Angstdispositie en Executieve Functies

Angstdispositie en Executieve Functies                                Masterthese Katja Boot  5803675  Faculteit der Maatschappij en Gedragswetenschappen  Afdeling Klinische Psychologie  Universiteit van Amsterdam  Begeleiding: PhD. S. van Linden  September, 2011 

2

  Inhoudsopgave  Abstract 

 

 

 

 

 

 

 

5 

Angstdispositie en Executieve Functies 

 

 

 

 

 

 

7 

Methode 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

16 

 

Proefpersonen 

 

 

 

 

 

 

 

 

16 

 

Materialen 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

17 

 

Procedure  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

21 

Resultaten 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

21 

Discussie 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

25 

Referenties 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

33

 

 

3

 

4

  Abstract  In deze studie werd het verband tussen executief functioneren en angstdispositie  onderzocht aan de hand van de TOL en de BADS. Aanwijzingen voor het bestaan van dit  verband blijken uit maladaptieve omgang van hoogangstige mensen met  oncontroleerbaarheid en onvoorspelbaarheid. Beperkingen in executief functioneren  kunnen dit mogelijk verklaren. Ook worden verstoringen in hersengebieden waargenomen  bij hoogangstige mensen, die betrokken zijn bij executief functioneren. Deze verstoring leidt  mogelijk tot verminderd executief functioneren. Verwacht wordt daarom dat een hogere  angstdispositie samengaat met slechter executief functioneren. In strijd met de verwachting  bleken mensen met een hoge en lage angstdispositie gelijk te presteren op beide taken. Een  opmerkelijke bevinding waarop vervolgonderzoek kan voortbouwen is dat ondanks de  gelijke prestatie, mensen met een hoge angstdispositie hun eigen prestatie als zijnde  slechter beoordeelden dan mensen met een lage angstdispositie. 

5

 

6

Angstdispositie en Executieve Functies   

Angststoornissen zijn de meest voorkomende psychische aandoeningen (de Graaf, 

ten Have & Dorsselaer, 2010). Inzicht in de oorzaak, manifestatie en gevolgen van deze  stoornissen leidt tot verbetering van behandeling en preventie van angststoornissen en  verbetering van de psychische gezondheid. Cognitieve disfuncties horen bij de symptomen  van angststoornissen; herhaaldelijk zijn beperkingen in executieve functies (vooral  aandacht), geheugen en disfunctionele cognities vastgesteld in onderzoek naar cognitief  functioneren en angststoornissen (literatuuroverzicht: Ferreri, Lapp & Peretti, 2011).  Cognitieve beperkingen dienen niet alleen onderzocht te worden in relatie tot  angststoornissen maar ook in relatie tot ‘normale’ angst, om inzicht te krijgen risicofactoren  voor het ontwikkelen van angststoornissen en in de aard van angst in het algemeen.  Niet‐pathologische angst kan gezien worden als emotionele toestand van  voorbijgaande aard (toestandsangst) of als karaktertrek (angstdispositie). Toestandsangst is  een onplezierig gevoel van spanning, vrees, nervositeit en bezorgdheid, dat gepaard gaat  met fysiologische verschijnselen zoals een verhoogde bloeddruk, versnelde ademhaling en  verhoogde activiteit van het autonome zenuwstelsel. Wanneer men een situatie of stimulus  als bedreigend ervaart, ontstaat toestandsangst. In dergelijke situaties is toestandsangst een  nuttige motivatie tot vermijding van gevaar of effectieve omgang met moeilijke situaties, die  de overlevingskans vergroot (Spielberger & Sydeman, 1994). De mate van bedreiging die een  persoon ervaart in een situatie bepaalt de intensiteit van toestandsangst. De mate waarin  het individu de situatie als bedreigend blijft ervaren bepaalt de duur van toestandsangst. De  interactie tussen stress, veroorzaakt door dreiging en de individuele angstdispositie is  bepalend voor toestandsangst (Derakshan & Eysenck, 2009). Angstdispositie is een  individueel verschil tussen mensen in de neiging om situaties als bedreigend te ervaren. Zij  7

