Gemeente Nijmegen Rapport van bevindingen Controle jaarrekening 2011
Ernst & Young Accountants LLP Meander 861 6825 MH Arnhem Postbus 30116 6803 AC Arnhem Tel.: +31 (0) 88 - 407 1000 Fax: +31 (0) 88 - 407 6005 www.ey.nl
De Raad van gemeente Nijmegen Postbus 9105 6500 HG NIJMEGEN
Arnhem, 10 april 2012
Betreft:
8T9L88/JD/JS
accountantsverslag jaarrekening 2011 gemeente Nijmegen
Geachte leden van de raad, Naar aanleiding van onze controle van de jaarrekening 2011 van de gemeente Nijmegen hebben wij het genoegen u hierbij de uitkomsten van onze werkzaamheden te presenteren. Daarnaast geven wij, vanuit onze natuurlijke adviesfunctie, een aantal aanbevelingen waarmee wij beogen u als raad te ondersteunen in uw kaderstellende en controlerende taak. De onderwerpen die in dit verslag aan de orde komen, geven onze belangrijkste aandachtspunten en overwegingen weer. Wij merken op dat de in dit accountantsverslag opgenomen bevindingen geen afbreuk doen aan ons oordeel omtrent de getrouwheid en rechtmatigheid van de jaarrekening 2011. Het concept van dit verslag is op 27 maart 2012 met de ambtelijke organisatie besproken en op 30 maart 2012 met de portefeuillehouder Financiën. Een afschrift van dit rapport is toegezonden aan het college van burgemeester en wethouders van de gemeente Nijmegen. Wij stellen het zeer op prijs deze rapportage persoonlijk aan u toe te lichten of eventuele vragen van u te beantwoorden. Als u vragen of opmerkingen hebt, kunt u contact opnemen met John Drost (0884076180) of Jenneke Schuurkamp (088-4076092). Hoogachtend, Ernst & Young Accountants LLP
drs. J.M.A. Drost RA
Ernst & Young Accountants LLP is een limited liability partnership opgericht naar het recht van Engeland en Wales en geregistreerd bij Companies House onder registratienummer OC335594. In relatie tot Ernst & Young Accountants LLP wordt de term partner gebruikt voor een (vertegenwoordiger van een) vennoot van Ernst & Young Accountants LLP. Ernst & Young Accountants LLP is statutair gevestigd te Lambeth Palace Road 1, London SE1 7EU, Verenigd Koninkrijk, heeft haar hoofdvestiging aan Boompjes 258, 3011 XZ Rotterdam, Nederland en is geregistreerd bij de Kamer van Koophandel Rotterdam onder nummer 24432944. Op onze werkzaamheden zijn algemene voorwaarden van toepassing, waarin een beperking van de aansprakelijkheid is opgenomen.
Inhoudsopgave 1 1.1 1.2 1.3 1.4
Bestuurlijke samenvatting Goedkeurende controleverklaring Het resultaat 2011 en de financiële positie Belangrijkste bevindingen jaarrekeningcontrole Top 3 bestuurlijke aandachtspunten voor 2012
1 1 1 1 3
2 2.1 2.2 2.3
Analyse van het resultaat 2011 en het weerstandsvermogen Analyse resultaat 2011 Begrotingsbeheer- en rechtmatigheid Analyse financiële positie per 31 december 2011
4 4 5 6
3 3.1 3.2 3.3
Wat zijn de uitkomsten van onze controle? Onze verklaring is goedkeurend Evaluatie fouten en onzekerheden Juridische procedures en claims
7 7 8 9
4 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5
Uw specifieke aandachtspunten Inleiding Saldireserve in relatie tot weerstandsvermogen Risico’s en risicovoorziening grondexploitaties Spelregels ten aanzien van externe middelen gedurende het jaar Exploitatiebudgetten ‘grijs en groen’
10 10 10 11 11 12
5 5.1 5.1.1 5.1.2 5.1.3 5.1.4 5.1.5 5.1.6 5.1.7 5.1.8 5.2 5.3 5.3.1 5.3.2 5.3.3 5.3.4 5.4 5.4.1 5.4.2 5.5
Onze aanbevelingen naar aanleiding van de controle Grondbeleid en grondexploitaties Control op grondexploitaties Waalsprong Waalfront Totale programmering versus marktvraag Bergerden Onderwijshuisvesting Notitie grondexploitaties Algemene Bedrijfsreserve (ABR) Bijstandsdebiteuren Rechtmatigheid Beoordeling van de rechtmatigheid Begrotingsrechtmatigheid Misbruik en oneigenlijk gebruik Niet-financiële beheershandelingen Overige bevindingen Aanbestedingen Gestelde zekerheden en garantiestellingen Bevindingen controle verantwoording in het kader van SiSa
13 13 13 14 15 16 17 18 18 19 19 20 20 20 21 21 21 21 22 22
Bijlage 1:
De controleopdracht
Bijlage 2:
Informatie uit hoofde van onze functie als controlerend accountant
Bijlage 3:
SiSa-bijlage
2011 Bestuurlijke samenvatting
Pagina 1
1
Bestuurlijke samenvatting
1.1 Goedkeurende controleverklaring Goedkeurende controleverklaring
Wij hebben bij de jaarrekening van de gemeente Nijmegen een goedkeurende controleverklaring afgegeven met betrekking tot de getrouwheid en rechtmatigheid. In de verklaring hebben wij een toelichtende paragraaf opgenomen waarin wordt gewezen op de onzekerheid betreffende de risico’s in de grondexploitatie, zoals adequaat toegelicht in de jaarrekening 2011.
1.2 Het resultaat 2011 en de financiële positie Resultaat- afwijking ten opzichte van najaarsnota bedraagt € 6,5 miljoen (voordelig)
Het saldo van baten en lasten (voor bestemming) over het jaar 2011 bedraagt € 3,2 miljoen voordelig (2010: 18,5 miljoen voordelig) ten opzichte van een begroot saldo in de dynamische begroting van € 3,3 miljoen nadelig (2010: € 2,2 nadelig). De totale lasten wijken 5,5% af van de geraamde lasten in de dynamische begroting. De totale baten kennen een onderschrijding van 4,9%. Beide afwijkingen vinden voornamelijk hun oorsprong in de programma’s grondbeleid (afwijking € 50 respectievelijk € 49 miljoen) en Werk & Inkomen (afwijking € 10 respectievelijk € 11 miljoen). In de toelichting op programma’s worden afwijkingen nader toegelicht. Alertheid op tijdige bij-/aframing in de begroting blijft geboden. Voor de programma’s waar de lasten overschreden zijn, is een adequate onderbouwing aanwezig, zodat de begrotingsrechtmatigheid niet in het geding is. Het eigen vermogen is gedaald ten opzichte van 2010 en bedraagt € 131 miljoen ultimo 2011 (2010: € 211 miljoen). Dit wordt voornamelijk veroorzaakt doordat materiële vaste activa met maatschappelijk nut in een keer volledig afgeschreven worden. Als gevolg hiervan zijn de toekomstige kapitaalslasten voor deze categorie activa vervallen. Ter dekking van deze eenmalige last is (conform uw besluit) de Nuon-reserve ingezet.
1.3 Belangrijkste bevindingen jaarrekeningcontrole Control / interne beheersing De control heeft binnen de gemeente Nijmegen in de afgelopen jaren een goede ontwikkeling doorgemaakt. De mate waarin processen intern worden beheerst, is hierdoor versterkt. Ten aanzien van de grondexploitaties constateren wij dat de onafhankelijke control dient te worden versterkt. Wij hebben het college geadviseerd hierin te laten voorzien.
Pagina 2
Grondexploitaties De grondexploitaties in Nijmegen maken een belangrijk deel uit van de financiële ontwikkelingen in de jaarrekening en in de toekomst. Maatregelen blijken noodzakelijk om grondexploitaties financieel te blijven beheersen. Door het treffen van maatregelen in Waalsprong en Waalfront laat Nijmegen zien actief te sturen op grondexploitatie in het licht van de gewijzigde economische omstandigheden. Ook na herziening zijn gezien de aard, resterende looptijd en complexiteit van de grote projecten (Waalsprong, Waalfront, Bergerden) nog belangrijke risico's aanwezig. Monitoring van voortgang (financieel en inhoudelijk) en blijvende herijking aan de hand van marktontwikkelingen verdienen in komende jaren onverminderd aandacht. Als gevolg van het implementeren van de voorgestelde maatregelen resteren minder bijsturingmogelijkheden in de projecten. Indien de economie en de grondmarkt zich verder negatief ontwikkelen, moeten mogelijk aanvullende maatregelen worden genomen met een groter negatief effect op de projecten. Wij achten daarom nader onderzoek nodig naar: — Houdbaarheid van opbrengstenindex (algemene index 2%, Waalsprong 3%, waarbij indices in eerste jaren zijn getemperd). Wij achten onderzoek naar een zogenoemd 'zwart scenario' verstandig. — Totale programmering (woningen/bedrijven) in relatie tot marktvraag. Hierbij dient regionale vraag in relatie tot aanbod (programmering voor gehele stadsregio) te worden betrokken, inclusief effecten van eventuele regionale herverdeling. Het risico op (regionale) overprogrammering is nadrukkelijk aanwezig. De programmering in Waalsprong en Waalfront is/wordt daarop aangepast. — Inzicht in kansen. Nijmegen biedt diverse kansen. Uit analyses blijkt dat de stad Nijmegen in de regio naar verwachting de meeste groei door zal maken. Studentenhuisvesting biedt kansen. Bovendien biedt gedegen inzicht in kansen in de markt de beste uitgangspositie om in deze lastige tijden de aanwezige vraag zo optimaal mogelijk te benutten (vraaggestuurd bouwen), maar met oog voor beleid en toegevoegde waarde voor de stad. Bergerden De ontwikkeling van het glastuinbouwgebied Bergerden bevat belangrijke risico's. Een gedegen marktanalyse is niet voorhanden. Wij adviseren het college door de GR een marktanalyse te laten uitvoeren, om inzicht te krijgen in de afzetmogelijkheden en -risico's, en mogelijkheden tot maatregelen en heroverwegingen inzichtelijk te maken. De Stidug-subsidie (totaal € 12 miljoen) is momenteel in de fase van afrekening. Mogelijk is een risico aanwezig vanwege het deels niet behalen van prestatieafspraken (op gebied van duurzaamheid/energievoorziening). Op andere onderdelen zijn echter extra prestaties gerealiseerd. Momenteel is het nog onzeker hoe het totaalplaatje door het ministerie gewogen wordt en of de volledige subsidie definitief gehonoreerd wordt.
