Godsvrucht in geschiedenis

Godsvrucht in geschiedenis

GODSVRUCHT IN GESCHIEDENIS Bundel ter gelegenheid van het afscheid van

PROF.DR. FRANK VAN DER POL als hoogleraar aan de Theologische Universiteit Kampen

Onder redactie van Erik A. de Boer Harm J. Boiten

De illustratie op de omslag is ontleend aan het gebedenboek van Margaretha van Oostenrijk (zie Verantwoording illustraties)

Godsvrucht in geschiedenis Bundel ter gelegenheid van het afscheid van prof.dr. F. van der Pol als hoogleraar aan de Theologische Universiteit Kampen Boer, Erik A. de, Boiten, H.J., e.a. ISBN 978-90-8897-117-4 NUR 700 Ontwerp omslag: Buitenspel, Meppel Layout en vormgeving binnenwerk: Gewoon Geertje, Genemuiden © 2015 UITGEVERIJ GROEN - HEERENVEEN Alle rechten voorbehouden. Uitgeverij Groen is onderdeel van Royal Jongbloed te Heerenveen

www.royaljongbloed.nl

Inhoudsopgave

Erik A. de Boer en Harm J. Boiten9 Woord vooraf

vanuit de Bijbel Gert Kwakkel15 Bekering en schuldbesef in Hosea 6:1-3 Rob van Houwelingen25 Christenen als ‘mensen van de Weg’ Marten van Willigen 35 Christus belijden in doop en avondmaal

naar middeleeuwse spiritualiteit  Gerard den Hertog49 De vroegmiddeleeuwse Ierse boeteboeken en het ontstaan van de christelijke ethiek Louisa van der Pol61 Het moment van het mosterdzaad Arie Baars73 Prediking en geweld Enkele kanttekeningen bij twee kruisvaarderspreken uit de dertiende eeuw Peter Nissen 82 Een brieffragment van Erasmus Jos Huls & Hein Blommestijn91 Aanvechting, Luthers uitgangspunt in de middeleeuwse mystiek Hans Burger 115 Luther als voorbeeld: leren denken vanuit het evangelie

6 – GODSVRUCHT IN GESCHIEDENIS

door reformatie André Bas131 Bucer als bron van de Institutie Een hoofdstuk uit de ontwikkeling van Calvijns onderbouwing van de kinderdoop Tiemen Bosma141 Crowdfunding binnen het netwerk van de gereformeerde kerken voor een gewapende opstand Onderzoek naar de synode Gent, gehouden op Sint Baafsdag (1 oktober) 1566 Kees de Groot 159 Zonder kruisdragen geen waar geloof Het Creutzbüchlein (1549) van Erasmus Sarcerius Andreas J. Beck 171 Geloof en denken in de gereformeerde orthodoxie Herman A. Speelman191 Eucharistische vroomheid in late middeleeuwen en de vroegmoderne tijd Nieuw licht op avondmaal en tucht bij Calvijn Daniël Timmerman 208 Bullinger en de spiritualiteit van de predikant Wilco Veltkamp 221 Pastorale Johannes Hulsius’ Antinomiänerie over de rechtvaardiging Dolf te Velde236 Van confessie naar consensus Girolamo Zanchi en de gereformeerde kerken in Polen van 1560 tot 1570 Antonie Vos251 De filosofische structuur van Calvijns predestinatieleer

INHOUDSOPGAVE – 7

in leren en belijden Harm Jan Boiten 267 Warm welkom van de Confessio Belgica in Holland en Zeeland 1571-1578 Wim Moehn296 Guido de Bres in de kaart gekeken De bronnen van Le baston de la foy chrestienne als bouwstenen voor de reconstructie van zijn theologische bibliotheek Wim van ’t Spijker 310 ‘Dat woordeken Amen’ – Ursinus Zekerheid op grond van Gods beloften Wim Verboom323 Een proeve van vroege catechismusprediking Balthasar Copius en zijn Vier und fünfftzig Predigten Wim van Vlastuin338 Puriteins katholiek De relevantie van het katholiciteitsbegrip bij James Ussher (1581-1656)

via Kampen Erik A. de Boer 353 Doleantie en afscheiding in 1616-1618, voorafgaand aan de nationale synode te Dordrecht Fred van Lieburg367 Inspiratie, transpiratie, frustratie Meeleven met Simon Oomius (1630-1706) Henk van den Belt389 Zekerheid in Kampen Johannes Teellinck en het verdwijnen van het syllogisme W.J. op ’t Hof 410 Nadere reformatie in Kampen?