die een hoge angstdispositie hebben (hoogangstige mensen), reageren vaker op  bedreigende situaties met een verhoging van de intensiteit van toestandsangst dan mensen  met een lage angstdispositie (laagangstige mensen) (Spielberger & Sydeman, 1994).   Toestandsangst heeft bij gezonde mensen een negatieve invloed op het cognitief  functioneren (Derakshan & Eysenck, 2009). Of angstdispositie bij gezonde mensen ook het  cognitief functioneren beïnvloedt is niet onderzocht. Het verband tussen angstdispositie en  cognitief functioneren is het onderwerp van deze studie.   Barlow (2000, 2002) karakteriseert angst als een staat van hulpeloosheid. Dit komt  doordat men een onvermogen ervaart om de toekomst en eventuele negatieve  gebeurtenissen te kunnen voorspellen en controleren. Barlow (2002) benadrukt dat het  gevoel geen controle te hebben over externe bedreiging (gebeurtenissen, situaties of stimuli  die angst opwekken) of angstgerelateerde gevoelens en lichamelijke reacties, kenmerkend is  voor pathologische angst. In deze context betekent controle dat iemand in staat is om  gebeurtenissen in zijn omgeving en de uitkomsten van deze gebeurtenissen te beïnvloeden  (Chorpita, Brown & Barlow, 1998). Ondersteuning voor deze definitie van angst blijkt uit  onderzoek, waarin controleerbaarheid van aversieve gebeurtenissen in verband wordt  gebracht met zowel acute angstreactie als de ontwikkeling van angststoornissen (Zvolensky,  Lejuez & Eifert, 2000). In provocatiestudies werden proefpersonen blootgesteld aan een  aversieve gebeurtenis in de vorm van CO2 inhalatie, hetgeen angstsymptomen veroorzaakt  en derhalve als onprettig wordt ervaren. Proefpersonen kregen controle over deze aversieve  gebeurtenis door hen in staat te stellen om de toevoer van CO2 desgewenst te stoppen. De  angstreactie van deze proefpersonen werd vergeleken met de angstreactie van  proefpersonen die geen controle over de aversieve gebeurtenis kregen. Proefpersonen die  controle kregen over CO2 toevoer, ervoeren minder angst dan zij die geen controle kregen  8

(Zvolensky, Eifert, Lejuez, & McNeil, 1999; Zvolensky, Lejuez & Eifert, 1998). Deze resultaten  impliceren dat oncontroleerbare, aversieve gebeurtenissen acute angstgevoelens oproepen.  Herhaaldelijke blootstelling aan dergelijke gebeurtenissen draagt bovendien bij aan de  ontwikkeling van pathologische angst (Suárez, Bennett, Goldstein & Barlow, 2009; Chorpita,  Brown & Barlow, 1998). Het effect van herhaaldelijke blootstelling aan oncontroleerbare,  aversieve gebeurtenissen blijkt uit een experiment van Hiroto (1974). In de eerste fase van  dit experiment werden proefpersonen in drie condities ingedeeld: controle over aversieve  gebeurtenissen, geen controle over aversieve gebeurtenissen, geen aversieve  gebeurtenissen. De aversieve gebeurtenissen bestonen uit het horen van harde, onplezierige  geluiden. Proefpersonen die controle hadden, konden het harde geluid stoppen door een  knop in te drukken. Na een aantal trials kregen alle proefpersonen in de tweede fase van het  onderzoek controle. Zij moesten zelf ontdekken dat zij door hun hand in een shuttle box te  verplaatsen, het harde geluid konden stoppen. Proefpersonen die in de eerste fase waren  blootgesteld aan oncontroleerbare, aversieve gebeurtenissen waren minder effectief in de  omgang met de aversieve gebeurtenis in de tweede fase, dan proefpersonen die eerder  controle hadden of helemaal geen aversieve gebeurtenissen mee maakten. Zij die  blootgesteld waren aan oncontroleerbare, aversieve gebeurtenissen gedroegen zich passief  en hulpeloos omdat zij eerder leerden dat hun reactie geen invloed zou hebben op de  uitkomsten. Dit fenomeen staat bekent onder de naam ‘aangeleerde hulpeloosheid’.  Aangeleerde hulpeloosheid ontstaat als men leert dat men geen invloed heeft op de  uitkomst van gebeurtenissen en daardoor het vertrouwen in de effectiviteit van het eigen  handelen verliest. Aangeleerde hulpeloosheid heeft motivationele, cognitieve en emotionele  gevolgen. Hulpeloze mensen zijn minder gemotiveerd om te reageren omdat zij verwachten  dat hun reactie geen invloed heeft op de uitkomsten. Een bijkomend cognitief probleem is  9

dat hulpeloze mensen door hun passieve houding, minder makkelijk leren hoe zij op een  effectieve manier gewenste uitkomsten kunnen bewerkstelligen. Ten slotte zorgt  aangeleerde hulpeloosheid voor negatief affect en is het een kwetsbaarheidfactor voor het  ontwikkelen van angststoornissen (Abamson, Seligman & Teasdale, 1978).   Oncontroleerbare, aversieve gebeurtenissen leiden tot angst en angststoornissen in  sommige gevallen. Daarbij is controle geassocieerd aan de manifestatie van angst, omdat  angstige mensen een verhoogde behoefte lijken te hebben aan controle (Tucker &  Derryberry, 1992). Denkt hierbij aan het voor angststoornissen kenmerkende  veiligheidsgedrag. Veiligheidsgedrag betekent het vermijden van situaties, onttrekking aan  situaties wanneer angstgevoelens opkomen of acties met als doel gevreesde uitkomsten te  voorkomen. Angstpatiënten vertonen veiligheidsgedrag met als doel negatieve emoties  maar ook gebeurtenissen en stimuli die deze emoties kunnen veroorzaken te controleren.  Wetenschappers veronderstellen dat veiligheidsgedrag leidt tot een verhoging van  gevoelens van controle in bedreigende situaties (Helbig‐Lang & Petermann, 2010; Rachman,  Radomsky & Shafran, 2007) en tot vermindering van angstgevoelens (Abramowitz & Moore,  2007; Craske, Street, Jayaraman & Barlow, 1991). Om de omgeving effectief te controleren  moet men vooruit blikken op wat staat te gebeuren. De toekomst moet hiertoe enigszins  voorspelbaar zijn. Voorspelbaarheid is evenals controle in verband gebracht met angst.   Voorspelbaarheid van aversieve, angstopwekkende gebeurtenissen heeft invloed op  de angstreactie. Grillon et al. (2008) toonden dit aan in onderzoek waarin angstpatiënten en  controles werden blootgesteld aan een voorspelbare of onvoorspelbare aversieve  gebeurtenis. De aversieve gebeurtenis was een onplezierig geluid. De intensiteit van de  angstrespons werd vastgesteld door middel van een startle‐respons meting. Een  geometrisch figuur dat vooraf aan de aversieve gebeurtenis gepresenteerd werd, maakte de  10