Pagina 3
Ten aanzien van de onzekerheden ten aanzien van Waalfront (leiden de te treffen maatregelen tot een sluitende exploitatie?) en Bergenden (ambitieuze afzetplanning en Stidug-subsidie) verwijzen wij u naar de in de jaarrekening opgenomen toelichtingen ter zake. Gezien het belang hiervan voor de gebruiker van de jaarrekening hebben wij aan onze goedkeurende verklaring een onverplichte toelichtende paragraaf toegevoegd. Rechtmatigheid Ten aanzien van het rechtmatigheidsbeheer kunnen wij constateren dat de borging in de processen verder is versterkt.
1.4 Top 3 bestuurlijke aandachtspunten voor 2012 Wij zijn van mening dat binnen uw gemeentelijk bestuur en organisatie een goede focus ligt op de belangrijkste risicogebieden voor de gemeente Nijmegen. Daarbij hebt u oog voor zowel risicobeheersing ten aanzien van bestaande onderwerpen als voor de nieuwe ontwikkelingen die op de gemeente afkomen.
Onze top 3
In lijn met uw eigen prioriteiten zien wij als top 3 van belangrijkste aandachtspunten: 1 De ontwikkelingen in de grondexploitatie en vastgoedsector. Daarbij is het van groot belang zeer frequent de marktontwikkelingen te monitoren (ten aanzien van woningmarkt, bedrijven- en kantoorlocaties) en steeds opnieuw te analyseren of de geactiveerde kosten in dit kader kunnen worden terugverdiend. 2 Blijvende aandacht voor de ontwikkeling in het risicoprofiel van uw gemeente en de daaraan gerelateerde verbonden partijen. In de huidige economische omstandigheden verandert het risicoprofiel van deze partijen soms razendsnel, waarbij de impact voor de gemeente navenant kan zijn. Een belangrijke verbonden partij is het SW-bedrijf Breed. Wij constateren dat alle niveaus binnen de gemeente nauw betrokken zijn bij het transitieplan ‘Toekomst Breed’. 3 Voorbereiding en implementatie van decentralisaties vanuit het Rijk. Wij constateren dat de gemeente Nijmegen adequate aandacht heeft voor de decentralisaties.
2011 Analyse van het resultaat en het weerstandsvermogen
Pagina 4
2
Analyse van het resultaat 2011 en het weerstandsvermogen
2.1 Analyse resultaat 2011 Het saldo van baten en lasten (voor bestemming) over het jaar 2011 bedraagt € 3,3 miljoen voordelig ten opzichte van een begroot saldo in de najaarsnota van € 3,2 miljoen nadelig. De afwijking van het resultaat over 2011 ten opzichte van de gewijzigde begroting kan als volgt worden weergegeven. Totaaloverzicht
Programma
Bedrag in duizenden €’s
Openbare ruimte Klimaat en Energie Bestuur & Middelen Facilitaire zaken Zorg & Welzijn Werk & Inkomen Mobiliteit Grondbeleid Diverse programmas
1.201 449 2.841 830 585 -544 531 552 100 6.545
Afwijkingen resultaat De afwijkingen ten opzichte van de begroting bestaan voornamelijk uit de volgende posten: — Openbare ruimte (€ 1 miljoen voordelig): Deze bijdrage was gedurende het jaar als vooruitontvangen bedrag opgenomen. Doordat echter per jaareinde hieraan nog geen concrete verplichting ten grondslag ligt, heeft vrijval ten gunste van de exploitatie plaatsgevonden. — Bestuur en middelen: deelverkoop DAR (€ 1 miljoen), voordeel op rente langlopende leningen (€ 1,4 miljoen) en een hogere opbrengst OZB (€ 0,7 miljoen). Deze posten zijn na de najaarsnota bekend geworden, met uitzondering van het effect inzake verkoop aandeel in DAR, waarmee voorzichtigheidshalve nog geen rekening was gehouden. — Facilitaire zaken: verkoopopbrengst kluswoningen van maatschappelijk vastgoed. — Zorg & Welzijn: inning bijdragen CAK en terughoudender verstrekking van subsidies.
Pagina 5
In de toelichting op programma’s worden afwijkingen nader toegelicht. Ten opzichte van de totale lasten van de gemeente (ruim € 900 miljoen) is de totale afwijking relatief beperkt, maar de afwijking treedt wel op in een relatief korte periode (tussen najaarsnota en jaarrekening). Alertheid op tijdige bij- c.q. aframing in de begroting blijft geboden.
2.2 Begrotingsbeheer en –rechtmatigheid Begrotingsrechtmatigheid Met de controle op de juiste toepassing van het begrotingscriterium toetsen wij of het budgetrecht van de gemeenteraad is gerespecteerd. In bijlage 1 van deze rapportage lichten wij de controleaanpak en de verantwoordelijkheden van college, raad en accountant nader toe. In onderstaande tabel hebben wij per programma een samenvatting gegeven van de overschrijdingen > € 100.000 van de lasten op de begroting1.
Totaaloverzicht overschrijdingen
(bedragen x € 1.000) Programma 1023 Groen & Water 1042 Bestuur & Middelen 1051 Zorg & Welzijn 1062 Openbare ruimte
Overschrijdingen adequaat toegelicht; totaal begrotingsonrechtmatigheid € 0,4 miljoen
1
Dynamische begoting 14.731 110.994
Realisatie 15.332 115.951
Overschrijdin g -601 -4.957
68.880 47.013
69.032 49.375
-152 -2.362
De overschrijdingen ten opzichte van de begrote lasten zijn door het College in de paragraaf begrotingsrechtmatigheid toegelicht. Overschrijdingen worden deels gecompenseerd door corresponderende baten. Per saldo (lasten minus corresponderende baten) resulteren onrechtmatige begrotingsoverschrijdingen voor een bedrag van € 0,4 miljoen (2010: € 0,4 miljoen). Wij hebben deze analyse beoordeeld en hierbij geen afwijkingen geconstateerd. Het college stelt u voor genoemde overschrijdingen te autoriseren in het kader van de vaststelling van de jaarrekening 2011.
Dit betreft enkel de lasten, omdat hierop een beoordeling en rapportering van de accountant wordt gevraagd vanuit de Kadernota Rechtmatigheid.
Pagina 6
2.3 Afname eigen vermogen
Analyse financiële positie per 31 december 2011
Het eigen vermogen is gedaald ten opzichte van 2010 en bedraagt € 131 miljoen ultimo 2011 (2010: € 211 miljoen). Dit wordt voornamelijk veroorzaakt doordat materiële vaste activa met maatschappelijk nut (totaal € 58 miljoen) in een keer volledig afgeschreven zijn in 2011. Hierdoor vallen de toekomstige kapitaalslasten met betrekking tot deze categorie activa in de toekomst vrij. Ter dekking van deze eenmalige last is (conform uw besluit) de Nuon-reserve ingezet. Analyse van het weerstandsvermogen In het jaarverslag wordt in de paragraaf Weerstandsvermogen ingegaan op de weerstandscapaciteit, de risico’s en het beleid dat hieromtrent gedurende 2011 is gevoerd. Wij verwijzen naar paragraaf 4.2 voor onze rapportage inzake weerstandsvermogen en weerstandscapaciteit; dit naar aanleiding van uw speerpunt ‘Saldireserve in relatie tot het weerstandsvermogen’.
2011 Uitkomsten van de controle en onze aanbevelingen
Pagina 7
3
Wat zijn de uitkomsten van onze controle?
In dit hoofdstuk behandelen wij de uitkomsten van onze werkzaamheden naar aanleiding van de controle van de jaarrekening.
