voor de (lokale) sociale, culturele en economische context. Gezondheidsbevorderend werken in onderwijs - door de ontwikkeling van een inclusief gezondheidsbeleid met een concretisering van het vakoverschrijdend leergebied gezondheidseducatie - loopt parallel met actuele ontwikkelingen en tendensen in het onderwijs, bijvoorbeeld aandacht voor vakoverschrijdende attitude- en waardevorming, welbevinden, zorgverbreding, participatie, lokale schoolautonomie, … De principes van gezondheidsbevordering in het onderwijs werden ontwikkeld binnen de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) en door het Europees Netwerk rond de Gezonde School (ENHPS). Gezondheidsbevordering op school heeft 4 aandachtsgebieden: ¬ inclusieve werking: ruim begrip van gezondheid ¬ geïntegreerde werking: de verschillende niveaus (leerling, klas, school en schoolomgeving) ¬ betrokkenheid van actoren/partners ¬ gefaseerd actieplan Voor meer informatie kan je terecht op www.gezondeschool.be. Dit educatieve pakket vult de matrix in voor gezondheidseducatie voor de 3de graad van het lager onderwijs voor het thema tabakspreventie. Individuele leerling
Klas
School
Omgeving
Educatie Structurele maatregelen Afspraken
7
handleiding 2 2.4 Tabakspreventie op school en respect Werken aan een rookbeleid op school en aan tabakspreventie in de klas gebeurt best in een sfeer van respect voor iedereen. Het gaat immers niet om een strijd tegen rokers, maar tegen róken en vóór een rookvrije leefstijl. Het is dan ook belangrijk dat je deze waarde meegeeft bij tabakspreventie op school- en klasniveau. Voor de leraar die tabakspreventie in zijn klas opneemt via dit pakket of andere educatieve materialen is het nuttig dat hij voor zichzelf nagaat (ook in functie van zijn eigen rookgedrag) hoe hij tegenover roken staat en hoe hij ermee omgaat, met respect voor de anderen. Het feit dat de leraar zelf een roker is hoeft geen belemmering te zijn om rond het thema roken te werken in de klas. De leraar kan op een open manier vertellen hoe hij over zijn eigen rookgedrag denkt en over het al dan niet roken van anderen. Wat betreft de leerlingen is het niet omdat een leerling al (eens) rookt dat hij niet kan deelnemen aan de activiteit(en) over vaardigheden om de eigen mening te kunnen formuleren en behouden. Zelfs een overtuigd roker heeft niet altijd zin in een sigaret en heeft momenten dat hij kiest om niet te roken. Bovendien kunnen de vaardigheden ook gebruikt worden in andere en bredere contexten: er zijn veel onderwerpen en domeinen waarin het belangrijk is dat iemand zijn mening kan formuleren en verdedigen. Het pakket respecteert de keuze die elke leerling uiteindelijk maakt. Het is de bedoeling dat de leerlingen op basis van de geleerde kennis, inzichten en vaardigheden een onderbouwde, bewuste keuze maken om al dan niet te roken.
