FACILITAIR GEBOUWBEHEER. Onafhankelijk weekblad voor facilitair management en gebouwbeheer in Nederland en Vlaanderen&België

WEEKBLAD

België - Belgique P.B - P.P 2400 Mol Mail BC 30048

FACILITAIR GEBOUWBEHEER

&

P602548

Onafhankelijk weekblad voor facilitair management en gebouwbeheer in Nederland en Vlaanderen

Scholen verzilveren duurzame subsidies ´Exploitatietekorten scholen niet meer te compenseren´

Bezuinigen op kerstuitgaven uit den boze

VIJFDE JAARGANG • NUMMER 199 • WEEK 52 • 22 DECEMBER 2009

Streekproducten veroveren menukaart

Thema: ETEN EN DRINKEN

nl: holapress communicatie b.v., postbus 130, 5550 ac valkenswaard be: holapress communicatie b.v.b.a., heerveldstraat 4, b 3510 hasselt-kermt

EU FM Summit

2010

Hoe Brussel de ontwikkeling van facilitair management beïnvloedt • Hoe ‘workplace engagement’ de productiviteit meetbaar kan verhogen • Wat is ‘high performing huisvesting’ eigenlijk? • Hoe technologie praktisch en

duurzaam ingezet kan worden • Hoe wereldwijd 50% minder vloeroppervlak te realiseren? • Hoe transparantie de markt van vastgoed en facilitair management beïnvloedt • Wat de tastbare resultaten zijn van het Workplace Innovation programma voor de corebusiness • Hoe technologie praktisch en duurzaam ingezet kan worden door de facilitair manager om de mobiliteit van medewerkers te verhogen...

Het werd tijd! Het werd tijd. Eindelijk komt alles en iedereen bij elkaar. De EU FM Summit en vakbeurs Facilitair worden voor het Europese facilitair management dé plek om contact te leggen met corporate real estate, architectuur, IT en HR. Wij noemen het ‘De Nieuwe Wereld van Werken’.

Georganiseerd door:

HoLaPress Conferences Conceptontwikkeling:

Villa FM

Ed Nypels • Fred Kloet • Jan-Peter Kastelein • Hitoshi Kumagai • Young Kim • Evelien Leurs • Ria Oomen • Wim Ledder • Jos Teunissen • Barry Varcoe • Peter de Winter • Sean Jones • Fred Kloet • Gianmaurizio Cazzarolli • Cor van Zadelhoff • Philip Ross • Gordon McMillan • Jannet Day-Strehlow • Bridget Hardy • Henny van Egmond • Aditi Sant …

13, 14 en 15 januari 2010 • Brabanthallen, 's-Hertogenbosch EU FM

Deelnemen? www.fmsummit.eu FMSummit_1_1WK52.indd 1

Summit &

ir Fa

17-12-2009 14:10:40

Colofon

ISSN: 1871-594X

27

Uitgave HoLaPress Communicatie B.V. Postbus 130, 5550 AC Valkenswaard. T. 040 - 208 60 00 F. 040 - 206 01 64 E. [email protected] W. www.weekbladfacilitair.nl REDACTIE Gerben van den Broek, Natascha Geernaert, Nicole Kluijtmans, Ton de Kort, Ralf Pijnenburg (eindredacteur), Ton Rooijakkers (hoofdredacteur), Willem-Jan Schampers E. [email protected] Aan dit nummer werkten verder mee: Alexander Bos, Henny Brullemans, André Derksen, Peter J. Latjes, Rob Masseling, Yvonne Meijer, Nelleke Mulder, Anton Noë en Peter van Oosten. Redactieraad Bernard Drion, Fred Kloet, Iwan Liem,

UITGELICHT

Patrick Wendelen, Ruud van Wezel

Gastvrijheid is de passie van de gastheer Ferdie Olde Bijvank

Vormgeving / dtp

(l), secretaris van het Koksgilde, projectmanager en mede-

Ceciel Biessen, Berbel van Duppen,

initiatiefnemer van de Sterrengids voor de Gastvrijheidszorg.

Angela Groenen

Die passie deelt hij met Theo Pieper, vicepresident van het

Abonnementen Per jaar: 159 euro (excl. BTW), per halfjaar: 95,50 euro (excl. BTW), per kwartaal: 57,50 euro (excl. BTW), opgave via website www.weekbladfacilitair.nl of [email protected]

gilde. ‘Goed eten en drinken in de juiste ambiance kan het medicijngebruik terugdringen en de verblijfsduur in ziekenhuizen verkorten.’

Advertenties Esther Geldens, Liesbeth Habraken, Angeliek van Lieshout T. 040 - 208 60 23 E. [email protected] Opgave adressenrubriek Bedrijvenregister via [email protected] verantwoordelijke uitgever BelgiË Kris Pattyn

6 Innovatoren

8 Gevelreiniging

De beeldbepalende Innovatoren die op het terrein van de Floriade bij Venlo moet verrijzen, wordt elf miljoen euro duurder dan steeds naar buiten is gebracht.

De proef met speciale technieken om de gevels van het Paleis op de Dam in Amsterdam te reinigen en het voegwerk te vervangen, heeft goed uitgepakt. De Rijksgebouwendienst heeft dit bekendgemaakt.

Heerveldstraat 4

7 Inhuur

3510 Hasselt-Kermt Auteursrechten Alle auteursrechten en databankrechten ten aanzien van (de inhoud van) deze uitgave zijn uitdrukkelijk voorbehouden aan HoLaPress Communicatie B.V. c.q. de betreffende auteur

4

NR 199 - 2009

Als de overheid de inhuur van externe medewerkers niet aan banden legt bestaat het gevaar dat de ambtenarensalarissen over enkele jaren tien tot vijftien procent lager liggen dan de markt.

WEEKBLAD FACILITAIR

9 Betalingen Slechte betalers en prijsdalingen bezorgen de middelgrote en kleine ondernemers in de bouw grote kopzorgen. Zij moeten vaak maanden op hun geld wachten.

Inhoud COMMENTAAR

14 Exploitatie

Veel basisscholen hebben moeite om hun exploitatiebegroting sluitend te krijgen. Dat blijkt uit het benchmarkonderzoek ‘Exploitatiekosten Primair Onderwijs 2008’, onder tweehonderd basisscholen. Ook de PO-raad luidt de noodklok, omdat er nog altijd onvoldoende geld beschikbaar zou zijn voor het onderhoud en de schoonmaak van onderwijsgebouwen.

Veel basisscholen hebben moeite om hun exploitatiebegroting sluitend te krijgen. Er is nog altijd onvoldoende geld beschikbaar voor het onderhoud en de schoonmaak van onderwijsgebouwen.

Dat een groot deel van de onderzochte scholen kampt met een negatief exploitatieresultaat, is alarmerend. Ook uit facilitair oogpunt gezien. In veel gevallen gaat dit waarschijnlijk ten koste van andere zaken, zoals de kwaliteit van het schoolgebouw en wellicht ook het onderwijs. Volgens de onderzoekers blijkt uit de resultaten dat het onderwijsveld al enkele jaren aangeeft dat de rijksvergoedingen te laag zijn. Dat lijkt zeker een belangrijke rol te spelen. Ongeveer vijftien procent is bestemd voor de leerling- en gebouwgebonden exploitatie, maar in de praktijk is dat onvoldoende. De tekorten compenseren scholen uit hun reserves óf zij onttrekken gelden uit potjes die eigenlijk bestemd zijn voor andere doeleinden, zo laat de PO-raad weten.

18 Kerst De dure decembermaand is weer in alle hevigheid losgebarsten. Facilitair & gebouwbeheer peilde bij een aantal bedrijven of het economisch zware tij nog invloed had op de eindejaarsuitgaven.

20 Verduurzamen Hogescholen en universiteiten zijn voor 12,5 miljoen euro gesubsidieerd om te verduurzamen. Weekblad Facilitair vroeg verschillende onderwijsinstellingen waar zij het geld voor gebruiken.

10 Brandweer

12 Schoonmaakactie

De Gezamenlijke Vakorganisaties Brandweersector zijn tegen de plannen van minister Guusje ter Horst om de zogenoemde opkomsttijden bij brand en hulpverlening te verhogen.

Werknemers in de schoonmaakbranche gaan actievoeren tegen grote bedrijven die geen oog hebben voor de werkomstandigheden van de schoonmakers die ze inhuren.

11 Keurmerk

34 Biologisch

Er is een keurmerk nodig voor medische apparatuur die door consumenten en patiënten thuis wordt gebruikt, zodat zij kunnen vertrouwen op de kwaliteit ervan.

Consumenten moeten weten dat er risico's kleven aan het eten van biologische producten. Het aspect van de biologische voedselveiligheidrisico's blijft onderbelicht.

Reeds in 2006 hield het ministerie een onderzoek naar de situatie op basisscholen. Er werd vastgesteld dat er onvoldoende geld beschikbaar was voor het onderhoud en de schoonmaak van onderwijsgebouwen. Toch werd hier geen extra geld voor vrijgemaakt, omdat prioriteit gegeven werd aan een andere campagne. Het vak van leerkracht moest een nieuwe impuls krijgen. Zaken als onderhoud, schoonmaak én het binnenklimaat kwamen even op het tweede plan. En dat terwijl veel schoolgebouwen verouderd zijn en een fikse opknapbeurt nodig hebben. Basisschooldirecteuren krijgen dus in veel gevallen te maken met hoge energie- en onderhoudslasten. En zo lijkt er een vicieuze cirkel te ontstaan, die alleen maar kan worden doorgebroken door forse bedragen uit te geven aan verbeteringen, verbouwingen en aanpassingen. Ook de basisscholen zullen dus hun spaargeld moeten aanspreken…

WEEKBLAD FACILITAIR NR 199 - 2009

5

Nieuws Innovatoren wordt fors duurder

D

De Innovatoren, een ontwerp van architect Jo Coenen, moet de blikvanger langs de A73 worden die mensen bewust maakt van de wereldtuinbouwtentoonstelling die in 2012 in Venlo wordt gehouden. Het gaat om een zeer energiezuinige toren die in een soort witte lijst van bijna zeventig meter hoog wordt gebouwd. Projectontwikkelaars zagen geen brood in de bouw van de toren, die na afloop van de Floriade onderdak moet bieden aan kantoren. De provincie schuift daarom z'n eigen voorschriften

De beeldbepalende Innovatoren die op het terrein van de Floriade bij Venlo moet verrijzen, wordt elf miljoen euro duurder dan steeds naar buiten is gebracht. Dat blijkt uit een brief van Gedeputeerde Staten. De provincie heeft steeds gesproken over een bouwbedrag van vijftien miljoen euro.

opzij om het project van de grond te krijgen. Limburg wordt zelf projectontwikkelaar. Volgens de eigen richtlijnen mag de provincie maximaal voor 50 procent in dergelijke projecten stappen. Haast is echter geboden omdat de toren anders nooit voor 2012 klaar kan zijn. De kans bestaat dat de investering nooit wordt terugverdiend, al zei verantwoordelijk gedeputeerde Ger Driessen onlangs in een commissievergadering van Provinciale Staten niet in dat doemscenario te geloven. Op dat moment

werd nog gesproken over vijftien miljoen euro. Nu laten GS echter weten dat er ook nog voor elf miljoen aan ‘programmagelden' naar de toren wordt gesluisd. Dat geld is bestemd voor speciale doelstellingen die de provincie wil behalen. De Floriade is een van die speerpunten. De benodigde extra elf miljoen euro gaan niet volledig in de bouw zitten, schrijven GS. Planvoorbereiding, ontwikkelen van de innovatieve inrichting, verhuurpogingen en rente tellen er ook in mee.

KER S T PAK K ETTEN F O U T B EZ O R GD Het gros van de duizend kerstpakketten van Friese provincieambtenaren is in Den Haag beland, omdat de chauffeur 'per ongeluk' naar het westen reed. De pakketten moesten in twee wagens vanuit Drachten naar het provinciehuis in Leeuwarden worden vervoerd. Volgens directeur Marco Setz van Vos en Setz, het bedrijf dat de kerstpakken levert, was er verwarring over de leveringsdocumenten. 'Iedereen staat dezer dagen onder druk', aldus Setz. 'De chauffeur had Foto SXC

de 850 pakketten op tijd ingeladen, maar reed in plaats van een route van dertig kilometer naar Leeuwarden, tweehonderd kilometer naar Den Haag. Een andere vrachtwagen heeft de pakketten in Den Haag opgehaald en brengt ze alsnog naar Leeuwarden. De chauffeur krijgt ook een kerstpakket, zoals gepland, want overal waar mensen werken worden fouten gemaakt, vindt Setz.

Uitbreiding voor Mauritshuis Het Mauritshuis in Den Haag heeft de opdracht voor uitbreiding van het museum gegund aan Hans van Heeswijk Architecten. Een jury koos unaniem voor zijn ontwerp. 'Een prachtig ontwerp dat recht doet aan de internationale allure van het Mauritshuis', aldus het museum donderdag. Het Mauritshuis wil de beschikbare ruimte flink uitbreiden door een deel van Sociëteit De Witte aan het Plein in Den Haag ondergronds met het museum te verbinden. Hierdoor worden facilitaire functies, zoals de entree, de winkel en het restaurant

6

NR 199 - 2009

aangepast aan de eisen van de 21e eeuw. Door de uitbreiding krijgt het museum er educatieve ruimten en een tentoonstellings- en lezingenzaal bij. Daarnaast is een renovatie van het pand uit 1644 onderdeel van de plannen. In de loop van volgend jaar presenteert het Mauritshuis het ontwerp voor de uitbreiding. Van Heeswijk was ook verantwoordelijk voor het ontwerp van de Hermitage Amsterdam.

Nieuw hoofdkantoor ECB De Europese Centrale Bank (ECB) heeft het groene licht gegeven voor de bouw van een

WEEKBLAD FACILITAIR

nieuw hoofdkantoor in Frankfurt. De ECB schat de kosten van de bouw en de inrichting op 850 miljoen euro. Het nieuwe hoofdkantoor komt te staan aan de oever van de rivier Main in het oostelijke deel van Frankfurt. Het ontwerp bestaat uit twee glazen torens van 185 meter hoog. De bouw moet in het voorjaar van 2010 beginnen. Medio 2014 kunnen de circa 1400 werknemers van de ECB het gebouw betrekken. Die werken nu nog in kantoren verspreid over het bankendistrict van Frankfurt. De bouw liep meer dan twee jaar vertraging op door gesteggel met aannemers over de kosten.

Nieuws ‘Gemeenten hebben geen grip op inhuur’

E

Een veel te hoog bedrag, aldus woordvoerder Ruud Kuin. 'Zeker omdat de werkgevers voor de eigen medewerkers vier jaar willen vasthouden aan de nullijn.' In de afgelopen cao-onderhandelingen boden de werkgevers volgens hem in hun eindbod nul procent loonsstijging voor een periode van twee jaar. Kuin: 'De financiële gevolgen van de crisis worden pas in 2012 merkbaar. Als dat de belangrijkste reden is om nú twee jaar nul procent te bieden, dan gaan ze na 2012 zeker geen loonsverhoging doorvoeren. Het gaat dus niet om twee jaar, maar om minstens vier jaar nul. Het verschil met de salarissen in de markt kan dan oplopen tot tien of vijftien procent. Het resultaat is dat gemeenten straks achteraan staan op de arbeidsmarkt.' ABVAKABO FNV vindt daarom dat gemeenten nú moeten investeren in de eigen medewerkers in plaats van steeds meer externen in te huren. 'Het aantal formatieplaatsen bij gemeenten is sinds 2004 met ongeveer 7000 banen teruggelopen, terwijl de inhuur van het aantal externen steeg met

Als de overheid de inhuur van externe medewerkers niet aan banden legt bestaat het gevaar dat de ambtenarensalarissen over enkele jaren tien tot vijftien procent lager liggen dan de markt. Deze waarschuwing geeft ABVAKABO FNV, die de totale kosten die gemeenten uitgeven aan de inhuur van externe medewerkers rond de 1,7 miljard euro schat.

ongeveer 9000 arbeidsplaatsen. Gemeenten besteden gemeenschapsgeld op totaal onverantwoorde wijze, want vanaf 2004 hebben ze hun formatie wel ingekrompen, maar de benodigde capaciteit wordt via de achterdeur en voor veel meer kosten gewoon weer ingehuurd.' De kosten voor externen zijn volgens Kuin twee tot drie

keer zo hoog als voor medewerkers in vaste dienst. 'Groot probleem is bovendien dat gemeenten geen grip lijken te hebben op de inhuur van externen. Een groot aantal gemeentelijke rekenkamers heeft de afgelopen jaren geconstateerd dat door het ontbreken van beleid de kosten-batenafweging nauwelijks wordt gemaakt.

Hbo laat kansen liggen

het hbo en het bedrijfsleven op landelijk niveau overleggen. Zij moeten afspraken maken over onder meer de inhoud van de opleidingen, de behoefte aan masteropleidingen en stages. Ook de instelling van en de samenwerking met lectoren moet in dat overleg aan de orde komen. In het hbo is ook meer toegepast, praktijkgericht onderzoek nodig, vinden de werkgevers. Zij willen dat de overheid daarvoor geld uittrekt. VNO-NCW en MKB-Nederland vinden ook dat hogescholen een grotere rol moeten spelen in het aanbieden van scholing aan werkenden.

De afstand tussen het hoger beroepsonderwijs en het bedrijfsleven is te groot. Daardoor worden kansen gemist. Als het hbo goed opgeleide studenten met goede kansen op een baan wil afleveren, dan is een inhoudelijke inbreng van het bedrijfsleven in het onderwijs van wezenlijk belang. Dat stellen de werkgeversorganisaties VNO-NCW en MKB-Nederland in de nota 'Stelselmatig samenwerken; een agenda voor hbo en bedrijfsleven', die zij aan het ministerie van Onderwijs en de Tweede Kamer hebben gezonden. Zij willen dat

GR OE NE S TR O O M A A N DE HAV EN

BOMA, leverancier van professionele schoonmaakmaterialen aan de Antwerpse haven, investeert in zonnepanelen. BOMA heeft een installatie gekocht waarmee het volledig in eigen groene stroom kan voorzien worden. Er zijn 420 panelen geplaatst op het 10 000 m2 grote dak van het Benelux-distributiecentrum. Met de aankoop is een bedrag gemoeid van € 305.000.

WEEKBLAD FACILITAIR NR 199 - 2009

7

Nieuws Paleisgevels met succes gereinigd

D

Hein van Rossum, projectmanager van de renovatie, worden bij de gevelreiniging diverse technieken gebruikt. 'We beginnen met stoom om de meest ernstige vervuiling, zoals duivenmest, af te spoelen. Daarna kijken we welke blokken we met droog microstralen behandelen. We blazen dan onder lage druk zogeheten glasmeeldeeltjes op de gevel, wat de vervuiling verder wegpoetst.' Als die beide technieken nog niet genoeg zijn, kan de Rijksgebouwen-

Foto: Internet

Dat maakten stadsdeel Centrum en de Rijksgebouwendienst bekend. Door weersinvloeden en vervuiling werd het zeventiende-eeuwse paleis de afgelopen eeuwen een stuk grauwer en grijzer dan het ooit was. Bovendien hadden de muren oorspronkelijk één kleur, maar zijn er nu verschillen in tinten. De renovatie moet de lichte, egale kleur van het gebouw weer terugbrengen. Dat geldt overigens niet voor de toren van het paleis. Onlangs werd bekend dat er geen geld meer beschikbaar is om die onder handen te nemen. Volgens

De proef met speciale technieken om de gevels van het Paleis op de Dam in Amsterdam te reinigen en het voegwerk te vervangen, heeft goed uitgepakt. De Rijksgebouwendienst heeft de afgelopen tijd gekeken of de restauratiewerkzaamheden geen beschadigingen zouden veroorzaken. Dat is niet gebeurd en dus kan het werk worden voortgezet.

dienst nog laseren. Ook kunnen de gevels nog worden behandeld met een soort krijt, wat de contrasten vermindert. De voegen worden zoveel mogelijk teruggebracht naar zoals ze in de 17e eeuw waren. 'We gebruiken hiervoor een heel fijn soort voegsel en proberen de kleur aan te laten sluiten bij de steen. Visueel oogt het dan alsof de voeg onderdeel is van de steen.' De werkzaamheden moeten eind 2011 af zijn.

CAMERA OP BR A ND WEERA UTO Brandweerauto's in de regio RotterdamRijnmond worden uitgerust met camera's. Het beeldmateriaal van de camera's wordt gebruikt voor de opsporing en vervolging van daders die zich schuldig maken aan geweld tegen hulpverleners. Minister Guusje ter Horst (Binnenlandse Zaken) heeft een subsidie van ruim 125.000 euro verleend voor het cameratoezicht op de brandweervoertuigen. De bewindsvrouw maakte zich eerder sterk voor camera's op ambulances.

Beleggen in erfgoed De Universiteit Leiden heeft een beleggingsfonds opgezet waarmee particulieren en afgestudeerden kunnen beleggen in universitair historisch erfgoed. Het geld dat dit in het laatje brengt, wordt gebruikt om dit erfgoed te renoveren en in stand te houden. Het is de bedoeling dat de universiteit het historische Academiegebouw aan het Rapenburg en de Sterrewacht verkoopt aan het beleggingsfonds, dat de naam Belvédère Academia Leiden University NV draagt. Vervolgens huurt de universiteit die panden voor een lange periode terug. Belvédère financiert de aankoop door de

8

NR 199 - 2009

uitgifte van obligaties. Beleggers in die obligaties krijgen een rentevergoeding. Omdat het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) het fonds de status van cultuurfonds heeft verleend, profiteert het ook van een fiscaal voordeel van 2,5 procent, aldus de universiteit.