gebeurtenis voorspelbaar. Angstpatiënten reageerden met evenveel angst als gezonde  mensen op de aversieve gebeurtenis wanneer deze voorspelbaar was, daarentegen was de  angstreactie van angstpatiënten heftiger dan de reactie van controles, wanneer de aversieve  gebeurtenis onvoorspelbaar was. Dit blijkt ook te gelden voor hoogangstige mensen zonder  angststoornis. Zij reageren met meer angst op een onvoorspelbare aversieve gebeurtenis  dan laagangstige mensen. De onderzoekers concludeerden dat hoogangstige mensen  maladaptief reageren op onvoorspelbaarheid (Telch & Harrington, 1992 aangehaald in  Zvolensky & Eifert, 2001). In een onderzoek naar het verband tussen voorkeur voor  voorspelbaarheid en angstdispositie moesten proefpersonen kiezen tussen een voorspelbare  of onvoorspelbare aversieve gebeurtenis (inhalatie van CO2). Alle proefpersonen verkozen  voorspelbaarheid boven onvoorspelbaarheid maar hoogangstige proefpersonen hadden een  grotere voorkeur voor voorspelbaarheid dan laagangstige proefpersonen (Lejuez, Eifert,  Zvolensky & Richards, 2000). Deze gegevens impliceren dat de maladaptieve reactie op  onvoorspelbaarheid van hoogangstige mensen er mogelijk toe leid dat hoogangstige mensen  een grotere voorkeur voor voorspelbaarheid hebben boven onvoorspelbaarheid ten  opzichte van laagangstige mensen. Hoewel controleerbaarheid en voorspelbaarheid van  aversieve gebeurtenissen in verband gebracht zijn met angst en angststoornissen is nog geen  onderzoek gedaan naar de aard van dit verband.  Cognitieve vaardigheden die van belang zijn bij het gedrag dat wordt vertoond in een  onvoorspelbare of oncontroleerbare situatie, zijn het vermogen tot vooruitzien en plannen,  alsmede het adaptief kunnen aanpassen van gedrag aan nieuwe of veranderde  omstandigheden. Deze vaardigheden worden ook wel de executieve functies genoemd.  Executieve functies zijn nodig wanneer routinematig gedrag niet voldoende is om goed te  presteren, en treden in werking in situaties waarbij planning, foutencorrectie, bijsturing van  11

het eigen gedrag, nieuwe vormen van gedrag, nieuwe opeenvolgingen van handelingen  nodig zijn of in situaties die gevaarlijk of moeilijk zijn of waarin gewoontes doorbroken  dienen te worden (Norman & Shallice, 1986). Executieve functies is een verzamelnaam voor  functies die betrokken zijn bij de uitvoering van doelgericht gedrag en het concept is  daarmee niet bepaald eenduidig, maar kent vele deelfuncties. Planningsvaardigheden  worden gezien als de belangrijkste deelfunctie omdat planning van doelgericht gedrag  essentieel is voor het uitvoeren ervan. Planning houdt in dat men stap voor stap weet wat te  doen om een doel te bereiken, zonder impulsief te werk te gaan. Problemen met planning  behoren dan ook tot de kern van hetgeen men ‘executieve disfunctie’ noemt. Executieve  disfuncties leiden tot afwijkingen zoals inflexibiliteit, ten onrechte bepaald gedrag volhouden  en problemen in de omgang met nieuwe situaties, planning en organisatie (Norman &  Shallice, 1986; Kalff, Krabbendam & van Hoof, 1999). Dergelijke executieve disfuncties  worden gezien bij patiënten met laesies aan de prefrontale cortex (PFC) en executieve  functies zijn daarom in verband gebracht met dit hersengebied (e.g. Tucker & Derryberry,  1992). Patiënten met laesies in de PFC zijn in staat automatische activiteiten uit te voeren,  maar wanneer van automatisch gedrag afgeweken moet worden ontstaan problemen. Dit  leidt tot problemen met abstract denken, impulsiviteit, confabulatie, planningsproblemen,  euforie, problemen met temporele ordening, gebrek aan inzicht en sociaal bewustzijn,  apathie en gebrek aan aandrift, ontremming, verstoorde impulscontrole, vervlakt affect,  agressie, onverschilligheid, perservaties, rusteloosheid, onvermogen tot inhibitie,  dissociaties tussen kennis en gedrag, afleidbaarheid, onvermogen tot het nemen van  beslissingen en onverschilligheid ten aanzien van sociale regels (Krabbendam & Kalff, 1998).   De PFC is niet alleen betrokken bij executief functioneren maar ook bij  emotieregulatie. De mediale prefrontale cortex (mPFC), een specifiek deel van de PFC, heeft  12