8 – GODSVRUCHT IN GESCHIEDENIS

naar gisteren en vandaag Koert van Bekkum427 Bericht of gedicht Theologiehistorische overwegingen bij een conflict over bijbelgezag en spiritualiteit Ad de Bruijne 441 Midden in de wereld verliefd op God Kuypers aanzet tot een neocalvinistische spiritualiteit George Harinck454 ‘Met de telephoon onzen God oproepen’ Kuypers meditaties uit 1905 en 1906 W. Balke466 Hermann Albert Hesse, de Bekennende Kirche en de Catechismus Bruce Wearne484 Samuel Eliot Morison’s Tercentenary Lament Harvard Adrift on the High Seas of Secularised Scholarship 

Harm Jan Boiten en Pieter Schelling503 Bibliografie van prof.dr. Frank van der Pol Personalia523 Felicitatieregister527 Verantwoording illustraties531

Woord vooraf

Eigenlijk valt het afscheidscollege van kerkhistoricus Frank van der Pol een dag te vroeg. Was de keuze voor de datum 31 oktober, Hervormingsdag, niet passender geweest? Hij heeft immers de geschiedschrijving van de Reformatie van de zestiende eeuw verrijkt met een studie over Martin Luther (Een bedelaar vindt rust, 1996), een vertaling van een preek van Heinrich Bullinger (Gelovig kruisdragen, 1993) en de redactie van een kleur- en inhoudrijke bundel over Philippus Melanchthon (2011). Omdat de historicus bij uitstek een man is die niet zichzelf als auteur op de kaart zet, is gekozen voor 30 oktober 2015. Zodat we Frank voor één keer in het zonnetje kunnen zetten en toch een heldere verbinding met Hervormingsdag leggen. Aan het slot van dit boek vindt u een bibliografie. Zo’n waslijst aan publicaties kan de indruk van ‘goede werken’ wekken op grond waarvan de scheidend hoogleraar academisch zalig verklaard wordt of niet. Die indruk past echter niet bij collega Van der Pol, die veelal in stilte zijn academische weg ging. Het is zelfs zo dat de redacteuren als eerste een bibliografie zijn gaan samenstellen omdat zij zelf behoefte hadden aan zo’n overzicht: om inzicht in de samenhang van het werk van hun collega te krijgen. Op dat moment werd Frank zelf object van onderzoek. Zo werd ons duidelijk hoe planmatig Van der Pol door de jaren heen gewerkt en gepubliceerd heeft. Hij was de eerste aan de Broederweg, Kampen, die de voor accreditatie en visitatie vereiste ‘output’ tot zijn strategie maakte. Wat zijn concentratiepunten in het publicistisch werk van academicus Van der Pol? Het begon allemaal met de Reformatiegeschiedenis van de stad Kampen, waaraan Franks dissertatie gewijd is, voortgezet in allerlei bijdragen aan de historie van de stad, haar kloosters en het Linnenweversgilde. Ook zijn aandacht voor de vier Kamper remonstrantse predikanten in de aanloop naar de Nationale Synode van Dordrecht 1618-1619 hoort hierbij. Met zijn inauguratie als hoogleraar in de kerkgeschiedenis (aanvankelijk tot 1650) trok hij de cirkel wijder (Duistere middeleeuwen in het licht, 1991). Hij maakte de verbinding tussen middeleeuwen en Reformatie programmatisch, waarbij de spiritualiteit van de middeleeuwen een belangrijk accent kreeg (zie zijn bijdrage aan het handboek Spiritualiteit in 1993). Niet alleen ging hij terug in de tijd, maar hij verlegde ook de grens naar voren. Behalve de genoemde studies over Luther, Melanchthon en