3.1 De jaarrekening is getrouw en rechtmatig
Onze verklaring is goedkeurend
Wij hebben bij de jaarrekening van de gemeente Nijmegen een goedkeurende controleverklaring verstrekt met betrekking tot de getrouwheid en rechtmatigheid. In de verklaring hebben wij een toelichtende paragraaf opgenomen waarin wordt gewezen op de onzekerheid betreffende de risico’s in de grondexploitatie, zoals adequaat toegelicht in de jaarrekening 2011. Ten aanzien van de getrouwheid betekent dit dat het jaarverslag en de jaarrekening 2011 zijn ingericht in overeenstemming met het BBV en dat de in de programmarekening opgenomen balans en toelichting en rekening van baten en lasten een getrouwe weergave zijn van de financiële positie en de baten en lasten van de gemeente Nijmegen. Ten aanzien van de rechtmatigheid betekent dit dat de baten en lasten en de balansmutaties in de jaarrekening 2011 in overeenstemming zijn met de door de raad vastgestelde wet- en regelgeving.
Jaarverslag niet strijdig met de jaarrekening
De jaarrekening en het jaarverslag dienen te worden opgemaakt in overeenstemming met het BBV. Wij hebben vastgesteld dat de jaarrekening 2011 van uw organisatie geen materiële afwijkingen vertoont ten opzichte van de voorschriften van het BBV. Daarnaast is door ons nagegaan of het jaarverslag de minimale wettelijk voorgeschreven informatie bevat en of de inhoud van dit verslag geen tegenstrijdigheden bevat met de door ons gecontroleerde jaarrekening. Wij hebben vastgesteld dat de inhoud van het jaarverslag niet strijdig is met de jaarrekening.
Belangrijke voorwaarde: overeenstemming en ongewijzigde vaststelling
Wij zijn er bij ons oordeel van uitgegaan dat definitieve gedrukte versie van de jaarrekening niet afwijkt van de aan ons voorgelegde drukproef en de raad de nu overlegde jaarrekening ongewijzigd vaststelt. Indien er nog wijzigingen worden aangebracht in de definitieve vorm van de jaarrekening dienen wij deze te beoordelen alvorens onze controleverklaring hierbij mag worden opgenomen.
Pagina 8
3.2 Onze rapportering van fouten en onzekerheden
Evaluatie fouten en onzekerheden
In onderstaand overzicht hebben wij samenvatting opgenomen van de door ons geconstateerde ongecorrigeerde controleverschillen, Hierbij hebben wij, conform het controleprotocol, alle geconstateerde controleverschillen groter dan de door u vastgestelde rapporteringstolerantie van € 459.000 (zijnde 5% van de goedkeuringstolerantie) gerapporteerd. Daarnaast rapporteren wij over de geconstateerde controleverschillen lager dan de rapporteringstolerantie indien wij van mening zijn dat deze van belang zijn voor de strekking van de controleverklaring. Controleverschillen per onderdeel (in € x mln.)
Fotn
Onzeker heden
Verwijzing
Getrouwheid
—
Onzekerheid inzake waardering van project Waalfront vanwege onderhanden herziening van planexploitatie.
PM
5.1.3
—
Onzekerheid inzake waardering van project ontwikkeling glastuinbouwgebied Bergerden’.
10 miljoen
5.1.5
—
Onzekerheid* aangaande gehanteerde uitgangspunten in grondexploitaties. Risico en mogelijk effect van overprogrammering (met name inzake aanbod etagewoningen) en index voor opbrengstenstijging).
PM
5.1.4
— —
*exclusief Waalfront, dit project is afzonderlijk opgenomen in deze evaluatie van fouten/onzekerheden, zie hierboven.
Rechtmatigheid
— —
(Europese) aanbestedingen
—
Begrotingsrechtmatigheid
0,2
WMO
5.3.1 0,3
0,4
5.3.1 5.3.2
Totaal
0,6
10,3 + PM
Tolerantie (1% / 3%)
9,1
27,5
Pagina 9
Het totaal aan fouten komt wat betreft de getrouwheid en de rechtmatigheid lager uit dan de maximale tolerantie van € 9,1 miljoen en het totaal aan onzekerheden komt wat betreft de getrouwheid en de rechtmatigheid lager uit dan de maximale tolerantie van € 9,1 miljoen voor fouten en € 27,5 miljoen voor onzekerheden, waarmee voor beide onderdelen het oordeel goedkeurend goedkeurend is. In het vervolg van deze paragraaf geven wij een toelichting op de inhoudelijke oorzaken van de belangrijkste verschillen. Het college heeft ons schriftelijk medegedeeld van mening te zijn dat het effect van de door ons vastgestelde en niet in de jaarrekening 2011 gecorrigeerde verschillen. zowel individueel als gezamenlijk. niet materieel is voor de jaarrekening als geheel.
3.3
Juridische procedures en claims
De jaarrekening dient een volledig beeld te geven van de verplichtingen van de gemeente Nijmegen op balansdatum. Een onderdeel hiervan vormen de lopende juridische claims en geschillen die kunnen leiden tot additionele lasten voor de gemeente. Wij stellen vast dat voorafgaande aan de jaarrekeningcontrole door Juridische Zaken een totaaloverzicht van de lopende juridische zaken, claims en niet in de balans opgenomen risico’s is opgesteld. Wij hebben de claims en juridische geschillen beoordeeld en vastgesteld dat deze terecht niet financieel zijn opgenomen onder de voorzieningen of overlopende passiva. Wij hebben verder geen indicaties dat er claims en juridische geschillen lopen die ten onrechte niet zijn opgenomen in de jaarrekening.
2011 Uw specifieke wensen en aandachtspunten
Pagina 10
4
Uw specifieke aandachtspunten
4.1 Inleiding Uw specifieke aandachtspunten
De auditcommissie heeft ons voor de controle 2011 de volgende punten als aandachtspunten meegegeven. Deze aspecten hebben wij in onze (interim-) controle betrokken en hierover hebben wij in de bestuursbrief (waarvan een afschrift naar u is doorgezonden) gerapporteerd. Wij verwijzen derhalve naar onze bestuursbrief d.d. 15 november 2011. Onderstaand hebben wij de conclusie per speerpunt zoals gerapporteerd in deze bestuursbrief weergegeven, aangevuld met eventuele bevindingen naar aanleiding van de jaarrekeningcontrole.
4.2 Saldireserve in relatie tot weerstandsvermogen Gedegen uitwerking risicoprofiel ten grondslag aan saldireserve
Zijn de ondergrens en bovengrens van de Saldireserve adequaat in vergelijking met het gemeentelijk risicoprofiel, mede in verband met het wegvallen van de reserve I-deel en de reserve WMO? In onze boardletter hebben wij u gerapporteerd over onze bevindingen naar aanleiding van de interim-controle. Onderstaand is de hierin opgenomen conclusie, geactualiseerd op grond van onze bevindingen uit de jaarrekeningcontrole, weergegeven. — Onze conclusie is dat gemeente Nijmegen een gedegen uitwerking, inclusief financiële vertaling van risico’s heeft opgesteld, en dat, op basis van de huidige inzichten omtrent het risicoprofiel voor de gemeente, de boven- en ondergrens van de saldireserve adequaat zijn. — Wij vragen uw aandacht voor de omvang van de Algemene Bedrijfsreserve in relatie tot de omvang van financiële risico's in grondexploitaties. De omvang van de ABR per 31 december 2011 is lager dan de gewenste buffer. Inzicht in meerjarige scenario's (zowel in mogelijk verloop van de ABR als in mogelijk verloop van de risico's c.q. benodigde buffer) is van belang om de weerbaarheid van de gemeente voor financiële 'stress' op dit vlak te kennen en waar mogelijk te anticiperen op scenario's. Met de risiconota 2011 (door u vastgesteld in november 2011) is hiertoe een aanzet gegeven. Wij achten op onderdelen nader onderzoek nodig, zie verder paragraaf 4.3. — Voor de toekomst onderkent de gemeente de belangrijkste onzekerheden in mogelijke incidentele tegenvallers die nu nog niet inzichtelijk zijn, zoals directe bezuinigingen (niet vooraf aangekondigd) vanuit het Rijk en verdere ontwikkeling en uitwerking van het sociale domein (voor zover nu nog niet bekend), zowel vanuit het Rijk (verdere invulling decentralisatie taken en budgetten) als binnen Nijmegen (ontwikkeling van volume en omvang van beroep op uitkeringen, WMO en dergelijke). Nijmegen onderkent deze risico’s en houdt de voortgang op deze onderwerpen zowel bestuurlijk als vanuit de organisatie (control) nauwlettend in de gaten. Voorts wordt financiële armslag ingebouwd door maatregelen in grondexploitaties te inventariseren, zodat bij eventuele verdere verslechtering bijgestuurd c.q. een meer fundamentele heroverweging kan plaatsvinden.
Pagina 11
4.3 Risico’s en risicovoorziening grondexploitaties Onzekerheden op grote projecten onderzocht Nadere analyse op onderdelen nodig
Zijn intern de risico's ten aanzien van grondexploitaties in beeld en is de risicovoorziening in dat kader op niveau, dan wel zijn aanvullende onderzoeken of maatregelen noodzakelijk? Wij constateren onzekerheden die nog niet voldoende gekwantificeerd zijn en achten daarom op een aantal onderdelen nadere analyse nodig. Wij verwijzen naar hoofdstuk 5.1, waarin wij onze bevindingen en aanbevelingen (inclusief nader onderzoek) inzake grondexploitaties hebben verwoord. Op dit moment kunnen wij nog geen volledige relatie leggen tussen het financiële effect van risico’s (meest waarschijnlijke kans maal bedrag en/of meerdere scenario’s) in vergelijking tot de omvang van de risicoreserve, zowel naar de stand ultimo 2011 als de geprognosticeerde meerjarige ontwikkeling.