namelijk een regulerende functie op de amygdala. De amygdala is een belangrijk  hersengebied voor het detecteren van dreiging, angstconditionering en angstrespons  (literatuuroverzicht: Rauch, Shin & Wright, 2003). In fMRI onderzoek waaruit de  emotieregulerende rol van de PFC blijkt, werden proefpersonen blootgesteld aan foto’s die  negatieve emoties oproepen. Proefpersonen werden gevraagd hun emoties te reguleren,  door de foto’s zodanig te herinterpreteren dat zij geen negatieve emoties meer ervoeren.  Herinterpretatie (emotieregulatie) ging gepaard met verhoogde activatie van de mPFC,  verminderde activatie van de amygdala en minder zelfgerapporteerde negatieve emoties  (Ochsner, Bunge, Gross & Gabrieli, 2002).   In het algemeen zorgt het zien van angstige gezichtsuitdrukkingen voor activatie van  de amygdala. De mate van activatie is een indicatie voor de reactiviteit van dit hersengebied  (Stahl, 2008). Hyperreactiviteit van de amygdala is een kenmerk van pathologische angst  (literatuuroverzicht: Etkin & Wagner, 2007). Ook blijkt een hoge angstdispositie bij gezonde  mensen geassocieerd aan verhoogde reactiviteit van de amygdala (Etkin et al., 2004).   In de huidige visie op angststoornissen wordt verondersteld dat hyperreactiviteit van  de amygdala zoals gezien bij pathologische angst, het gevolg is van verstoring van de  regulerende werking van de mPFC op de amygdala (Britton & Rauch, 2009). Ondersteuning  voor deze veronderstelling blijkt uit een fMRI studie naar angst en de interactie tussen de  amygdala en de PFC werd hersenconnectiviteit (correlaties tussen hersenactiviteit in  verschillende hersengebieden) gebruikt als maat voor communicatie en verbondenheid  tussen deze hersengebieden. Hersenscans van proefpersonen met een lage angstdispositie  en proefpersonen met een hoge angstdispositie werden vergeleken. De onderzoekers  vonden een typisch, afwijkend interactiepatroon tussen de amygdala en de mPFC bij  hoogangstige mensen in vergelijking met laagangstige mensen. Waarbij een lagere mate van  13

connectiviteit gepaard ging met hogere angstdispositiescores. De onderzoekers  concludeerden dat de interactie tussen de amygdala en de mPFC verstoord is bij  hoogangstige mensen en dat er een verband is tussen afwijkend functioneren van de mPFC  en angstdispositie (Kim, Gee, Loucks, Davis & Whalen, 2010). Een mogelijk bijkomend gevolg  van afwijkend functioneren van de PFC is executieve disfunctie omdat executief  functioneren in verband gebracht is met dit hersengebied (e. g. Tucker & Derryberry, 1992).   In eerder onderzoek naar executief functioneren en angstdispositie werd de prestatie op  de Wisconsin Card Sorting Test (WCST) van mensen met een hoge angstdispositie vergeleken  met de prestatie van mensen met een lage angstdispositie. De WCST is een taak die een  beroep doet op executief functioneren, in het bijzonder op cognitieve flexibiliteit. Cognitieve  flexibiliteit uit zich in flexibele bijstelling van doelen en het eigen doelgerichte gedrag, aan  veranderende, nieuwe of onvoorspelbare omstandigheden. Daarmee is cognitieve  flexibiliteit van belang in onvoorspelbare situaties. In dergelijke situaties moet men namelijk  in staat zijn acuut doelen bij te stellen en het eigen gedrag daarop aan te passen nieuwe  omstandigheden. Tijdens de WCST moeten proefpersonen speelkaarten sorteren aan de  hand van een regel. De regel verandert onaangekondigd tijdens de taak en proefpersonen  kunnen uit feedback afleiden welke sorteerregel geldt. Uit onderzoek met de WCST blijkt  een verband tussen angstdispositie en prestatie, waarbij een hoge angstdispositie  samengaat met een slechtere prestatie (Smitherman, Huerkamp, Miller, Houle & O’Jile,  2007; Topçuoğlu, Fistikci, Ekinci, Gönentür & Cömert Agouridas, 2009). Deze gegevens  impliceren dat hoogangstige mensen minder goed in staat zijn hun gedrag aan te passen aan  veranderende doelen en omstandigheden, oftewel minder cognitief flexibel zijn dan  laagangstige. Dit zou men ook verwachten, omdat hoogangstige mensen maladaptief  reageren op onvoorspelbare situaties. Een nadeel van deze onderzoeken naar executief  14