Inkoopmacht aan banden Om misbruik van de inkoopmacht te voorkomen wil minister Maria van der Hoeven (Economische Zaken) dat er een gedragscode komt voor grote afnemers en leveranciers. De minister schrijft dat donderdag de Tweede Kamer als reactie op onderzoek

WEEKBLAD FACILITAIR

van onderzoeksbureau EIM. Volgens de gegevens van EIM is de helft van de benaderde mkb-leveranciers de dupe van afspraken die eenzijdig worden gewijzigd. Zo worden betaaltermijnen verlengd en leveringsvoorwaarden aangepast. Mkb'ers merken het in deze crisistijd erg goed als ze hun geld later binnen krijgen. EIM bekeek hoe het eraantoe ging bij de inkoop in de voedingsmiddelenindustrie, dranken, kleding, schoenen, tapijten, vloerbedekking en bouwmateriaal. Geen toevallige keuze, want juist in die sectoren zijn veel kleine leveranciers en weinig grote afnemers, aldus het onderzoeksbureau.

Nieuws Bouw barst bijna van trage betalers

D

Deze waarschuwing geeft de Aannemersfederatie Nederland (AfN), de koepel van mkb-aannemers in de bouw. Van tekenen van herstel is in deze mkb-sector geen sprake. Bijna de helft van de 1700 leden van de federatie had in november onvoldoende orders, zo bleek uit de gepubliceerde maandelijkse peiling van de AfN. Dat is zo'n 10 procent meer dan een maand eerder. Een

Slechte betalers en prijsdalingen bezorgen de middelgrote en kleine ondernemers in de bouw grote kopzorgen. Zij moeten vaak maanden op hun geld wachten. De slechte betaaldiscipline van hoofdaannemers die werk uitbesteden aan mkb-bedrijven, leidt tot faillissementen.

op de drie verwacht de komende maand een daling van het aantal personeelsleden. De verdere verslechtering van het betalingsgedrag van hoofdaannemers is een groot probleem, waar vier op de tien mkb ondernemers mee te maken hebben. 'Het is een grote frustratie', zegt AfN-directeur Wim van der Maas. Drie tot vijf maanden wachten op betaling is volgens hem normaal

Foto: NederSign

KE R K W ORD T I N G E PA K T

geworden. Een jaar, anderhalf jaar geleden werden rekeningen meestal binnen twee maanden betaald. Op de particuliere markt speelt dit probleem volgens Maas niet. De federatie wil dat de overheid in bouwcontracten met grote bedrijven opneemt dat zij onderaannemers op tijd betalen. 'Als de overheid voor haar opdrachtnemers de wettelijke betaaltermijnen hanteert, dient ze ervoor te zorgen dat deze betalingsdiscipline in de hele bouwketen wordt gerespecteerd', stelt federatievoorzitter Henk Klein Poelhuis. De prijzenslag in de sector vormt een minstens zo groot probleem. Driekwart van de leden werd in november geconfronteerd met fors lagere prijzen, aldus de peiling. Het ging om dalingen van 10 procent en meer. 'Prijzen onder de kostprijs zijn al lang geen uitzondering meer.' De prijzenslag is funest voor de bedrijfstak, aldus de federatievoorzitter. 'De lage prijzen van vandaag zijn de richtprijzen van morgen, waardoor de winstgevendheid van de hele sector jarenlang ver beneden peil zal blijven.'

Startsein voor 'verticale stad'

De Arnhemse Eusebius kerk wordt de komende twee maanden volledig ingepakt in een levensgrote afbeelding van de kerk zelf. De kerk zal de komende tien jaar worden gerestaureerd. Bij elke fase in de restauratie wordt het doek van boven af evenredig met de gerealiseerde restauratie verwijderd. Het project wordt gerealiseerd door het bedrijf NederSign uit Duiven. Ook elders in Europa zijn dergelijke projecten gedaan. In Parijs is onlangs het gebouw van de Politieacademie naast de Notre-Dame voorzien van een groot beprint doek en ook in Rotterdam werd de St. Laurenskerk ingepakt.

Wethouder Hamit Karakus (PvdA, wonen en ruimtelijke ordening) heeft het startsein gegeven voor de bouw van De Rotterdam, door de bouwers omschreven als het grootste nieuwbouwproject van Nederland. Deze 'nieuwe verticale stad' op de Wilhelminapier is ontworpen door architect Rem Koolhaas. Het project omvat winkels, kantoren, woningen en een viersterrenhotel. Met het project is een investering gemoeid van 350 miljoen euro. De Rotterdam moet medio 2013 worden opgeleverd. Water uit de Maas, volop aanwezig, zal worden gebruikt om het gebouw te koelen. Het liftsysteem is energiezuinig omdat de energie die vrijkomt als de lift remt wordt hergebruikt. Het bouwbedrijf van de gemeente heeft er 40.000 m2 kantoorruimte gehuurd. Hotelketen NH Hoteles kocht vorig jaar al het hotel van 280 kamers met een congrescentrum.

WEEKBLAD FACILITAIR NR 199 - 2009

9

Nieuws ‘Minister Ter Horst speelt met vuur’

D

De organisaties vinden 'het 'levensgevaarlijk' voor de burgers als de eerste auto later aankomt en ook nog eens met te weinig brandweerlieden. De brandweervakorganisaties vinden het een grote stap terug in de veiligheid voor zowel de burgers als de brandweerlieden. Ze vinden bovendien dat een grote willekeur ontstaat voor de burgers en het bedrijfsleven. Volgens hen is het ook een verspilling van tientallen miljoenen

De Gezamenlijke Vakorganisaties Brandweersector zijn tegen de plannen van minister Guusje ter Horst (Binnenlandse Zaken) om de zogenoemde opkomsttijden bij brand en hulpverlening te verhogen en het aantal brandweerlieden in de eerste brandweerauto te verlagen. Ter Horst wil gemeenten en veiligheidsregio's die mogelijkheid geven.

euro's. De organisaties hebben een eigen 'beter en goedkoper' plan overhandigd aan de Tweede Kamer. Bij brand is een veilige redding met minder dan zes brandweerlieden onmogelijk en wachten op een tweede voertuig is onaanvaardbaar, stellen de vakorganisaties. De brandweerlieden zullen toch aan het werk gaan met alle risico's die

Foto: SXC

SCHOONMAKER belangrijker dan BANKIER

daaraan verbonden zijn. Daarbij komt het feit dat de aankomsttijd per regio kan verschillen. Volgens de vakverenigingen wil de minister juist dat die overal hetzelfde is volgens het Besluit Veiligheidsregio's. De slogan 'elke seconde telt' lijkt met de plannen van Ter Horst rijp voor de geschiedenisboeken, vinden ze. Een woordvoerder van het ministerie bestrijdt de visie van de vakorganisaties. Tot nu toe geldt een officieuze norm, die niet wettelijk is vastgelegd, in de plannen gebeurt dat wel. Voor een brand in een woning geldt een aanrijtijd van acht minuten, voor een verpleeghuis zes minuten en voor een leeggstaand pand op een bedrijventerrein mag de opkomsttijd langer zijn. De gemeenten zeiden de normen niet altijd te halen. Zij mogen volgens de plannen van Ter Horst afwijken van de normen, als dat verantwoord is en ze zo'n beslissing kunnen onderbouwen. Hetzelfde geldt voor het aantal bemanningsleden in de eerste brandweerwagen.

Huisvesting in ijskast

Wie een hoog inkomen heeft is niet altijd belangrijker voor de samenleving dan iemand met een laag salaris. Een schoonmaker kan veel meer van betekenis zijn dan een bankier. Dat stelt de New Economics Foundation in een kritisch rapport waarin de ene na de andere mythe tegen het licht wordt gehouden. Zoals de mythe dat uitzonderlijk talent een hoog salaris moet verdienen, omdat ze anders elders gaan werken. Onzin zegt NEF, de top van de meeste bedrijven zit acht jaar bij dezelfde baas en niet de altijd geciteerde 5,5 jaar. Om wat voorbeelden te noemen van de rekenwijze: voor iedere pond, (€1,10), die bankiers opstrijken, gooien ze tegelijkertijd zeven pond, (€7,73) te grabbel, zo stellen de onderzoekers. Bij schoonmakers is het volgens NEF een heel ander verhaal: die leveren elf euro op voor iedere €1,10 (= 1 pond) die ze in hun loonzakje krijgen.

10

NR 199 - 2009

WEEKBLAD FACILITAIR

De provincie Gelderland gaat vanaf 2011 minimaal 60 miljoen euro per jaar bezuinigen. De besparingen zijn nodig door teruglopende subsidies van de eveneens bezuinigende rijksoverheid. Het Gelderse college van Gedeputeerde Staten heeft de bezuinigingsplannen samengevat in een startnotitie. Het provinciebestuur heeft al per direct besloten tot een vacaturestop voor geselecteerde functies, beperking van de inhuur van externe krachten en terughoudendheid in het aangaan van meerjarige verplichtingen. Een besluit over nieuwe huisvesting voor de provincie verdwijnt voorlopig in de ijskast. Gelderland staat te boek als een van de rijkste provincies van Nederland. De provincie beurde onlangs 4,4 miljard euro voor de verkoop van energiebedrijf Nuon aan het Zweedse Vattenfall. Dat geld gaat op een bankrekening en met de rente financiert Gelderland projecten.

Nieuws ‘Medische technologie heeft keurmerk nodig’

H

verboden door de Inspectie voor Volksgezondheid omdat niet zeker was dat de test betrouwbaar was. Onbetrouwbare testuitslagen leveren in sommige gevallen niet alleen een gevaar voor die gebruiker op, maar ook voor de volksgezondheid, wanFoto: Simac

Het is belangrijk dat medische technologie voor thuis betrouwbaar is en gemakkelijk te gebruiken. Wie medische apparaten en testjes verkeerd gebruikt of de meetgegevens niet goed interpreteert, loopt kans zich onnodig zorgen te maken, of juist een belangrijk waarschuwingssignaal over het hoofd te zien. Producten die niet goed werken, kunnen grote risico's met zich mee brengen. Zo is in 2007 een thuistest op hiv

Er is een keurmerk nodig voor medische apparatuur die door consumenten en patiënten thuis wordt gebruikt, zodat zij kunnen vertrouwen op de kwaliteit ervan. Daarnaast moeten mensen bij het gebruik begeleiding kunnen krijgen, zodat zij de apparatuur correct kunnen bedienen en zij weten wat ze aan bijvoorbeeld testuitslagen hebben. Dat bepleit het Rathenau Instituut in het rapport 'Medische technologie: ook geschikt voor thuisgebruik'.

 Het is belangrijk dat medische technologie voor thuis betrouwbaar is en gemakkelijk te gebruiken.

Klimaattop niet echt zuiver De klimaattop in Kopenhagen veroorzaakt net zoveel uitstoot van kooldioxide als 660.000 inwoners van Ethiopië of 2300 Amerikanen in een jaar tijd. Nog niet eerder in de geschiedenis leverde een internationale conferentie over het klimaat zoveel schade op voor het leefmilieu op aarde. Dat blijkt uit cijfers die zijn vrijgegeven door de autoriteiten in Denemarken, organisator van de top. Duizenden staatshoofden, ministers, ambtenaren, journalisten en lobbyisten zijn naar het Scandinavische

land gekomen om de top bij te wonen, in grote meerderheid per vliegtuig. Bij elkaar opgeteld zijn zij goed voor een uitstoot van 46.200 ton CO2.

Europarlement zit aan plafond Het gebouw van het Europarlement in Straatsburg heeft opnieuw problemen met plafonds. Enkele grote plafondplaten in de kantoren van een groep Nederlandse ambtenaren zijn naar beneden gevallen. 'Als daar iemand had gezeten, was die waarschijnlijk dood geweest', aldus een ambte-

neer mensen ongemerkt met een besmettelijke ziekte blijven rondlopen. Het Rathenau Instituut ziet twee wegen waarlangs tot kwaliteitswaarborg kan worden gekomen. Producenten van zorgtechnologie kunnen een keurmerk in het leven roepen. Eerder al pleitte de Gezondheidsraad voor een keurmerk voor zelftests en screenings. Het Rathenau Instituut pleit voor een keurmerk voor een breder palet aan voor medische zelfzorgproducten en -diensten. Daarnaast is het belangrijk dat consumenten begeleiding en coaching kunnen krijgen bij het gebruik van de apparatuur. Volgens het Rathenau Instituut zou dat het beste kunnen worden georganiseerd door een samenwerking van consumentenorganisaties, patiëntenorganisaties en door mensen die in de zorg werken. Tenslotte is het wenselijk dat ook de overheid bijstuurt door het gericht inzetten van subsidies voor de ontwikkeling van nieuwe zorgtechnologie. Producten en diensten voor medische zelfzorg zijn sterk in opkomst. De afgelopen jaren zijn bijvoorbeeld bloeddrukmeters voor thuis en allerlei genetische zelftests op de markt gekomen. Ook de vraag van consumenten naar zelfzorgproducten groeit; mensen nemen graag zelf de regie over hun gezondheid. naar. De ambtenaren waren op het moment van het incident nog afwezig of onderweg. Zo'n twintig à dertig bureaus zijn verplaatst naar de gangen. Een woordvoerster van het parlement stelt dat een deel van het plafond losliet door lekkage tijdens werkzaamheden. Zo'n anderhalf jaar geleden stortten grote betonnen dakdelen op de vergaderzaal van de Europarlementsleden. Wegens het risico en reparaties kon het parlement toen ruim twee maanden niet in Straatsburg vergaderen. Het parlement beschikt ook over eenzelfde gebouw in Brussel.

WEEKBLAD FACILITAIR NR 199 - 2009

11

Nieuws Schoon genoeg van opdrachtgevers

D

gaan. Zij komen op steeds meer plekken in opstand, want het voortduren van de huidige situatie is onacceptabel. De omzethonger van de schoonmaakbedrijven en de bezuinigingsdrift van de opdrachtgevers leiden tot een 'race to the bottom' in de schoonmaaksector.'

verantwoord ondernemen voldoen.' De vertegenwoordigers van de schoonmakers vroegen enkele weken geleden een groot aantal van de belangrijkste opdrachtgevers van schoonmaakbedrijven zich te scharen achter een oproep voor betere werkomstandigheden voor schoonmakers. Slechts een instelling, de Vrije Universiteit, reageerde positief. De andere bedrijven, waaronder ABN Amro en ING, lieten volgens Meyer niets van zich horen. In eerste instantie richten de schoonmakers zich de komende tijd op ludieke acties en zijn stakingen nog niet aan de orde, aldus de vakbondsbestuurder. 'Maar als het moet, wordt het menens. Dan zijn de schoonmakers bereid ver te

Station Ede op de schop

Foto: HLP

De schoonmakers eisen vooral betere toegang tot vakopleidingen en taalcursussen. Zij verwijten grote bedrijven vooral op zoek te zijn naar het goedkoopste schoonmaakbedrijf, zonder te letten op de werkomstandigheden van de schoonmakers. Schoonmaakbedrijven zouden daardoor massaal de afspraken uit de cao voor schoonmakers aan hun laars lappen. 'Schoonmaakbedrijven zijn makke lammetjes', zei bestuurder Ron Meyer van FNV Bondgenoten. 'Daar valt niets van te verwachten zolang de grote bedrijven die schoonmakers inhuren niet inzien dat het anders moet. Die bedrijven gaan we nu net zolang lastigvallen totdat ze aan hun eigen doelstellingen voor

Werknemers in de schoonmaakbranche gaan actievoeren tegen grote bedrijven die geen oog hebben voor de werkomstandigheden van de schoonmakers die ze inhuren. Dat hebben vertegenwoordigers van de werknemers vorige week besloten op een bijeenkomst in Amsterdam.

Het stationsgebied in Ede gaat flink op de schop. Minister Camiel Eurlings van Verkeer maakte vorige week bekend dat hij veertig miljoen bijdraagt aan de ontwikkeling van het gebied. Dat bedrag komt bovenop de 131 miljoen die de gemeente Ede en de provincie Gelderland in het project steken. Het spoor verdeelt Ede nu nog in twee delen. De bijdrage van Eurlings moet Ede helpen de twee delen van de stad te verbinden. Zo wordt het station Ede-Wageningen verplaatst en komen er ongelijkvloerse kruisingen met het spoor voor auto's, fietsen en voetgangers. De gemeente past de infrastructuur rond het station aan en maakt er een hoogwaardige OV-knooppunt van.

Verpleging stukken duurder

 Schoomaakbedrijven zijn momenteel verwikkeld in een hevige concurrentiestrijd.

De uitgaven aan verpleging en verzorging stijgen tot 2030 jaarlijks met 3,4 procent. Oorzaak van die stijging is onder meer het gevolg van stijgende prijzen en meer behoefte aan zorg. Dat is de verwachting van het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP), zo staat in de publicatie 'Vergrijzing, verpleging en verzorging'. 'Het gebruik van zorg stijgt minder snel dan op basis van de vergrijzing kon worden verwacht, omdat de ouderen van de toekomst gezonder en hoger opgeleid zijn dan de ouderen van nu', stellen de onderzoekers. Bijna 10 miljard euro werd in 2005 betaald aan de collectieve uitgaven aan verpleging en verzorging. Dat is exclusief uitgaven voor persoonsgebonden budgetten en kapitaallasten. De sector verpleging en verzorging is een van de belangrijkste onderdelen van de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ).

Agenda

D

Donderdag 7 januari, The Village Office te Houten: Verdieping 'Innovatief Klachtenmanagement'. Organisatie: Nederlands Vastgoedmanagement Platform (NeVaP) Informatie: www.nevap.nl Maandag 11 tot en met donderdag 14 januari, Amsterdam RAI: Horecava 2010. Organisatie: RAI Informatie: www.horecava.nl Woensdag 13 tot en met vrijdag 15 januari 2010, Brabanthallen te 's-Hertogenbosch: Vakbeurs Facilitair. Organisatie: HoLaPress Communicatie. Informatie: www.vakbeursfacilitair.nl Woensdag 13 januari, Brabanthallen te 'sHertogenbosch: OSB-congres en -nieuwjaarsreceptie. Organisatie: Ondernemersorganisatie Schoonmaak- en Bedrijfsdiensten. Informatie: www.osb.nl Woensdag 13 januari, Brabanthallen te 'sHertogenbosch: NieuwJaars Meet & Greet.

Organisatie: F-Mex. Informatie: www.fmex.com Donderdag 14 januari, Brabanthallen te 's-Hertogenbosch: FMN Nieuwjaarbijeenkomst. Organisatie: Facility Management Nederland. Informatie: www.vakbeursfacilitair.nl Donderdag 14 januari, Kasteel De Wittenburg te Wassenaar: Nieuwjaarsreceptie Vereniging van Particuliere Beveiligingsorganisaties (VPB). Informatie: www.vpb.nl Donderdag 21 januari, Visio te Huizen: Congres 'Crisis; pas op de plaats of ramsnelheid?' Organisatie: Facility Management Nederland/NEVI Facilitaire Inkoop. Informatie: www.fmn.nl Woensdag 27 januari, Ahoy Rotterdam: vakbeurs GEVEL. Organisatie: VNU Exhibitions. Informatie: www.vnuexhibitions. com

Woensdag 27 tot en met vrijdag 29 januari, Ahoy Rotterdam: Licht & Architectuur 2010. Organisatie: VNU Exhibitions. Informatie: www.vnuexhibitions.com Donderdag 4 februari, 's-Hertogenbosch: symposium over belang van smakelijk eten en hoe professionals smakelijk eten kunnen bevorderen. Organisatie: FCSI Nederland. Informatie: www.fsci.nl Dinsdag 9 februari, Travium te Nijmegen: Jaarcongres 'CMS in de Overheid’. Organisatie: CKC Seminars. Informatie: www. cmsindeoverheid.nl Dinsdag 9 februari, Cinemec in Ede: Symposium 'Investeren in Besparen'. Organisatie: SenterNovem. Informatie: www.senternovem.nl Donderdag 11 februari, Utrecht: Bijeenkomst 'Relevante jurisprudentie aanbestedingen'. Informatie: www.winadvies.nl

BOB

WEEKBLAD FACILITAIR NR 199 - 2009

13

Achtergrond Veel basisscholen hebben moeite om hun exploitatiebegroting sluitend te krijgen. Dat komt naar voren uit het tweede benchmarkonderzoek ‘Exploitatiekosten Primair Onderwijs 2008’ van het Bossche adviesbureau Hevo. Er is volgens de PO-raad nog altijd onvoldoende geld beschikbaar voor het onderhoud en de schoonmaak van onderwijsgebouwen.

PO-raad luidt noodklok

Foto: SXC

‘Exploitatietekorten basisscholen zijn niet langer te compenseren’

 De laatste jaren is de prioriteit gegeven aan een campagne om het vak van leerkracht een nieuwe impuls te geven.

