1/10 *deze tekst verschijnt in het Erfgoedblad ‘Land in Zicht’ van de Koninklijke Vereniging voor Natuur- en Stedenschoon, maart-april 2011]
Egyptomanie in Temse weldra geschiedenis? Bert Bauwelinck Een mooi voorbeeld van de 19de eeuwse Egyptomanie in ons land, dreigt binnenkort te verdwijnen. Het gaat om het kasteeltje Bunneghem-Sloor in de Kasteeldreef in Temse, dat misschien ooit dienst deed als jachtpaviljoen voor de Zweedse Koning. Het kroonjuweel van het huis is de unieke zaal in Egyptiserende stijl met mooie muurschilderingen die van 1870 tot 1881 gekonterfeit werden door genreschilder en rentenier August Sloor. Het pand staat momenteel te koop en het omliggende park wordt verkaveld. U hebt het begrepen, bij erfgoedliefhebbers, (kunst)historici en in het bijzonder egyptomanen gaan alle mogelijke alarmbellen af. De slopersbol wordt nog net niet aangevoerd… Het kasteeltje ziet er niet alleen uit als een juweeltje, het herbergt ook een schitterend verhaal met Napoleon en diens fascinatie voor Egypte als rode draad.
Fig. 1: voorgevel Kasteel Bunneghem, Kasteeldreef Temse, (foto © Bert Bauwelinck - maart 2011)
2/10
Folie à la française langs de Wase Scheldekant? Het kasteeltje aan de Kasteeldreef in Temse (Fig. 1, 3) dateert uit het begin van de 19de eeuw. Het zou gebouwd zijn als jachtpaviljoen voor Jean-Baptiste Bernadotte, maarschalk van Napoleon Bonaparte, die van 1818 tot 1844 onder de naam Karel XIV Johan Koning van Zweden was.1 Het kasteeltje in classicistische stijl met een halfronde centrale geveluitbouw, doet in elk geval erg denken aan het gelijkaardig laat 18de eeuws Chateau de Bagatelle2 van de Graaf van Artois in het Parijse Bois De Boulogne (Fig. 2). In 1810 deed dat Parijse kasteel dienst als jachtpaviljoen voor Napoleon Bonaparte. Het is best mogelijk dat Bernadotte zijn ‘folietje’ in Temse liet bouwen op basis van de plannen van Napoleons ‘bagatelle’ in Parijs. Napoleons levensstijl werd door zowat de hele Europese adel overgenomen.3 Het kasteeltje in Temse heeft in vergelijking met het Parijse voorbeeld nog een volwaardige extra verdiep.
Fig. 2 (links): Château de Bagatelle, François-Joseph Bélanger, PARIJS (foto : internet) Fig. 3 (rechts): voorgevel Kasteel Bunneghem, Kasteeldreef TEMSE, (foto © Christopher Engels)
1
Tijdens die zelfde periode was Jean-Baptiste Bernadotte ook koning van Noorwegen onder de naam Karel III Johan. Het is best mogelijk dat Bernadotte in de periode rond 1810 (tot zijn Scandinavisch dubbelkoningschap in 1818) vaak in onze streken vertoefde. Hij kreeg toen van Napoleon Bonaparte de opdracht het Koninkrijk Holland te verdedigen tegen de Britse invasie op Walcheren, een voorhoedegevecht om de haven van Antwerpen te veroveren. De Bernadotte-dynastie zit tot op vandaag op de Zweedse troon. 2 Architect van het Chateau de Bagatelle was de Franse neoclassicist François-Joseph Bélanger (1744 - 1818) 3 Dat kan ook niet missen. Napoleon Bonaparte dropte in alle Europese hoven zijn familieleden en vertrouwelingen. Via (diplomatieke) verstandshuwelijken hoopt hij zijn macht ongebreideld uit te breiden.
3/10 Even aannemelijk is dat de architect van Bernadotte Temsese extravaganza is gaan kijken naar de plannen van het eveneens aan de overkant van het park gelegen classicistische grote Kasteel van Temse (Fig. 4), dat inmiddels al meer dan 40 jaar gesloopt is om plaats te maken voor het gemeentelijke zwembad.4 De gelijkenissen met de klassieke voorgevel verdeeld in traveeën met Franse ramen en luiken en in het midden een ronde uitbouw is onmiskenbaar.