functioneren en angst dat de resultaten weinig generaliseerbaar maakt, is het gebruik van  een taak voor cognitieve flexibiliteit terwijl executief functioneren meerdere deelfuncties  omvat. Toch leveren deze studies een aanwijzing voor enige mate van executieve disfunctie  bij hoogangstige mensen.   Omdat hoogangstige mensen moeite hebben met onvoorspelbaarheid en  oncontroleerbaarheid, wordt in de huidige studie het verband tussen executief  functioneren, planning en angstdispositie onderzocht. Deze cognitieve vaardigheden zijn  namelijk bij uitstek van belang voor het gedrag dat wordt vertoond in onvoorspelbare en  oncontroleerbare situaties. Verwacht wordt dat hoogangstige mensen slechter presteren op  taken voor executief functioneren en planningsvaardigheden, gezien hun maladaptieve  reactie op oncontroleerbaarheid en onvoorspelbaarheid die doet vermoeden dat cognitieve  vaardigheden die nodig zijn in de omgang met onvoorspelbaarheid en oncontroleerbaarheid  verstoord zijn bij hoogangstige mensen. Om dit te onderzoeken wordt de prestatie op twee  taken voor executief functioneren vergeleken tussen mensen met een hoge en lage  angstdispositie. Executieve functies worden in dit onderzoek gemeten met de Behavioral  Assessment of Dysexecutive Syndrome (BADS; Krabbendam & Kalff, 1998), een testbatterij  die verschillende aspecten van executief functioneren meet. En de Tower of London (TOL;  Culbertson & Zillmer, 2001), een taak voor executief functioneren, voornamelijk  planningsvaardigheden. Verwacht wordt dat mensen met een hoge angstdispositie lager  scoren op beide taken dan mensen met een lage angstdispositie.  Exploratief wordt onderzocht of hoogangstige mensen meer problemen ondervinden die  geassocieerd zijn aan planning en organisatiestoornissen aan de hand van de Nederlandse  versie van de Dysexecutive Questionnaire (DEX; Krabbendam & Kalff, 1998). Verwacht wordt  dat hoogangstige mensen hoger score op de DEX dan laagangstige mensen. Om te  15

controleren voor de mogelijkheid dat hoogangstige mensen in het algemeen lager scoren op  neuropsychologische taken dan laagangstige mensen, wordt eveneens een geheugentaak  afgenomen. Verwacht wordt dat de twee groepen gelijk zullen scoren op deze  geheugentaak.     Methode  Proefpersonen  Eenenvijftig universitaire studenten namen deel aan dit onderzoek. Het grootste deel  van hen was vrouw (92%) en een klein deel man (8%). De leeftijd van de proefpersonen  varieerde van 18 tot 54 jaar met een gemiddelde leeftijd van 23 jaar (SD = 8,53). 88% van de  proefpersonen was eerstejaarspsychologiestudent aan de Universiteit van Amsterdam  (UvA). Een klein deel was ouderejaarspsychologiestudent aan de UvA (6%) en een klein deel  was ouderejaarsstudent van een andere universitaire studie (6%).  Eerstejaarsstudenten werden via e‐mail uitgenodigd voor deelname, op basis van hun  score op de Angstdispositieschaal van de ZBV die zij aan het begin van het studiejaar  invulden. Van 530 studenten waren de scores op de ZBV beschikbaar. De 15% hoogst  scorende en de 15% laagst scorende studenten werden uitgenodigd. Onder de genodigde  waren bijna 200 studenten met een score lager dan 31 of hoger dan 49. Omdat weinig  studenten op de uitnodiging ingingen, zijn later nog 70 studenten met een score van 44 of  hoger uitgenodigd. Eerstejaarsstudenten konden zich ook aanmelden voor het onderzoek via  het digitale proefpersonen management systeem van de UvA. De beloning voor deelname  bestond uit proefpersoonpunten, die de studenten nodig hebben om studiepunten te  behalen. De ouderejaarsstudenten en studenten van andere universitaire studies deden op 

16

vrijwillige basis mee en ontvingen geen beloning. Geen van de deelnemers had eerder  neuropsychologisch onderzoek ondergaan.    Materialen  De Zelf‐Beoordelings Vragenlijst (van der Ploeg, 2000) is een Nederlandstalige  bewerking van de Spielberger State‐Trait Anxiety Inventory (STAI) en werd in dit onderzoek  gebruikt om angstdispositie vast te stellen. Oorspronkelijk is de STAI ontwikkeld voor  onderzoek naar angst bij normale, niet psychiatrisch gediagnosticeerde volwassenen. Dit  maakt deze vragenlijst uiterst geschikt voor de steekproef in het huidige onderzoek. De ZBV  is een zelfrapportage vragenlijst over angstdispositie en toestandsangst. De  Toestandsangstschaal bestaat uit 20 uitspraken die mensen gebruiken om zichzelf te  beschrijven. Proefpersonen geven op een intensiteitschaal (geheel niet, een beetje, tamelijk  veel, zeer veel) aan hoe ze zich op het moment voelen. Een voorbeeld van een item is: ‘ik  pieker over nare dingen die kunnen gebeuren’. Deze schaal werd ter controle afgenomen  omdat toestandsangst mogelijk invloed heeft op de prestatie op neuropsychologische taken.  De Angstdispositieschaal bestaat uit 20 uitspraken, proefpersonen geven op een  frequentieschaal (bijna nooit, soms, vaak, bijna altijd) aan hoe zij zich in het algemeen  voelen. Een voorbeeld van een item is: ‘ik ben een rustig iemand’. De totaalscore van iedere  schaal valt binnen een marge van 20 (lage score) tot 80 (hoge score). Uit onderzoek met een  steekproef studenten blijkt dat beide schalen over een grote interne consistentie beschikken  voor zowel mannen (α = 0,90) als vrouwen (α = ,91). Uit hetzelfde onderzoek blijkt dat de  test‐hertest betrouwbaarheid van de Angstdispositieschaal goed is voor zowel mannen (α =  ,84) als vrouwen (α = ,88). De test‐hertest betrouwbaarheid van de Toestandsangstschaal  bleek voor mannen goed (α = ,73) maar voor vrouwen lager (α = ,30). Lage waarden voor  17