Bijna 200 basisscholen namen deel aan het benchmarkonderzoek en ook de POraad verleende haar medewerking aan het onderzoek. Het belangrijkste doel van het onderzoek is dat basisscholen hun eigen exploitatiegegevens kunnen vergelijken met die van collega-scholen. Aan de hand van deze vergelijking kunnen zij bepalen of er maatregelen moeten worden genomen. Uit het onderzoek blijkt dat een groot deel van de deelnemende scholen kampt met een negatief exploitatieresultaat. In veel gevallen gaat dit waarschijnlijk ten koste van

14

NR 199 - 2009

andere zaken, zoals de kwaliteit van het schoolgebouw en wellicht ook het onderwijs. ‘We hebben geen specifiek onderzoek gedaan naar de oorzaak van dit probleem,

van Hevo. ‘Het onderwijsveld geeft al enkele jaren aan dat de vergoedingen te laag zijn. Dat lijkt zeker een belangrijke rol te spelen. De scholen zullen dit probleem samen met

Scholen maken soms 25 jaar gebruik van zelfde noodlokalen maar zowel bij de gebouwgebonden exploitatie als bij de leerlinggebonden exploitatie kampen de meeste scholen met een tekort’, zegt projectleider Willem-Jan Adriaanssen

WEEKBLAD FACILITAIR

het ministerie van onderwijs moeten oplossen.’ Volgens Gertjan van Midden, adviseur van de PO-raad, bevestigen de uitkomsten van het benchmarkonderzoek nog maar

Achtergrond

Foto: Gemeente Oudewater

eens dat de rijksvergoeding voor basisscholen verre van toereikend is. ‘Zo’n 15 procent van de rijksvergoeding is bestemd voor de leerling- en gebouwgebonden exploitatie, maar in de praktijk is dat onvoldoende. De tekorten compenseren scholen uit hun reserves óf zij onttrekken gelden uit potjes die eigenlijk bestemd zijn voor andere doeleinden’, zegt Van Midden. Hij geeft aan dat het ministerie van onderwijs op de hoogte is van de situatie. ‘Reeds in 2006 heeft het ministerie een onderzoek gehouden naar de situatie op basisscholen en vastgesteld dat er onvoldoende geld beschikbaar was

gen voor de energie- en onderhoudslasten. Daarnaast bestaan er ook grote verschillen in het aantal vierkante meters bruto vloeroppervlak, wat van invloed kan zijn op het binnenklimaat. Ook dat is op vele scholen een probleem. Het onlangs gepresenteerde rapport ‘Gezond en Goed. Scholenbouw in topconditie’ toont aan dat van de circa 1,5 miljoen leerlingen in het basisonderwijs 80 procent is gehuisvest in schoolgebouwen met een slecht binnenklimaat. ‘Het was al lang bekend dat het binnenklimaat op veel scholen niet goed is’, stelt Van Midden. ‘Dit onderzoek is opnieuw een bevestiging dat het normstelsel voor onderwijsgebouwen aan vervanging toe is. Het huidige stelsel stamt uit de jaren ’80 van de vorige eeuw. Daarin wordt bijvoorbeeld nog steeds uitgegaan van gebouwen met enkel glas en wordt geen rekening gehouden met buitenzonwering.’ Verder blijkt dat scholen in een aantal gevallen soms wel 25 jaar gebruikmaken van dezelfde noodlokalen. ‘De wereld is veranderd. Destijds voldeed het normstelsel, maar inmiddels is het achterhaald. Als PO-raad doen wij momenteel onderzoek naar het stelsel voor onderwijshuisvesting. In februari 2010 presteren wij de resultaten van dit onderzoek. Daarin presenteren wij een groot aantal verbetervoorstellen.’

Kans grijpen Adriaanssen ziet verschillende mogelijkheden om de exploitatie van basisscholen te verbeteren. ‘Door de benchmark krijgen individuele scholen duidelijk zicht op welke onderdelen zij goed scoren en welke

voor het onderhoud en de schoonmaak van onderwijsgebouwen. Toch werd hier destijds geen extra geld voor vrijgemaakt, omdat prioriteit gegeven werd aan een campagne om het vak van leerkracht een nieuwe impuls te geven. Maar inmiddels zijn de exploitatietekorten door de basisscholen niet meer te compenseren.’

Slecht binnenklimaat Verder valt op dat het gebouwenbestand van de deelnemende scholen behoorlijk oud is. Dit heeft in veel gevallen negatieve gevol-

Financiering primair onderwijs De inkomsten in het primair onderwijs bestaan uit het budget dat door het ministerie van onderwijs wordt toegekend voor personeel (salarissen) en het budget voor materiële instandhouding (mi) van het gebouw en de school. Deze mi-vergoeding is een kalenderjaarvergoeding, uitgedrukt in een lumpsumbedrag. De vergoeding bestaat uit een gebouwgebonden deel en een leerlinggebonden deel. De gebouwgebonden vergoeding wordt berekend door aan elke groep leerlingen een genormeerd aantal vierkante meters bruto vloeroppervlak (bvo) te verbinden. Dit aantal vierkante meters wordt vervolgens met een bepaald bedrag aan kostenvergoedingen vermenigvuldigd. De leerlingafhankelijke vergoeding is bestemd voor diverse facilitaire kosten, zoals middelen (onder andere meubilair en leerpakket), administratie, onderhoudsbeheer en bestuur). Deze vergoeding wordt per school berekend met een vaste voet en een bepaald bedrag per leerling.

ten scholen in geval van nieuwbouw zeker de kans grijpen om optimale onderwijsfaciliteiten te realiseren, met duurzame en goed exploiteerbare huisvesting.’ Volgens Van Midden is het belangrijk dat het ministerie van onderwijs zich de komende periode niet meer alleen focust op de arbeidsvoorwaarden voor leerkrachten in het basisonderwijs. ‘Geld is niet alles voor mensen. Ook de werkomgeving is be-

'Normstelsel voor onderwijsgebouwen is aan vervanging toe' zaken voor verbetering vatbaar zijn. Scholen kunnen vervolgens per onderdeel gaan bepalen wat de oorzaak is en hoe het probleem opgelost kan worden. Daarbij kan het gaan om gedragsmaatregelen, zoals bij energiebesparing deels het geval is, of organisatorische maatregelen om bijvoorbeeld de schoonmaak te verbeteren. Technische maatregelen kunnen vaak het meest efficiënt worden gerealiseerd in combinatie met verbouw of renovatieplannen. Verder moe-

langrijk. Je kunt onderwijzers wel een goed salaris bieden, maar als zij vervolgens les moeten geven in een niet goed onderhouden gebouw met een slecht binnenklimaat werkt dat niet bevorderend. De overheid moet zich naast de personele kant daarom ook meer gaan richten op de materiële kant van het basisonderwijs, want anders zullen zij nooit het optimale rendement uit hun investeringen halen.’  Gerben van den broek

WEEKBLAD FACILITAIR NR 199 - 2009

15

Achtergrond Energiebeheer zorginstellingen Rijnmond nog lang niet op orde

‘Belangrijk om mensen te m Ruim negentig procent van de zorginstellingen in de regio Rijnmond hadden tot voor kort hun energiebeheer nog niet op orde. Dit blijkt uit de zogeheten ‘milieudoelenaanpak’ van DCMR Milieudienst Rijnmond, een onderzoek onder 133 zorginstellingen in deze regio. Het te grote energieverbruik zorgt voor een enorme kostenpost en tonnen extra CO2 in de lucht. Energie besparen is winst boeken voor klimaat en portemonnee. Dit voordeel kan oplopen tot twintig procent.

Met de uitvoering van milieudoel energie controleert de DCMR Milieudienst Rijnmond bedrijven en instellingen op het treffen van energiebesparende maatregelen. Onlangs was de zorg aan de beurt. Daarmee is het één van de eerste sectoren die volgens milieudoelenaanpak zijn doorgelicht. In totaal 133 locaties werden bezocht, onder te verdelen in verzorgingshuizen, psychiatrische ziekenhuizen, huizen voor gehandicapten en overige instellingen. Mario Bakker, lid van het directieteam van DCMR: ‘Het grootste euvel is dat veel organisaties niet bijhouden hoeveel energie er wordt verbruikt.’ Als een instelling jaarlijks meer dan vijftigduizend kilowatt per uur of 25.000 kubieke gas gebruikt, is deze door DCMR op besparingsmaatregelen doorgelicht, die zich doorgaans binnen vijf jaar terugverdienen. ‘De milieudoelenaanpak voorkomt dat de instellingen een kostbaar energiebesparingsonderzoek moeten verrichten’, vertelt Bakker. ‘Zij kunnen direct met de maatregelen aan de slag. Sinds 1 januari 2008 geldt het Activiteitenbesluit, dat instellingen verplicht om alle energiebesparende maatregelen te nemen, die binnen vijf jaar zijn terugverdiend. Wij ondersteunen betrokkenen daarin.’ In het onderzoek is berekend dat de CO2uitstoot, als gevolg van het energiegebruik in de instellingen, gemiddeld op 581 ton ligt. Dat is gelijk aan ongeveer honderdvijftig huishoudens. DCMR hoopt dat met relatief eenvoudige maatregelen ongeveer

16

NR 199 - 2009

tien procent kan worden bespaard. Bakker: ‘Dat komt neer op een reductie van zo’n 7.200 ton aan CO2. Zoals al eerder gezegd, kan de winst oplopen tot uiteindelijk twintig procent.’ Bakker verwacht dat zorginstelling wel te porren zijn voor de maatregelen, want nu ze hun vastgoed in eigen beheer hebben, draaien ze ook zelf voor de kosten op. Piet Meijer, directeur Meijer Energie- & Milieumanagement, adviseert onder meer aangepaste verlichting en bewegingssensoren aan te brengen. Ook extra isolatie scheelt een stuk, evenals het goed bijhouden van de kosten van elektriciteit-, stooken waterverbruik. Opvallend is dat van het totale energiegebruik in de onderzochte instellingen, ongeveer 35 procent wordt gebruikt voor verlichting. ‘Daar kan dus zeker op worden bespaard’, aldus Meijer. Het bijhouden van de energiegegevens is een belangrijke stap richting besparen van energie en kosten. Door inzicht in de verbruiken, wordt duidelijk waar het meeste bespaard kan worden. Een goed voorbeeld van een instelling die meteen van start is gegaan met het aanpakken van het energiegebruik, is De Zellingen. Deze is ontstaan

 Van het totale energiegebruik in de onderzochte instellin

in 2007 en bestaat uit Thuiszorg De Zellingen in Capelle aan den IJssel en Krimpen aan den IJssel, verpleeghuis Rijckehove in Capelle aan den IJssel, zorgcentrum Crimpenersteyn in Krimpen aan den IJssel en zorgcentrum Chrysanthemum in Nieu-

DCMR Milieudienst Rijnmond De DCMR Milieudienst Rijnmond is de gezamenlijke milieudienst van de provincie ZuidHolland en zestien gemeenten in het Rijnmondgebied. Voor de 1.2 miljoen inwoners in de regio streeft de DCMR naar het verlagen van de milieudruk in de Rijnmond. De DCMR verleent milieuvergunningen en houdt toezicht op deze vergunningen bij 23.000 bedrijven. Daarnaast ondersteunt de DCMR gemeenten, overheidsinstellingen en bedrijven regionaal, nationaal en internationaal bij milieuvraagstukken.

WEEKBLAD FACILITAIR

Foto: Het Nieuwsblad

Achtergrond

Foto: SXC

motiveren’

 De Zellingen wil jaarlijks twee procent besparen ten opzichte van 2007.

ngen wordt ongeveer 35 procent gebruikt voor verlichting.

werkerk aan den IJssel. Anky van Geel, manager facilitaire dienst van de Stichting Zorgbeheer De Zellingen, heeft in haar portefeuille onder meer technische dienst en bouw & huisvesting. ‘We hebben onszelf tot doel gesteld om jaarlijks twee procent te besparen ten opzichte van 2007. Zonder dat de cliënten er last van ondervinden. Dit willen we doen door het invoeren en borgen van energiezorg, de koppeling tussen gebouwonderhoud en energiebesparing en het uitvoeren van technische maatregelen (relatie energiebesparingsplan en meerjarenonderhoudsPlan,

red.). Daarvoor is allereerst capaciteit en budget beschikbaar gesteld en is een aparte coördinator facilitaire dienst benoemd, die verantwoordelijk is voor onder meer energiezorg. Bovendien worden de resultaten meegenomen in ons jaarbeeld.’ Daarnaast is het volgens Van Geel van belang om de medewerkers, cliënten en bezoekers voor te lichten over het (nieuwe) beleid van de organisatie. ‘Je moet dan denken aan snel en adequaat afhandelen van klachten over bijvoorbeeld de temperatuur. Maar ook het overleggen met het personeel wat zij kunnen doen: lichten uit, pc/monitor uitzetten, apparaten niet op standbye laten staan, telefoonopladers uit stopcontact et cetera. En als er resultaten zijn behaald, is het goed om dat ook uit te dragen. Daarmee worden de mensen gemotiveerd.’

Stimulerend Bakker is van mening dat, gelet op de onbekendheid van energiebesparing binnen de gezondheidsector, het regulerend spoor vanuit de Wet milieubeheer moet worden aangevuld met een stimulerend en voor-

lichtend spoor van DCMR. ‘Om te beginnen door de resultaten van ons onderzoek terug te koppelen richting directies en facilitair managers uit de sector. Zij kunnen concreet met de resultaten aan de slag. Daarbij is het van belang dat zij energiebeheer integraal gaan opnemen in hun bedrijfsvoering. Bijvoorbeeld door het regelmatig monitoren van energiegebruik. Daardoor wordt bewustwording gecreëerd.’ Ook voor het betrekken van een gebouw, de inkoop van diensten en installaties kunnen ten aanzien van energieprestaties eisen worden gesteld aan de aanbieders. Bakker: ‘Naast dat het efficiënt omgaan met energie een wettelijke plicht is, biedt een actief energiebeheer voordelen voor het klimaat, is het goed voor het imago van de zorginstelling en verdient het zich uiteindelijk terug op de exploitatierekening.’ De helft van de onderzochte instellingen heeft inmiddels een plan van aanpak gemaakt. De rest krijgt tot 5 februari 2010 de tijd. Is er dan niks gebeurd, dan legt DCMR maatregelen op. Daarbij sluit Bakker boetes niet uit.  Willem-Jan Schampers

WEEKBLAD FACILITAIR NR 199 - 2009

17

Achtergrond Bedrijven die budget wel bijstellen, doen dit drastisch

Bezuinigen op decemberuitgaven u De dure decembermaand is weer in alle hevigheid losgebarsten. Ook voor bedrijven zijn de feestdagen ieder jaar opnieuw een aanzienlijke kostenpost. Niet alleen de jaarlijkse Sinterklaasviering drukt zwaar op de begroting, ook aan de kerstpakketten voor medewerkers en het geven van een Nieuwjaarsborrel hangt een prijskaartje. Facilitair & gebouwbeheer peilde bij een aantal Nederlandse bedrijven of het economisch zware tij van het afgelopen jaar nog invloed had op de eindejaarsuitgaven.

‘Nee’, zegt Brigit Koek van de Haagse Hogeschool resoluut. ‘Bij ons is de investering gelijk gebleven.’ Dit ondanks het wegvallen van de kosten voor de aanschaf en het plaatsen van een metershoge kerstboom in de centrale hal, een beslissing die onlangs veel stof deed opwaaien. ‘Dit jaar is gekozen voor een lichtvoetige insteek voor de kersversiering. In plaats van met een boom is de hal met onder meer lichtgordijnen versierd. Ook de papieren nieuwjaarskaart staat in het teken van licht. Dit komt terug in de tekst én in de vormgeving’, aldus Koek. Ook DRU Verwarming, producent van haarden en kachels, kiest ieder jaar voor een specifiek thema. Zo ook dit jaar. ‘Wij doen alles gewoon zoals andere jaren. Natuurlijk merken wij ook wel iets van de crisis, maar wij zien geen reden om nou te gaan bezuinigen op kerst’, aldus DRU-directeur Rein Gelten. Hij vervolgt: ‘Dit jaar staat ons kerstpakket in het teken van gezelligheid. Als extra thema hebben we voor ‘zilver’ gekozen. In het pakket zitten van allerlei boodschappen: snacks, snoeperijen, maar ook een goede fles rode wijn. Verder zit er altijd een wat duurder cadeau in.’

18

NR 199 - 2009

Ook het kerstpakket van telecomaanbieder KPN moet het gevoel van lekker samenzijn tijdens de feestdagen oproepen. ‘Dit jaar is ons kerstpakket gebouwd rondom het kookboek ‘Hartverwarmend’ van Resto Vanharte, een onafhankelijke organisatie die met haar restaurants probeert het sociaal isolement waarin bepaalde groepen mensen in Nederland zitten te doorbreken’, aldus Marion van Dam, director Internal Communications bij KPN. Over de precieze inhoud van het kerstpakket doet ze geen mededelingen, want ‘dat is nog een verrassing’. Wel laat ze weten dat de economische crisis geen enkele impact gehad

WEEKBLAD FACILITAIR

heeft op de inhoud van het pakket of op andere eindejaarsgerelateerde activiteiten. ‘De kerstpakketten worden bezorgd op het huisadres van onze medewerkers’, benadrukt Van Dam. InterNext Relatiegeschenken heeft dan niet de indruk dat bedrijven als gevolg van de economische recessie minder geld uitgeven aan kerstpakketten. ‘De bestellingen kwamen weliswaar wat later op gang, maar de meeste klanten besteden evenveel als vorig jaar’, aldus een woordvoerder aldaar. ‘Bedrijven die hun budget wel hebben bijgesteld, hebben dat ook heel drastisch gedaan. Die geven dus óf helemaal geen kerstpakket meer óf echt

Achtergrond En dat laatste is in een tijd van onpopulaire maatregelen van het grootste belang’, aldus Trimbos. ‘Helemaal mee eens’, zegt Essent-woordvoerder Hendriks. ‘Daarom bieden wij ons personeel ook een kerstpakket aan en worden er per afdeling kerstlunches en nieuwjaarsborrels georganiseerd.’ Hetzelfde geldt voor KPN en de gemeente Valkenswaard. Ook directeur Gelten van DRU Verwarming vindt het heel belangrijk aandacht te schenken aan kerst. ‘De kerstviering is toch een moment waarop je met je personeel samen kunt zijn. Een moment om je mensen een klein beetje te verwennen met wat cadeautjes, een lekker hapje en een drankje en om gewoon gezellig wat te kletsen met elkaar. Daarnaast is het ook een evaluatiemoment waarbij wij kijken hoe het afgelopen jaar is verlopen.

Foto: SXC

Foto: Arcel

uit den boze

dit jaar veel kerstpakketten op een of andere manier in het teken van duurzaamheid te staan. Bert Hendriks van energiebedrijf Essent verklaart bijvoorbeeld: ‘Wij houden rekening met people, planet en profit door in onze kerstpakketten te werken met fair trade producten.’ De gemeente Valkenswaard gaat nog een stapje verder. Een woordvoerder vertelt: ‘Onze mensen hebben de keuze uit verschillende duurzame pakketten, maar kunnen ook kiezen om het geld dat is vrijgemaakt voor hun kerstpakket te doneren aan een goed doel.’ Ook de Haagse Hogeschool denkt mee over een betere leefomgeving. Koek: ‘Onze medewerkers ontvangen geen kerstpakket, maar een bon. Een gedeelte van het bedrag dat normaal gesproken zou worden uitgegeven aan een kerspakket wordt gedoneerd aan ons eigen Hopjesfonds. Studenten die stage willen gaan lopen in een ontwikkelingsland - en een financiële bijdrage willen leveren aan een duurzaam ontwikkelingsproject - kunnen hierop aanspraak maken.’ Daarnaast organiseert de Haagse Hogeschool een zogeheten ‘give and takeactie’. ‘In het kader van het milieu, duurzaamheid en het nut van recycling vindt er een inzameling van spullen plaats in onze centrale hal. Iedereen kan wat hij of zij niet meer gebruikt op een tafel leggen en er eventueel ook weer iets moois van afhalen. De spullen die aan het eind van de dag overblijven, worden geschonken aan de Haagse Voedselbank’, aldus Koek.

Onderschatting

een kleinigheidje.’ Een van die bedrijven, die het zich door de economische crisis niet kan permitteren diep in de buidel te tasten, is bank-verzekeraar SNS REAAL. ‘Op alle gebieden moeten wij enorm op de kosten letten. Het feit dat we geen kerstpakketten uitdelen is puur uit het oogpunt van bezuinigingen’, zegt senior adviseur Concern Communicatie Ronald Kooren desgevraagd. Ter vervanging van het kerstpakket stuurt de bank-verzekeraar haar werknemers dit jaar een kerstkaart.‘Dit doen wij wel digitaal, om drukkosten te besparen. Daarnaast is het ook nog eens beter voor het milieu’, aldus Kooren. Sowieso lijken

Volgens het Rotterdamse evenementenbureau aRTi Producties is allemaal 'een paar tandjes minder dit jaar’, aldus Robbert Trimbos, een van de oprichters van aRTi Producties. ‘Het is niet dat bedrijven niets meer doen, maar de meesten geven een interne borrel in plaats van grote themafeesten met live artiesten. Andere jaren zag je dat toch veel meer gebeuren.' Het evenementenbureau vreest dat het management binnen het Nederlandse bedrijfsleven de waarde van het vieren van kerst onderschat. ‘Een belangrijke rol van de kerstviering is het tonen van waardering richting het personeel, wat niet alleen de ultieme katalysator is voor verbeteringen, maar ook voor het verkrijgen van begrip.

Kortom: een heel belangrijk moment om het jaar goed af te sluiten.’ SNS REAALadviseur Kooren is echter een heel andere mening toegedaan. ‘Wij denken dat het geven van kerstpakketten en het vieren van kerst helemaal geen grote rol spelen in de motivatie van ons personeel. Je kunt je personeel ook op een andere manier een blijk van waardering geven. Het belangrijkste is denk ik dat je als leidinggevende op zijn tijd wat complimentjes geeft. Waardering hangt niet af van een kerstpakket of een banketletter met Sinterklaas.’ Om daar nog aan toe te voegen: ‘Die laatste is overigens ook afgeschaft dit jaar.’  Eline Cox Natascha Geernaert

WEEKBLAD FACILITAIR NR 199 - 2009

19

Achtergrond Scholen maken dankbaar gebruik van subsidie

Groen onderwijs voor duurzame toekomst Eisen aan voorzieningen op het gebied van duurzaamheid worden steeds hoger, dus ook gebouwen moeten met regelmaat flink aangepast worden. Veel hogescholen en universiteiten zijn al druk bezig met herinrichting of nieuwbouw. Om hier extra in te kunnen investeren stelt minister Gerda Verburg (LNV) 12,5 miljoen euro beschikbaar. Weekblad Facilitair vroeg verschillende onderwijsinstellingen waar zij het geld voor zullen gebruiken.