Fig. 4: Kasteel Janssens de Varebeke (1783), TEMSE. Afgebroken in 1966. Later werd hier het gemeentelijk zwemblad gebouwd. In de 15de eeuw stond hier de burcht ‘de Arcke’. Momenteel is van het 18de eeuwse kasteel enkel nog een leeuwenstandbeeld en een monumentale toegangspoort bewaard. Het park zelf is in verval en zal de komende jaren worden heringericht (foto: internet.)
Of Bernadotte het kasteeltje in Temse tijdens zijn koningschap lang aanhield is onduidelijk. Nader historisch onderzoek is nodig om te bekijken of Bernadotte sowieso in Temse verbleef. In elk geval: als het Temsese kasteeltje in de Kasteeldreef geen dienst deed als jachtpaviljoen, dan was het in elk geval een handige stop tussen Zweden en Parijs, en kon hij met zijn Franse gade Désirée Clary (of zijn maîtresse Mariana Koskull) af en toe eens op de koffie bij de nabije of iets verder in kastelen residerende buren5 of de Bernadottes konden gewoon zélf (ge)goed volk ontvangen in hun riante woonst met indrukwekkende traphal en stucplafonds in de Kasteeldreef.
4
Kasteel Janssens de Varebeke (1783), afgebroken in 1966. Later werd hier het gemeentelijk zwembad gebouwd. In de 15de eeuw stond hier de burcht ‘de Arcke’. Momenteel is van het 18de eeuwse kasteel enkel nog een leeuwenstandbeeld en een monumentale toegangspoort bewaard. Het park zelf is in verval en zal de komende jaren worden heringericht. 5 Het hierboven genoemde Kasteel van Temse (Janssens de Varebeke), het Kasteel D’Ursel in Hingene, het Kasteel van Bornem met destijds burgemeester-kasteelheer Karel de Marnix…
4/10
De Egyptische droom van August Sloor In 1861 wordt het kasteeltje in Temse gekocht door August Sloor (1831-1912). Sloor stamt uit een invloedrijke Wase familie van renteniers. Zijn vader Petrus Sloor was van bij de stichting van België in 1830 tot 1840 directeur van het ziekenhuis van Temse en in die functie ook een centrale figuur in het lokale sociale beleid. 6 Verder was August een niet onverdienstelijk genreschilder. Vanaf 1891 tot zijn dood was hij gemeenteraadslid voor de Katholieke Partij. August Sloor zit er blijkbaar zo warmpjes in dat hij het ‘Bernadotte-kasteeltje’ in de Kasteeldreef kan kopen. Aan de achterzijde wordt het uitgebreid met twee kamers: een zogenaamde ‘Vlaamse salon’ in 1877 uitgevoerd in neo-Vlaamse Renaissancestijl met lambriseringen en monumentale haard7 en centraal achter de inkomhal de roemrijke Egyptische Kamer.
Fig. 5 (links): remise Kasteel Bunneghem, Kasteeldreef TEMSE (foto © Bert Bauwelinck) Fig. 6 (rechts): park Kasteel Bunneghem, Kasteeldreef TEMSE, (foto © Bert Bauwelinck)
Sloor verfraait zijn kasteeltje met Oosters en Europees porselein en rond het pand plant hij een bos met duurzame eiken- en beukenbomen. Het schildersatelier van August Sloor bevond zich onder het zadeldak van het koetshuis dat nu nog naast het kasteeltje staat. Deze remise verkeert nu in slechte staat. En de meeste bomen die Sloor zo koesterde, gaan nu 6
‘Leven en werk van August Sloor’ in Parels langs de Scheldekant, Waasmunster, 19781999 - 5 dl. 7 DEMEY, Anthony, Inventaris van het cultuurbezit in België, Architectuur, Provincie Oost-Vlaanderen, arr. Sint-Niklaas, Brussel-Gent, 1981 (uit de reeks Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 7N2 (S-T)).