test‐hertest betrouwbaarheid zijn conform de verwachting wanneer men in ogenschouw  neemt dat het meten van een emotionele conditie als angst kan worden beïnvloed door de  situatie en het moment (van der Ent et al., 1987). Uit verschillende onderzoeken blijkt de  validiteit van dit meetinstrument (van der Ploeg, 2000).  De Nederlandse versie van de Behavioral Assessment of the Dysexecutive Syndrome  (Krabbendam & Kalff, 1998) werd in dit onderzoek gebruikt om executieve functies te  meten. De BADS is een testbatterij bestaande uit zes subtaken, die gebruikt wordt om  problemen in het dagelijks functioneren die voortkomen uit planning‐ en  organisatiestoornissen te voorspellen. De subtaken zijn respectievelijk: de Regel‐wisseltest  voor het meten van cognitieve flexibiliteit, de Actie‐plantest welke gaat om het oplossen van  een praktisch probleem, de Sleutelzoektaak waarbij een zoekstrategie bedacht moet  worden, de Dierentuin‐plattengrondtest waarbij een route gepland moet worden, de  Temporele‐schattingtest waarbij onbekende tijdsintervallen geschat moeten worden en tot  slot de Vereenvoudigde Zes‐elemententest die gaat om het organiseren van gedrag. Iedere  afzonderlijke taak levert tussen de 0 en 4 punten op, de som van deze punten vormt de  profielscore die tussen de 0 (gestoord) en 24 (zeer hoog) ligt. De profielscore wordt omgezet  in een leeftijdsgecorrigeerde standaardscore die tussen de 0 en 129 ligt. Naast zes subtaken  bevat de BADS ook de DEX, die uit 20 uitspraken bestaat en gericht is op het vaststellen van  problemen, geassocieerd aan planning‐ en organisatiestoornissen. Ieder item  correspondeert met een kenmerk van de planning‐ en organisatiestoornis. Een voorbeeld  van een item is: ‘ik heb moeite met het nemen van beslissingen of met beslissen wat ik wil  doen’ (kenmerk: het onvermogen om beslissingen te nemen). Een van de items gaat  expliciet over planning: ‘ik heb problemen met vooruit denken of met plannen maken voor  de toekomst’. Proefpersonen scoren de items op een 5‐punts Likert schaal (nooit, enkele  18

keer, soms, tamelijk vaak, heel vaak). De totaalscore van de DEX ligt tussen de 0  en 100. De  interbeoordelaarsbetrouwbaarheid van de BADS als geheel is hoog (α = ,88 – 1,00). De test‐ hertestbetrouwbaarheid van de BADS is matig hetgeen waarschijnlijk te wijten is aan een  verminderde nieuwheidsfactor bij een herhaalde afname (Kalff, Krabbendam & van Hoof,  1999). Omdat de test‐hertestbetrouwbaarheid van ‘frontale taken’ over het algemeen laag  is, wordt dit niet als probleem van de BADS gezien. De ecologische validiteit en de  constructvaliditeit van de BADS blijkt zeer goed in vergelijking met andere  neuropsychologische tests voor planning‐ en organisatiestoornissen (Norris & Tate, 2000).  De BADS blijkt bovendien geschikt voor het diagnosticeren van subtiele problemen met  plannen en organiseren (Krabbendam & Kalff, 1998). Deze eigenschap maakt de kans op een  plafondeffect in een steekproef universitair studenten aanzienlijk kleiner.   De Tower of London (Culbertson & Zillmer, 2001) werd in dit onderzoek gebruikt om  planningsvaardigheden te meten. Waar de BADS gericht is op het functioneren in het  dagelijks leven is de TOL gericht op strategisch plannen en cognitief functioneren. De  proefpersoon en de proefleider hebben een bordje voor zich op tafel met ieder drie in lengte  verschillende pinnen en gekleurde kralen. De proefleider zet een patroon klaar van deze  kralen, die de proefpersoon vanuit een standaardconfiguratie in zo min mogelijk zetten moet  kopiëren (Figuur 1). De test bestaat uit 10 opgaven waarvan het minimum aantal zetten dat  nodig is om van de standaardconfiguratie tot het voorbeeldpatroon te komen oploopt (twee  tot zeven zetten). Een aantal relevante scores die de TOL oplevert zijn: het aantal overbodige  zetten, het aantal goed opgeloste opgaven (in het minimum aantal zetten, maximaal 10) en  de totale planningstijd. Een hoog aantal overbodige zetten betekent minder goede  planningsvaardigheden dan een laag aantal overbodige zetten. Dit in tegenstelling tot de  andere twee uitkomstmaten waarbij een hoge score juist op betere planningsvaardigheden  19

duidt. Uit onderzoek blijkt dat de TOL over een goede criteriumvaliditeit en  constructvaliditeit beschikt (Culberton & Zillmer, 2001).  

