Executieve functies & zelfregulatie

Executieve functies & zelfregulatie Esther ten Brink & Albert Ponsioen Lucertis KJP Zaandam [email protected] [email protected]

Stichting Gaming & Training Polsbroek [email protected] [email protected] st. Landelijk Kenniscentrum LVB Utrecht [email protected]

11-congressen Utrecht – 5 juni 2014 Disclosure belangen sprekers: bestuursleden van de St. Gaming & Training en mede-ontwikkelaars van de EF-computertraining ‘Braingame Brian’

Vanuit onderzoek en ervaringen met Briangame Brian: • Inbedding in breder behandelaanbod (gezin en school!) • Motivatie van het kind (psycho-educatie!)

• Verschillen tussen de kinderen met hetzelfde DSM-label (N=1) • Relatie trainingstaken en problemen in het dagelijks leven (transfer)

Gevaar van de DSM: beschrijvende diagnostiek vs. verklarende diagnostiek

Een kind is druk omdat het ADHD heeft? Een kind leest niet goed omdat het dyslexie heeft?

Een kind leert niet goed omdat het een laag IQ heeft?

Een classificatie komt los van de criteria en gaat een eigen leven leiden Vrij naar: Trudy Dehue (2012)

Het is zaak om onder het gedrag gaan kijken (labelen doen we immers al lang genoeg)

Onder ADHD-gedrag kunnen verschillende cognitieve werelden schuilgaan

Medicatie

Cognitieve gedragstherapie

(E)F-training

Oudertraining

Ouders – opvoeding - omgeving

COGN. [EF]-PROBLEMEN • Inhibitie • Flexibiliteit • Werkgeheugen

GENETISCH & NEUROBIOLOGISCH SUBSTRAAT

EMOTIEREGULATIE PROBLEMEN

MENTALE SCHEMA’S (‘social self’)

Sociale vaardigheidstraining

AROUSAL & AANDACHTSPROBLEMEN

Pre- en perinatale risico factoren

GEDRAGSKENMERKEN (DSM)

Psychosociale risico factoren (gezin – school - maatschappij)

Én aandacht voor omgevingsfactoren!

Psychiatrische stoornissen zijn niets anders dan gedragsbeschrijvingen volgens de DSM (-5) Classificatiesysteem voor de aard van de problematiek van cliënten in de jeugdzorg (CAP-J) i.p.v. DSM?

Oorzaken van probleemgedrag: Factoren die het gedrag van het kind beïnvloeden

ouderfactoren

opvoedingsfactoren

gedrag van het kind

kindfactoren

omgevingsfactoren

Bij een stoornis is er sprake van een misfit tussen individu en de omgeving

Kijken naar de interactie tussen het individu en zijn of haar omgeving:

Adaptatievermogen

Aanpassingen aan de omgeving

Aanpassingen aan de omgeving die niet in een tijdsbestek van miljoenen jaren wezenlijk verandert maar in een periode van hooguit een jaar of tien…

Computertijdperk verandert gebruik hand Reuters meldt in een nieuwsbericht dat een internationaal onderzoek, uitgevoerd in negen steden, laat zien dat de menselijke hand vergroeit onder invloed van gadgets zoals mobiele telefoons en spelcomputers. Mensen jonger dan 25 bleken in het onderzoek handiger te zijn met hun duim in plaats van hun wijsvinger.

Ander voorbeeld Time Square 1900

Time Square 2014

Klas in de jaren 50 van de vorige eeuw

…en nu

Russell Barkley 2012

Sociale Adaptatief Vermogen (SAV) Executieve Functies (EF) Zelfregulatie (ZR) Sociale intelligentie (SI) SAV=EF=ZR=SI

Executieve functies (EF) Breed spectrum aan hogere-orde cognitieve processen en emotie- en gedragsregulerende processen. zelfbewustzijn, initiatief-nemen, plannen & organiseren, probleemoplossende vaardigheden, impulscontrole, flexibel kunnen reageren op veranderende omgevingseisen,… (Hunter & Donders, 2007)

Diagnostiek en behandeling EF-problemen • Motivatie • Aandacht • ‘Koude EF’ • inhibitie • werkgeheugen • flexibiliteit

• Integrale EF • emotieregulatie • taal • planning • sociale cognitie

• Vloeïendheid (automatisering)

EF: Hersengebieden, verbindingsbanen 1. fronto-parietale systeem: •

basale aandachtsregulatie (waakzaamheid; vigilantie)

2. dorsolaterale fronto-striatale systeem: • •

Inhibitie, Werkgeheugen, Flexibiliteit het ‘koude’ of het ‘WAT?’-netwerk

3. ventrale fronto-striatale systeem: • •

verwerken van beloningsinformatie het ‘warme’ of ‘WAAROM?’-netwerk

4. fronto-cerebellaire system: • •

timing en ‘vloeïendheid’ van denken en handelen. het ‘WANNEER?’-netwerk

5. zelfstimuleringssysteem: •

innerlijke taal en verbeelding

Hersengebieden, verbindingsbanen en EF

1

2&3

4

5. Zelfstimuleringssysteem: innerlijke taal en verbeelding

INFORMATIE

Bla, bla, bla…..