10 – GODSVRUCHT IN GESCHIEDENIS

Bullinger spon hij aan de draad die een biografie opleverde van Ysbrand Trabius, een Nederlandse voorman van de tweede generatie in de Nederlanden (Mosterdzaad in ballingschap, 2007). Concentratiepunt is een preek van Trabius, als Het Cleyn Mostertzaet uitgegeven. Die was ingeweven in het onderzoeksprogramma ‘De pastor als spirituele gids’. Een volgende stap vooruit in de zeventiende eeuw zet Frank met zijn breed opgezette studie naar leven en werken van Simon Oomius, een gereformeerd predikant die de laatste decennia van zijn leven in Kampen werkte (1678-1706). Een duidelijke draad in Franks publicaties is zijn focus op de receptie van Nederlandse Geloofsbelijdenis (2011) en Heidelbergse Catechismus (2013) in de Noordelijke Nederlanden. Daarmee legde hij verbinding met de herdenkingen van het geboortejaar van beide confessionele geschriften. Ten slotte geeft hij aan het onderzoeksprogramma Early Modern Reformed Theology van TUA-TUK leiding met het synthese-thema van de geschiedenis en systematiek van de predestinatieleer. Vanuit dit overzicht van zijn werk kwamen kernwoorden als spiritualiteit, predikambt en belijdenis naar voren. Daarmee hebben we collegae en leerlingen uitgenodigd om een thema te kiezen voor hun bijdrage aan deze bundel. Zij reageerden met een interessante mix van bijdragen, waarin de drie kernwoorden expliciet, maar vaak ook impliciet alle drie aan de orde kwamen. Om enige ordening aan te brengen hebben we gekozen voor een historische indeling. Bijbel en vroege kerk gaan voorop, gevolgd door de middeleeuwen en Luther. Met hem begint de Reformatie van de zestiende eeuw – en daarover vindt u de meeste bijdragen. Het volgende cluster gaat over de belijdenissen, gevolgd door een viertal studies die de stad Kampen aandoen. Het laatste blok voert naar een terrein dat niet bij Van der Pols leeropdracht hoorde, maar wel de context van zijn werkzaam leven als historicus markeert. Het door hem geïntoneerde thema spiritualiteit leidt tot verrassende uitstapjes in het landschap van het neocalvinisme. Zo ontstond dit boek dat we de titel Godsvrucht in geschiedenis hebben meegegeven. Het is bedoeld als teken van respect en verbondenheid in dienst aan het evangelie van de Heer, Jezus Christus. Een mens die van genade leeft, heeft geen academische zaligverklaring nodig. Wel mag hij een vriendenbundel ontvangen waarin collegae, leerlingen en vrienden uit de confessionele breedte van academisch Nederland hem laten zien hoe zijn werk aan het hunne verbonden was en is. Ten slotte danken we de Stichting Jagtspoelfonds te Renkum voor de financiële bijdrage aan de verwerkelijking van dit boek en v.d.m. Pieter Schelling te Amersfoort voor het zorgvuldig meelezen van de teksten.

WOORD VOORAF – 11

Frank en Louisa wensen we de zegen toe van Gods vaderlijke zorg in de voortgang van hun leven, zoals die in de Heidelbergse Catechismus, Zondag 10, verwoord is en in de gereformeerde religie onderwezen en beleden. Erik A. de Boer Harm J. Boiten

VANUIT DE BIJBEL

Gert Kwakkel

Bekering en schuldbesef in Hosea 6:1-3 Frank van der Pol houdt niet van oppervlakkigheid in de omgang met God. Verdieping van het besef van zonde en schuld ligt hem na aan het hart.1 Gelovigen moeten de tijd nemen voor boete en bekering, zowel in hun persoonlijk leven als in de liturgie. Frank van der Pol is vele jaren mijn collega geweest aan de Theologische Universiteit van de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt in Kampen. Nu het moment van zijn afscheid is aangebroken, wil ik hem graag bedanken voor de samenwerking. Ik doe dat door middel van een korte studie over Hosea 6:1-3. In de uitleg van deze passage speelt de thematiek van bekering en zondebesef een voorname rol. In (eigen) vertaling luidt Hosea 6:1-3 als volgt: 1 Kom, laten wij terugkeren naar de heer; Híj is het die ons verscheurd heeft, maar Hij zal ons weer genezen; Al slaat Hij ons, Hij zal onze wonden verbinden. 2 Na twee dagen zal Hij ons weer tot leven brengen; op de derde dag zal Hij ons doen opstaan, zodat wij in zijn tegenwoordigheid kunnen leven. 3 En wij willen kennen … wij willen ernaar jagen de heer te kennen! Net zo zeker als de morgenschemering zal Hij tevoorschijn komen; Hij zal naar ons toekomen als de regen, als de lenteregen die het land vochtig maakt. In deze tekst roepen Israëlieten elkaar op terug te keren naar hun God. Kennelijk beseffen zij dat zij bij Hem weggelopen zijn (vgl. Hos. 2:9). Voortaan zullen zij hun uiterste best doen te beantwoorden aan zijn diepste verlangen: Hem kennen (vgl. Hos. 2:22; 5:4). Zij erkennen dat Hij straffend tegen hen is opgetreden. Tegelijk zijn zij vol vertrouwen: de heer zal snel en zeker naar hen toe komen, met genezing en herstel.

1  Zie zijn bijdrage ‘Het wonder van de vergeving. Luther over zonde, schuldbelijdenis en vergeving’, in: J.W. Maris en F. van der Pol, De zonde uit beeld. Bijbels schuldbesef en modern levensgevoel, Barneveld 1994, 36-65.