  Figuur 1. Tower of London; standaardconfiguratie (links) en een mogelijke doelpositie  (rechts).    Ter controle werd door middel van onderdeel B van de Vijftien Woordentest (Saan &  Deelman, 1986) geheugenfunctie gemeten. Tijdens onderdeel B van de 15 Woordentest (15  WT‐B) leest de proefleider 15 zelfstandige naamwoorden voor waarna de proefpersoon  gevraagd wordt zoveel mogelijk van deze woorden op te noemen (onmiddellijke  reproductie). Dit wordt vijf keer herhaald. Na de vijf trials wordt 20 minuten besteed aan  andere taken, in het geval van het huidige onderzoek de TOL of de BADS. Na 20 minuten  volgt de uitgestelde reproductietrial. De proefpersoon noemt dan weer zoveel mogelijk van  de 15 woorden op. De belangrijkste scores die uit de 15 WT volgen zijn het totaal aantal  onmiddellijke reproducties (maximaal 75) en het totaal aantal uitgestelde reproducties  (maximaal 15). Ondanks dat weinig onderzoek gedaan is naar de betrouwbaarheid en  validiteit van de Nederlandse 15 WT, zijn er aanwijzingen dat de begripsvaliditeit en  betrouwbaarheid van de 15 WT goed zijn (Evers, Braak, Frima & van Vliet‐Mulder, 2009).         20

Procedure  De testzitting werd gestart met het noteren van de leeftijd en geslacht en eventueel  contactgegevens van proefpersonen, die aangaven geïnformeerd te willen worden over hun  prestatie op de neuropsychologische taken. Vervolgens las de proefpersoon de  informatiebrochure die praktische informatie bevatte over de tijdsduur en inhoud van het  onderzoek en werd het informed consent gelezen en ondertekend. De inhoud van de  testzitting werd vervolgens mondeling toegelicht door de proefleider en benadrukt werd dat  de proefpersoon vragen diende te stellen bij onduidelijkheden over de instructies van de  taken. Bij iedere proefpersoon werd hierna gestart met de onmiddellijke reproductie trials  van de 15 WT‐B. Ten behoeve van het balanceren van volgorde van afname van de TOL en  BADS werd bij de helft van de proefpersonen daarna de TOL afgenomen en bij de ander helft  proefpersonen werd gestart met eerste vijf subtaken van de BADS. Hierdoor waren er twee  volgorde varianten, respectievelijk: (1) onmiddellijke reproductie trials 15 WT‐B, TOL, DEX,  ZBV, uitgestelde reproductie 15 WT‐B, BADS. (2) Onmiddellijke reproductie trials 15 WT‐B, 6  subtaken van de BADS, uitgestelde reproductie 15 WT‐B, laatste subtaak BADS, DEX, ZBV,  TOL.    Resultaten  Na uitsluiting van één proefpersoon wiens slechthorendheid mogelijk invloed had op  de prestatie op de neuropsychologische taken, was de mediaan van de angstdispositiescores  van de totale steekproef 38. Proefpersonen met een score van 38 of hoger werden in de  hoogangstige groep ingedeeld (N = 26) en proefpersonen met een score lager dan 38  werden in de laagangstige groep ingedeeld (N = 24). Er werd gekozen voor een ‘median‐split’  (in plaats van een ‘mean‐split’) omdat dit twee groepen van gelijke groepsgrootte  21

opleverden. Dit maakt de multivariate variantieanalyse (MANOVA) betrouwbaarder in het  geval van schending van assumpties. De meeste proefpersonen waren vrouw en in beide  groepen zaten twee mannen. De gemiddelde leeftijd van de proefpersonen in de  hoogangstige groep bedroeg 20,6 (SD = 3,61). De gemiddelde leeftijd van de proefpersonen  in de laagangstige groep bedroeg 24,3 (SD = 9,69). Uit de Mann‐Whitney toets met Groep als  onafhankelijke variabele en leeftijd als afhankelijke variabele, bleek de gemiddelde leeftijd in  de hoogangstige groep (Mdn = 20) gelijk aan de gemiddelde leeftijd in de laagangstige groep  (Mdn = 21), U = 222, p = ,075. De gemiddelde angstdispositiescores op de ZBV was significant  hoger in de hoogangstige groep dan in de laagangstige groep, t(40,435) = 9,956, p < ,001. De  gemiddelde toestandsangstscore was ook significant hoger in de hoogangstige groep dan in  de laagangstige groep, t(48) = 4,451, p < ,001. Zie voor een overzicht van de scores Tabel 1.    Tabel 1.  Gemiddelde Angstdispositie‐ en Toestandsangstscores en Standaarddeviaties gemeten met  de ZBV, voor de Laagangstige (N = 24) en Hoogangstige (N = 26) groep.   