Richard Dawkins – Daniel Dennett

Behandeling specifieke EF-componenten • Trainen van emotionele controle

• Trainen van inhibitie • Trainen van flexibiliteit • Geheugentraining • Trainen van planning (Cuyle; Nagliery & Pickering; McCloskey, Perkins & Van Divner; ten Brink)

Behandeling specifieke leerproblemen

• Training gericht op lees- en spellingsproblemen • Training gericht op schrijfproblemen • Training gericht op rekenproblemen

• Training gericht op het doen van een toets / proefwerk / examen / test

(Nagliery & Pickering; McCloskey, Perkins & Van Divner)

Zelfregulatie op school • Toenemende digitalisering per definitie een zegen? • KAP-methode: • Kies een optimale leeromgeving • Afleidingen wegnemen • Praat tegen jezelf om afleiding tegen te gaan

• Lezen en leren van een tekst met de KALAT (PQRST)-methode • Kapstokken en chuncking (J-Q-C-L-P-M-X-S-G of N-A-C-P-S-V-N-E-C onthouden)

leren = automatiseren

neo gecontrolleerde processen (EF!)

cognities paleo emoties

automatische processen

archi arousal reflexen stimulus

actie Van Cranenburgh, 1998

Braingame Brian Een Executieve Functie Training met Game Elementen voor kinderen met ADHD Esther ten Brink Lucertis Zaandam

Albert Ponsioen Lucertis Velsen-Noord / VOBC LVB / LKC LVB

Pier Prins Programmagroep Ontwikkelingspsychologie, Universiteit van Amsterdam

Braingame Brian Spelwereld en EF-trainingstaken •

Er zijn in totaal 25 sessies van elk 45 minuten (=18.75 uur).

•

Om opdrachten te kunnen voltooien moet Brian EF-trainingsarbeid verrichten

•

3 EFs worden getraind: WG, Inhibitie en Cognitieve Flexibiliteit. (=12.5u)

•

•

Trainingstaken onderdeel van één spelwereld i.p.v. een aantal minigames

Spelwereld begint in een dorp en breidt zich uit naar andere spelwerelden waartoe Brian toegang krijgt als hij de EF-training goed doorloopt;

•

Elke sessie bestaat uit 30 min. training: 2 trainingsblokken van 3 EFtaken van elk ongeveer 15 min.; In elke sessie heeft kind tijd om spelwereld te verkennen.

Elk voltooid blok van 3 EF-taken resulteert in een verandering in de spelwereld: problemen worden opgelost mbv door Brian bedachte machines, die zichtbaar worden na elke EF-training

•

Hoofdpersoon is Brian met zijn robot die door verschillende werelden lopen.

Hoe verder in het spel hoe meer personages verschijnen in de spelwereld en hoe blijer ze worden

•

Individueel trainingsniveau past zich aan aan prestatieniveau van kind.

•

•

Figuren uit spelwereld Braingame Brian

CONTACT Stichting Gaming & Training Damweg 220 3415 RG Polsbroek Utrecht [email protected] www.gamingandtraining.nl

Training van EF’s in Dagelijks leven • Samenwerking ouder kind mogelijk • Samenwerking ouder kind school mogelijk • Link leggen tussen problemen in dagelijks leven en training • Link leggen tussen Training op computer en training in dagelijks leven

Gedragsproblemen en ADHD gedrag thuis en op school: eerst verminderen van het opstandige gedrag Wil niet naar bed, weigert opdrachten, komt niet aan tafel, reageert op alles negatief, treitert, vernedert anderen, irriteert anderen, pest anderen, schreeuwt, slaat, vloekt, maakt dingen vaak stuk, liegt, komt heel vaak te laat, maakt huiswerk onvoldoende, verzorgt zichzelf niet, is vaak spullen kwijt, ruimt eigen troep niet op, stelt taken uit, negeert verzoeken, vecht met anderen, heeft niet de juiste spullen bij zich, gebruikt drugs en/of overmatig alcohol, maakt taken niet af, pakt spullen zonder toestemming, onthoud instructies niet, overtreedt regels openlijk, wordt afgeleid, houdt geen rekening met anderen, kan niet met kritiek omgaan, etc

Psychosociale behandelingen voor ouders

• • • • • •

-Opvoedingsdoelen -Opvoedingsstijl -Regels en grenzen -Structuur en overzicht - effectieve opdrachten - sgg schema’s - beloningssysteem - omgaan met ongewenst gedrag - schoolrapportage kaart - probleemoplossen