Van de 12,5 miljoen euro wordt tien miljoen euro naar rato over zes onderwijsinstellingen verdeeld. Het gaat om het Van Hall Larenstein, Stoas Hogeschool, Christelijke Agrarische Hogeschool Dronten, HAS Den Bosch, Hogeschool INHolland en Wageningen UR. De overige 2,5 miljoen euro zijn voor de versterking van het groene onderwijs in de Randstad. De subsidie moet op de onderwijsinstellingen zorgen voor een prikkel tot duurzame kennistransfers en innovatieve onderzoeken, maar vooral voor een bouwimpuls. Dat de onderwijsinstellingen dit goed kunnen gebruiken blijkt uit de vele maatregelen die recent getroffen zijn. Bij HAS Den Bosch waren die nodig vanwege een enorme groei. ‘De afgelopen twee jaar zijn we met zeker 25 procent gegroeid. Met deze subsidie kunnen we ons nieuwbouwproject nog sterker ontwikkelen’, vertelt Leo Timmermans, directeur facilitair bedrijf en automatisering en directielid van de HAS Den Bosch. Ook Simon Vink, woordvoerder van de Raad van Bestuur van de Wageningen UR, spreekt zijn tevredenheid uit: ‘We zijn bezig met een heel omvangrijk nieuwbouwplan, er komt onder andere een groot tweede onderwijsgebouw op de Wageningen Campus. De komende jaren investeren we honderd miljoen euro in het huisvestingsplan. De subsidie is daar een goede bijdrage aan’. Als grootste onderwijsinstelling wil de Wageningen UR graag voorop lopen met

20

NR 199 - 2009

duurzame ontwikkelingen. ‘In de nieuwbouw gaan we uit van geaccepteerde duurzaamheideisen. De nieuwe Wageningen Campus wordt duurzaam en ecologisch beheerd als het gaat om groenvoorziening, met ruimte voor planten en dieren’, aldus Vink. De hogeschool INHolland heeft op haar beurt de nieuwbouw net afgerond. ‘Sinds drie maanden zijn we in het nieuwe gebouw getrokken. Met de huidige inrichting is dus niets mis. Op dat gebied hebben we de subsidie niet nodig, maar het is altijd goed om extra te investeren in de gebouwen om het onderwijs te verbeteren’, vertelt Lucas Vokurka, project directeur van de Hogeschool INHolland.

Sensoren De hogeschool INHolland is in het nieuwe gebouw al erg vooruitstrevend op het gebied van duurzaamheid. ‘In het pand werken we bijvoorbeeld met bewegingssensoren. Zodra je een ruimte verlaat gaat het licht uit. Daarmee besparen we enorm veel energie’, vertelt Vokurka. Maar niet alleen bij de inrichting van het gebouw heeft INHolland rekening gehouden met duurzaamheid. Onlangs is de school gestart met een innovatief onderzoek. ‘We werken samen met grote groepen tuinders om te kijken hoe je restwarmte uit kassen kunt gebruiken om woningen te verwarmen’, aldus Vokurka. Bij de meeste onderwijsinstellingen komt het begrip duurzaamheid niet zomaar uit

WEEKBLAD FACILITAIR

 De hogeschool INHolland is drie maanden geleden in h

de lucht vallen. Ook in de oude gebouwen zijn aanpassingen gedaan om deze zo duurzaam mogelijk in te richten. Op de huidige locaties van de Wageningen UR heeft duurzaamheid al veel aandacht gekregen. ‘We werken met energieleverende kassen, energie uit planten, warmte/koude opslag en we produceren meer (wind)energie dan we zelf gebruiken’, aldus Vink. Bij de HAS Den Bosch lijkt er meer moeite te zijn met het aanpassen van de oude gebouwen. Timmermans legt uit: ‘Je kunt niet alles openbreken en ervoor zorgen dat bijvoorbeeld je muren en vloeren helemaal vernieuwd worden. Het is dus lastig om de oude gebouwen duurzamer te maken. Wat we wel kunnen doen is zorgen dat we energiezuinigere installaties krijgen. Bijvoorbeeld door het klimaatbeheersingssysteem te vernieuwen’. Een zelfde weg bewandelt Rein Feenstra, facilitair manager van alle vestigingen van het Van Hall Larenstein. ‘Onze meet- en regeltechnieken kunnen stukken moderner. Als we het klimaatbe-

Foto: INHolland

Achtergrond

Foto: CAH Dronten

tig tot dertig jaar terugwintijd, maar zijn in het concept wel heel belangrijk’, aldus projectdirecteur Wim van de Weg. Hogeschool INHolland gaat naast de reeds ondernomen maatregelen nog een stapje verder. ‘Met het geld willen we bepaalde onderdelen van het gebouw beschikbaar stellen om met het bedrijfsleven dingen te ondernemen. Dit op een manier die bijdraagt aan het onderwijs. Bijvoorbeeld door gezamenlijk onderzoek te doen naar duurzame productiemethodes en voedselverspilling’, aldus Vokurka. De HAS in Den Bosch realiseert energiebesparing op meerdere manieren. ‘Ten eerste doen wij mee met de meerjarenafspraak van het Ministerie van VROM’, vertelt Timmermans. In het meerjarenplan wordt onder andere aandacht geschonken aan energiezuinige productontwikkeling en duurzame energie. De HAS Den Bosch heeft tevens geïnvesteerd in zonnecellen. Deze zullen geplaatst worden op het dak

het nieuwe gebouw getrokken.

heersingssysteem gaan vernieuwen willen we ook het gebouw beter isoleren en de ventilatie verbeteren. Met deze technische maatregelen kun je veel energie besparen’, aldus Feenstra.

Maatregelen De mogelijkheden om een gebouw duurzamer in te richten zijn eindeloos. Dat blijkt niet alleen uit reeds ondernomen maatregelen, maar ook uit de toekomstplannen. De subsidie, die op de eerste plaats een bouwimpuls moet geven, kan ook worden gebruikt voor nieuwe werk- en leerplekken, innovatiegedreven onderzoek en kennistransferpunten. Iedere onderwijsinstelling beslist zelf waar ze zich mee bezig gaan houden. De Christelijke Agrarische Hogeschool Dronten gaat zich vooral richten op duurzame energie. ‘Gas, water en elektra moet zo minimaal mogelijk gebruikt geworden. Het concept van de energieproducerende kas zoals we die in de landbouw kennen, hebben we eigenlijk vertaald naar

 De CAH Dronten richt zicht sterk op het produceren van duurzame energie.

een soort energieproducerend gebouw. De ontwikkelingen daarin zijn nog volop aan de gang, maar sommige zijn momenteel nog niet economisch rendabel, zoals de fotocellen op het dak. Ze hebben zeker twin-

van het gebouw. Verder wordt het nieuwe gebouw van de HAS Den Bosch voorzien van vloerverwarming. Als laatste vertelt Timmermans dat er naast de zonnecellen en vloerverwarming ook is geïnvesteerd in

WEEKBLAD FACILITAIR NR 199 - 2009

21

Achtergrond micro wkk, in het kader van de opleiding milieukund’. Micro-wkk, ook wel de HReketel (e van elektriciteit) genoemd, is een energiebesparend alternatief voor de huidige HR-ketel. De HRe-ketel zorgt net als de cv-ketel voor ruimteverwarming en warm tapwater maar produceert daarbij ook elektriciteit. Daaruit is de term wkk ontstaan, warmtekrachtkoppeling, het gelijktijdig opwekken van elektriciteit en warmte.

Energiebesparing

veel planten in de vorm van groene gevels. Dat zijn zaken die zowel voor de duurzaamheid als het welzijn van de studenten van belang zijn’, aldus Van de Weg. Daarnaast wordt in Dronten binnen het schoolgebouw geen leidingwater, maar regenwater gebruikt. Van de Weg: ‘Leidingwater is uitermate goedkoop, dus alles wat je doet met water is niet rendabel in Nederland. Maar in de toekomst wordt het wateraanbod beperkt, en we proberen door dit waterconcept de studenten ervan bewust te maken dat het water dat uit de kraan komt heel kostbaar is. In die zin ben Foto: Van Hall Larenstein

Uit de getroffen maatregelen van de verschillende instellingen is dus op te maken

ken. Dan investeren we in het onderwijs, wat voor ons ook een vorm van duurzaamheid is’, zegt Feenstra. De investeringen in duurzame energie en energiebesparing kunnen ook bijdragen aan een betere leeromgeving, zo vertelt Timmermans van de HAS Den Bosch: ‘De investering in zonnecellen werkt niet alleen om onze gebouwen duurzamer te maken, maar ook om studenten ermee te laten rekenen en te laten werken. Daarmee doen ze kennis op die ze later ook in de praktijk kunnen toepassen’. Dit gaat ook op voor de investering in micro wkk. Studenten kun-

 Het Van Hall Larenstein is bezig met een energie-efficiencyplan en richt zich de laatste tijd op nieuwe onderwijsconcepten.

dat er vooral wordt gelet op energiebesparing. Het Van Hall Larenstein doet dat aan de hand van een energie-efficiencyplan. Buiten de energiebesparende maatregelen die worden opgenomen in het plan, geeft het Van Hall Larenstein nog een andere invulling voor het begrip duurzaamheid. ‘De laatste jaren werken wij met andere onderwijsconcepten, waarbij andere faciliteiten nodig zijn. We moeten meer groepswerkplekken en computerwerkplekken creëren. Daar gaan we de subsidie ook voor gebrui-

22

NR 199 - 2009

nen rekenen met de energiewaarden en krijgen zo meer zicht op wat deze nieuwe ontwikkelingen op de energie markt gaan betekenen. Dat de scholen subsidie krijgen om hun instelling duurzamer te maken is dus niet alleen vanwege het feit dat het beter is voor het milieu. Het kan ook bijdragen aan een betere leeromgeving, zo beaamt de Christelijke Agrarische Hogeschool Dronten. ‘We willen veel doen op het gebied van licht en klimaat binnen het gebouw. Ook willen we

WEEKBLAD FACILITAIR

je dus als onderwijsinstelling, in combinatie met je gebouw, heel belangrijk in het bepalen van de houding van studenten.’ Er is dus werk aan de winkel. De subsidie is verdeeld en iedere school heeft zijn eigen plannen gemaakt. De impuls van minister Verburg wordt met open armen ontvangen. ‘We gaan heel hard aan de slag om alles uit te werken en nuttige dingen te doen om de school duurzamer te maken’, aldus Feenstra.  Eline Cox

Standpunt

Hillianne Zondervan, manager Ark van Noach

STANDPUNT

Kerstpakket De titel doet vermoeden dat er weer zo’n standaard column aan zit te komen met een epistel over het feit dat we nog steeds kerstpakketten krijgen en de ongevraagde mening daarover van derden. Nou is het natuurlijk, maatschappelijk gezien, ook beter om de kosten van een kerstpakket te schenken aan een willekeurig goed doel, maar dit even ter zijde. Dit doen overigens een hoop bedrijven al, dus wil ik deze column niet gebruiken om het traditionele kerstpakket af te kraken dan wel onder de loep te nemen. Ik denk hierbij ook niet aan een tirade over de, soms onbegrijpelijk, inhoud van het kerstpakket. Over het algemeen laten mijn columns aan felheid weinig te wensen over, maar ik wil graag dit jaar met u op een positieve manier beëindigen.

samengevat terug kunt vinden in uw eigen kerstpakket? Ik zal u even en opsomming geven van de mogelijke ‘kerstgroeten’ van uw baas: Azijn & Olie - Onverwachte tegenvallers waar u goed op heeft gereageerd. Ragoût – De ongevraagde bezuinigingen die u altijd om uw oren krijgt in het nieuwe jaar. Toast – De, soms voor de handliggende, oplossingen die u gevonden heeft voor alle bezuinigingen. Jam – De collega’s, die een alledaagse werkplek kunnen maken tot een werkplek waar u zich thuis voelt. Pralines –Goede resultaten

Het is kerst en tijd voor een resumé van het afgelopen jaar. Van de directie heeft u misschien al een prachtige speech te horen gekregen tijdens een kerst- of oudejaarsborrel en zo niet, dan zult u deze ongetwijfeld nog krijgen in het nieuwe jaar tijdens een nieuwjaarsborrel. Het is altijd prettig om met collega’s even terug te kijken op bijzondere gebeurtenissen in het afgelopen jaar. Ook is het is weer fijn om te horen hoe het dit jaar met het bedrijf gegaan is en of al het harde werk weer beloond is met een mooi algemeen bedrijfsresultaat. U krijgt natuurlijk een hoop informatie op u af tijdens een dergelijke speech en misschien heeft u de behoefte om het één en ander nog eens terug te horen of lezen. Wist u dat u deze informatie eigenlijk simpel en kort

Zalm –Sommige van uw werkzaamheden verdienen een staande ovatie. Het zogenoemde neusje van de zalm. Kookboek – Er blijven altijd tips over aan het einde van het jaar om uw werk en werkhouding voor het komende jaar te optimaliseren. Mijn kerstpakket zag er goed uit dit jaar. Als we het kerstpakket eens zo bekijken dan kunnen we toch ook niet meer klagen over de samenstelling daarvan? We zijn er immers zelf de basis van! Prettige kerstdagen en een goed 2010 gewenst. Reageren? [email protected]

WEEKBLAD FACILITAIR NR 199 - 2009

23

Mens PERSONALIA

L

Lennart Harpe, directeur van Humanagement, draagt zijn functie per 1 januari 2010 over aan Gerard de Bruijn, die bijna vijftien jaar bij Humanagement werkzaam is. Het bureau uit Delft verzorgt interim- en projectmanagement op facilitair gebied en adviseert en ondersteunt organisaties bij het managen en optimaliseren van facilitaire bedrijfsprocessen. 'Na meer dan 25 jaar actief te zijn geweest in het facilitaire werkveld, heb ik de behoefte meer tijd vrij te maken voor andere zaken die ook mijn belangstelling hebben', aldus Harpe. Maybrit Admiraal vervult per 1 januari 2010 de functie van adjunct directeur en combineert haar huidige werkzaamheden als senior interim- en projectmanager met onder andere het leiding geven aan de marketing- en acquisitieactiviteiten van  Lennart Harpe Humanagement. Leen Zevenbergen is vanaf 1 januari de nieuwe algemeen directeur van ict-dienstverlener Qurius. Hij vervangt Fred Hermans, die het bedrijf verlaat na een verschil van mening over de toekomst en aansturing van het bedrijf. De laatste jaren werkte Zevenbergen voornamelijk als managementadviseur en bestierde hij een informeel zakelijk netwerkbedrijf. Eerder was hij directeur bij de ict-bedrijven Roccade en Origin. Ook gaf hij leiding aan Escador. Wienke Bodewes is gekozen tot nieuwe voorzitter van de NEPROM, de vereniging van Nederlandse projectontwikkelaars. Bodewes (algemeen directeur Amvest) volgt Peter Noordanus op, die onlangs zijn vertrek aankondigde. Tevens is Bart van Breukelen (statutair directeur Synchroon) tot het bestuur toegetreden. Bodewes is binnen de NEPROM verder reeds actief als voorzitter van de Commissie Woningmarkt en van de Werkgroep Herstructurering. Noordanus legt zijn functie neer nadat hij onlangs aankondigde uit de directie van AM te stappen. De Planon Groep, leverancier van integrated workplace management solutions (iwms), kondig de benoeming van Jim Wilton als vice president Solution Management aan. Wilton heeft meer dan vijftien jaar ervaring met vastgoed- en facility management software. Voor zijn overstap naar Planon bekleedde hij verschillende managementposities bij organisaties in deiwms -sector. Hij was onder meer director Pro-

duct Strategy & Marketing bij Accruent en vice president Product Management & Marketing voor Tririga in de Verenigde Staten. Het college van bestuur van de Open Universiteit Nederland heeft Nol Groot benoemd tot bijzonder hoogleraar managementwetenschappen, in het bijzonder management in complexiteit. De Nederlandse Spoorwegen (NS) financiert deze leerstoel bij de faculteit Managementwetenschappen. Met de leerstoel willen NS en de Open Universiteit via onderzoek bijdragen aan ontwikkelingen op het gebied van (verander)management in complexe organisaties en situaties en hierover kennis uitdragen. Francoise van den Broek geeft vanuit NEA Transportonderzoek en -opleiding voor drie jaar invulling aan het lectoraat Logistiek & Duurzaamheid van de NHTV, Academie voor Stedenbouw, Logistiek en Mobiliteit (SLM) in Breda. Het lectoraat bestaat naast Van den Broek uit drie docenten van SLM. Zij werkt sinds 2007 als manager business development bij NEA en heeft veel kennis van logistieke ketens en netwerken, safety & security, het belang van mainportontwikkeling en achterlandverbindingen, regionale ontwikkelingen, multimodale bereikbaarheid en de concurrentiepositie van Nederland. Voor haar aanstelling bij NEA werkte Van den Broek onder andere in logistieke functies bij commerciële organisaties, als senior consultant logistiek en als senior projectmanager Kennisontwikkeling bij NDL/HIDC. Met ingang van 1 januari 2010 is Sytso Boonstra benoemd tot lid van de Raad van Bestuur van PricewaterhouseCoopers en voorzitter PricewaterhouseCoopers Belastingadviseurs. Hij volgt Fons Hoogeveen op en hij wordt ook verantwoordelijk het Private Companies segment. Daarnaast continueert hij zijn werkzaamheden voor cliënten. Sytso Boonstra was, na het behalen van zijn studie Fiscale Economie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, onder andere werkzaam bij de Belastingdienst. In 1990 trad hij toe tot PricewaterhouseCoopers en sinds 1995 is hij partner bij de organisatie. Hij was voor zijn benoeming in de Raad van Bestuur onder andere Business Unit Leader, lid van de Tax & HRS board en industry leider van het CIPS segment. Guido Aben is benoemd tot adjunct-directeur van de afdeling Valuation Advisory Services (VAS) van DTZ Zadelhoff, gevestigd in Amsterdam. Aben studeerde Bouwkunde en Bedrijfseconomie. In 2001 startte hij bij de afdeling Corporate Services. Op 1 januari 2006 maakte hij de overstap naar VAS waar hij zich heeft ontwikkeld tot een specialist op het gebied van grootschalige portefeuillewaarderingen en -analyses.

Mens Het bestuur van het Nederlands Vastgoedmanagement Platform, kortweg NeVaP, onderging onlangs een drietal wijzigingen. Naast twee nieuwe bestuursleden trad tijdens de ledenvergadering óók een nieuwe voorzitter aan. Dat is Hans Touw, in het dagelijks leven directeur Portfoliomanagement bij Amvest.

Nieuwe NeVaP-voorzitter Hans Touw is vol ambities

‘Opstomen in de vaart der volkeren’ Wat heeft u doen besluiten om René Vierkant op te volgen als voorzitter van NeVaP? ‘Ik ben natuurlijk actief op het gebied van vastgoedexploitatie. Bij de oprichting van NeVaP ben ik al eens benaderd om iets in het bestuur te gaan doen. Dat heb ik toen niet gedaan, omdat ik bij RICS (Royal Institution of Chartered Surveyors, een wereldwijde organisatie van vastgoedprofessionals – TdK) als bestuurslid aan de slag ging. Daar ben ik onlangs gestopt. Ik kwam toevallig in aanraking met iemand van NeVaP en die vroeg me voor de functie van voorzitter.’ Van het ene bestuur naar het andere: bent u dan zo’n geboren bestuurder? ‘Ik vind het vooral interessant om aan het vakgebied te werken. Exploitatie van vastgoed wordt in de sector nog onderbelicht, wat ook wordt onderkend. Er liggen dus voldoende uitdagingen. Ik ga in elk geval voor drie jaar aan de slag, met de mogelijkheid op nog eens drie jaar.’ Hoeveel extra druk en drukte brengt deze functie met zich mee, naast uw dagelijkse werk? ‘Nou, ik ben er gemiddeld toch wel een halve dag in de week mee bezig. Dit komt dus bovenop mijn baan en die is al redelijk

druk. Ik heb bij Amvest niet veel tijd over maar denk zeker dat dit te combineren is met mijn voorzitterschap van NeVaP..’

dat moeten er over drie jaar een stuk meer zijn, als het aan mij ligt. We gaan de markt gericht benaderen.’

Waar moet NeVaP onder uw leiding naartoe? Wat valt er allemaal nog te vernieuwen in de vastgoedexploitatiesector?

U heeft dus een drukke periode voor de boeg?