5/10 tegen de vlakte. Het 21ste eeuwse geronk van de kettingzagen is misschien wat te deprimerend. Daarom vlug terug naar het verleden. August Sloor was ook een tijdlang voorzitter van de beheerraad van de Tekenschool van Temse. Als kunstenaar maakte hij zelf vooral genreschilderijen. Dat kon met gelegenheidsmodellen (huisgenoten of personeel) in het koetshuis en in en om het kasteeltje en het park. Daar vindt hij de perfecte setting voor z’n geportretteerde boeren, handelaars, zigeunerinnen, boswachters, houtsprokkelaars en een occasioneel religieus werk als een crucifix of de Aanbidding van de Herders (1880). Sloors realistisch-romantische genretaferelen in de stijl van Jean-Baptiste Corot appelleren aan de smaak van het laatste kwart van de 19de eeuw. Ze vonden zeker gretig aftrek bij de betere burgerij uit Temse en omstreken.
Fig.7, 8, 9: Egyptiserende muurschilderingen, details, August Sloor, 1870-1881 Kasteel Bunneghem, Kasteeldreef TEMSE (foto’s © Dirk Lauwers)
Het pièce de résistance van het kasteel is de Egyptische Zaal in de vorm van een Egyptische koningscartouche. August Sloor zou die tussen 1870 en 1881 eigenhandig beschilderd hebben met Egyptiserende taferelen en zuilen met lotuskapiteel. Ze zijn ouder (aangevat) en niet zo fijnzinnig en gedetailleerd als die van het Moelandkasteel in Sint-Niklaas8. Ze werden wel aangebracht door de kasteelheer-schilder zélf wat ze bijzonder uniek maakt.
8
zie: WARMENBOL, Eugène & MACLOT, Petra, Tafelen met Isis en Osiris, De Egyptiserende eetzaal van kasteel Moeland te Sint-Niklaas, in Monumenten en Landschappen, BRUGGE, 10de jaargang, nr. 6, november-december, 1991, pp. 45-59. Hierin ook enige aandacht voor de Egyptische zaal in Temse.
6/10 Het is niet helemaal duidelijk waar de inspiratie voor de schilderingen vandaan komt, maar met de taferelen en vooral de hiërogliefen zouden we er met de Egyptische tempel van de Antwerpse Zoo als voorbeeld niet ver naast zitten.9 August Sloor liet trouwens ook aangepast meubilair ontwerpen om een totaalbeeld te creëren.10 In de theatrale enscenering waren er stoelen met beschilderde Egyptische motieven, een kleurige luchter, koperen deur- en vensterklinken met farao’s als hendels en vensterknoppen in de vorm van scarabeeën. Oorspronkelijk was er ook nog een beschilderde vloer, maar die werd wegens slijtage vervangen door parket. De Egyptische tempelzaal van August Sloor moet destijds nogal een sensatie veroorzaakt hebben bij de bezoekers.
Kasteel Bunneghem, TEMSE, details Egyptiserende elementen, August Sloor, 1870-1881: (van linksboven met de klok mee): Fig. 10: muurschilderingen hiërogliefen en lambrisering; Fig. 11: beschilderde stoelen; Fig. 12: plafondrozet; Fig. 13: beschilderde binnendeur; Fig. 14: vensterbeslag in koper met figuratieve hendel en ronde scarabee-vormige venstergreep (foto’s © Dirk Lauwers).
9
WARMENBOL, Op. Cit., p. 58. Zie ook voetnoot 15 voor mogelijke voorbeelden uit 19de eeuwe Egyptologische publicaties. 10 WARMENBOL, Op. Cit., p. 58 suggereert dat het koperen deur- en vensterbeslag in Egyptische stijl uit Temse misschien wel uit hetzelfde atelier als dat van het Moelandkasteel in Sint-Niklaas komt.