8
handleiding 3 Didactisch kader
3.1 Gezondheidseducatie en eindtermen In het lager onderwijs komt gezondheidseducatie over roken en tabak aan bod in verschillende vakken, gekoppeld aan leergebiedgebonden eindtermen (waaronder wereldoriëntatie, Nederlands) en leergebiedoverschrijdende eindtermen (zoals leren leren en sociale vaardigheden). Op basis van de eindtermen maakt tabakspreventie een onderdeel uit van gezondheidseducatie op school (zie ook www.gezondopschool.be). De activiteiten dragen bij tot het behalen van (een aantal van) de eindtermen. Daarnaast helpt het pakket om de eindtermen die eerder impliciet bij het onderwerp roken/ tabak betrokken zijn, te behalen. Zowel de leergebiedgebonden eindtermen lichamelijke opvoeding, muzische vorming, Nederlands, wereldoriëntatie en wiskunde als de leergebiedoverschrijdende eindtermen ICT, leren leren en sociale vaardigheden. In onderstaande kaders enkele expliciet betrokken eindtermen: Gewoon basisonderwijs ¬ Nederlands 4.8. De leerlingen ontwikkelen bij het realiseren van de eindtermen voor spreken, luisteren, lezen en schrijven de volgende attitudes: weerbaarheid ¬ Wereldoriëntatie – domein Gezondheidseducatie 1.14. De leerlingen kunnen gezonde levensgewoonten in verband brengen met wat ze weten over het functioneren van het eigen lichaam en ze weten dat bepaalde ziekteverschijnselen of handicaps niet altijd kunnen worden vermeden. ¬ Sociale vaardigheden 1.6. De leerlingen kunnen kritisch zijn en een eigen mening formuleren. ¬ Sociale vaardigheden 1.7. De leerlingen kunnen zich weerbaar opstellen naar leeftijdsgenoten en volwassenen toe door signalen te geven die voor anderen begrijpelijk en aanvaardbaar zijn.
Buitengewoon basisonderwijs type 1 ¬ Wereldoriëntatie – domein Gezondheidseducatie 33. De leerling herkent in concrete situaties gedragingen die bevorderlijk of schadelijk zijn voor de gezondheid. ¬ Wereldoriëntatie – domein Gezondheidseducatie 34. De leerling geeft aan dat regelmatig gebruik van bepaalde producten in bepaalde omstandigheden kan leiden tot verslaving. ¬ Wereldoriëntatie – domein Consument 87. De leerling herkent reclame als middel om verkoop te stimuleren. ¬ Wereldoriëntatie – domein Consument 88. De leerling beseft dat zijn gedrag beïnvloed wordt door de reclame en de media. ¬ Wereldoriëntatie – domein Consument 89. De leerling stelt zich kritisch en weerbaar op tegenover reclame.
9
handleiding 3
Buitengewoon basisonderwijs type 2 ¬ Wereldoriëntatie – domein Gezonde keuzes maken 1. De leerling aanvaardt dat anderen gezonde keuzes voor hem maken. ¬ Wereldoriëntatie – domein Gezonde keuzes maken 2. De leerling maakt zelf gezonde keuzes.
Buitengewoon basisonderwijs type 8 ¬ Wereldoriëntatie – domein Gezondheidseducatie 1.14. De leerlingen kunnen gezonde levensgewoonten in verband brengen met wat ze weten over het functioneren van het eigen lichaam en ze weten dat bepaalde ziekteverschijnselen of handicaps niet altijd kunnen worden vermeden. ¬ Sociale vaardigheden 1.6. De leerlingen kunnen kritisch zijn en een eigen mening formuleren. ¬ Sociale vaardigheden 1.7. De leerlingen kunnen zich weerbaar opstellen naar leeftijdsgenoten en volwassenen toe door signalen te geven die voor anderen begrijpelijk en aanvaardbaar zijn.
3.2 Leerlijn tabakspreventie De leerinhouden op basis waarvan game.over@tabak is uitgewerkt zijn gebaseerd op de leerlijn tabakspreventie. Deze leerlijn is een schematisch overzicht van de leerinhouden van tabakspreventie doorheen de verschillende leerjaren. Het is een leidraad om tabakspreventie structureel in te bedden in het onderwijs en zo een spiraalcurriculum te kunnen realiseren. In deze leerlijn zijn vanaf het kleuteronderwijs tot en met de derde graad secundair onderwijs richtlijnen voorzien om te werken aan tabakspreventie. De leerinhouden worden elk jaar uitgediept en bouwen op elkaar verder. Zo wordt er gezorgd voor een verticale samenhang tussen de verschillende jaren en onderwijsniveaus. Op deze manier is doorstroming, verdieping en herhaling gegarandeerd, in functie van de interesse en leeftijden van de doelgroepen. Tabakspreventie kan aan bod komen in verschillende leergebieden of vakken, zodat er op deze manier ook een horizontale samenhang is binnen de onderwijswerking. De leerlijn biedt leraren een praktisch instrument om vanuit de bestaande eindtermen of ontwikkelingsdoelen en de principes van effectieve tabakspreventie concrete klasprogramma’s te selecteren of uit te werken. De leerlijn geeft richtlijnen voor het aanbrengen van leerinhouden over tabakspreventie in de klas. Er kunnen verschillen zijn wat betreft de context van de school, de klas of de individuele leerling, die je als leerkracht in rekening kan brengen. Voor meer informatie over de leerlijn tabakspreventie kan je terecht op www.gezondeschool.be.