‘Een speerpunt zal met name de verdere verbreding worden. Op zich is onze naam wel gevestigd in vastgoedland maar er zijn nog diverse slagen te maken, bijvoorbeeld in de richting van het corporate real estate management. We moeten ook meer gaan kijken naar de problematiek waarmee gebruikers te maken hebben. En ook op het vlak van de kwaliteit van NeVaP als kennisen innovatieplatform is er nog wel wat te winnen. We moeten opstomen in de vaart der volkeren, als een toonaangevend platform, een vanzelfsprekende partner voor alle partijen. Het belang van een goede vastgoedexploitatie lijkt misschien niet zo sexy maar in vastgoedexploitatie wordt wél je rendement gemaakt. Verder vind ik dat we moeten groeien. Vastgoedexploitatie is méér dan alleen het beheren van bijvoorbeeld een kantoor. We willen ook bijvoorbeeld meer vastgoedprofessionals in het corporate real estate management en bij gemeenten en de Rijksgebouwendienst proberen te bereiken. NeVaP heeft nu een kleine 200 leden maar

‘We gaan in het bestuur nu een planning maken voor ondermeer het bezoeken van de belangrijkste stakeholders van NeVaP. Daar wil ik enerzijds kennismaken maar ook horen wat er speelt, wat men belangrijk vindt. Dat staat voor komend voorjaar op de rol. Verder zijn we bezig met het Handboek Vastgoedmanagement, dat in het voorjaar van 2010 uitkomt. Dat boek is een initiatief van NeVaP, mede naar aanleiding van een dringende oproep van het Landelijke Overleg Opleidingen Vastgoed en Makelaardij. Aan dat boek verlenen niet minder dan 24 auteurs hun medewerking. Ik stap in dat project op een rijdende trein.’ Uw algemeen directeur bij Amvest, Wienke Bodewes, is net gekozen tot voorzitter van de NEPROM. Is dat toeval of zijn jullie bezig met een machtsovername? ’Nee, dat is puur toevallig. Maar Amvest wordt op deze manier wel steeds duidelijker ervaren in de markt. We willen daar zichtbaar zijn en een bijdrage leveren aan ons vakgebied.’ Ton de Kort

WEEKBLAD FACILITAIR NR 199 - 2009

25

www.fgbedrijvenregister.nl Airconditioning

Patisserie/Desserts

Kantoor- & Projectinrichting Klimaatbeheer

Patisserie Unique Info: Huib van Leeuwen en Jeroen Majoor Tel. 06-22 91 63 95 • Fax 035-588 23 95 Gerbera 9, 2678 PG De Lier [email protected] www.patisserieunique.nl – www.bouwsteentjes.nl

CADEE kantoor & projectinrichting Info: Dhr. A. Cadée Tel. 013-521 03 89 • Fax 013-521 02 49 Belgiestraat 1, 5061 KG Oisterwijk [email protected] www.cadee.nl & www.projectstoel.nl

Evenementen

Klimaatbeheer

AircoRent BV Info: Jolien Bezuyen Tel. 0800-555 55 12 • Fax 035-712 27 22 Berkenweg 7, 3741 BW Baarn [email protected] www.aircorent.nl

Vakbeurs Facilitair Info: Esther Kunstt Tel. 040-208 60 45 • Fax 040-206 01 65 Postbus 130, 5550 AC VALKENSWAARD [email protected] www.vakbeursfacilitair.net

Bedrijfscatering

Glasfolie

Zonneman werkplekzonwering Info: Menno Stundebeek Tel. 030-711 56 80 • Fax 030-711 56 81 Noord IJsseldijk 43a, 3402 PG IJsselstein [email protected] www.werkplekzonwering.nl

Opleidingen

SAB CATERING B.V. Info: Bianca Wester Tel. 020- 407 92 00 • Fax 020- 497 73 85 Postbus 59, 1160 AB Zwanenburg [email protected] www.sabcatering.nl

BLR-Bimon Info: Sabrina van Rossum Tel. 0348-47 22 47 • Fax 0348-47 20 27 Postbus 72, 3417 ZH Montfoort [email protected] www.blr-bimon.nl

HoLaPress Congresbureau Info: A.M. Rooijakkers Tel. 040-208 60 60 • Fax 040-208 60 69 Postbus 625, 5550 AP Valkenswaard [email protected] www.praktijkdagen.net

Evenementen

Verlichting

Nationale congressen facilitair & gebouwbeheer Info: Aleike Roos Tel. 040 - 208 60 52 •Fax 040 - 206 01 65 Postbus 130, 5550 AC VALKENSWAARD [email protected] www.fgnationalecongressen.net

De Kock Glasfolie BV Info: Mark de Kock Tel. 071-562 28 26 • Fax 08-422 163 28 Tsjaikovskilaan 34, 2253 HT Voorschoten [email protected] www.dekockglasfolie.nl

Van Den Noort bedrijfsdiensten Info: Verkoop Philips TL lampen Tel. 0320-28 07 11 • Fax 0320-41 59 63 Malzwin 21, 8223 XG Lelystad [email protected] www.verlichtingbestellen.nl

tg Gev eb ar re iee id rd e lez e b in eu ge rs np vlo ro er gr en am & m a' s!

Nationale congressen voor facilitair & gebouwbeheer

19 maart - Arbo & personeel 22 & 23 maart - ZorgFacilitair 24 maart - Hospitality

ui

25 & 26 maart - OnderwijsFacilitair

KE

1 juni - Binnenklimaat

N

N

2 juni - Beveiliging

Is

Br

3 juni - IT & automatisering

O

4 juni - Eten & drinken

N

N

7 juni - Inrichting

EN

!

8 juni - Gezond gebouw 9 juni - Brandveiligheid

Am

er ica

ha

l,

Ap

eld

oo rn

10 & 11 juni - KantoorFac

www.fgnationalecongressen.net NAtCong_wk52_190_168.indd NR 1991 - 2009

WEEKBLAD FACILITAIR

17-12-2009 14:09:45

Eten en drinken Zorginstellingen die goed voorbereid zijn op de toekomst, kiezen voor managers met een horeca- of hotelachtergrond of op zijn minst een leider met een Bourgondische inslag. Onderscheiden doe je met gastvrijheid, niet met medicijnen. Jarenlang bepaalde de instelling wat goed was voor de cliënt. De rollen zijn omgekeerd. Een slimme instelling zorgt dan ook dat zij met vier sterren in de gids van Gastvrijheidszorg staat.

Nieuwe Sterrengids Gastvrijheidszorg wordt nog dikker

Foto: HLP

Zorg met Bourgondische inslag

 De maaltijd is een beleving, zoals hier bij Zorgcentrum Loosduinen in Den Haag dat in 2008 de Award voor Gastvrijheidszorg ontving.

Bij binnenkomst wordt de jas aangenomen. Enthousiast wordt geïnformeerd naar de heenreis. Vervolgens wordt er een vers kopje koffie aangeboden. We schuiven aan rond een tafel waar de mini-marsjes en koekjes voor het grijpen liggen. Gastvrijheid is de passie van de gastheer Ferdie Olde Bijvank, secretaris van het Koksgilde, projectmanager en mede-initiatiefnemer van de sterrengids voor de Gastvrijheidszorg. Die passie deelt hij met Theo Pieper, vicepresident van het gilde en in het dage-

lijks leven werkzaam als voedingsadviseur in de zorg. Het tweetal zet zich al vijf jaar in voor meer aandacht voor gastvrijheid in de zorg - oftewel goed eten en drinken, ambiance en service aan de cliënt. Hieruit is in samenwerking met verschillende partijen de Sterrengids ontstaan. De strijd lijkt nu zijn vruchten af te werpen. De tijd dat de bewoners van verpleeg- en zorgtehuizen of de patiënten van ziekenhuizen alleen zeggenschap hadden over het broodbeleg en menukeuze a of b is definitief verleden

tijd. Maar er is nog een lange weg te gaan. De afgelopen jaren hebben rond de vijf à zeshonderd instellingen een of meerdere keren meegewerkt aan de gids. Dit is nog meer een klein deel van alle instellingen. ‘Maar de Sterrengids is inmiddels wel een begrip. Ons initiatief is geland’, merkt Pieper op. ‘Nu zijn het vooral de innovators die meedoen, de instellingen die al voortdurend bezig zijn met het inspelen op veranderingen. De grote middenmoot volgt nog. Die kijkt de kat uit de boom’, vult

WEEKBLAD FACILITAIR NR 199 - 2009

27

Foto: Douwe Egberts

Olde Bijvank hem aan. ‘Natuurlijk blijven er altijd instellingen die niet meedoen. Organisaties die geen geld hebben voor verandering of die geen aanleiding zien voor aanpassingen omdat iedereen tevreden is met de huidige situatie. Wat we zien is dat er iedere keer meer deelnemers zijn. Het waren er eerst zestig. Daarna honderd. Nu gaan we naar de tweehonderd. Je krijgt een sneeuwbaleffect. Je ziet dat gastvrijheid nu al een begrip is in de zorgsector. Ons ideaal is een jaarlijks terugkerend naslagwerk te maken waar alle instellingen overzichtelijk in staan, zodat kinderen kunnen zien waar ze hun ouders naar toebrengen. Welke instelling veel individuele zorg verleent. Waar goed wordt gegeten en gedronken. En waar veel aandacht is voor faciliteiten.’ De sterrengids is op het juiste moment gelanceerd. ‘Goed eten en drinken in de juiste ambiance kan het medicijngebruik terugdringen en de verblijfsduur in ziekenhuizen verkorten. Het is nog nooit wetenschappelijk bewezen, maar alle instellingen in onze top tien zullen dit beamen. Er is ook nog een andere trend die meespeelt. Dat is de nieuwe generatie ouderen. De mensen die na de oorlog geboren zijn hebben veel meer wensen. Ze hebben ook meer ervaring op het gebied van eten en drinken. De nieuwe oudere is veeleisend. Hij wil veel meer keuze hebben en kunnen eten wanneer het hem uitkomt. Hij wil zorg op maat.’In de veertig jarige loopbaan van Theo Pieper is de instellingskeuken enorm veranderd. Bewoners op vaste tijdstippen een dienblad voorzetten met enkel de mededeling ‘smakelijk eten’ is vandaag de dag not done. ‘De meeste instellingen beschikken vandaag de dag over een goed restaurant dat de hele dag open is, en waar ook a la carte gegeten kan worden. Er zijn veel meer keuzemogelijkheden, ook voor de mensen die op bed liggen. Neem bijvoorbeeld het traditionele kopje koffie. Iedereen kan kiezen uit cappuccino, espresso of koffie verkeerd. Ook het bedrijfsleven, de leveranciers, springt hier op in.’

Inkomsten Gastvrijheid is volgens Olde Bijvank ook een machtig wapen in de concurrentiestrijd. ‘Medisch gezien moet het vanzelfsprekend allemaal en overal goed zijn. Op

28

NR 199 - 2009

 Er zijn veel meer keuzemogelijkheden, ook voor de mensen die op bed liggen.

dat gebied kunnen instellingen zich alleen maar onderscheiden door specialismen aan te bieden. Als je de concurrentie voor wilt zijn, dan behandel je de cliënten als gasten. Je zorgt voor een gastvrije ontvangst aan de receptie. Je begeleidt hem naar zijn kamer en zorgt voor een goede uitleg. Eten, drinken, ambiance en faciliteiten waren heel lang sluitpost. Nu er aandacht is voor

gecombineerd met wandelparken en kinderspeelplaatsen.’ De beleving bepaalt steeds vaker de keuze voor een instelling. Volgens de Koksgildesecretaris is het onmiddellijk duidelijk wie het bewind voert: een directeur uit de medische wereld of een Bourgondiër. ‘De laatste heeft veel aandacht voor goed eten en drinken. Hij legt de focus op het welbevinden

Met goede concepten genereer je nieuwe inkomsten de beleving in de zorg, zie je dat het weer iets mag kosten. Die kosten haal je er wel weer uit. Met goede concepten genereer je nieuwe inkomsten. Een mooi en goed restaurant trekt mensen van buitenaf aan, zoals de familieleden die op bezoek komen, vooral als een goed restaurant wordt

WEEKBLAD FACILITAIR

van de mensen. Dat zie je aan de aankleding van het gebouw, de uitstraling van het restaurant en goed verzorgde faciliteiten. Zoiets merk je als je binnenkomt. Daar voel je je meteen thuis. De patiënt staat centraal. Er wordt niet aanbodgestuurd, maar vraaggestuurd gewerkt.’ De trend naar het den-

ken en werken in belevingsconcepten is in de zorg al een aantal jaren geleden ingezet. De instellingskeukens beginnen steeds meer te lijken op de horeca. Langzaam wordt de aandacht verlegd van procesmatig naar ambachtelijk koken. De introductie van de centrale keukens en het ontkoppeld koken op de instelling zelf ziet Pieper niet als een slechte ontwikkeling. Zijn stelling is dat het niet uitmaakt hoe er wordt gekookt. Wat telt is of het eten goed smaakt, gezond is en de klant krijgt wat hij wil. ‘De kwaliteit van de aangeleverde producten wordt steeds beter. De presentatie en de begeleiding wordt steeds belangrijker. Hoe begeleid je producten naar de klant. Wat is de etiquette aan tafel. Hoe benader je de klanten bij het maken van de keuze? Kun je ze goede uitleg geven over de producten? Het gaat om de toegevoegde waarde. Hoe bejegen je de mensen. De kok zorgt niet alleen voor de bereiding van de maaltijd; hij is ook een goed gastheer’, aldus Pieper. Er blijft overigens altijd werk voor een ambachtelijk opgeleide kok. ‘Natuurlijk worden producten panklaar ingekocht. Maar bij de meeste instellingen worden de producten gedeeltelijk bewerkt en doen de koks de laatste toevoeging zelf. Neem een vers product als rauwkost, dat maakt de maaltijd feestelijk. Een goede kok is creatief en kan iets aan de maaltijd toevoegen waardoor de beleving net iets mooier wordt.’ Het gebruik van halffabricaten en kant en klare producten hoeft niet ten koste te gaan van de kwaliteit en de smaak. De consument is kritischer en de industrie speelt daar op in. De grote producenten en toeleveranciers hebben de kennis en middelen in huis om nieuwe gezonde producten te ontwikkelen. ‘En thuis kookt u toch ook niet alleen met verse producten? Waarom

Foto: HLP

Eten en drinken

 Ferdie Olde Bijvank (l) en Theo Pieper met de laatste Sterrengids.

zouden ze bij instellingen roomser moeten zijn dan de paus? Het doel is het dagelijks leven van de cliënten voortgang te laten vinden, maar dan binnen de muren van de instelling. Dan is het toch ook logisch dat er convenience-producten worden gebruikt’, redeneert Olde Bijvank. Hij verwacht dat gastvrijheid in de zorg de komende jaren zich nog verder zal ontwikkelen. Hij voorspelt dat steeds meer instellingen er alles aan zullen doen om het verblijf in de zorg te veraangenamen. Een proces waar niet alleen koks bij aanhaken. ‘Wat je ziet is dat er de laatste jaren steeds meer managers worden aangetrokken met een hogere hotelschoolopleiding. Dat is voor mij een teken aan de wand. Men in-

meer transparantie in de zorg komen. Het ideaal van de organisatie is een naslagwerk met

vesteert in hospitality. Gastvrijheid is geen financiële kwestie, maar een managementkwestie. Hoe stel je je op tegenover de mensen. Zo vertelde de directeur zorgcentrum Padua in Tilburg, winnaar van Gastvrijheid Award 2009, mij laatst dat hij altijd twee referentiepunten hanteert. Hij kijkt eerst naar wat zijn moeder er van vindt. Als zij het niets vindt, kan het niets worden. Vervolgens denkt hij na over wat hij er zelf van zou vinden. Zo krijg je een goed beeld van hoe je gastvrijheid gestalte moet geven.’ Olde Bijvank vindt dat de horeca als het gaat om gastvrijheid een voorbeeldfunctie heeft, maar dat in de zorg op dit gebied ook grote vorderingen worden gemaakt. Pieper haalt een recent diner aan in een chic sterrenrestaurant. ‘De gasten konden kiezen uit een drie- of vijfgangendiner, afhankelijk van de beurs. Wat mij opviel is dat niet alleen de mensen die een uitgebreid diner hadden genoten om elf uur met een tevreden gevoel het etablissement verlieten, maar ook de mensen die hadden gekozen voor een drie gangen. Iedereen had dezelfde beleving. Het was een geweldige avond. Dat is voor mij goed gastheerschap.’ 

alle instellingen op een rijtje. Zo kan iedereen kiezen waar hij of zij wil verblijven.

Nicole Kluijtmans

Eind 2003 kwamen Hermes Uitgeverij en het Koksgilde met het initiatief voor een Food is Care Award voor de beste voedingsdienst in zorginstellingen. Hieruit is in 2005 Gastvrijheidszorg met Sterren ontstaan. Doel is om via de cliëntenraad de tevredenheid van de cliënten over het eten en drinken, ambiance en service te peilen. Speciaal getrainde inspecteurs houden audits bij de deelnemende organisaties. De deelnemers worden daarna geclassificeerd met sterren. De beoordeling komt terecht in een soort Michelingids voor de zorg. Aan de eerste Sterrengids werkten iets meer dan zestig instellingen mee. De organisatie verwacht volgend jaar om en nabij de tweehonderd deelnemers. Met de sterrengids moet

WEEKBLAD FACILITAIR NR 199 - 2009

29

Eten en drinken Steeds meer ziekenhuizen kiezen er vandaag de dag voor hun maaltijden decentraal te laten bereiden. Zo niet Ziekenhuis Gelderse Vallei in Ede. Deze zorginstelling durft tegen de stroom in te roeien en kiest heel bewust voor een nieuw voedingsconcept waarbij de rol van de keuken juist groter wordt. Uiteindelijk hoopt het ziekenhuis met ‘At Your Request’, een verregaande vorm van roomservice, hét voedingsziekenhuis van Nederland te worden.

‘De reden dat wij stoppen met ontkoppeld koken is dat wij ons op het gebied van voeding heel nadrukkelijk willen gaan profileren’, aldus Wessel Griffioen, manager Facilitair Bedrijf bij het Edese ziekenhuis. ‘Wanneer wij hét voedingsziekenhuis van Nederland willen worden, dan moet dat uiteraard ook duidelijk naar voren komen in de wijze waarop wij voeding verstrekken aan onze patiënten. Dat kan door te kiezen voor een uitermate gastvrij voedingsconcept, waarbij keuzevrijheid en flexibiliteit voor onze patiënten centraal staan.’ Het voedingsconcept ‘At Your Request’ van Sodexo sloot wat Griffioen betreft het beste aan bij de veranderende wensen van Gelderse Vallei. Het voedingsprogramma is zo opgezet dat een patiënt op ieder moment van de dag kan kiezen wat, waar en met wie hij eet. ‘Het werkt volgens het principe van a la carte-eten, wat je ook in restaurants hebt. Op het nachtkastje van patiënten komt een menukaart te staan met daarop zowel koude als warme dranken en gerechten. Wanneer een patiënt iets wil hebben, belt hij naar de servicemedewerker en wordt zijn bestelling binnen drie kwartier geserveerd.’

Maximale keuzevrijheid Zo chique als in een sterrenrestaurant wordt het dineren in Gelderse Vallei echter niet. Dat zou het concept voor patienten slechts onnodig hoogdrempelig maken. ‘Wij willen het eten en de beleving eromheen graag toegankelijk houden. Dat lukt alleen wanneer een patiënt maximale vrijheid heeft om te kiezen. Wanneer iemand helemaal geen gebruik wil maken van de mogelijkheden die dit gastvrijheidconcept biedt, is dat natuurlijk ook altijd goed’, benadrukt Griffioen.De manager Facilitair Bedrijf vervolgt: ‘Dit concept gaat verder dan het meals on wheels-systeem, waarin

30

NR 199 - 2009

wordt gewerkt met buffetwagens op de afdeling. Wij merkten dat andere aanbieders daaraan sterk vasthielden. Wij vonden echter de mate van flexibiliteit die je met meals on wheels bereikt niet groot genoeg. Met een dergelijk buffetsysteem ben je als ziekenhuis toch nog vaak gebonden aan vaste tijden om te eten.' Een ander groot voordeel aan het At Your Request-model is dat het patiënten stimuleert uit bed te komen. ‘Omdat bereiding à la minute plaatsvindt, kan de patiënt tot op het laatste moment aangeven op welke plek hij wil eten. Het opeten of -drinken van de bestelling hoeft namelijk niet per se in bed of op de kamer, maar kan ook elders op de afdeling, bijvoorbeeld in een van de loungeruimtes. Ook vrienden of familie kunnen daarbij rustig aanschuiven, want ook zij mogen gewoon van de kaart bestellen. Dit draagt weer bij aan het welbevinden en dus aan het herstel van onze patiënten’, aldus Griffioen.

 In het nieuwe voedingsconcept ‘At Your Request’ staan k

Ziekenhuis Gelderse Vallei ro

‘Versterk v keuken en

Andere dynamiek Uiteraard verandert er door deze verregaande vorm van gastvrijheid in voeding wel het een en ander in de keuken van het ziekenhuis. Griffioen: ‘Die zal meer als een horecakeuken moet gaan draaien. Wij willen de band tussen keuken en cliënt weer aantrekken. Wanneer je werkt met ontkoppeld koken, zoals wij tot nu toe deden, zitten er namelijk soms dagen tussen het moment van bereiden en het tijdstip van consumeren van een maaltijd. Daardoor wordt de binding tussen keuken en cliënt zwakker. Het nieuwe voedingsconcept stelt ons in staat heel alert en adequaat te reageren op een verzoek van een patiënt.’ Door direct op bestelling te werken, verandert ook de dynamiek in de keuken. Daardoor zal het ondersteunend personeel meer moeten gaan inspelen ‘op het moment’. Of

WEEKBLAD FACILITAIR

ze dat erg vinden? ‘Het merendeel van onze koks en keukenpersoneel was juist positief. Zij zien natuurlijk ook dat er ontwikkelingen in de markt gaande zijn, waarbij steeds meer met kant en klaar-producten wordt gewerkt en centrale keukens worden ontmanteld. In die gevallen wordt hun takenpakket steeds kleiner tot uiteindelijk de assemblagekeuken overblijft. Omdat wij direct op bestelling werken, wordt de rol van de koks en het keukenpersoneel juist vergroot’, zegt Griffioen.