4.4 Spelregels ten aanzien van externe middelen gedurende het jaar Systematiek van gelden van derden in opzet goed; essentieel voor goede werking is juiste en volledige verwerking van posten
Wat zijn de spelregels ten aanzien van de omgang met externe middelen die gedurende het jaar binnenkomen (en voordien nog niet in de begroting zijn meegenomen), en hoe wordt in de praktijk met die spelregels omgegaan? Conclusie in bestuursbrief: — Naar onze mening zijn de spelregels in opzet adequaat opgesteld en wordt hier in de praktijk ook naar gehandeld. Wel constateren wij dat de juiste toepassing van het baten- en lastenstelsel ( met name ingeval van specifieke of doeluitkeringen die op afrekenbasis worden verantwoord) een aandachtspunt is. Het risico bestaat dat de kosten niet in dezelfde periode verantwoord worden als de bate (die later ontvangen wordt), wat leidt tot een mismatch tussen de gemaakte kosten en de dekking vanuit de subsidie. Wij hebben dit punt aan alle directies als aandachtspunt in het kader van onze jaarrekeningcontrole 2011 meegegeven. Uit onze jaarrekeningcontrole zijn geen bevindingen ter zake gebleken. Aanvulling naar aanleiding van onze jaarrekeningcontrole: wij adviseren u eerder in het jaar te beoordelen of concrete verplichtingen ten grondslag liggen aan opgenomen gelden van derden/ andere overheden. In de jaarrekening blijkt dat in een aantal gevallen afwijkingen in de exploitatie ontstaan (voordeel, doordat gelden van derden vrijgevallen zijn ten gunste van het resultaat omdat er geen concrete verplichting was); bijvoorbeeld inzake de bijdrage uit het Afvalfonds, waardoor in de jaarrekening een positieve afwijking van circa € 1 miljoen ten opzichte van de dynamische begroting ontstond. Voor een juiste werking is het van belang dat alleen posten als gelden van derden opgenomen worden die voldoen aan de spelregels.
Pagina 12
4.5 Exploitatiebudgetten ‘grijs en groen’ UitvoeringsProgramma’s zijn adequaat
Liggen er aan de inzet van exploitatiebudgetten voor investeringen in het "grijs en groen" uitvoeringsprogramma's ten grondslag, is er sprake van een goed proces van totstandkoming van die uitvoeringsprogramma's en vindt de uitvoering ook daadwerkelijk conform die uitvoeringsprogramma's plaats? Conclusie in bestuursbrief: — Naar onze mening liggen aan de inzet van exploitatiebudgetten voor investeringen in het "grijs en groen" adequate uitvoeringsprogramma's ten grondslag. Het proces van de totstandkoming van de uitvoeringsprogramma’s is goed en er bestaat een proces van monitoring om te borgen dat de uitvoering ook daadwerkelijk conform die uitvoeringsprogramma’s plaatsvindt. Uit onze jaarrekeningcontrole zijn geen bevindingen aangaande dit punt gebleken.
Pagina 13
5
Onze aanbevelingen naar aanleiding van de controle
5.1 Grondbeleid en grondexploitaties 5.1.1 Control op grondexploitaties Onafhankelijke control op grondexploitaties
Door de sterk toegenomen onzekerheden in de vastgoedmarkt en gegeven de omvang, complexiteit en looptijd van grondexploitaties (in eigen beheer en gezamenlijke ontwikkeling met andere partijen) is een gestructureerde en onafhankelijke control op grondexploitaties, onder meer op de waardering van projecten, van belang. Naar aanleiding van onze controle constateren wij dat de onafhankelijke control op de grondexploitatie dient te worden versterkt. Wij hebben het college geadviseerd hierin te laten voorzien
. De ‘barometer’
Pagina 14
Voor een uitgebreide toelichting op het grondbeleid en de overige projecten wordt verwezen naar de Voortgangsrapportage Grote Projecten en de paragraaf grondbeleid in het jaarverslag. Hieronder volgen op hoofdlijnen de belangrijkste ontwikkelingen en risico’s.
5.1.2 Waalsprong In 2011 is door een externe partij een second opinion uitgevoerd op de grondexploitatie en risicoanalyse Waalsprong voor het GEM-deel en het gemeentelijk deel. Deze second opinions bevestigen dat marktherstel in 2011 (wat uitgangspunt was in het VGP maart 2011 en de risiconota 2010) niet realistisch is. De conclusies en aanbevelingen uit het onderzoek zijn door het externe bureau gedeeld met het college, en door het college met u gedeeld. Een heroverweging van de plannen bleek noodzakelijk om de effecten van de tegenvallende marktomstandigheden het hoofd te bieden.
Waalsprong GEM-deel De planexploitatie van de Waalsprong in publiek-private ontwikkeling (het GEM-deel) is in 2011 herzien. Daarnaast zijn taakstellingen op het GEM-apparaat (€ 7 miljoen) en de corporaties (€ 5 miljoen) opgenomen. Wij benadrukken het belang van het laten monitoren van de voortgang en realisatie van dergelijke taakstellingen door het college. Wij vinden dat met deze herziening de noodzakelijke bijsturing naar aanleiding van de gewijzigde economische situatie heeft plaatsgevonden. Door de genomen maatregelen ontstaat een meer solide exploitatieopzet, onder meer doordat de buffer ‘onvoorzien’ verhoogd is naar € 36 miljoen. Qua opbrengststijging is, conform besluit AVA op 2 december 2011, met een opbrengstindexatie van 3% ( met 10% korting op marktprijzen van marktwoningen 2012-2016) rekening gehouden. Wij achten nader onderzoek naar het realiteitsgehalte van de opbrengstenindexatie nodig. Tenzij deze index contractueel overeengekomen is met ontwikkelaars (en daardoor het risico van lagere opbrengststijging afgewenteld), is een dergelijke opbrengstenstijging ambitieus te noemen.
Waalsprong gemeentelijk deel Evenals bij het GEM-deel bleek ook voor Waalsprong gemeentelijk deel dat maatregelen genomen moesten worden. Bij voortzetting van de oorspronkelijke gemeentelijke planexploitatie zou het verlies naar verwachting sterk oplopen. Op 9 november 2011 hebt u de herziene planexploitatie Waalsprong gemeentelijk deel vastgesteld. Uit de herziene exploitatieopzet volgt een beperkte toename van het verwachte verlies ten opzichte van de oorspronkelijke planexploitatie. Ultimo 2011 is ruim € 5 miljoen (netto contante waarde) voorzien voor het verwachte verlies in de herziene planexploitatie.
Pagina 15
In de herziene planexploitatie is uitgegaan van een gematigde terugval van de markt. Waalsprong gemeentelijk deel omvat voornamelijk ontwikkeling van bedrijventerreinen. Gemeente Nijmegen heeft met deze herziening de noodzakelijke bijsturing aan dit project gegeven. Ook in de herziene opzet van het plan zijn de nog aanwezige risico’s omvangrijk. Gemeente Nijmegen heeft een risicoanalyse opgesteld waarin de meest waarschijnlijke uitkomsten van financiële risico’s, zoals het later aantrekken van de markt, zijn berekend. Op basis van deze berekening is een risicobuffer van € 8,4 miljoen in de Algemene Bedrijfsreserve opgenomen. Voor het gemeentelijk deel geldt naar onze mening evenzeer als voor het GEMdeel dat de risico’s nauwlettend gevolgd moeten worden. De risico’s (mede in relatie tot de huidige moeizame vastgoedmarkt) in afzettempo en opbrengst van (dure) kavels woningbouw en afzet (en opbrengst) van bedrijventerreinen vormen een financieel risico voor de gemeente ingeval het aantrekken van de vastgoedmarkt uitblijft.
5.1.3 Waalfront Naar aanleiding van de second opinion uitgevoerd op de planexploitatie van GEM Waalfront wordt in opdracht van de aandeelhouders (waaronder de gemeente Nijmegen) gezocht naar maatregelen om, in navolging van de herziening van Waalsprong (GEM-deel en gemeentelijk deel), de planexploitatie Waalfront toekomstbestendiger te maken door meer rekening te houden met de huidige moeizame vastgoedmarkt. Op 7 maart jongstleden is de raad in een presentatie geïnformeerd over mogelijkheden tot maatregelen en wijzigingen in ontwikkeling van het gebied Waalfront. Het streven van de directie van de GEM is om te komen tot een sluitende exploitatieopzet. Op basis van de second opinion is door de gemeente Nijmegen vooralsnog een risico van € 15 miljoen (zijnde 50% van een totale geschat te risico ad circa € 30 miljoen in de huidige exploitatieopzet) in de Algemene Bedrijfsreserve (weerstandsvermogen) gereserveerd. Momenteel wordt inhoudelijk gerekend aan een herziene exploitatieopzet, om deze in het voorgestelde tijdpad (doorlooptijd oktober 2011 tot zomer 2012) af te kunnen ronden en ter besluitvorming voor te leggen. De bestaande exploitatieopzet is weliswaar nog het formele, geldende kader voor de jaarrekening 2011, maar vormt door de opdracht tot herziening geen adequate onderbouwing van de waardering van dit project. Doordat de herziene exploitatieopzet nog niet gereed is, is voor de jaarrekening 2011 geen geschikte onderbouwing aanwezig. Hierdoor ontstaat een onzekerheid in de verantwoording. Wij hebben een ‘PM’-onzekerheid in onze evaluatie van controlebevindingen opgenomen, aangezien het uiteindelijke resultaat afhankelijk is van de mogelijke maatregelen en besluitvorming door de raad. Wij hebben nog geen kennis kunnen nemen van een herziene planexploitatie. Gezien de omvang en resterende looptijd zal echter ook dit majeure project in de komende jaren kritische aandacht op alle niveaus verdienen; ook in relatie tot de totale programmering geconfronteerd met de vraag in de regio.