7/10 Of die Wase Egyptiserende eetkamers en salons ooit het schouwtoneel waren van maçonnieke bijeenkomsten zoals dat wel was met neo-Egyptisch ingerichte loges in Antwerpen en Brussel11, valt sterk te betwijfelen. Zowel het Moelandkasteel in Sint-Niklaas als ook het Sloor-kasteeltje werden bewoond door vooraanstaande figuren uit de kerkfabriek en de Katholieke Partij. Trouwens beide Egyptische ruimten hadden open ramen en geen maçonnieke symbolen wat ze ongeschikt maakt voor vrijzinnige bijeenkomsten. 12 Zoals gezegd en bij de bouw van het kasteeltje in Temse al aangetoond: de Wase burgerij bleef gefascineerd door de voormalige Franse keizer. Wat Napoleon deed werd overal bestudeerd en gekopieerd. Deze idolatrie kende een eerste echte explosie na de Egyptische expeditie van Napoleon Bonaparte (1789-1801). In het kielzog van de militaire missie volgden wetenschappers, historici, tekenaars, drukkers, … om het mythische land te bestuderen. Het verslag daarvan werd te boek gesteld in de publicatie ‘Déscription de l’Egypte’13, negen boekdelen en twaalf bijlagen met gravures. Zo’n 40 jaar later kwam Karel Richard Lepsius die in opdracht van de koning van Pruisen Egypte en Nubië doorkruiste en zijn rijk geïllustreerde wedervaren te boek stelde in de ‘Denkmäler aus Aegypten’14. Een Antwerps verslag van de gemeenteraad uit 1860 meldt: “dat de prins-regent van Pruisen aen de teekenschool van Antwerpen een exemplaar heeft gezonden van het groot werk van M. Lepsius”.15 Beide publicaties; de ‘Déscription’ en de ‘Denkmäler’ beïnvloedden tot ver in de 19de en 20ste eeuw de Egyptologie als modieuze wetenschap en de Regence en Egyptomanie als classicistisch-oriëntalistische neo-stijlen in de Westerse kunsten. Dat was blijkbaar zeker het geval in en om de kunstacademie van Antwerpen16. Een ravissant voorbeeld 11
19de eeuwse Egyptomanie in de loge-architectuur is wel zichtbaar in de inmiddels verdwenen grote Egyptische tempel van de loge in de Antwerpse Meistraat (1876). In Brussel was er een grote vrijzinnige tempel in Egyptische stijl in de Peterseliestraat (1878). 12 WARMENBOL, Op. Cit., p. 57. 13 Description de l’Egypte ou receuil des obersvations et des recherches qui ont éte faites en Egypte pendant l’Expédition de l’Armée Française, PARIS, 1809-1829. 14 LEPSIUS, Karl Richard, Denkmäler aus Egypten und Aethiopien…, BERLIN, 1849-1856. Tekeningen en litho’s door Ernst Weidenbach. Het hele werk is digitaal beschikbaar gemaakt door de universiteitsbibliotheek van Sachsen-Anhalt (Halle): http://edoc3.bibliothek.uni-halle.de/lepsius/ 15 DEVROE, Ann, ‘Alles uit de Egyptische kast’ in Openbaar Kunstbezit Vlaanderen, 44ste jaargang, nr. 5, 2006, pp. 22-24. Devroe geeft een mooie beschrijving van de mooiste Egyptologische publicaties die in de (Egyptische kast) van de Antwerpse Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience worden bewaard. 16 DEVROE, Op. Cit.. Devroe geeft een mooie beschrijving van hoe zowat 250 19de eeuwse Egyptologische publicaties in Antwerpen hun invloed lieten gelden. De