Kansen Volgens de manager Facilitair Bedrijf ziet het personeel dan ook wel degelijk kansen om hun vakmanschap in de nieuwe opzet kwijt te kunnen. ‘Doordat het hier om een à la carte-systeem gaat, is het van belang dat

Foto: Gelderse Vallei

keuzevrijheid en flexibiliteit voor patiënten centraal.

oeit tegen stroom in

verbinding tussen n cliënt’ onze koks meedenken over de gerechten die op de kaart staan. Het is namelijk de bedoeling dat die van tijd tot tijd wisselen. Afhankelijk van trends of het seizoen bijvoorbeeld. In de zomer zou je meer salades op de kaart kunnen zetten, in een andere periode zou je weer wat meer kunnen werken met streekgerechten, zoals het Veluws stoofpotje of balkenbrij.’ Hiermee weerlegt Griffioen meteen dat ambachtelijk koken tegenwoordig financieel niet meer haalbaar zou zijn. ‘Ook wanneer ziekenhuizen ontkoppeld koken is de keuken een dure organisatie. Wij hebben op dit moment bijvoorbeeld een stuk of 25 maaltijdtransportwagens rondrijden. Die kosten 25.000 tot 30.000 euro per stuk. Straks hebben wij die niet meer nodig. Daarnaast hebben we nu een heel grote keuken met veel terug-

koelapparatuur. Dat tikt ook wel aan. Ook de hele administratie omtrent het koken, terugkoelen en weer opwarmen kost ons momenteel veel tijd en inspanning. In het nieuwe systeem worden bestellingen direct doorgestuurd naar de keuken. Ook dat levert een besparing op.’ Griffioen denkt met At Your Request uiteindelijk niet veel duurder uit te zijn dan nu het geval is. ‘In de Verenigde Staten is dit een beproefd concept en daar blijkt dat het nergens meer dan tien procent duurder is dan andere voedingssystemen. Die bandbreedte houden wij ook aan. Daarbij komt: wij voeren dit niet in met het doel dat het goedkoper kan, wat tegenwoordig min of meer de tendens is. Dit is heel nadrukkelijk geen bezuinigingsoperatie.’ Gelderse Vallei wil zich ons onderscheiden van de rest

van de ziekenhuizen in Nederland. Naast het invoeren van dit nieuw voedingsconcept gebeurt dat door samen met de afdeling Humane Voeding van de Wageningen Universiteit onderwijs-, onderzoeks- en zorginnovatieprojecten te ontwikkelen om de voedingszorg te verbeteren. 'Hiervoor is samen met Wageningen de Alliantie Voeding Gelderse Vallei opgericht. Uit verschillende van deze onderzoeken blijkt dat het goed is wanneer mensen bij ziekte, zodra het gaat en mits het verantwoord is natuurlijk, bepaalde leefpatronen zo snel mogelijk weer oppakken. Samen aan tafel eten met je dierbaren is er daar een van. Het sluit dus naadloos aan op onze invalshoek van gastvrijheid. Op deze manier ontwikkelen wij in eigen huis expertise op het gebied van voeding en kunnen wij die kennis ook direct toepassen bij het behandelen van mensen’, verklaart Griffioen. Ondanks dat het patiënten in principe vrij staat de hele dag door van alles te bestellen, houdt Gelderse Vallei wel graag zicht op wat iedereen consumeert. Gelukkig liggen ook daarvoor in het At Your Request-programma genoeg mogelijkheden besloten. Griffioen: ‘Alles wat een patiënt bestelt, wordt meteen geregistreerd en opgeslagen in het systeem. Zodoende kunnen we precies monitoren wat iemand op een dag eet, of hij daarvan niet te veel neemt en of hij wel de juiste voeding tot zich neemt. Vervolgens kunnen wij de afweging maken of wij iemand daarin nog verder moeten begeleiden of niet. Voedingsassistenten en verpleging kunnen binnen het systeem bovendien grenzen en kaders aangeven, zodat iemand geen zaken kan bestellen die hij eigenlijk niet mag hebben omdat hij een bepaald dieet volgt.’ Voor Griffioen is het duidelijk: dit voedingsconcept heeft alles in zich om te zorgen dat Gelderse Vallei daadwerkelijk uitgroeit tot hét voedingsziekenhuis van Nederland. De pilotperiode, die loopt tot april 2010, moet eigenlijk alleen nog duidelijkheid verschaffen over een aantal praktische zaken zoals de definitieve openingstijden van de keuken. ‘In feite wordt het hier net een restaurant. Alleen heb je als ober daar de klant pal naast de keuken zitten en hier zit er gemiddeld zo’n 100 meter tussen’, besluit Griffioen lachend.  Natascha Geernaert

WEEKBLAD FACILITAIR NR 199 - 2009

31

Eten en drinken

Streekproduct verovert m Bij verzorgingshuis Ter Reede in Vlissingen wordt al enkele jaren structureel gekookt met streekproducten.

En

sinds

augustus

werken ook de koks van de Nijmeegse Sint Maartenskliniek grotendeels met producten die rechtstreeks van het land komen. Twee succesvolle projecten. De vraag is of streekproducten overal doorbreken.

‘Bij tomaten proef je meteen het verschil. Die zijn niet waterig, maar smaken naar tomaat. Bij de prei ervaar je het verschil al tijdens het bereiden. Dan sta je met tranen in de ogen te snijden. Bij verse wortels proef je een lichte anijssmaak. Als ik moet kiezen dan weet ik het wel.’ John Net, kok in het restaurant van Ter Reede in Vlissingen, werkt al jaren met streekmenu’s en regionale ingrediënten. En de restaurantgasten kunnen er op rekenen dat waar het kan biologische groenten, vlees en fruit worden gebruikt. Ook in de ‘gewone’ instellingskeuken wordt gestreefd naar het gebruik van streekproducten. Al ligt dat hier wel iets moeilijker.

LNV Smaakprijs Deze zomer kreeg Ter Reede als eerste zorginstelling de LNV Smaakprijs. Met deze prijs wil het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit het gebruik van ‘duurzame’ streekproducten bij zorginstellingen stimuleren. Tijdens de uitreiking gaf minister Gerda Verburg aan dat ze wel eens zou willen weten in hoeverre het gebruik van medicatie kan worden teruggedrongen met goede maaltijden. ‘Voeding is meer dan het binnenkrijgen van voedingsstoffen en meer dan alleen overleven. Het is een beleving en vaak ook een sociale activiteit’, sprak Verburg. Ton Snijders, hoofd voeding van Ter Reede sluit zich hier bij aan. Streekproducten mogen in de praktijk iets duurder zijn; op andere vlakken kan op

32

NR 199 - 2009

kosten worden bespaard. ‘Biologisch eten smaakt lekkerder. Mensen gaan met meer plezier eten. Uiteindelijk zitten ze lekkerder in hun vel. Bij een zorginstelling heeft de maaltijd sowieso een belangrijke functie. Het is ook een dagbesteding. Als het eten lekkerder smaakt, zullen de mensen langer aan tafel blijven zitten. Die tijd hoeft niet langer meer aan directe zorg te worden besteed. Met een goede maaltijd kun je de zorgvraag verleggen. Het is een andere manier van tegen de zorg aan kijken.’ Dankzij de Stichting Streekgala en de Taskforce Multifunctionele Landbouw kan de Sint Maartenskliniek in Nijmegen zijn patiënten biologische producten uit de regio voorzetten. Het assortiment streekproducten is groot en blijft groeien: van zuivelproducten tot sappen en van sperziebonen en broccoli tot Ecofields kalfsvlees. Binnenkort

WEEKBLAD FACILITAIR

wordt ook nog black angusrundvlees op de kaart gezet. ‘Het mooie van streekproducten is dat de seizoenen weer zichtbaar worden. In de winter werken we veel met witlof, spruitjes en hard fruit als appels en peren. En straks in het voorjaar hebben we de asperges en aardbeien. En het mooie is dat alles niet eerst de halve wereld over hoeft, maar binnen vierentwintig uur na de oogst op je bord ligt. Indirect doe je ook aan maatschappelijk verantwoord ondernemen omdat je bezig bent met het terugdringen van de CO2-uitstoot. Maar nog mooier is dat je de mensen een smaakvolle maaltijd kunt voorzetten. Verser dan een streekproduct kun je het niet krijgen. Streekproducten zitten boordevol vitaminen. Bovendien kun je het eten vertrouwen. Je weet waar het vandaan komt. Je kent de tuinder en weet hoe hij met zijn gewassen omgaat.

Eten en drinken

Foto: Koen Nouws Keij

menukaart

regio Nijmegen/Arnhem’, verklaart Koen Nouws Keij, eigenaar van Food / Drink Experience die in het initiatief van de Stichting Streekgala en de Taskforce Multifunctionele Landbouw een verbindende en faciliterende rol heeft gespeeld. ‘Nu ben ik bezig met de inventarisatie van de instellingskeukens. Ik wil weten hoe er gewerkt wordt met een centrale keuken en of er ontkoppeld gekookt wordt. Hoe de producten aangeleverd moet worden. Verder ben ik ook bezig met het opschalen van het assortiment. Om altijd zeker te zijn van voldoende aanbod heb ik nieuwe telers nodig. Binnenkort hoop ik een ruim assortiment vlees te kunnen aanbieden. Verder zijn we bezig met het opstarten van de Gebiedscoöperatie Oregional om de afzet van streekproducten en diensten nog beter te organiseren en te vergroten.’

Populariteit

 Het assortiment streekproducten in de Sint Maartenskliniek is groot en blijft groeien.

Of je weet hoe de dieren zijn opgegroeid’, zegt een enthousiaste Jelle Ferweda, hoofd voeding van de Sint Maartenskliniek. Het uitgangspunt van de Sint Maartenskliniek is tweehonderd patiënten een gezonde en lekker maaltijd voorzetten in het kader van de gastvrijheidfilosofie. Daarbij gaat Ferweda er van uit dat het gros van de mensen nooit expliciet zal vragen om (biologische) streekproducten. Echter als ze kunnen kiezen, gaat de voorkeur volgens hem er wel degelijk naar uit. De reacties over de smaak van de streekproducten zijn in elk geval lovend. Er wordt hard gewerkt aan het uitwerken van het concept zodat binnenkort ook andere instellingen, die in enkele gevallen nog groter zijn dan de Sint Maartenskliniek, eveneens van streekproducten kunnen worden voorzien. ‘De belangstelling is groot, met name in de

Dat Nederlandse instellingen belangstelling hebben voor streekproducten, blijkt uit de groeiende populariteit van de Week van de Smaak. Heel veel zorginstellingen gebruiken deze nationale week om streekgerechten onder de aandacht te brengen. Het initiatief heeft geleid tot meer aandacht voor kwalitatief goed eten. Echter structurele aandacht voor streekproducten is nog geen gemeengoed. ‘Her en der in het land zijn verschillende projecten opgestart. Maar er moet nog een hele slag worden gemaakt. Hier is een taak weggelegd voor de Taskforce Multifunctionele Landbouw’, stelt Nouws Keij. ‘Zo zijn er gebieden waar de landbouw wel is georganiseerd, maar waar problemen zijn met de afzetmarkt, de verwerking van de groenten of de distributie. Met name het transport is van groot belang. Instellingen hebben geen zin om zaken te doen met vijftien kleine leveranciers. Daarnaast is het een wisselwerking. Als instellingen structureel streekproducten gebruiken, wordt het voor de agrariërs in de regio interessant om te investeren. Ze zijn niet langer meer uitsluitend en alleen afhankelijk van de veiling. Nieuwe afzetkanalen houdt in dat ze meer zekerheid hebben over de prijs die ze krijgen voor hun product.’ Het ontplooien van initiatieven is soms een kwestie van lange adem.

Ton Snijders van Ter Reede vertelt over het proefproject dat een paar jaar geleden plaats had bij Ter Reede. Toen werd in de instellingskeuken waar voor 850 mensen wordt gekookt een maand lang gewerkt met biologische streekproducten. Om hier een vervolg aan te kunnen geven is er een subsidie aangevraagd bij de provincie. De initiatiefnemers die sindsdien nog regelmatig bij elkaar aanschuiven, hebben tot vorige maand moeten wachten op groen licht. ‘Er moet nog worden gewerkt aan oplossingen voor een aantal knelpunten. Een van de problemen is de manier waarop de groenten aangeleverd worden. Een moderne instellingskeuken is niet meer berekend op aardappels schillen of kool snijden. We hebben panklare ingrediënten nodig. Daarnaast wil ik altijd kunnen leveren wat de mensen bestellen. Dat wil zeggen dat als ik zeshonderd biologische varkenshaasjes uit de streek nodig heb, er driehonderd varkens moeten worden geslacht. Het grootste probleem blijft de prijs. Voor biologische vlees liggen de prijzen twintig tot driehonderd procent hoger. Dat is in deze tijd dat de overheid bezuinigt op zorg, niet op te brengen. Er moet iets gebeuren met de prijs. Met enkel en alleen een schakel weg te halen uit de logistieke keten ben je er nog niet.’

Scherpe prijzen In Nijmegen kon toe nu toe nagenoeg budgetneutraal worden gewerkt dankzij scherpe prijzen en het werken met seizoensgebonden producten. Nouws Keij van FD Experience verwacht dat er na volgend jaar, als er nog twaalf andere instellingen in de regio zich aansluiten bij het project, ook elders initiatieven van de grond getild worden. ‘Je ziet verschillende ontwikkelingen. Enerzijds worden er instellingskeukens gesloten en hoor je over ouderen die belabberde maaltijden krijgen voorgeschoteld. Anderzijds staat steeds vaker de patiënt centraal en is gastvrijheid een sleutelbegrip. Daarin is maaltijdvoorziening een belangrijk component. Het zijn toch die eetmomenten waar de mensen naar toe leven. Daar kunnen de streekproducten op mee liften. Het kan wel eens heel snel gaan.’  Nicole Kluijtmans

WEEKBLAD FACILITAIR NR 199 - 2009

33

Eten en drinken Biologisch niet altijd even logisch?

D

tenschappelijk artikel. De Wageningse onderzoekers vinden dat producenten en distributeurs de verantwoordelijkheid hebben om een product zo veilig mogelijk te maken, maar de consument zelf moet ook zijn verantwoordelijk kennen door voedsel op juiste wijze te bereiden. 'Consumenten moeten weten dat sommige risico's inherent zijn aan de keuze om dieren in een

natuurlijker en welzijnsvriendelijkere omgeving te houden. Dankzij deze gebalanceerde informatie kunnen consumenten beter beslissen om een biologisch product wel of niet aan te schaffen. Zo kunnen onaangename verrassingen worden voorkomen, waardoor de biologische sector niet onnodig in een slecht daglicht zal komen te staan', aldus de onderzoekers. Foto: SXC

Dat schrijven onderzoekers van Wageningen UR (University and Research Centre) in een artikel in het decembernummer van Journal of Food Protection. De Wageningse onderzoekers zeggen dat het gebrek aan openheid het publieke vertrouwen in de biologische sector in de toekomst kan schaden. De ziekteverwekkers waarmee dieren uit biologische veehouderijen kunnen worden besmet, kunnen ook in de voedselketen komen. Voorbeelden daarvan zijn besmettingen met de parasiet Toxoplasma gondii in varkensvlees en hogere dioxinegehaltes in biologische eieren. Dat in de communicatie de voedselveiligheidsrisico's onderbelicht blijven, vinden de onderzoekers onwenselijk. 'Consumenten moeten weten dat sommige risico's inherent zijn aan de keuze om dieren in een natuurlijker en welzijnsvriendelijkere omgeving te houden. Dankzij deze gebalanceerde informatie kunnen consumenten beter beslissen om een biologisch product wel of niet aan te schaffen', schrijven de auteurs in het we-

Consumenten moeten weten dat er risico's kleven aan het eten van biologische producten. Het aspect van de voedselveiligheidrisico's in de biologische sector blijft nu nog vaak onderbelicht. Zelden wordt gemeld dat door het open karakter van de biologische veehouderij dieren makkelijk ziekteverwekkers als bacteriën, virussen en parasieten kunnen oplopen.

Nederlander verspilt voedsel Nederlanders verspillen jaarlijks voor 1,6 miljard euro aan voedsel. Dat komt omgerekend neer op zo'n 325 euro per huishouden per jaar. Minister Verburg (LNV) roept iedereen op, hier wat aan te doen. Zij deed dit tijdens een manifestatie op het ministerie. Zelf zegt ze tegenwoordig altijd een boodschappenlijstje te maken. 'Daar houd ik me dan streng aan en dat scheelt een boel.' Tijdens de manifestatie werd onder meer getoond hoeveel een gemiddelde Nederlandse straat elke twee weken aan voedingsmiddelen weggooit. Ruim de helft hiervan bestaat uit verse, onbewerkte waren zoals groente, fruit en brood.

Duurzaam eten in Leek De gemeente Leek heeft besloten om vanaf 2010 in de kantine en bij vergaderingen, lunches en recepties in het gemeentehuis zoveel als mogelijk biologische en fairtrade

34

NR 199 - 2009

 De ziekteverwekkers waarmee dieren uit biologische veehouderijen kunnen worden besmet, kunnen ook in de voedselketen komen.

producten te serveren en ingrediënten te gebruiken.Om te voldoen aan de landelijke duurzaamheidscriteria dient minimaal 40% van alle catering biologisch te zijn een percentage dat volgens de verantwoordelijk wethouder Harry Fellinger een reële doelstelling is en daarnaast geldt 'Goed voorbeeld doet goed volgen'. De gemeente

WEEKBLAD FACILITAIR

Leek heeft duurzaamheid hoog in het vaandel staan. Niet alleen is de gemeente sinds 2008 Millenniumgemeente, ook heeft zij de deelnameverklaring duurzaam inkopen van SenterNovem ondertekend. Een van de inspanningsverplichtingen uit deze verklaring is het streven om in 2010 75% van de inkopen duurzaam uit te voeren.

Bedrijfs- en productinfo School integreert ict met audiovisuele middelen

H

De kwaliteit van het onderwijs optimaliseren. Dat wil de Hanzehogeschool Groningen bereiken mer de aanschaf van zes nieuwe videowanden. Met de nieuwe ict-faciliteit wil de hogeschool zich tevens op technologisch gebied op de kaart zetten.

len een grotere plaats krijgt is ook het doel om meer scholieren te interesseren voor een toekomst in de ict en in het verlengde daarvan meer ict professionals af te leveren aan de maatschappij. In de nabije toekomst wordt namelijk een groot tekort verwacht aan hoog opgeleide ict’ers. Ziris Canvas is een nieuw concept voor het uitzenden

Externe partijen op ‘marktplaats’

bare externe partijen, inclusief vermelding van hun kwalificaties. Van deze ‘pool’ maken uitdrukkelijk ook kleinere bureaus en zzp’ers deel uit. 'In de praktijk blijkt binnen de overheid een toenemende tendens om steeds grotere raamcontracten met externe leveranciers af te sluiten. Dit heeft tot gevolg dat kleinere bureaus en zzp’ers veelal niet kunnen meedoen.

Het NIC (Nederlands Inkoop Centrum) wil het inhuren van externe professionals binnen overheidsdiensten efficiënter, tegen lagere kosten en een betere kwaliteit laten verlopen. De nieuwe NIC E-Cartotheek moet beslissers helpen bij het selecteren en (intern) afroepen van de juist gekwalificeerde externe professional met een dynamische database van leveranciers database. Het NIC wil zo een oplossing bieden voor de veelgehoorde kritiek op het inhuren van te veel en te dure externe professionals binnen de overheid. De E-Cartotheek van het NIC kan het best vergeleken worden met een ‘agora’ ofwel marktplaats van beschik-

van hd-content. Het biedt de vrijheid om opvallende schermlay-outs te creëren door het afspelen van inhoud met hd-resolutie in elke grootte, vorm of richting. Beeld kan worden uitgezonden in full hd op elk scherm of in ultra hd op de hele videowand. De technologie wordt aangedreven door en zogenoemde cell processor. Foto: Sony

Henk Zwetsloot, directeur van het Instituut voor ICT van de Hanzehogeschool Groningen: 'Ons doel is een ambitieuze studiecultuur te creëren. Zo vinden wij het belangrijk dat (top)talent de ruimte krijgt te excelleren. Om onze studenten die kans te geven moeten wij als hogeschool vernieuwend zijn en blijven. We waren op zoek naar een nieuw technologisch systeem waarmee we onze studenten kunnen uitdagen om op creatieve wijze met techniek bezig te zijn en waarmee zij boven zichzelf uit kunnen stijgen. Het nieuwe Ziris Canvas systeem voldoet volledig aan deze behoefte.' Met het inzetten van de nieuwste technologieën wil de school toekomstige studenten interesseren in een opleiding in de technologie en dan vooral in de ict. 'Onze studenten werken tijdens hun opleiding met uitstekende up-to-date apparatuur. We willen een ambitieuze studiecultuur creëren waarbij onze studenten ook te maken krijgen met andere facetten van de samenleving. Met deze nieuwe schermen van Sony gaan ict-studenten en studenten van de Academie Minerva (voor Beeldende Kunst en Vormgeving) samenwerken om digitale kunst te presenteren', aldus de directeur. Naast een actuele opleiding waarin de integratie tussen ict en audiovisuele midde-

 Met de videowanden gaan studenten samenwerken om digitale kunst te presenteren.

Nieuw activTek servicecenter Actieve luchtzuiverapparatuur van activTek blijkt daadwerkelijk efficiënt in het afdoden van micro-organismen op oppervlakken in ruimtes. Dit blijkt uit onderzoek recentelijk uitgevoerd door TNO Kwaliteit van Leven.

De apparatuur is volgens TNO in staat meer dan 90% van bacteriën op oppervlakken in ruimtes af te doden. Reden voor het bedrijf Pair Solutions om een Nederlands activTek servicecenter op te richten. ActivTek apparatuur werkt op basis van ionisatie, oxidatie en RCI technologie (radiant katalytische ionisatie) en produceert ondermeer waterstofperoxide en oxidanten, die lucht op natuureigen wijze zuiveren. In ruimtes worden hierdoor bacteriën op oppervlakken gedood, virussen geïnactiveerd en geurtjes en fijnstof aanzienlijk verminderd. In diverse landen wordt de activTek apparatuur inmiddels succesvol ingezet in ziekenhuizen, kinderdagverblijven en scholen.

WEEKBLAD FACILITAIR NR 199 - 2009

35

Sector

Wetenschappelijk onderzoek fm nog lang niet op de kaart! Foto: HLP

De directeur van het Centrum voor Facility Management (CFM), Dries van Wagenberg, hield onlangs tijdens de tweejaarlijks algemene ledenvergadering van Facility Management Nederland (FMN) een lange presentatie over de bereikte resultaten en de lopende onderzoeken. Vooraf een interessant affiche daarbij aanwezig te zijn. Bij de enkele honderden aanwezigen overheerste echter de teleurstelling. Op Wikipedia is de volgende definitie van ‘Wetenschap’ te vinden: ‘Met wetenschap wordt zowel de menselijke kennis aangeduid als de organisatie om deze kennis te vergaren. De wetenschappelijke wereld is dat deel van de maatschappij dat zich uitdrukkelijk ten doel heeft gesteld systematisch kennis te verwerven. De wetenschap heeft een eigen karakter dat blijkt uit haar methoden en conventies. De aldus ontwikkelde wetenschappelijke kennis vormt een reconstructie van een deel van de werkelijkheid en is opgebouwd met behulp van bepaalde wetenschappelijke methodes’. TNO definieert ‘Onderzoek’ als volgt: ‘Onderzoek met 1 doel: organisaties en mensen beter laten functioneren!’ ‘Teleurstelling’ is het gevoel dat veel toehoorders overhielden na afloop van de presentatie van Dries van Wagenberg! Geen noviteiten, geen ambitie, nauwelijks aantoonbaar, geen lijn, structuur of opbouw. Maar vooral een gebrek aan aansprekende resultaten, deed veel aanwezigen de wenkbrauwen fronsen. Veel verwijzingen naar publicaties van anderen (veelal onderzoekers van buitenlandse afkomst). Ook werd herhaaldelijk verwezen naar een publicatie van Van Wagenberg, die in 2010 nog moet uitkomen!! Last but not

36

NR 199 - 2009

 Op alle niveaus van facilitair onderwijs (mbo, hbo en universitair) is het vinden van geschikte stageplaatsen en interessante onderzoeksvelden een probleem.

least liep als een rode draad door de presentatie een hinderlijk aanwezige vraag (bijna bedelend) om aanvullend onderzoek en bijbehorende financiering (lees: sponsors). Een onderzoek waar naar werd verwezen en wat als verdere basis van de onderzoeken van CFM werd gebombardeerd, is het onderzoek van onder meer Jelle van der Kluit van Twynstra Gudde. In dit onderzoek is een poging gedaan de omvang van facilitair management in Nederland in euro’s uit te drukken. De onderzoekers zelf hebben destijds bij de presentatie van de resultaten

WEEKBLAD FACILITAIR

aangegeven, dat de uitkomsten voor discussie vatbaar zijn en minder hard zijn dan dat deze lijken. Vooralsnog als start een bodem van drijfzand om verder onderzoek op te baseren!