10
handleiding 4 Meer info over tabakspreventie
Informatie over tabakspreventie in het onderwijs: ¬ www.gezondeschool.be Informatie over het uitwerken van een gezondheidsbeleid op school en de concrete invulling daarvan, onder andere over tabakspreventie. ¬ www.gezondopschool.be Uitgebreid overzicht van materialen, acties en goede praktijkvoorbeelden.
Organisaties die aan tabakspreventie werken: ¬ www.vigez.be Website van het Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie. ¬ www.vlaamselogos.be Website van de Vlaamse Logo’s ¬ www.tegenkanker.be Website van de Vlaamse Liga tegen Kanker geeft o.m. informatie over het voorkomen van kanker en dus ook over tabakspreventie. ¬ www.kanker.be Website van de Stichting tegen Kanker waarop o.m. roken aan bod komt. ¬ www.stivoro.nl Website van de Nederlandse organisatie voor tabakspreventie “Stivoro voor een rookvrije toekomst”. ¬ www.freemylungs.be Free my Lungs is een vereniging vóór een rookvrije omgeving. Door bewustwordingscampagnes en lobbywerk wordt ernaar gestreefd om het aantal plaatsen waar ‘passief’ meegerookt wordt terug te dringen.
Stoppen met roken: ¬ www.tabakstop.be Informatie over stoppen met roken.
Projecten – campagnes: ¬ www.feelfree.be ‘Feel Free’ is een leuke en dynamische website voor jongeren met een rookstopprogramma, zowel voor onderwijs als jeugdwerk. ¬ www.vig.be/content/html/WRK_rookvrijeklassen.htm De ‘Wedstrijd rookvrije Klassen is bedoeld voor leerlingen van de eerste graad van het secundair onderwijs. Het doel van het project is de leerlingen aanmoedigen om rookvrij te blijven en niet meer te experimenteren. Om zo te voorkomen dat ze regelmatige rokers worden. De wedstrijd is een engagement dat de leerlingen in klasverband aangaan, waarbij de klas gezamenlijk beslist om na zes maanden ten minste voor 90% rookvrij te zijn. ¬ www.help-eu.com HELP is een Europese campagne waarbij jongeren, niet-rokers en rokers die willen stoppen, hulp kunnen krijgen om een leven zonder tabak te leiden. De HELP-campagne bestaat uit een roadshow, een PR-campagne, een reclamecampagne en een website met advies over stoppen met roken. 11
handleiding Bronnen
¬ Action on Smoking and Health, Factsheet no:3. Young people and smoking. ¬ American Legacy Foundation (2002). Using multiple strategies in tobacco use prevention education. Legacy first look report 8. Washington DC. ¬ Birmingham Health Education Unit (2000). We don’t want to smoke …! A consideration of the issues and approaches relating to Smoking Education and Primary Schools. ¬ Chatrou M. (1992). Determinants of smoking and smoking prevention in Dutch adolescents, Leiden: DSWO Press. ¬ GASP Smoke Free Solutions (2004). Smokeout. An activity pack on smoking issues for teachers and youth workers. For use with children and young people 8-18+. ¬ Gezondheidsenquête 2004. Wetenschappelijk Instituut. ¬ Houston T., Kolbe L.J. & Eriksen M.P. (1998)? Tobacco-use cessation in the 90s - not “adults only” anymore, In: Preventive Medecine, 27 (5.3): A1-A2. ¬ Hublet A. & Lambert M. (2000). Stoppen met roken. Richtlijnen voor intermediairen, Effectiviteit van de diverse methoden en gebruik bij doelgroepen, Leuven, Apeldoorn: Garant. ¬ Lambert M. et al (2001). Niet roken, mijn vrijheid, Brussel: Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie . ¬ Lambert M., Hublet A. Verduyckt P. et al (2002). Report on the project Gender differences in smoking in young people. Brussels: Flemish Institute for Health Promotion. ¬ Lamkin L. & Houston T.P. (1998). Nicotine dependency and adolescents, Preventing and treating, In: Primary Care, Mar., 25 (1): 123-35. ¬ Lantz P. et al, Investing in youth tobacco control: a review of smoking prevention and control strategies. In: Tobacco Control 2000; 9: 47-63. ¬ LifeBytes, Smoking, www.lifbytes.gov.uk/smoking. ¬ Moens O. (2006). Gezondheidsbeleid op school, Brussel: Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie. ¬ Moens O. et al (2008). Als de rook uit je school is verdwenen, Brussel: Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie. ¬ Reid D.J., McNeill A.D., Glynn T.J. (1995). Reducing the prevalence of smoking in youth in Western countries: an international review, In: Tobacco Control 1999; 4: 266-277. ¬ Sowden A. et al (1999). Preventing the uptake of smoking in young people, In: Effective Health Care, Volume 5 nr. 5. ¬ Stevens V. (2004). Effectiviteit van tabakspreventie bij jongeren, Brussel: Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie. ¬ Stichting tegen Kanker, www.kanker.be. 12
handleiding
¬ Stivoro voor een rookvrije toekomst (vroegere Defacto) (2002). Ik (r)ook niet. Zes lessen rookpreventie voor groep 7 en 8 van het basisonderwijs. ¬ Stivoro voor een rookvrije toekomst, Doorzetten en verder terugdringen, Stivoro meerjarenplan tabaksontmoediging 2005-2008. ¬ Tacade & The Roy Castle Lung Cancer Foundation (2007). Skills for the Primary School Child Part 6: The World of Tobacco. ISBN 1 902469 09 7. ¬ Tar Wars, www.tarwars.org. ¬ U.S. Department of Health and Human Services, Centers for Disease Control and Prevention (1994). Guidelines for School Health Programs to Prevent Tobacco Use and Addiction, U.S. Atlanta, Georgia. ¬ U.S., Department of Health and Human Services, Centers for Disease Control and Health Promotion (2004). The Health Consequences of Smoking: a report of the Surgeon General. ¬ Vakgroep Maatschappelijke Gezondheidkunde Universiteit Gent, Resultaten HBSC 2006 – Roken, www.jongeren-en-gezondheid.ugent.be. ¬ Van Hoecke L. et al (2008). Leerlijn tabakspreventie, Brussel: Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie. ¬ Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie (2006) Onderbouwing van de Factsheet: stoppen met roken en jongeren. www.vig.be. ¬ Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie, Factsheet. Rookstop bij jongeren. www.vig. be. ¬ Youdan B. & Sandford A., Not Big, and Not Clever!,A review of youth smoking prevention initiatives and strategies.
Colofon Auteurs: Marleen Lambert (VIGeZ) en Liesbet Dejaegere (VIGeZ) i.s.m. Olaf Moens (VIGeZ), Lien Van Hoecke (VIGeZ), Jo Tambuyer (VIGeZ) en Ruth Costers (VIGeZ). Met dank aan de leden van de begeleidende stuurgroep voor hun voor advies: Belkacem Aggoune (OVSG), Trees Ameloot (VCLB), Katelijne Lefever (OVSG), Greet Caris (Vlaamse Onderwijsraad), Lut Creemers (Entiteit Curriculum), Emmanuel Dethier (GO!), Roos Goemaere (Logo Roeselare-Tielt), Marleen Roesbeke (Logo Gent), Guy Scheijnen (VSKO), Frieda Van Assche (Logo Brussel), Inge Van Trimpont (GO!). Uitgever: Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie © 2009 13