8/10 daarvan is de Egyptische Tempel van de Zoo van Antwerpen, maar ook de interieurs van het Moelandkasteel en het kasteeltje van Sloor uit Temse zijn daar beslist schatplichtig aan.17
Met de Chevrolet naar het moederhuis Sinds het midden van de 20ste eeuw werd het kasteeltje van August Sloor bewoond door zijn kleindochter Adrienne Sloor die getrouwd was met de in Temse befaamde huisdokter Jozef Bunneghem (1902-1992). In de volksmond werd het huis met de jaren dan ook ‘kasteel Bunneghem’ genoemd. Voor het echtpaar Bunneghem-Sloor kwam een groot huis goed van pas. Het godsvruchtig koppel kreeg namelijk 9 kinderen, 7 zoons en 2 dochters. Dokter Bunneghem was een ijverig man die erg geliefd was bij zijn patiënten. Hij snorde rond met een Chevrolet en was niet te beroerd om die regelmatig in te zetten als ambulance als er al eens een patiënte dringend moest gaan bevallen in het hospitaal. Voor een jubileum in 1953 haalde Bunneghem als erevoorzitter van de lokale Turnkring Willen is Kunnen de topturners van de Garde Républicain van Parijs naar Temse. Een gebeurtenis! Dokter Bunneghem legde de stethoscoop pas neer op 80-jarige leeftijd in 1982. Het doktersechtpaar vierde haar gouden huwelijksjubileum in 1990.18
Het begin van het einde? Na het overlijden van Dokter Bunneghem in 1992 was het Egyptiserend interieur van het kasteel bij het brede publiek lang het best bewaarde geheim van Temse. Enkel de buitenkant van het ‘jachtpaviljoen’ kreeg je te zien. Als kind fietste ik op weg naar het gemeentelijk zwembad vaak voorbij
‘Description’ en de ‘Denkmäler’ van Lepsius stonden daarbij centraal. Een even belangrijk werk is ‘Histoire de l’Art Egyptien d’après les monuments’ van Emile Prisse D’Avennes. Het boek diende als inspiratie voor decorateur Henri Verbruecken als die eind 19de eeuw het Egyptisch paviljoen in de Antwerpse Zoo opnieuw beschilderd. Ook de Egyptiserende interieurs in Sint-Niklaas en Temse zouden misschien schatplichtig zijn aan Prisse D’Avennes. WARMENBOL, Op. Cit., p. 55 stelt uitdrukkelijk dat zeker het decor in het Egyptisch salon in Temse geïnspireerd zou zijn door Prisse, maar dan indirect via de Nederlandse egyptoloog Louis Delgeur die nauw betrokken was bij de beschildering van de Antwerpse Tempel in de Zoo. Nader onderzoek moet uitwijzen welke taferelen waar precies terug te vinden zijn op de Antwerpse Zoo-tempel of in het boek van Prisse. 17 WARMENBOL… Vaak wordt ook de zogenaamde ‘Egyption Court’ van het glazen Crystal Palace (1ste wereldtentoonstelling Londen 1852) als bijkomende Egyptiserende invloed in onze contreien genoemd. Charles Servais, de eerste architect van het Egyptisch Paviljoen in Antwerpen, is inderdaad extatisch teruggekeerd van de Egypteexpo in Londen. In 1867 rolt er opnieuw een Egyptomanische golf over het continent: op de wereldtentoonstelling in Parijs stond een Egyptisch tempel waarin stukken uit het museum in Caïro werden getoond. En in 1878 was het opnieuw prijs in Parijs: op de tweede wereldexpo daar werd opnieuw een Egyptische tempel gezet. 18 DE RYCK, Luc, ‘Dokter Bunneghem, een leven in dienst van de zieken’ in Driemaandelijks Informatieblad Temse, 1992, p. 5.