Historie FMN financiert vanaf het ontstaan en voor een substantieel deel, de kosten van de leerstoel (en de oprichting van CFM) en de gehouden onderzoeken. Kosten die verbonden zijn aan het hebben van een leerstoel (als eerste aan de Technische Universiteit

Sector van Eindhoven en later aan de Wageningen Universiteit), zijn hoog. Naast FMN hebben in de afgelopen jaren diverse andere sponsoren hun bijdrage geleverd. Slechts één sponsor (niet FMN) werd met naam genoemd tijdens de presentatie. FMN draagt op dit moment financieel bij aan de leerstoel en niet meer aan CFM. FMN gaat er van uit dat CFM als stichting zichzelf moet kunnen bedruipen. Het doel van ‘onderzoek’, zoals TNO dit weergeeft, wordt door de huidige leerstoel niet bereikt. Uit de presentatie van Van Wagenberg is niet duidelijk geworden dat de tot nu toe gehouden onderzoeken een bijdrage hebben geleverd aan het beter laten functioneren van organisaties en mensen. De toegevoegde waarde (een toverwoord tijdens de presentatie van Van Wagenberg) van een leerstoel Facility Management is niet aantoonbaar gemaakt. Dit terwijl FMN aan de vooravond staat een beslissing te nemen over het instellen van een nieuwe periode van een (bijzondere) ‘leerstoel Facility Management’. Tevens is FMN met meerdere universiteiten in onderhandeling om de leerstoel FM geplaatst te krijgen. Over de personele invulling hiervan is niet gesproken. Wanneer we de definitie op Wikipedia er bij pakken, worden er steekwoorden gebruikt als ‘systematisch’ en ‘het eigen karakter’ van de wetenschap en ‘wetenschappelijke methodes’. Al deze elementen van ‘wetenschap’ ontbreken zichtbaar binnen de voortgang, ontwikkelingen en plannen van de leerstoel FM aan de Wageningen University, een onderdeel van Wageningen UR (University & Research Centre).

Toekomst Er is door FMN voor 2010 budget gereserveerd (€ 60.000,-) voor de leerstoel FM. Het is maar de vraag of dit toereikend is. Het is een gegeven dat de verschillende universiteiten verschillende tarieven rekenen voor het voeren van en leerstoel en daarbij ook nog verschillende voorwaarden hanteren. Wellicht een suggestie hier landelijk naar te kijken en uniformering van dit systeem en bijbehorende werkwijze na te streven. Heeft het vakgebied facilitair management een leerstoel nodig? De vraag is gerechtvaardigd of het vakgebied facilitair management een leerstoel nodig heeft en/

of een leerstoel het vakgebied verder kan helpen. Wetenschappelijk onderzoek moet, naast dat het een verplichting voor een hoogleraar is, deze te (laten) verrichten, informatie opleveren waar de facilitaire markt van vraag en aanbod haar voordeel mee kan doen. Het formuleren van beleid (zowel door klanten als aanbieders), uitwerking daarvan, korte, middellange en lange termijn toekomstvoorspellingen en aanbod van dienstverlening gebaseerd op feiten en visie wordt hierdoor beter mogelijk. Door het presenteren van feitelijke en relevante onderzoeksresultaten word je gesprekspartner voor de politiek, voor de economische partners, voor werkgevers- en werknemersorganisaties en voor wat betreft het facilitaire werkveld, de onroerend goed wereld en ontwikkelaars van gebieden en gebouwen (planologen en architecten). Een lang gekoesterde wens en voortdurend streven van FMN! En dan hebben we het alleen nog maar over Nederland. Een gedegen, een goed ingebed en structureel georganiseerd wetenschappelijk onderzoek voor en door de facilitaire markt, zal fm ook Europees verder aanzien geven en kan Nederland haar voorbeeldfunctie op fm terrein verder uitbouwen.

Probleem Het blijkt dat op alle niveaus van facilitair onderwijs (mbo, hbo en universitair) het vinden van geschikte stageplaatsen en interessante onderzoeksvelden een probleem is. Hiervoor is niet één oorzaak aan te wijzen. Diverse redenen liggen hieraan ten grondslag: • Onderwijzend personeel - te weinig tijd en gelegenheid om voldoende aandacht te besteden aan werving en onderhoud van relevante onderzoeksadressen en contactpersonen; - begeleiding van studenten tijdens het onderzoek vergt veel tijd; - te weinig tijd zelf praktijkervaring op te doen, waardoor studenten nauwelijks, vanuit eigen ervaring van de docent, geadviseerd kunnen worden; - geen landelijke afstemming over aanpak en werkwijze; onderwijsinstellingen acteren veelal op eigen houtje; - er vindt geen centrale afstemming plaats over de resultaten van eerdere onderzoe-

ken en de mogelijke vervolgopdrachten die hieruit voortvloeien. • Financieel - kosten voor onderzoek zijn relatief hoog; - bedrijven bezuinigen, zeker in economisch mindere tijden, als eerste op onderzoek (zo ook op opleidingen en trainingen); - veelal ontbreekt een gedegen business plan om een onderzoek en de daarbij behorende financiële inzet en ondersteuning te rechtvaardigen; - opbrengsten van onderzoek zijn moeilijk te kwantificeren; • Inhoudelijk - onderzoeken worden fragmentarisch verricht, er is geen rode draad te bespeuren; - er wordt (te) veel geleund op eerdere onderzoeken; - veel onderzoeken lijken op elkaar en is er weinig onderscheidend vermogen; - hardheid van data (in aantallen en euro’s) is veelal moeilijk te onderbouwen; - het vakgebied fm is breed. De bestaande definities bakenen het werkgebied te weinig af; - de markt heeft moeite met het gedegen formuleren van gewenste onderzoeken; - de overheid ziet onvoldoende aanleiding om partijen in het fm werkveld te vragen onderzoeken voor te bereiden, daarin te participeren of deze uit te voeren. Op zich zijn bovenstaande aspecten al (wetenschappelijk) onderzoek waard. 

Alexander Bos is certified facility manager en is directeur van BCiM Bos Consultancy & Interim Management te Rijswijk (Z-H). BCiM verricht interim activiteiten en geeft adviezen op facilitair gebied. Bos is zes jaar lid geweest van het bestuur van FMN en heeft nu zitting in het Convent+ van FMN.

WEEKBLAD FACILITAIR NR 199 - 2009

37

‘Opscheppen op het werk’

Wilt u snel over rapporten kunnen beschikken?

Vakbeurs Facilitair 2010 stand 3.037!

Inventariseer en leg alle gegevens van uw gebouwen, goederen en diensten vast in: FGBeheer! Met FGBeheer weet u wat u hebt, wie het beheert, wat de kosten waren bij aanschaf, hoeveel geld gereserveerd moet worden voor vervanging en heeft u onderhouds-, object-, contract- en leveranciersgegevens.

SAB CATERING maakt werk van eten. Een uitstekende dienstverlening, hoogwaardige cateringproducten en een eerlijke prijs-kwaliteitverhouding zijn de ingrediënten van een dagelijks eetmoment waar iedereen over opschept!

Goed eten houdt mensen bezig! SAB CATERING B.V., Zwanenburg, 020 4079200, www.sabcatering.nl

FGBeheer.indd 1

Activeer nu GrAtIs en vrIjBlIjvend uw test-account op www.FGBeheer.nl!

17-12-2009 09:24:0

Sector Foto's: ISSO

In de afgelopen decennia heeft de installatiewereld de beschikking gekregen over steeds meer technische documentatie, ook in de vorm van ISSO-publicaties. Dit zijn stuk voor stuk onmisbare handreikingen bij het ontwerpen en installeren van technische installaties. Toch blijkt de laatste tijd, ook uit onderzoek, dat veel gebruikers en bewoners in gebouwen ontevreden zijn met het binnenklimaat. Bij nader onderzoek blijkt de installatie meestal goed ontworpen. Ook de aanleg is in veel gevallen nog zonder fouten verlopen. Toch ontstaan er na verloop van tijd klachten, vaak doordat het beheer en onderhoud aan de installaties onvoldoende is.

 Veel gebruikers en bewoners in gebouwen zijn ontevreden met het binnenklimaat

Beheer en onderhoud krijgen procedures en richtlijnen Om de installatiesector en de facilitaire wereld op dit onderdeel op het juiste pad te zetten, werkt ISSO, samen met vele marktpartijen, aan een kennisproject dat volledig in het teken staat van duurzaam beheer en onderhoud van klimaatinstallaties. Het nieuwe project omvat de realisatie van een complete serie ISSO-publicaties waarmee opdrachtgevers, gebouwbeheerders, adviseurs en installateurs handvatten krijgen om technisch inhoudelijk en contractueel duurzaam beheer en onderhoud van klimaatinstallaties in de praktijk te versterken. De serie ISSO-publicaties zal zowel technische als organisatorische richtlijnen omvatten voor bestaande en nieuwe utiliteitsgebouwen. Op dit moment verwijzen opdrachtgevers bij het opleveren en beheren van klimaatinstallaties al vaak naar NENEN normen en ISSO-publicaties. Toch zijn

de bestaande NEN-EN normen en de in het verleden verschenen ISSO-publicaties die men nu aanwijst, vrijwel nooit bedoeld om als procedure voor beheer en onderhoud te dienen. Een specifiek, objectief document met procedures en richtlijnen waarnaar een opdrachtgever kan verwijzen bij het opleveren of beheren van een klimaatinstallatie bestond tot op heden niet.

Gebaseerd op normen Door de combinatie van factoren, zoals de groeiende aandacht voor een gezond binnenklimaat, de noodzaak om installaties zo energie-efficiënt te laten draaien, en het feit dat steeds meer opdrachtgevers bepaalde garanties voor de prestatie aan installaties wensen of eisen, is ISSO het project duurzaam beheer en onderhoud gestart. Uiteindelijk moet dit resulteren in een pro-

cedure voor het opleveren van installaties, gebaseerd op NEN-EN125991. De opleveringsdocumenten kan men in een later stadium als nulmeting gebruiken. Daarnaast komen er meerdere technische richtlijnen voor beheer en onderhoud die hun basis in NEN-EN-normen en ISSO-publicaties zullen vinden. Dit alles moet binnen niet al te lange tijd uitmonden in negen ISSO-publicaties en één ISSO-brochure. Ook gaat men voorlichting en opleidingen verzorgen. In elk geval zullen de ISSO-publicaties alle benodigde procedures bevatten, maar ook diverse praktische middelen die de partijen kunnen inzetten voor controle van het ontwerp en het handhaven van de gewenste (ontwerp)functionaliteit en kwaliteit van de klimaat- en automatiseringsinstallatie. Zowel de procedures als de hulpmidde-

WEEKBLAD FACILITAIR NR 199 - 2009

39

Sector len zullen – om ze gebruiksvriendelijk te houden – zoveel mogelijk worden voorzien van schema’s en figuren uit bestaande documentatie, zoals de hydraulische schema’s uit ISSO-publicatie 31 en ISSO-publicatie 44. Tegelijk zal ISSO binnen dit project, wanneer er nog technische informatie ontbreekt, aanvullende kennis verzamelen en toevoegen. Daarnaast wil men, door gebruik te maken van de beschikbare NEN-EN-normen, aansluiting vinden bij procedures en richtlijnen in andere Europese landen, zodat de nieuwe publicaties ook bij internationale aanbestedingen kunnen worden gebruikt.

Onderzoek in de praktijk ISSO maar ook de andere marktpartijen die bij de publicatie zijn betrokken, zoals TNO, adviesbureau Halmos en de Rijksgebouwendienst, stellen vast dat er de laatste jaren steeds minder nieuw wordt gebouwd. Dit betekent dat de bestaande gebouwenvoorraad langer dienst moet doen. Daardoor neemt het belang van beheer en onderhoud sterk toe. Voordat dit kennisproject van start ging, voerde men enkele quick scans en pilotprojecten uit met installaties van verschillende opdrachtgevers. Bij deze pilotprojecten zijn in gebouwen, onder meer van de Rijksgebouwendienst, inspecties opgestart om de kwaliteit in die gebouwen met betrekking tot comfort en gezondheid in kaart te brengen en vervolgens te verbeteren, zodat daarmee het energiegebruik terugloopt en de productiviteit van de medewerkers stijgt. Deze pilots hebben een drieledig doel: - verbeteren van de kwaliteit in de gebouwen (belang voor marktpartij); - vergroten van het inzicht (geeft informatie voor de publicaties); - genereren van een extra financiering voor de publicaties.

en welke van deze documenten men aan het einde van het project moet archiveren. De opleveringsdocumenten zullen dienst doen als nulmeting voor het beheren van de klimaatinstallatie. Vervolgens kan men dan technische en organisatorische richtlijnen opstellen voor het duurzaam beheren en onderhouden van deze nieuwe gebouwen.

Matige prestaties Uit de gehouden quick scans en de monitoring komt een beeld naar voren dat circa 70 procent van de klimaatinstallaties niet naar behoren functioneert. Eén van de voornaamste oorzaken is het feit dat preventief en correctief onderhoud van installaties vaak wel georganiseerd is maar dat functioneel

nenklimaat op de werkplek blijkt bijzonder laag. De 217 ondervraagde professionals met een werkplek in de zorg (niet klinisch) of op kantoor geven het binnenklimaat een gemiddelde waardering van 5.8. Het verbeterpotentieel blijkt met 71 procent erg hoog. Volgens Integron is er na dit onderzoek maar één conclusie mogelijk: de beleving van het binnenklimaat op de werkplek is in ons land ronduit negatief. Als het gaat om de tevredenheid dan is men nog het meest tevreden over de luchtkwaliteit en de temperatuur op de werkplek, beiden krijgen in een beoordeling een 6.1. Dat dit nog altijd een lage score is, mag duidelijk zijn. Het minst tevreden is men over de constante klimaatbeheersing, beoordeeld

 Beheer en onderhoud moeten een preventieve inslag hebben.

Met de kennis en de ervaringen die hieruit zijn voortgekomen, worden op dit moment richtlijnen opgesteld voor het opleveren van klimaatinstallaties in nieuwbouwprojecten. Bij het starten van een nieuw project zal in de programmafase een commissioningplan moeten worden opgesteld. Het beste is wanneer dit commissioningplan wordt opgezet conform de MKK-structuur. Dit commissioningplan bepaalt welke documenten aan het eind van iedere fase aanwezig moeten zijn

40

NR 199 - 2009

onderhoud van de klimaatinstallatie, toegesneden op de actuele indeling en gebruik van het gebouw, slechts zeer zelden plaatsvindt. Dit resulteert in een matige kwaliteit van het binnenmilieu en een te hoog energiegebruik. Eind 2008 maakte bureau Integron resultaten bekend van een onderzoek naar de beleving van gebruikers van kantoren en zorggebouwen. De waardering voor het bin-

WEEKBLAD FACILITAIR

met een 5.5, en de mogelijkheden om het klimaat te beïnvloeden dat een 5.4 kreeg. De ontevredenheid manifesteert zich niet zelden in lichamelijke klachten. Dagelijks ervaren mensen de negatieve gevolgen van een slechte klimaatbeheersing op de werkplek. Hoofdpijn, vermoeidheid en concentratieverlies zijn de klachten die het meest worden genoemd. Door die negatieve klachten hebben mensen steeds meer de behoefte om

Sector individueel het binnenklimaat op de werkplek te kunnen beïnvloeden. Mensen geven ook aan dat zij, om klachten als hoofdpijn, concentratieproblemen en vermoeidheid tegen te gaan, het raam openzetten omdat zij hiermee het binnenklimaat in zekere mate in hun voordeel beïnvloeden.

Onderhoud creëert waarde Begin 2009, op een symposium over het combineren van energiebesparing en comfortverhoging in gebouwen, zei Roberto Traversari, hoofd van de afdeling koude, warmte en installaties van TNO, dat gebouwbeheerders nadrukkelijker moeten werken aan methoden om comfort meetbaar te maken. Op dit moment leeft bij beheerders nog te veel het idee, zo vindt Traversari, dat zij een minimale temperatuur in het gebouw moeten handhaven. De focus bij nieuwbouw op een specifieke ontwerptemperatuur is veel te absoluut. Daarmee verdwijnt de aandacht voor andere factoren, die eveneens bepalend zijn bij een leefbaar en comfortabel binnenmilieu, te veel naar de achtergrond. Ook benadrukte Traversari dat beheerders en facilitair managers het onderhoud en beheer van installaties ‘niet als een kostenpost moeten zien, maar als een manier om voor iedereen in het gebouw waarde te creëren. Zie het als een kans. Onderzoek van SBR toont aan dat een hoge mate van welbevinden bij mensen zorgt voor een 7 procent hogere productiviteit.’ Daarom vindt hij het aansturen van onderhoudsdiensten op basis van storingen een achterhaalde praktijk. Beheer en onderhoud zullen veel meer een preventieve inslag moeten hebben. Een belangrijke gedachte, die in de nieuwe publicaties een centrale plek zal innemen, is dan ook dat duurzaam beheer en onderhoud van gebouwen een andere instelling vraagt van zowel gebouweneigenaren, gebouwbeheerders als ook van het uitvoerend personeel. Het is erg belangrijk dat alle kennis die met de nieuwe ISSO-publicaties op de markt komt, ook daadwerkelijk zal worden toegepast. Daarom werkt ISSO, al voor het verschijnen van de publicaties, aan een bijpassend kennisoverdrachttraject. Dit zal enerzijds bestaan uit workshops. Anderzijds zal men ook een opleidingtraject ontwikkelen voor adviseurs en installatie-

bedrijven. Deze opleidingen zullen het gehele werkveld omvatten. Tot slot gaat men ook, juist om die noodzakelijke kwaliteit van het beheer en onderhoud te bewaken, een certificeringsrichtlijn ontwikkelen. Dat gebeurt in samenwerking met de Stichting KBI, die al diverse andere certificeringstrajecten voor de installatiewereld heeft ontwikkeld en deze ook beheert.

Invulling van de publicaties Om functioneel onderhoud mogelijk te maken, moet men bepalen wat we met zijn allen van een klimaatinstallatie mogen verwachten. Dit begint al bij het initiële programma van eisen, waarin we beschrijven welke uitgangspunten we bij het ontwerp van een klimaatinstallatie hanteren. Op dit moment is daarover veelal niets terug te vinden. Maar ook moeten we invulling geven aan een nieuwe benadering in het bouw- en onderhoudsproces waarmee het mogelijk wordt om klimaatinstallaties ook gedurende de levensduur van het gebouw ‘functioneel optimaal’ te laten presteren. De ISSO-publicaties gaan al deze onderdelen beschrijven om uiteindelijk een duurzaam beheer van klimaatinstallaties mogelijk te maken. Daarom is het belangrijk dat bij de verschillende publicaties vele relevante en vertegenwoordigende partijen een bijdrage leveren. Zij leveren hun bijdragen in Contactgroepen, voor elke publicatie een andere. Bij de verschillende publicaties zullen daarom vaak weer andere partijen betrokken zijn. Om te beginnen moet men bij het onderwerp beheer en onderhoud een onomstreden uitgangssituatie opstellen. Het gaat daarbij om richtlijnen voor het opleveren van de installatie en methodes om de uitgangspunten vast te leggen. Om die reden kent de ontwikkeling van de publicaties een heldere volgorde.

lichtingsbrochure worden gemaakt om de markt te informeren. Om de communicatie tussen de verschillende partijen te verbeteren wordt er voor Onderhoud en Beheer ook de ISSO-publicatie 101 opgesteld welke zal fungeren als een praktijkrichtlijn, gebruik makend van andere al bestaande normaliserende documenten (NEN, NVDO, e.a). De ISSO-publicatie 101 zal bestaan uit twee onderdelen. Allereerst wordt een dynamisch overzicht van begrippen en definities opgesteld. In dit standaard overzicht worden alle gangbare begrippen en definities in heldere taal toegelicht. Ook met ISSO-publicatie 104 is men van start gegaan. Deze publicatie is bedoeld als stappenplan om de huidige situatie te inventariseren. Voor veel gebouweigenaren en beheerders is deze publicatie hét instrument om zelf een check uit te voeren en om er achter te komen wat de stand van zaken is als het gaat om duurzaam beheer en onderhoud in hun gebouw. Hiermee zullen eigenaren en beheerders ook in staat zijn om hun vragen, wensen en eisen ten aanzien van de onderhoudsbedrijven beter te formuleren. De derde publicatie die inmiddels in gang is gezet, is nummer 106. Eind 2009 moet deze in definitief concept gereed zijn. Deze ISSOpublicatie is de methode voor een nulmeting. De Rijksgebouwendienst heeft al aangegeven dat zij de kennis in deze publicatie vanaf medio 2010 gaat voorschrijven als randvoorwaarde bij aanbestedingen voor beheer en onderhoud. 

Eerste vier projecten In 2009 is een voortvarende start gemaakt met het uitwerken van de serie ISSOpublicaties. Omdat sommige publicaties voortborduren op anderen, is er begonnen met de publicaties die een basis leggen in de kennisoverdracht. Concreet betekent dit dat men is begonnen met ISSO-publicatie 100. Hierin wordt het probleem geschetst. Op basis van deze kennis zal ook een voor-

André Derksen is projectcoördinator bij ISSO, het Kennisinstituut voor de Installatiesector. Hij studeerde HTS Werktuigbouwkunde en daarna nog een aantal Post-HBO opleidingen, zoals Hogere Installatie Techniek en Energiebeheer. Daarnaast is bij bestuurslid bij TVVL, afdeling Elektrotechniek.