Pagina 16
5.1.4 Totale programmering versus marktvraag In de Woningmarktverkenningen 2010-2020 worden de kaders voor het woningbouwprogramma aangegeven, uitgaande van realisatie van het bestaande woningbouwprogramma. Mede door de lastige marktomstandigheden neemt het risico op fricties tussen vraag en aanbod toe. In de risiconota (najaar 2011) is een aantal maatregelen benoemd: — Het ‘verwachte scenario’ (aantrekken vastgoedmarkt in 2011) is gewijzigd in het ‘pessimistische scenario’ (herstel in vastgoedmarkt vanaf 2016). — In 2011 zijn second opinions uitgevoerd op Waalsprong en Waalfront; naar aanleiding daarvan zijn maatregelen getroffen om het risicoprofiel te beperken. De risiconota bevat analyses van de vastgoedmarkt, met een uitwerking van verwachte financiële effecten voor projecten van de gemeente Nijmegen en voorstellen voor het treffen van maatregelen in projecten. Het inzicht dat verkregen is middels de risiconota is een goede, maar ook noodzakelijke stap naar een regelmatige herijking aan de hand van de marktsituatie en van de effecten voor (onderhanden en nog op te starten) projecten. Zoals aangekondigd in de Voortgangsrapportage Grote Projecten maart 2012 wordt momenteel onderzoek verricht naar de programmering van woningbouw in relatie tot de huidige marktsituatie. Hierin wordt een analyse verricht naar marktvraag per woningcategorie en de totale uitbreidingsvraag. Uit de eerste conceptbevindingen is af te leiden dat de totale vraag naar woningen in de komende tien jaar in totaal circa 10.000 woningen (inclusief sloop) omvat. In het huidige programma zijn tot 2020 in totaal circa 13.500 woningen voorzien, waarvan ruim 4.000 woningen in de categorie etagebouw (exclusief Waalsprong en Waalfront). Etagebouw is voornamelijk geprogrammeerd in gebieden in de bestaande stad, waar marktanalyse duidt op een veel lagere vraag, ofwel de absorptiegraad van de markt is (veel) lager dan het aanbod in het huidige programma. Hierbij dient opgemerkt te worden dat een deel van genoemd aantal woningen ontwikkeld wordt door private partijen, en daarmee geen financieel risico voor de gemeente vormt. Daarnaast verkeert een deel van de plannen in ontwikkeling door de gemeente nog in een beginfase, waardoor de kosten en aangegane verplichtingen nog beperkt zijn en een financieel effect van een eventueel uitstel/afstel relatief beperkt is. In het huidige programma (vanaf 1/1/11) van de gemeente zijn in totaal 18.700 woningen opgenomen,waarvan circa 13.500 woningen tot 2020. Wij achten nader onderzoek naar risico’s van overprogrammering en naar mogelijkheden tot herprogrammering nodig. Enkel middels scherp inzicht in programmering in relatie tot de marktvraag en mogelijkheden tot maatregelen/herprogrammering is een tijdige bijsturing mogelijk.
Pagina 17
In de nadere analyse dient de totale vraag versus aanbod voor de stadsregio Arnhem-Nijmegen te worden betrokken. Uit de analyse van de Stadsregio (‘Van koers naar keuze’) in 2011 blijkt dat regionale monitoring en sturing in de komende jaren een belangrijkere rol dan voorheen zal vervullen om de totale programmering door gemeenten meer af te stemmen op de (regionale) vraag. Risico’s op concurrentie tussen plannen (ook tussen gemeenten) en overprogrammering op regionaal niveau zijn reëel, en vragen om een meer regionale aanpak. Dit belang is door de gemeenten onderkend. De effecten van een eventuele regionale herverdeling voor Nijmegen (en de andere gemeenten) zijn echter nog niet bekend. In het licht van het voorgaande achten wij het verstandig dat de raad onderzoek laat doen naar een zogenaamd ‘zwart scenario’. In dit scenario wordt verkend wat de mogelijke financiële effecten zijn van een mogelijke verdere verslechtering van de economische situatie en in welke mate de Algemene Bedrijfsreserve dit deze effecten kan opvangen. De uitgangspunten die gehanteerd worden in de onderzoeksopzet zijn d.d. 21 maart 2012 door u vastgesteld. Naast belangrijke risico’s blijken uit marktanalyses kansen. Voor Nijmegen wordt binnen de regio relatief de grootste groei verwacht. Daarnaast biedt de nog groeiende markt voor studentenhuisvesting kansen voor de stad. Belangrijk is om inzicht in de kansen te hebben (wat, wanneer, waar), zodat bij het maken van keuzes optimaal ingezet kan worden op het benutten van deze kansen.
5.1.5 Bergerden De ontwikkeling van glastuinbouwgebied Bergerden is een project dat sinds eind jaren negentig onder handen is. Door een economische teruggang in de glastuinbouw in combinatie met gebleken kwetsbaarheid van de sector voor ziekten, bijvoorbeeld de ehec-bacterie, is de benodigde financiële stabiliteit afwezig. Deze volatiliteit leidt ondermeer tot afnemende financieringsmogelijkheden voor tuinders. De ontwikkeling van Bergerden (boekwaarde ultimo 2011: € 30 miljoen) bevat belangrijke risico’s voor de deelnemende partijen (voornamelijk de gemeenten Nijmegen en Lingewaard). Op basis van de jaarrekening 2010 is door beide gemeenten ieder een voorziening van circa € 0,6 miljoen in verband met een verwacht verlies getroffen. Uit de geactualiseerde exploitatieopzet per ultimo 2011 en de conceptjaarrekening 2011 blijken belangrijke financiële risico’s, vooral in afzettempo en grondprijzen. Wij achten de uitgangspunten ten aanzien van het afzettempo te optimistisch. Een actuele marktanalyse is niet voorhanden. Een jaar vertraging in afzet betekent circa € 1,5 miljoen resultaateffect (met name rentekosten). Wij adviseren het college door de GR een gedegen marktanalyse te laten uitvoeren, om inzicht te krijgen in de afzetmogelijkheden- en risico's, en mogelijkheden tot maatregelen/heroverwegingen.
Pagina 18
De Stidug-subsidie (totaal € 12 miljoen) die door het Rijk toegekend is voor dit project is momenteel in een fase van afrekening. Uit de afrekening blijkt dat prestatieafspraken (op het gebied van duurzaamheid/energievoorziening) deels niet behaald zijn. Op andere onderdelen zijn echter extra prestaties gerealiseerd. Onzeker is hoe het totaalplaatje door het ministerie gewogen wordt en of de volledige subsidie definitief gehonoreerd wordt. Wij hebben in onze controlebevindingen een onzekerheid opgenomen vanwege de onzekerheid in de verantwoording op de waardering (afzetrisico) en afrekening van de Stidug-subsidie van € 10 miljoen.
5.1.6 Onderwijshuisvesting Dit project bevat een 14-tal deelprojecten, verdeeld over de stad, waarin het kader van de doordecentralisatie van onderwijs vrijkomende locaties zullen worden herontwikkeld dan wel nieuwe onderwijshuisvesting gerealiseerd wordt. De boekwaarde van deze planexploitatie bedraagt ultimo 2011 (exclusief voorziening) circa € 10 miljoen. De ontwikkeling verkeert nog in een beginfase. Door de effecten van de economische crisis is resultaatneutrale ontwikkeling onder druk komen te staan en is ultimo 2011 een voorziening in verband met een verwacht verlies van € 1 miljoen getroffen. Gezien de beginfase waarin dit project verkeert (nog te maken kosten en nog te realiseren opbrengsten bedragen € 29 miljoen respectievelijk € 38 miljoen) is nauwgezette monitoring gewenst om de resultaatontwikkeling in dit project beheersbaar te houden dan wel tijdig maatregelen ter bijsturing van dit project te kunnen treffen.
5.1.7 Notitie grondexploitaties Recentelijk (februari 2012) is de notitie grondexploitaties van de commissie BBV vanwege de financieel-economisch crisis verder aangescherpt. Aanscherping heeft onder meer plaatsgevonden bij de waardering van ‘Niet in exploitatie genomen gronden’. Uitgangspunt van de commissie hierbij is de aanwezigheid van besluitvorming door de gemeenteraad (ambitie en planperiode), voorzichtige toerekening van indirecte kosten (maximaal de huidige marktwaarde) en actuele/adequate financiële berekeningen. De commissie is een voorstander van het vastleggen van de kaders rondom grondexploitatie in de Verordening 212 (zoals besluitvorming, waardering en resultaatbepaling). Een algemeen uitgangspunt van de commissie is dat voor alle gronden de grondexploitatieberekeningen minimaal eenmaal per jaar dienen te worden geactualiseerd. Indien de (markt)omstandigheden hier toe aanleiding geven, dient de actualisatie eerder plaats te vinden. Deze notitie is met ingang van de jaarrekening 2012 onverkort van toepassing.