Hoe kleiner hoe fijner (4-6) Opstandige kinderen (6-12) Pubers met ADHD (12-18) Mindfulness oudertraining ACT oudertraining Oplossingsgerichte oudertraining

Opvoedingsstijl • • • • • • •

De ‘ik bepaal alles’-opvoedstijl. De ‘het kind bepaalt alles”-opvoedstijl. De toegeeflijke opvoedstijl. De pratende opvoedstijl. De beschermende opvoedstijl. De van alles een beetje opvoedstijl. De democratische opvoedstijl

Hulp vanuit de omgeving

• Veranderen van de situatie • Veranderen van de gevolgen

De emotie-thermometer 10 7 5 0

uitleg thermometer • Thermometer vijf of lager: groen – via probleemoplossingsvaardigheden, zelfinstructietraining, zelfcontroletraining een afweging maken van gedragsresponsen in het licht van je doelen op korte en lange termijn

• Thermometer tussen vijf en zeven: oranje – eerst stoppen en jezelf rustig maken ( stoppen, tot tien tellen, ontspannen e.d.), dan bedenken van oplossingen en afweging maken

• Thermometer tussen zeven en tien: rood – noodplan

Helpende gedachtes • Dit moment gaat ook weer voorbij • Van ieder probleem kan je leren • Perfecte leerkrachten/ouders/kinderen bestaan niet • Meer dan je best kan je niet doen • Hij doet het niet om mij te pesten/expres • Kennelijk was aan alle voorwaarden voldaan om het zo te laten gebeuren

Ouders/leerkracht als partners in de behandeling: wanneer succesvol? • Als ouder/leerkracht het idee heeft dat het invloed kan uitoefenen op het gedrag van het kind • Behandelaar, ouders, leerkracht hetzelfde plaatje hebben over het probleem

Protocol Zelfregulatie, achtergrond, diagnostiek en behandeling van EF ( A.Ponsioen, E.ten Brink, Lannoo)

Zelfregulatie • • • • • •

Achtergrond Diagnostiek Behandeling: Voorwaarden Psycho-educatie Werkboek doorlopen

Op zoek naar een verklaring:Wat gebeurt er onder de motorkap • Theorie EF • Diagnostiek van het individuele kind • Informatie plaatsen binnen de context

Koppeling diagnostiek en theorie

Zichzelf Aankleden vereist goed Executief Functioneren 1. Onthouden wat het doel is (WG) 2. Stappen naar doel bedenken en opslaan (WG) 3. Opgeslagen stappen in juiste volgorde zetten en veranderen indien nodig (WG) 4. Opgeslagen stappen blijven onthouden en uitvoeren tot doel is bereikt (WG) 5. Tijdig impuls om op afleiding te reageren onderdrukken en doorgaan (INH) 6. Als toch afgeleid, dan weer teruggaan naar doelgericht gedrag (CF).

Werkboek • Stap 1: registratie “wat lukt al wel zelfstandig” en “wat lukt nog niet” • Stap 2: keuze maken • Stap 3: observeren en analyseren • Stap 4: veranderen van de situatie • Stap 5: veranderen van de gevolgen • Stap 6: trainen van vaardigheden • Stap 7: trainen van onderliggende functies

Bewustwording van het probleem voorafgaand aan de training • Aandachtsprobleem • Schakelprobleem • Inhibitieprobleem

Trainingsvoorbeelden op school • In kringgesprek stokje gebruiken (inhibitie) • “Klaar voor de start” opdrachten (initiatie) • Intrainen van vaste routines

En….? • Inspiratie opgedaan??? • Emotiethermometers laag gebleven? • Motivatie verhoogd om aan de slag te gaan? • Geen andere dingen gaan doen tijdens de presentatie? • Gewacht met vragen en feedback tot NU?

Literatuur Barkley, R.A. (2012). Executive functions. What they are, how the work, and why they evolved. New York: The Guilford Press. Cuyle, M. (2011). Executieve vaardigheden bij kinderen met autismespectrumstoornissen. Trainingsboek. Antwerpen / Apeldoorn: Garant. Konijn, C., Bruinsma, W., Lekkerkerker, Eijgenraam, K., Steege, M. van der & Oudhof, M. (2009). Classificatiesysteem voor de aard van de problematiek van cliënten in de jeugdzorg: CAP-J. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. www.nji.nl/nl/Kennis/Databanken/Classificatiesysteem-Aard-van-de-Problematiek---Jeugd(CAP-J) Naglieri, J.A., & Pickering, E.B. (2010). Helping children learn. Intervention handouts for use in school and at home (2nd. Ed.). Baltimore: Paul H. Brookes Publishing Co. Os, J. van (2014). De DSM-5 voorbij! Persoonlijke diagnostiek in een nieuwe GGZ. Leusden: Diagnosis Uitgevers Informatie over het boek Zelfregulatie van Esther ten Brink en Albert Ponsioen: http://www.lannoo.be/zelfregulatie-trainershandleiding