9/10 het kasteelterrein dat met hekken en een haag omringd was. Elke lente schitterende de bostuin door de honderden, zo niet duizenden, paasbloemen die felgeel afstaken tegen de natbruine bladergrond. Nauwelijks 30 jaar geleden werd het kasteeltje en de Egyptisch kamer voor het eerst in de literatuur beschreven. Maar het kan snel gaan. Als er geen beschermende maatregelen komen, bestaat binnen afzienbare tijd deze Egyptische kamer enkel nog voor in deze erfgoedpublicaties en in onze herinnering. Eenzelfde lot stond in 1974 de nog veel interessantere Egyptiserende eetzaal van het Moelandkasteel in Sint-Niklaas te wachten. Het stadbestuur van de stad had toen een bouwvergunning verleend voor de sloop van het kasteel omdat het ziekenhuiscomplex Maria Middelares nood had aan… een parking voor 250 auto’s! Door snelle actie werden de Egyptische zaal en het Moelandkasteel reeds in 1976 erkend als monument. Samen met de Egyptische tempel in de Antwerpese Zoo liggen met het Moelandkasteel, het Kasteel van Bazel19 en het Bunneghem-Sloor-kasteeltje de belangrijkste overblijvende 19de eeuwe neo-Egyptische monumenten in Vlaanderen op enkele tientallen kilometers van elkaar. Op een Open Monumentendag (2006) of een sporadische gegidste rondleiding konden particulieren, geprikkeld door de publicaties het kasteeltje al eens bezoeken. Iedereen haastte zich dan naar de in geel en rood licht zinderende Egyptische zaal. Een paar jaar geleden overleed de weduwe BunneghemSloor. De kinderen beslisten daarop het kasteeltje en het parkterrein daar rond van de hand te doen. De verkoop van het pand alsook de verkaveling en boomkap op het grootste deel van het omliggende park is reeds aangevat. Projectontwikkelaars en vastgoedkantoren verdringen elkaar om op deze unieke plaats bouwprojecten te ontwikkelen. Het is zelfs zo wild dat een van de promotoren er ook appartementen wil zetten, maar de gemeente heeft voor die hoogbouw geen toelating gegeven. Verschillende onderdelen (stoelen, deurklinken…) werden al onder de erfgenamen verdeeld. Antiekverzamelaars en inbrekers hebben ook al een begerig oog laten vallen op de neo-egyptische onderdelen die los zitten. Nog even en de beschilderingen gaan ten onder…
19
In het Kasteel Wissekerke te Bazel (Kruibeke) liet Graaf Vilain XIIII in 1906 Egyptische houten (als zwarte marmer) geschilderde deuromlijstingen met sfinxkoppen aanbrengen aan zijn ‘salle de compagnie’.
10/10
Aan tafel voor de erfenis van Sloor! Wat nu? Een gebrek aan middelen en een beperkte inzet voor waardevol bouwkundig erfgoed van de lokale en bovenlokale overheden helpt niet echt. U hebt het begrepen, bij erfgoedliefhebbers, (kunst)historici en in het bijzonder egyptomanen gaan zowat alle alarmbellen af. Binnen afzienbare tijd is de Egyptische kamer enkel nog een herinnering. We mogen hopen dat de publicatie van dit eerste verkennend artikel in het tijdschrift van de ‘Koninklijke Vereniging voor Natuur- en Stedenschoon’ verkopers, kopers en overheden met spoed rond te tafel brengt om dit unieke erfgoed van de slopershamer te redden. Het classicistisch ‘juwelenkistje’ van Koning Bernadotte, kunstschilder Sloor en Dokter Bunneghem verdient restauratie en rehabilitatie, quid of dat nu via overheidsmiddelen of private middelen moet gebeuren. Het pand met de Egyptische schilderingen is van onschatbare waarde en overstijgt het lokale erfgoedbelang. Bert Bauwelinck, kunsthistoricus Temse
Referenties:
DEMEY, Anthony, Inventaris van het cultuurbezit in België, Architectuur, Provincie Oost-Vlaanderen, arr. Sint-Niklaas, BRUSSEL-GENT, 1981 (uit de reeks Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 7N2 (S-T)). DEMEY, Anthony, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen, Provincie Oost-Vlaanderen, arr. Sint-Niklaas, deel 7n, 2 (S-T), GENT, Snoeck-Ducaju, 1981, pp. DEMEY, Anthony, Het Land van Waas, 10 eeuwen Bouwkunst, Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas, SINT-NIKLAAS, 1983, pp. 186-204. WARMENBOL, Eugène & MACLOT, Petra, Tafelen met Isis en Osiris, De Egyptiserende eetzaal van kasteel Moeland te Sint-Niklaas, in Monumenten en Landschappen, BRUGGE, 10de jaargang, nr. 6, november-december, 1991, pp. 45-59. GUBEL, Eric, Van Nijl tot Schelde, BRUSSEL, 1991. Pp. 4-21: historisch overzicht van de Egyptomanie in België. Gemeentearchief Temse Wikipedia (biografie Bernadotte, Koning van Zweden en Denemarken)