Pagina 19
5.1.8 Algemene Bedrijfsreserve (ABR) Reserve bouwgrondexploitatie onvoldoende om risico’s af te dekken
De Algemene Bedrijfsreserve laat een afname zien van € 26,4 miljoen per 31 december 2010 naar € 18,5 miljoen per 31 december 2011. De daling wordt met name veroorzaakt door geplande inzet ad € 10 miljoen (conform perspectiefnota 2009) voor projecten en door verhoging van verliesvoorziening op grondexploitaties met circa € 4 miljoen. In de Voortgangsrapportage Grote Projecten (VGP) wordt nader ingegaan op: — het verloop van de ABR gedurende 2011; — de omvang van de reserve in relatie tot de benodigde buffer; en — de prognose van de ontwikkeling van de ABR tot en met 2015. De omvang van de ABR ultimo 2011 (€ 18,5 miljoen, na resultaatbestemming) is onvoldoende om de berekende risico’s (€ 28,2 miljoen) af te dekken. In het VGP is een meerjarenraming (tot en met 2015) van de ABR opgenomen. Uit interne berekeningen blijkt dat de ABR weer zal aangroeien naar het gewenste niveau. Wij hebben geen controle verricht op de juistheid en volledigheid van geprognosticeerde ontwikkeling van de ABR. Ons advies is de prognoses in de ABR kritisch te blijven toetsen (en eventueel bij te stellen) aan de hand van voortschrijdende inzichten (bijvoorbeeld vanuit de onder handen analyse van het zogenoemde ‘zwart scenario’ en voortgang op grote projecten) omtrent risico’s in de grondexploitaties.
5.2 Frequentere analyse ouderdom en inbaarheid gewenst
Bijstandsdebiteuren
Het openstaande saldo van vorderingen uit hoofde van de bijstandswet (terugvorderingen, leenbijstand) is in de afgelopen jaren toegenomen. Ultimo 2010 is een inhoudelijke analyse van de inbaarheid van deze vordering uitgevoerd, waaruit blijkt dat (in totaal bezien) circa 50% van de openstaande vorderingen geïnd wordt. Analyse van de ouderdom en inning van het debiteurenbestand (per categorie vorderingen) is naar wij hebben begrepen bewerkelijk. Ter onderbouwing van de waardering van debiteuren in de jaarrekening is de analyse ultimo 2010 beoordeeld en gebruikt ter onderbouwing van de waardering ultimo 2011. Wij vinden dat de ontwikkeling in omvang en inbaarheid van openstaande vorderingen frequenter geanalyseerd moet worden, zodat ook op langere termijn vastgesteld kan worden dat de gekozen waardering nog steeds gepast is in relatie tot de ontwikkeling in het risicoprofiel van het totale debiteurensaldo. Op dit moment vinden interne analyses plaats. Naar wij hebben begrepen, zal de raad daarover in de jaarrekening nader worden geïnformeerd.
Pagina 20
5.3
Rechtmatigheid
5.3.1 Beoordeling van de rechtmatigheid Rechtmatigheidsbeheer: enkele fouten en onzekerheden
In bijlage 1 hebben wij de gehanteerde kaders voor onze rechtmatigheidscontrole nader toegelicht. De volgende rechtmatigheidsbevindingen zijn te melden: Inkoop en aanbesteding Uit de uitgevoerde interne controlewerkzaamheden blijkt een totaal aan fouten van € 0,2 miljoen. Zie nadere toelichting in paragraaf 5.4.1. WMO Onzekerheid van € 0,3 miljoen inzake rechtmatige besteding Persoonsgebonden budget huishoudelijke hulp, vanwege ontoereikende documentatie. Begrotingsrechtmatigheid Per saldo (lasten minus corresponderende baten) resulteren onrechtmatige begrotingsoverschrijdingen voor een bedrag van € 0,4 miljoen (2010: € 0,4 miljoen), met name op het programma Openbare ruimte (hogere waterschapslasten en ozb, die niet begroot waren).
5.3.2 Begrotingsrechtmatigheid Met de controle op de juiste toepassing van het begrotingscriterium toetsen wij of het budgetrecht van de gemeenteraad is gerespecteerd. Voor een juiste Uw budgetrecht oordeelsvorming is het van belang vast te stellen in hoeverre de begrotingsoverschrijding past binnen het door u geformuleerde beleid en/of wordt gecompenseerd door hogere baten. In onderstaande tabel geven wij per programma een samenvatting van de overschrijdingen > € 100.000 van de lasten op de begroting. (bedragen x € 1.000) Programma 1023 Groen & Water 1042 Bestuur & Middelen 1051 Zorg & Welzijn 1062 Openbare ruimte
Dynamische begroting 14.731 110.994
Realisatie 15.332 115.951
Overschrijdin g -601 -4.957
68.880 47.013
69.032 49.375
-152 -2.362
De overschrijdingen ten opzichte van de begrote lasten zijn door het college in de paragraaf begrotingsrechtmatigheid toegelicht. Overschrijdingen worden deels gecompenseerd door corresponderende baten.
Pagina 21
Per saldo (lasten minus corresponderende baten) resulteren onrechtmatige begrotingsoverschrijdingen voor een bedrag van € 0,4 miljoen (2010: € 0,4 miljoen). Wij hebben deze analyse beoordeeld en hierbij geen afwijkingen geconstateerd. Het college stelt u voor genoemde overschrijdingen te autoriseren in het kader van de vaststelling van de jaarrekening 2011.
5.3.3 Misbruik en oneigenlijk gebruik Geen bevindingen
In de externe en interne regelgeving zijn diverse bepalingen opgenomen die erop zijn gericht om misbruik en oneigenlijk gebruik te voorkomen. Uw gemeente heeft de toets op het misbruik en oneigenlijk gebruik neergelegd binnen de verschillende processen. De uitkomst van deze toets heeft niet geleid tot bevindingen die invloed hebben op de rechtmatigheid van baten en lasten en balansmutaties.
5.3.4 Niet-financiële beheershandelingen Handelingen en beslissingen van niet-financiële aard vallen buiten de scope van de rechtmatigheidscontrole door de accountant. Wij hebben geïnformeerd naar de lopende procedures waarbij de gemeente betrokken is, teneinde indicaties te verkrijgen over de eventuele risico’s op dit vlak. Op grond hiervan beschikken wij niet over aanwijzingen die een nader onderzoek naar de bedoelde (financiële) gevolgen noodzakelijke maken.
5.4
Overige bevindingen
5.4.1 Aanbestedingen Contractenregistratie: waarborgen volledigheid van belang
Beheersing van aanbestedingstrajecten In 2010 is gestart met een verbetertraject omtrent de naleving van de geldende aanbestedingsprocedures zoals vastgelegd in de kadernota inkoop Nijmegen gemeentebreed (KING). In 2011 is dit verbetertraject verder doorgezet. De ingestelde periodieke beheersingsmaatregel is voor 2011 getoetst en toereikend bevonden. Uit de uitgevoerde interne controlewerkzaamheden blijkt een totaal aan fouten van € 0,2 miljoen. In het boekjaar 2010 bedroeg het aantal fouten in het kader van (Europese) aanbestedingen nog € 0,8 miljoen en het aantal onzekerheden € 0,3 miljoen. Inhuur derden Wij merken op dat door het centraliseren van de inhuur van externen een belangrijke verbeterslag gerealiseerd is wat betreft de borging van een rechtmatig verloop van de geldende aanbestedingsprocedure.
Pagina 22
Contractenbeheer Conform voorgaand jaar merken wij op dat bij de uitvoering van de interne controlewerkzaamheden tekortkomingen zijn geconstateerd ten aanzien van de kwaliteiteisen rondom dossiervorming en het waarborgen van een volledige contractenregistratie in AlerTa. In de nieuwe versie van CODA is een inkoopmodule opgenomen die de mogelijkheid biedt voor een contractbeheersysteem. Binnen de inrichting van de module is ook de mogelijkheid om contracten te koppelen aan de verplichtingenadministratie, waardoor tussentijds inzicht verkregen kan worden in contract-, leveranciers- en verplichtingengegevens. De uitdaging voor 2012 ligt in een volledige en structurele invulling van contractregistratie en het nader uitwerken van een adequaat contractmanagementsysteem. Wij hebben uw college geadviseerd maatregelen te nemen om een volledige registratie binnen het contractenregistratiesysteem CODA te realiseren en te waarborgen. Daarnaast dient invulling te worden gegeven aan het contractmanagement. Wij hebben begrepen dat hiertoe al een eerste aanzet is gedaan door Bureau Inkoop. Tevens hebben wij het college geadviseerd de aandacht rondom een adequate dossiervorming te verscherpen en blijvend alert te zijn op het naleven van de interne afspraken omtrent inkopen en aanbestedingen.
5.4.2 Gestelde zekerheden en garantiestellingen Uw gemeente heeft ultimo 2011 voor enkele honderden miljoenen aan (met name indirecte) garanties verstrekt aan woningbouwcoöperaties. De gemeente Monitoring wordt geïnformeerd omtrent de resultaten van het toezicht op woningwoningcorporaties. De CFV-vergelijking wordt behandeld in het college. corporaties Wij onderschrijven het belang van toezicht omtrent financiële ontwikkeling van i.v.m. verstrekte partijen waaraan uw gemeente direct of indirect garanties heeft verstrekt. garanties Ook bij nieuwe verzoeken tot garantstelling is het van belang inzicht te hebben in de financiële huishouding en het risicoprofiel van de corporatie(s), zodat de afweging tot het wel of niet verstrekken van nieuwe garanties op basis van juiste en actuele inzichten gemaakt kan worden.