WEEKBLAD FACILITAIR NR 199 - 2009

41

Sector Een eerst indruk maak je maar één keer. Het uiterlijk is het eerste dat mensen zien en het laatste dat ze vergeten. Gemiddeld vormen we in enkele seconden bewust én onbewust een mening over iemand. Kleur en kleding zijn daarbij voor een groot deel bepalend. Kleding is communicatie.

Een imago van een bedrijf wordt langzaam opgebouwd maar kan heel snel worden afgebroken. Het meest bepalende van een imago van het bedrijf zijn toch de mensen die er werken. Zij bepalen vaak de eerste indruk van een bedrijf. Hun uiterlijke presentatie speelt daarbij een belangrijke rol. Juist nu we te maken hebben met economisch slechte tijden, lijken bedrijven en ondernemers zich bewuster te worden van hun uiterlijke verschijning en presentatie. Ze zijn extra bezig met houding, gastvrijheid en gastvriendelijkheid. Het zelfstandige ondernemerschap is uitdagend en vraagt visie, maximale inzet en een veelvoud aan talenten en vaardigheden. Het gaat om inhoud en capaciteiten om klanten en werk binnen te halen. Een goed verzorgd uiterlijk helpt daarbij. Het belang van het uiterlijk verschilt per sector, hiërarchische positie en beroep. Dat het uiterlijk een handig maatschappelijk en zakelijk smeermiddel is, moge duidelijk zijn. Haardracht, kleding, kleur, houding en etiquette spelen daarbij een belangrijke rol. Ondernemers zijn vooral bezig met hun passie voor werk, hard rennend onderweg om hun producten te verkopen. Uitzondering daar gelaten, want uiteraard zijn er ook mode bewuste ondernemers. Maar het merendeel niet. Een on-

 Je hoeft geen pak aan te trekken, als dat niet bij diegene past of hij of zij zich daar niet lekker in voelt.

Kleding is comm bert draagt met drie knopen terwijl er twee in de mode zijn, dat is geen drama en valt alleen de kenner op. Maar wanneer iemand een pak draagt dat gewoon niet mooi zit, dat ziet iedereen. Men is over het algemeen te weinig bewust van het belang van de eigen presentatie. Als je een bakker ziet met vieze nagels en

Kleed je altijd één of twee stappen beter dan de klant/relatie waar je naar toe gaat dernemer hoeft ook niet modebewust te zijn en in de nieuwste pakken van Corneliani rond te paraderen, een fleurige bloemenblouse te dragen á la Beau van Erven Dorens of te verschijnen in een net te korte Jort Kelder-broek. Een ondernemer moet er vooral representatief uitzien. Dat iemand een col-

42

NR 199 - 2009

een vies T-shirt dan koop je zijn broden toch ook niet? Of wat te denken van een directeur die er op zich wel verzorgd uitziet maar een rafelige map uit het jaar kruik te voorschijn haalt. Het gaat erom dat je onderscheidend bent en dat je uitstraalt wat past bij het imago van het bedrijf. Als manager kun je

WEEKBLAD FACILITAIR

natuurlijk kledingvoorschriften invoeren en op die manier aangeven hoe je wilt dat iedereen zich presenteert in het bedrijf. Vaak is dan de reactie van de medewerkers: ‘Vinden ze het dan niet goed hoe we ons kleden? Het is toch een kwestie van smaak?’. De volgende vraag is dan vaak: ‘Als er kledingvoorschriften komen, waar is dan ons kleedgeld?’. Een enorme weerstand van de medewerkers. Een e-mail protocol van boven opleggen kan misschien nog net, maar met een kledingvoorschrift kom je wel heel dicht bij de mensen. Je kunt natuurlijk de werknemers €150,- per persoon geven, zodat iedereen daar zijn kleding voor kan gaan kopen. Helaas heb je dan nog niet de zekerheid dat ze de juiste kleding aanschaffen. Het is belangrijk om draagvlak te creëren bij de medewerkers, waarom het zo belangrijk is dat ze zich representatief kleden en wat

municatie! dit voor henzelf maar ook voor het bedrijf voor verschil kan maken. Een eerste indruk is zo belangrijk en je kunt hem maar één keer maken. Als de cultuur binnen een bedrijf netjes en verzorgd is, zoals binnen de zakelijke dienstverlening, dan kun je als werkgever best kleding richtlijnen afgeven aan je medewerkers. Dat alleen een T-shirtje niet passend is bijvoorbeeld en dat altijd twee lagen bovenkleding gewenst is. Maar vaak voelt men dat ook wel aan. Als iedereen in een pak loopt, voelt menigeen zich in een spijkerbroek echt niet lekker. Medewerkers passen zich algauw aan de norm binnen het bedrijf aan. Het gaat niet alleen om kleding en uiterlijk. Het is een totaalpakket van kleding, houding, zakelijke etiquette en gedrag. De eerste indruk die je krijgt van iemand, maak je vooral op basis van het uiterlijk. Maar dat beeld wordt

Foto: SXC

Foto: Nelleke Mulder

Sector

al snel bevestigd of ontkracht door het gedrag en de houding van die persoon. Met de inhoud moet je de eerste indruk waarmaken! Goede manieren worden door iedereen op prijs gesteld. Ze geven houvast en zelfvertrouwen. Je kunt nog zo’n mooie receptioniste achter de balie zetten waar iedereen van onder de indruk is, maar als ze iedereen met een nonchalante ‘hoi’ begroet en stelselmatig mensen niet laat terugbellen, is die eerste positieve indruk gauw ontkracht. Je hoeft geen pak aan te trekken, als dat niet bij diegene past of hij of zij zich daar niet lekker in voelt. Dat straalt diegene aan alle kanten uit. Het gaat om een kloppend totaalplaatje. Om een imago dat staat. En als dat het geval is straal je zelfvertrouwen succes uit. Het effect van een verzorgd uiterlijk gecombineerd met de juiste etiquette maakt iemand zelfverzekerder. Maar belangrijker nog is dat je met een verzorgd uiterlijk respect toont richting je klant. Je hebt namelijk nagedacht over datgene wat je aan hebt getrokken en dat is je klant waard. Het is altijd verstandig om je één of twee stappen beter te kleden dan de klant/ relatie waar je naar toe gaat. Daarbij is de

doelgroep dus heel belangrijk. Kom niet overdressed aan op een agrarisch bedrijf, maar ook niet zonder stropdas bij een bankdirecteur. Wees ook bewust van wat kleur kan doen. Je hebt afstandelijke en toegankelijke kleuren. De ene kleur zorgt ervoor dat klanten makkelijker met je praten dan een andere kleur. Sterke contrasten werken daarin bijvoorbeeld negatief. Maar pas op, je kunt natuurlijk ook overdrijven. Perfectie is dodelijk saai, zorg dat het niet te gelikt is, want dat is niet menselijk meer! 

Nelleke Mulder is directeur/eigenaar van Nelleke Mulder Image & Styling. Ze is verkozen tot Zakenvrouw van het Noorden 2009. Daarnaast is ze consulting partner bij ETCP.

WEEKBLAD FACILITAIR NR 199 - 2009

43

Sector In 2013 zullen landelijk naar verwachting 220.000 mensen minder aan het werk zijn dan in 2008. Dit is bijna 3% van de werkzame beroepsbevolking. Dat betekent dat de werkgelegenheid in 2013 nog niet hersteld zal zijn van de economische crisis. Dit geldt echt niet voor gezondheidszorg. In de zorg zal de werkgelegenheid in 2013 maar liefst met 10% gegroeid zijn in vergelijking met 2008; 130.000 medewerkers in vijfjaar. Hoe kun je daar als facilitair dienstverlener op inspelen?

Innovatief fm als antwoord op de groeiende zorgvraag? Zonder innovaties in de gezondheidszorg, dus zonder maatschappelijke, organisatorische en technische ingrepen, zal het aantal mensen dat werkzaam is in de gezondheidszorg geleidelijk oplopen van 1,3 miljoen in 2010 naar 2,3 miljoen in 2040. Onder innovatie wordt door het ministerie van VWS verstaan: ‘Innovatie = (zorg)verbetering x implementatie’. Innovatie is het doorvoeren van vernieuwing, die neerslaat in producten, diensten, processen of organisatievormen. Het gaat dus om ‘uitvinden’

en ‘invoeren’. Beide elementen zijn even belangrijk. 25% van het totaal aantal werkzame mensen in de zorg? Dat gaat niet gebeuren! Allereerst omdat we dat met elkaar niet kunnen en willen financieren. Ten tweede omdat de gezondheidszorg zich in de afgelopen jaren heeft bevrijd van haar behoudende cultuur en zich heeft ontwikkeld tot het meest dynamische en uitdagende werkterrein in Nederland. De uitdagingen zijn gigantisch, de druk om slimmer, beter en

Dit is deel 1 van een 3-delig artikel over de kansen voor fm in de gezondheidszorg. Zonder innovatief denken en handelen van de

meer beheersbaar te werken is enorm. De uitdagingen zijn enorm. Marktwerking doet haar intrede. Naming & shaming zijn gemeengoed geworden. Zorgverzekeraars worstelen met hun rol en identiteit, zorgverleners met hun ‘selling propositions’. Ketenvorming, strategische samenwerking en ook fusies, alhoewel die laatste niet altijd tot verbeteringen leiden, zijn aan de orde van de dag. Zorgorganisatie zijn nog steeds bezig met de kanteling van aanbodnaar vraaggestuurd werken en van budget-

2. Hoe kunnen we de institutionele zorg helpen bij het verhogen van haar doelmatigheid?

kant van zorgverleners, zorgverzekeraars, de overheid en facilitair

3. Hoe kunnen we met innovatieve facilitaire diensten de zelfzorg-

dienstverleners zal aanstormende vergrijzing een remmende wer-

zaamheid en betrokkenheid van buren, kinderen en familie stimu-

king hebben op de groei van onze welvaart. De kwaliteit van leven

leren en vereenvoudigen? In dit eerste deel worden de achtergron-

voor zorgvragers neemt niet toe door het leveren van zorg uitslui-

den vanuit een macro-economisch perspectief belicht

tend toe te vertrouwen aan geïnstitutionaliseerde zorgstructuren. In deel twee wordt ingegaan op de mogelijkheden die er zijn om Dit 3-luik gaat in op drie vragen:

de zelfredzaamheid van ouderen te vergroten. In het derde deel

1. Hoe kunnen we vanuit fm een invloed uitoefenen op het verminde-

wordt een visie gegeven over de mogelijkheden die er zijn om meer

ren van de vraag om arbeidsintensieve ouderenzorg en algemene

doelmatigheid hand-in-hand te laten gaan met meer kwaliteit van

gezondheidszorg?

de zorg.

44

NR 199 - 2009

WEEKBLAD FACILITAIR

Sector gestuurde financiering naar sturing op basis van geleverde productie. Daar komt dan ook de donkere wolk van een aanstormend arbeidstekort bij. Business as usual is niet genoeg! In het licht van dit toekomstscenario dienen facilitaire dienstverleners hun waardepropositie goed te definiëren. Wat de zorgmarkt nodig heeft zijn ondernemende en creatieve partners die een gezamenlijk – dus ook maatschappelijk doel -- voor ogen hebben. Het moet gaan om duurzame waardecreatie voor de patiënt/ cliënt, niet om eenzijdig kostendenken bij zorgverleners en profijtdenken bij dienstverleners. We zijn begonnen aan de eeuw van de crises. Aan de borreltafel wordt de schuld voor onze huidige economische malaise met het grootste gemak aan onze financiële instellingen gegeven, en ja, ze zijn inderdaad fout die instellingen. Jarenlang hebben ze met schaamteloos eigenbelang een ondoorzichtige werkpraktijk van subprime handel en ‘financial (re-) engineering’ toegepast. Hierbij werden ze welwillend terzijde gestaan door, naar nu blijkt, falende overheidsbankiers en toezichthouders. Daar betaalt de klant uiteindelijk een dure rekening voor. Maar de bankiers kan slechts verweten worden dat ze zich met list en bedrog hebben verijkt aan de onwetendheid van de consumenten. Maar kan het uitsluitend de financials worden verweten dat we de komende decennia in zwaar economisch weer zullen verkeren? Nee! De komende dertig jaar zullen we worden geconfronteerd met de ene na de andere schaarste. Volgens Jean-Francois Richard, tot voor kort de vice-president voor Europa



We gaan ons groen en geel ergeren aan de groen/grijze druk. Het aantal 65-plussers, uitgedrukt als procentueel aandeel van deelnemers aan de arbeidsmarkt; de 20–64 jarigen, wordt door CBS de ‘grijze druk’ genoemd. Op dit moment staan er nog ongeveer 24 mensen van 65 jaar of ouder tegenover honderd 20–64 jarigen. In 2040 zullen er ongeveer 49 ouderen per honderd potentiële deelnemers aan de arbeidsmarkt worden geteld. Bijna het dubbele. Naast ouderen drukken ook de jonge, nog niet werkzame, inwoners van Nederland op de lasten van de beroepsbevolking. Dit wordt door CBS de ‘groene druk’ genoemd. De laatste jaren staan er ongeveer 40 jongeren van minder dan twintig jaar tegenover 100 20–64 jarigen. Ook de komende decennia zal de groene druk rond dit niveau liggen. Alles bij elkaar neemt dus de groen/grijze druk toe van 64 procent nu, naar een maatschappelijk zware last van bijna 90% tegen het jaar 2040. Dit draagt nog eens extra bij aan de toch al loodzware hypotheek op toekomstige generaties en noodzaakt een structureel andere manier van omgaan met de schaarste van arbeidscapaciteit. Dit dwingt, ook de facilitaire dienstverlening, tot fundamenteel anders denken en handelen.

van de Wereldbank, staan we aan het begin van de pensioencrisis. Deze wordt veroorzaakt door een miljard pensioengerechtigden in de rijke landen en zal hen ook hard treffen. In de komende twintig jaar zullen we onze olie- en gasvoorraden voorraden hebben uitgeput; een tekort van zeventig miljoen vaten olie per dag. Over vijftien jaar breekt de ecocrisis uit; in combinatie met een niet eerder gekende groei van de mondiale populatie zullen ontbossing, erosie en verdwijnende gletsjers zullen tot een structureel tekort aan schoon zoet water leiden. De huidige crisis, veroorzaakt door duistere ‘handjeklappraktijken’ in de financiële hoofdsteden van de wereld, heeft een prikkel gegeven aan ons collectieve bewustzijn dat de sociaal/economische orde van vóór de crisis op de schop moet. Het absolute materialisme dat zich openbaart in opportunistisch vrije markt denken en een egocentrische focus op aandeelhoudersbelang en bestuurdersbonussen worden niet meer

2010

Aantal

% van

2040

Aantal % van

totale bevolking Inwoners

gepikt. Dat heeft immers een loodzware hypotheek gelegd bij de aankomende generaties. Politici, beleidsmakers en de belangrijke spelers op de internationale financiële markten hebben twijfels over de wijze waarop dit opgelost kan worden. Het is onwaarschijnlijk dat we oplossingen krijgen aangedragen uit de hoek van Brussel of de landelijke politiek. Daarvoor zijn landelijke belangen te groot en wegen korte termijn electorale belangen te zwaar. Het ligt meer voor de hand dat een steeds breder maatschappelijk bewustzijn bij de bevolking, de consument, ontstaat dat we niet langer het pad van absoluut materialisme kunnen bewandelen. Bedrijven spelen daar nu al op in met zorgvuldig ontwikkelde imago’s zoals groen bankieren, ecologisch verantwoord bouwen en maatschappelijk verantwoord ondernemen. De Nederlandse fm’er zou zich moeten ontpoppen als zichtbare en belangrijke speler in deze discussie en kan hier een belangrijke voortrekkersrol in ontwikkelen, zoals blijkt uit het interview

totale bevolking

Groei/krimp t.o.v. 2008

16.500.000

100%

17.500.000 100%

+ 6%

65-plussers

2.400.000

15%

4.500.000 26%

+88%

0-19 jaar

3.900.000

24%

3.800.000 22%

-3%

10.100.000

61%

9.200.000 53%

-9%

1.300.000

13%

2.300.000 25%

+77%

Beroepsbevolking Werkzaam in de zorg

 Beroepsbevolking in de zorg bij ongewijzigd beleid en doelmatigheid. Bij ongewijzigd beleid zal het aandeel mensen dat werkzaam is in de zorg met 77% stijgen (1 miljoen mensen) naar 2,4 miljoen. Het aantal 65-plussers neemt met bijna 90 % toe. Dat betekent dat rond 2040 rond de 25% van de beroepsbevolking in de gezondheidszorg zal werken. Bron: CBS

WEEKBLAD FACILITAIR NR 199 - 2009

45

Sector Aantallen X 1. 000 Periode (jaartallen) Bevolkingsgroei

1900 – 1950

1950 –1990

1990 – 2010

2010 - 2040

5.000 – 10.000

10.000 – 15.000

15.000 – 16.500

16.500 – 17.500

100

125

75

33

2.00%

1.25%

0.50%

0.20%

Gemiddelde groei / jaar Gemiddelde groei per jaar (als % van bevolkingsaantal in het startjaar)



Broncijfers CBS

 Het gevolg? De dubbele vergrijzing: 1. een explosieve bevolkingsgroei (baby-boomers) in de zeer vruchtbare jaren na de 2de wereldoorlog, 2. babyboomers leven gemiddeld veel (!) langer dan hun ouders die voor de 2de wereldoorlog geboren werden. Bron: CBS

met Europarlementariër Wim van de Camp in het Facilitair en gebouwbeheer nummer van 1 december van dit jaar. Ons ongereguleerde voortplantingsgedrag als oorzaak? Nee, dit is geen pleidooi over zedelijkheid en waarden en normen, u wordt door onze zedencoalitie in Den Haag al genoeg bestookt met het kuise omhooggestoken vingertje. Ook is het geen roep om bevolkingsgroeimanipulatie, zoals in China met het éénkindbeleid wordt afgedwongen. Met ongereguleerd voortplantingsgedrag wordt bedoeld de dramatische fluctuatie in bevolkingsgroei. Van 2% per jaar in de periode 1900 tot 1950 tot een verwachte 0,2% in de periode 2010 tot 2040, een factor 10 minder! Hebben we weer een revolutie nodig? De industriële revolutie ontstond ten tijde van het verdwijnen van

46

NR 199 - 2009

de kinderarbeid in 1900, Het verdwijnen van kinderarbeid bracht een groot effect op de samenstelling en omvang van de werkzame bevolking. Stoommachines en elektromotoren waren in snelle opkomst. Was er een verband tussen die twee gebeurtenissen? Cynici denken dat wel, er was immers een noodzaak om productiekosten concurrerend en laag te houden. Ook nu staan we aan de vooravond van grote verandering in de samenstelling en omvang van de werkzame bevolking. Wat is het antwoord? Bejaardenarbeid in 2040? Diezelfde cynici, paradoxaal genoeg, denken dat dat eveneens het geval zal zijn. De toename van de pensioengerechtigde leeftijd naar 67 jaar is daar toch immers een eerste teken van? Te vermoeden is dat Nederland in de komende 30 jaar een nieuwe revolutie zal meemaken. Niet een industriële revolutie zoals 100 jaar geleden, maar sociaal/ maatschappelijk revolutie. Een simpel rekensommetje toont aan dat we deze sociaal/maatschappelijke revolutie in de komende decennia hard nodig hebben. Het is heel eenvoudig; doordat het aantal werkende mensen als deel van de totale populatie af zal nemen zal het bruto binnenlands product (bbp)

WEEKBLAD FACILITAIR

met meer dan 10% per inwoner afnemen (bron CBS). Daar staat tegenover dat in de afgelopen dertig jaar de arbeidsproductiviteit en daarmee het bbp per inwoner, ieder jaar een beetje is gestegen (bron CBS). Of we dit kunnen volhouden in de komende 30 jaar met de aanstromende vergrijzing en het menselijke kapitaal dat we in de zorg moeten investeren is de vraag. 

Anton Noë is directeur van Emet en richt zich de laatste jaren vooral op sociale vernieuwing en het met elkaar verbinden van markten.

Rob Masseling is directeur van ChainWorks consultancy. ChainWorks consultancy beweegt zich op de terreinen, mens, organisatie en maatschappij.

StarConsult kent uw business en biedt u oplossingen voor de meest uiteenlopende facilitaire kwesties. Of het nu gaat om een verhuizing, een optimale werkplekin-

Richt u zich op de kern, dan regelen wij alles eromheen

deling, een bedrijfskantine of een nieuw schoonmaakcontract, StarConsult adviseert en realiseert maatwerk voor u. Zodat u zich op uw core-business kunt richten.

Organisatie of reorganisatie van uw fa-

StarConsult Vughtstraat 20 A 4708 NA Roosendaal tel: 0165-520820 [email protected] www.StarConsult.nl

Starconsult_1_1wk21_08.indd 1

cilitaire dienst, StarConsult draait er zijn hand niet voor om. StarConsult adviseert en realiseert voor uw het beste resultaat.

Een adres vooral uw faciltaire zaken, dat werkt tijd- en kostenefficiënt En de kwaliteit? Die is gegarandeerd.

9-7-2008 11:26:51

Vakbeurs Facilitair 13, 14 en 15 januari 2010 ∙ Brabanthallen, ’s-Hertogenbosch

Beveiliging, schoonmaak, meubilair, catering, rookruimten…allemaal zaken die door facilitair professionals tot in de puntjes moeten worden geregeld. Dat de facilitaire dienstverlening een breed vakgebied is, hoeven we u niet te vertellen. En dat informatie over de diverse mogelijkheden en de laatste ontwikkelingen essentieel voor u is, ook niet. Wel attenderen wij u graag op het feit dat de twaalfde editie van Facilitair op 13 januari 2010 van start gaat!

Gratis toegang zonder wachttijd?

w ww. va k b eu rs f ac i l i t a i r.n e t