SiSa
5.5
Bevindingen controle verantwoording in het kader van SiSa
Wij hebben de in de SiSa-bijlage van de jaarrekening genoemde specifieke uitkeringen gecontroleerd met inachtneming van de Nota verwachtingen accountantscontrole 2011.
Pagina 23
Geen fouten > tolerantie
Op grond van ons onderzoek hebben wij geen fouten en/of onzekerheden geconstateerd die de voor SiSa geldende rapporteringstolerantie overschrijden. De voorgeschreven tabel is opgenomen in de bijlagen. Op grond van de Nota verwachtingen accountantscontrole kan de controle voor de in de bijlage bij de jaarrekening opgenomen indicatoren ‘zonder financiële vaststelling’ beperkt blijven tot het beoordelen van de deugdelijke totstandkoming ervan. Dit onderzoek heeft niet geleid tot bevindingen waarvan vermelding in dit verslag noodzakelijk wordt geacht. Het is overigens verplicht de bovengenoemde tabel op te nemen, ook als er geen bevindingen zijn geconstateerd. De SiSa-bijlage dient door uw gemeente samen met een aantal andere verplicht voorgeschreven verantwoordingsstukken voor 15 juli a.s. elektronisch bij het CBS te worden aangeleverd. In de bijlage bij dit rapport zijn de bevindingen nogmaals opgenomen ten behoeve van verzending naar het CBS.
Bijlagen
Bijlage 1: De controleopdracht
Onze controleaanpak: gewoon goed
Wat is de reikwijdte van onze opdracht Conform de aan ons verleende opdracht hebben wij de jaarrekening 2011 van de gemeente Nijmegen gecontroleerd. Deze jaarrekening is onder verantwoordelijkheid van het college van burgemeester en wethouders opgesteld. Het is onze verantwoordelijkheid een oordeel te geven over de jaarrekening, als bedoeld in artikel 213, tweede lid, van de Gemeentewet. Wij hebben onze controle verricht in overeenstemming met Nederlands recht, waaronder het Besluit accountantscontrole decentrale overheden (BADO) en het door de raad vastgestelde controleprotocol. Dienovereenkomstig zijn wij verplicht te voldoen aan de voor ons geldende gedragsnormen en zijn wij gehouden onze controle zodanig te plannen en uit te voeren dat een redelijke mate van zekerheid wordt verkregen dat de jaarrekening geen afwijkingen van materieel belang bevat.
Onze controleaanpak in het kort Onze controle omvat het uitvoeren van werkzaamheden ter verkrijging van controle-informatie over de bedragen en de toelichtingen in de jaarrekening. De keuze van de uit te voeren werkzaamheden is afhankelijk van de professionele oordeelsvorming van de accountant, waaronder begrepen zijn beoordeling van de risico’s van afwijkingen van materieel belang als gevolg van fraude of fouten. In die beoordeling neemt de accountant in aanmerking het voor het opmaken van en getrouw weergeven in de jaarrekening van zowel de baten en lasten als de activa en passiva, alsmede het voor de naleving van de wet- en regelgeving relevante interne beheersingssysteem, teneinde een verantwoorde keuze te kunnen maken van de controlewerkzaamheden die onder de gegeven omstandigheden adequaat zijn, maar die niet ten doel hebben een oordeel te geven over de effectiviteit van het interne beheersingssysteem van de gemeente. Tevens omvat een controle onder meer een evaluatie van de aanvaardbaarheid van de toegepaste grondslagen voor financiële verslaggeving, van de redelijkheid van schattingen die het college van burgemeester en wethouders van de gemeente heeft gemaakt en een evaluatie van het algehele beeld van de jaarrekening. Wij zijn van mening dat de door ons verkregen controle-informatie voldoende en geschikt is als basis voor ons oordeel.
De met u afgesproken goedkeurings- en rapporteringstoleranties Op grond van het Besluit accountantscontrole decentrale overheden stelt de raad de goedkeuringstolerantie vast die de accountant bij zijn jaarrekeningcontrole dient te hanteren. Het normenkader en de goedkeurings- en rapporteringstoleranties worden gelijktijdig met de behandeling van de jaarrekening 2011 ter kennisneming gebracht van de gemeenteraad. Wij hebben de voorgeschreven toleranties gehanteerd bij onze controle
U hebt ons voor het boekjaar 2011 opgedragen om bij onze oordeelsvorming uit te gaan van de hierna vermelde goedkeuringstolerantie. Goedkeuringstolerantie
Fouten in de jaarrekening (% lasten) Onzekerheden in de controle (% lasten)
Oordeelonthoudi
Goedkeurend
Beperking
≤ 1%
> 1% - < 3%
-
≥ 3%
≤ 3%
> 3% - < 10%
≥ 10%
-
ng
Afkeurend
Op grond van de jaarrekening 2011 bedraagt de goedkeuringstolerantie voor fouten afgerond € 9,2 miljoen (1%) en voor onzekerheden € 27,5 miljoen (3%). Als de goedkeuringstolerantie niet wordt overschreden, kan een goedkeurende controleverklaring worden afgegeven. Deze goedkeuringstolerantie is een kwantitatief criterium; de uiteindelijke oordeelsvorming is echter altijd een combinatie van kwalitatieve en kwantitatieve afwegingen. De rapporteringstolerantie, de maatstaf die geldt voor het rapporteren van fouten en onzekerheden, is door de raad bepaald op € 0,45 miljoen, zijnde 5% van de goedkeuringstolerantie.
Begrotingsbeheer Met de controle op de juiste toepassing van het begrotingscriterium toetsen wij of het budgetrecht van de gemeenteraad is gerespecteerd. Voor een juiste oordeelsvorming is het van belang vast te stellen in hoeverre de begrotingsoverschrijding past binnen het door de gemeenteraad geformuleerde beleid en/of wordt gecompenseerd door hogere opbrengsten. Wij beoordelen bij onze controle de overschrijdingen ten opzichte van de begrote lasten per programma. Dit betreft enkel de lasten, omdat hierop een beoordeling en rapportering van de accountant wordt gevraagd vanuit de Kadernota Rechtmatigheid. Het is de verantwoordelijkheid van het college van burgemeester en wethouders om begrotingsafwijkingen tijdig te signaleren en te rapporteren aan de raad. Het is de verantwoordelijkheid van de raad om hier dan tijdig een besluit over te nemen. Het is de verantwoordelijkheid van de accountant om de begrotingsrechtmatigheid van de lasten en investeringen te toetsen. Dit doen wij onder andere door: — Vast te stellen of begrotingsafwijkingen tijdig zijn gesignaleerd en omgezet in een begrotingswijziging ter autorisatie door de raad. — Vaststellen of kostenoverschrijdingen leiden tot een onrechtmatigheid die al of niet meegewogen moet worden in het accountantsoordeel. Kostenoverschrijdingen die passen binnen het bestaande beleid hoeven niet te worden meegewogen in het accountantsoordeel.
Rechtmatigheid Wij hebben bij de controle over 2011 de rechtmatigheid getoetst conform de bepalingen van het BADO en het controleprotocol 2011 van de gemeente Nijmegen. Bij onze controle hebben wij aandacht gegeven aan de volgende onderwerpen: — het rechtmatigheidsbeheer — de naleving van het voorwaardencriterium — de begrotingsrechtmatigheid — het criterium misbruik en oneigenlijk gebruik — de niet-financiële beheershandelingen
Verplichtingen inzake Single information en Single audit (SiSa) Uw gemeente is op grond van wettelijk voorschriften verplicht de verantwoordingsinformatie voor de met name benoemde specifieke uitkeringen op te nemen in een bijlage bij de jaarrekening op basis van een door het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties voorgeschreven model.
Bij de controle van deze bijlage betrekken wij de door het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties hiervoor gegeven aanwijzingen (Circulaire Single information Single audit 2011, waarin onder andere opgenomen de Nota verwachtingen accountantscontrole 2011). De hierbij geconstateerde fouten en onzekerheden dienen op grond van het BADO in het verslag van bevindingen te worden opgenomen indien de navolgende rapporteringstolerantie per specifieke uitkering wordt overschreden: — € 10.000 indien de omvangbasis kleiner dan of gelijk aan € 100.000 is; — 10% indien de omvangbasis groter dan € 100.000 en kleiner dan of gelijk aan € 1.000.000 is; — € 100.000 indien de omvangbasis groter dan € 1.000.000 is. In paragraaf 5.5 van dit verslag rapporteren wij hierover.
Bijlage 2:
Informatie uit hoofde van onze functie als controlerend accountant
In onderstaand schema hebben wij een aantal onderwerpen opgenomen die u als raad behulpzaam kunnen zijn bij het invullen van uw controlerende rol. Aandachtgebied
Mededeling
Algemeen aanvaarde controlestandaarden Onze controle is verricht in overeenstemming met Nederlands recht waaronder het Besluit accountantscontrole decentrale overheden. Dit betekent dat een redelijke mate van zekerheid wordt verkregen dat de jaarrekening geen onjuistheden van materieel belang bevat. Onderdeel van onze controle is het uitvoeren van een evaluatie van de interne beheersingsmaatregelen teneinde de mate en diepgang van onze testwerkzaamheden te plannen.
Wij zijn voornemens om bij de jaarrekening 2011 hebben wij een goedkeurende controleverklaring af te geven op het gebied van de getrouwheid en een goedkeurend oordeel wat betreft de rechtmatigheid.
Belangrijke verslaggevinggrondslagen Wij beoordelen de keuze van en de wijzigingen in belangrijke verslaggevinggrondslagen en controleren de toepassing van het Besluit Begroting en Verantwoording provincies en gemeenten (BBV).
Er hebben zich in 2011 geen belangrijke wijzigingen voorgedaan in de gehanteerde verslaggevinggrondslagen. De in 2011 doorgevoerde wijzigingen in het BBV zijn, voor zover van toepassing, op toereikende wijze geïmplementeerd.
Onze mening over de gehanteerde waarderingsgrondslagen en naleving van wettelijke bepalingen en richtlijnen voor de financiële verslaggeving Wij bespreken met het college en het management de kwaliteit en niet alleen de aanvaardbaarheid van de gehanteerde waarderingsgrondslagen, de consistente toepassing daarvan, alsmede de duidelijkheid en volledigheid van de jaarverslaggeving.
De gekozen waarderingsgrondslagen zijn aanvaardbaar en consistent toegepast met betrekking tot de significante jaarrekeningposten en bijzondere transacties. Dit geldt tevens voor het tijdstip waarop die transacties hebben plaatsgevonden, de periode waarin zij zijn verantwoord en de desbetreffende toelichtingen in de jaarrekening.
Aandachtgebied
Mededeling
In deze bespreking komen tevens zaken aan de orde die een significante invloed hebben op de kwaliteit van de jaarverslaggeving, zoals: — nieuwe of gewijzigde waarderingsgrondslagen; — schattingen, beoordelingen en onzekerheden; — bijzondere transacties; — waarderingsgrondslagen met betrekking tot significante jaarrekeningposten, inclusief het tijdstip waarop transacties plaatsvinden en de periode waarin die worden verantwoord. Verschillen van inzicht met het management over administratieve en verslaggevingkwesties
Er waren geen verschillen van inzicht met het college en het management over de waarderingsgrondslagen, de financiële administratie, de verslaggeving of onze controlewerkzaamheden.
Beoordelingen en schattingen van het management Voor het opstellen van de jaarrekening moeten vaak schattingen worden gemaakt. Bepaalde schattingen zijn van bijzonder belang door hun invloed op de jaarrekening en de waarschijnlijkheid dat toekomstige gebeurtenissen significant afwijken van de verwachtingen van het college en het management.
Wij onderschrijven de schattingen en de wijze waarop deze worden gemaakt door het management en het college.
Volledigheid verplichtingen, claims, risico’s en garanties De gemeente Nijmegen gaat gedurende een boekjaar tal van transacties aan. Het overgrote deel van deze transacties heeft zijn weerslag in de financiële administratie. Een deel van de door uw gemeente in 2011 aangegane transacties heeft geen weerslag in de financiële administratie over 2011, terwijl hieruit wel financiële consequenties kunnen volgen. Als voorbeeld in dit kader noemen wij afgesloten contracten en aansprakelijkheidstellingen.
Aangezien wij als accountant niet in staat zijn vast te stellen dat alle niet uit de administratie blijkende relevante verplichtingen, risico’s en garanties volledig en juist in de jaarrekening zijn verwerkt, hebben wij het college gevraagd schriftelijk te bevestigen dat bij het opmaken van de jaarrekening alle relevante (en bekende) feiten en omstandigheden zijn betrokken. Wij hebben deze bevestiging d.d. 10 april 2012 ontvangen.
Aandachtgebied
Mededeling
Werking van de interne beheersingsmaatregelen (waaronder de continuïteit en betrouwbaarheid) van de geautomatiseerde gegevensverwerking In het kader van de controle van de jaarrekening brengt de accountant verslag uit omtrent zijn bevindingen met betrekking tot de continuïteit en betrouwbaarheid van de geautomatiseerde gegevensverwerking. Onze controle was niet primair gericht op het doen van een uitspraak omtrent de continuïteit en betrouwbaarheid van (delen van) de geautomatiseerde gegevensverwerking en wij hebben daartoe ook geen opdracht van het management ontvangen.
De jaarrekeningcontrole heeft geen tekortkomingen in de continuïteit en betrouwbaarheid van de geautomatiseerde gegevensverwerking aan het licht gebracht.
Overige informatie in documenten die de gecontroleerde jaarrekening bevatten
Uit hoofde van onze wettelijke controletaak hebben wij alleen de jaarrekening gecontroleerd. Het jaarverslag is door ons beoordeeld op mogelijke tegenstrijdigheden met de jaarrekening.
Materiële fouten, fraudes en illegale handelingen
Hoewel hierop niet specifiek gericht, hebben onze controlewerkzaamheden het afgelopen jaar geen materiële fouten, fraudes of andere illegale handelingen, uitgevoerd door het college, het management of andere werknemers, aan het licht gebracht.
Onze onafhankelijkheid Onafhankelijkheid is naast deskundigheid een van de pijlers van onze beroepsuitoefening. Wij hechten aan onze reputatie op het gebied van deskundigheid en onafhankelijkheid. Wij kennen een groot aantal maatregelen, vastgelegd in een continu geactualiseerde database, die de onafhankelijkheid dienen te waarborgen. Periodiek wordt de naleving van interne en externe onafhankelijkheidsvoorschriften beoordeeld, bijvoorbeeld ten aanzien van potentieel conflicterende diensten en de financiële onafhankelijkheid. Onze professionals moeten jaarlijks hun onafhankelijkheid bevestigen.
Wij voldoen op alle punten aan de onafhankelijkheidsregelgeving die op ons van toepassing is.
Aandachtgebied
Mededeling
WOPT Op grond van de Wet openbaarmaking uit publieke middelen gefinancierde topinkomens (‘Wopt’) moeten beloningen, waaronder voorzieningen ten behoeve van toekomstige beloningen (zoals ontslaguitkeringen en pensioen), in de jaarrekening worden vermeld als deze de gemiddelde ministersbeloning (voor 2011 vastgesteld op € 193.000) te boven gaan.
In onze controle is geen overschrijding van deze norm geconstateerd; derhalve heeft de gemeente Nijmegen voldaan aan de WOPT.
Bijlage 3: Nummer specifieke uitkering conform Sisabijlage 2011
SiSa-bijlage
Specifieke uitkering
Fout of onzekerheid
Financiële omvang in euro’s
Toelichting fout/onzekerheid
A1
Verzameluitkering Veiligheid en Justitie
0
0
n.v.t.
A4
Regeling uitstapprogramma’s voor prostituees (RUPS)
0
0
n.v.t.
C1
Verzameluitkering BZK (incl. oud WWI)
0
0
n.v.t.
C3
Brede doeluitkering Sociaal, Integratie en Veiligheid
0
0
n.v.t.
D1
Regionale meld en coördinatiecentra voortijdig schoolverlaat
0
0
n.v.t.
D5
Regeling verbetering binnenklimaat primair onderwijs 2009
0
0
n.v.t.
D9
Onderwijsachterstandenbeleid 2011-2014 AOB
0
0
n.v.t.
E6
Bodemsanering (exl bedrijvenregeling) 2005-2009
0
0
n.v.t.
E6B
Bodemsanering (excl. Bedrijvenregeling) 2005-2009 (SiSa tussen medeoverheden)
0
0
n.v.t.
E7A
Innovatieprogramma Klimaatneutrale Steden (Proefprojecten)
0
0
n.v.t.
E18
Nota Ruimte project Nijmegen Waalfront
0
0
n.v.t.
E30
Quick wins binnenhavens
0
0
n.v.t.
F3
Verzameluitkering EL&I (incl. oud LNV)
0
0
n.v.t.
G1C-1
Wet sociale werkvoorziening (Wsw) Gemeentedeel 2011
0
0
n.v.t.
G1C-2
Wet sociale werkvoorziening (Wsw) (Gemeenten (incl. WGR) Totaal 2010)
0
0
n.v.t.
Nummer specifieke uitkering conform Sisabijlage 2011
Specifieke uitkering
Fout of onzekerheid
Financiële omvang in euro’s
Toelichting fout/onzekerheid
G2
Gebundelde uitkering (WWB+WIJ+IOAW+IOAZ+levensond erhoud beginnende zelfstandigen Bbz 2004+WWIK
0
0
n.v.t.
G3
Besluit bijstandsverlening zelfstandigen 2004 (exclusief levensonderhoud beginnende zelfstandigen) G3
0
0
n.v.t.
G5
Wet Participatiebudget (WPB)
0
0
n.v.t.
G6
Schuldhulpverlening
0
0
n.v.t.
G7
Verzameluitkering SZW
0
0
n.v.t.
H1
Ministeriële regeling heroïnebehandeling
0
0
n.v.t.
H5
Vrouwenopvang incl. advies- en steunpunt huiselijk geweld
0
0
n.v.t.
H10
Brede doeluitkering Centra voor Jeugd en Gezin (BDU CJG)
0
0
n.v.t.