  Laagangstige groep 

 

Hoogangstige groep  

 

 

 

  M 

SD 

M 

SD 

p 

Toestandsangst 

  31,17 

6,74 

38,92 

5,57  <,001

Angstdispositie 

  30,08 

3,99 

45,88 

6,95  <,001

* Significant als p < ,001  De gemiddelde scores op de BADS, TOL en 15 WT‐B voor de hoogangstige en laagangstige  groep zijn weergegeven in Tabel 2. Uit een 2 Groep (Hoogangstig versus Laagangstig) x 2  Geheugen (onmiddellijk versus uitgestelde reproductie) MANOVA, bleken de groepen gelijk  te scoren op de twee geheugen taken (Pillai’s Trace = ,042, F(2, 47) = 1,04, p = ,363). Om het  22

verband tussen angstdispositie en executief functioneren te onderzoeken werd een 2 Groep  (Hoogangstig versus Laagangstig) x 5 Executief (BADS, DEX, goed opgelost TOL, overbodige  zetten TOL, planningstijd TOL) MANOVA uitgevoerd. Uit de multivariate toetsingsresultaten  van de MANOVA bleek een significant hoofdeffect van Groep op executief functioneren,  Pillai’s Trace = ,333, F(5, 44) = 4,386, p = ,003. Uit de univariate toetsingsresultaten bleek in  tegenspraak met de hypothesen, geen verband tussen angstdispositie en: BADS‐score, F(1,  48) = 2,251, p = ,140; goed opgeloste opgaven bij de TOL, F(1, 48) = ,074, p = ,787;  overbodige zetten bij de TOL, F(1, 48) = ,163, p = ,689; en de planningstijd bij de TOL, F(1, 48)  = ,250, p = ,619. Wel bleek een verband tussen angstdispositie en score op de DEX, F(1, 48) =  21,626, p < ,001. Het hoofdeffect van Groep op executief functioneren kan dan ook volledig  toegeschreven worden aan het verschil in DEX‐score tussen de hoog‐ en laagangstige groep.  Een hoge angstdispositie ging gepaard met een hoge score op de DEX, dit was in lijn met de  hypothese.   

23

  Tabel 2.  Gemiddelde Scores en Standaarddeviaties voor de BADS, TOL en 15 WT‐B voor de  Laagangstige (N = 24) en Hoogangstige (N = 26) groep.   

  Laagangstig  

Hoogangstig  

   

 

 

  M 

SD 

M 

SD 

  F 

p 

BADS 

  106,04 

12,93

100,50 

13,15    2,251 

DEX totaal 

  17,17 

7,02 

28,08 

9,30 

  21,626  ,001*

TOL goed opgelost 

  6,12 

2,38 

5,92 

2,83 

  ,074 

,787 

TOL overbodige zetten    18,12 

14,91

19,85 

15,24    ,163 

,689 

TOL planningstijd 

  75,08 

47,41

82,35 

54,65    ,250 

,619 

15 WT onmiddellijk 

  53,96 

11,76

53,50 

6,970    ,059 

,809 

15 WT uitgesteld 

  11,88 

2,46 

11,04 

2,57 

,417 

  ,671 

,140 

* Significant als p < ,001     

Er werd geen verband gevonden tussen angstdispositie en prestaties op de TOL of 

BADS, maar wel tussen angstdispositie en score op de DEX. Dit leidde tot de vraag of  hoogangstige mensen meer het gevoel hebben dat zij slecht zijn in planning dan laagangstige  mensen. Deze vraag werd onderzocht door de gemiddelde score op item 4 van de DEX te  vergelijken tussen de groepen. Item 4 van de DEX is een item dat specifiek over  planningsproblemen gaat. De gemiddelde score op dit item in de hoogangstige groep  bedroeg 1,77 (SD = 1,03). De gemiddelde score in de laagangstige groep bedroeg 1 (SD =  ,89). De gemiddelde score in de hoogangstige groep was hoger dan de gemiddelde score van  de laagangstige groep en dit verschil bleek significant , t(48) = 2,819, p = ,007.  

24

Discussie  Angst wordt beschreven als een staat van hulpeloosheid die veroorzaakt wordt door  het onvermogen dat men ervaart om de toekomst en eventuele negatieve gebeurtenissen te  voorspellen en controleren (Barlow, 2000; 2002). Uit verschillende studies blijkt inderdaad  een verband tussen oncontroleerbaarheid, onvoorspelbaarheid en angst (e.g. Zvolensky,  Lejuez & Eifert, 2000; Chorpita, Brown & Barlow, 1998; Hiroto, 1974). Uitgaande van Barlows  definitie werd in deze studie het verband tussen executief functioneren,  planningsvaardigheden en angstdispositie onderzocht. Er zijn verschillende redenen om aan  te nemen dat hoogangstige mensen verminderde executieve functies en  planningvaardigheden hebben in vergelijking met laagangstige mensen. Ten eerste kunnen  hoogangstige mensen niet goed omgaan met onvoorspelbaarheid en oncontroleerbaarheid.  Dit blijkt uit de maladaptieve reactie op onvoorspelbaarheid en oncontroleerbaarheid  (Grillon et al., 2008; Zvolensky & Eifert, 2001) en uit de excessieve behoefte aan controle en  voorspelbaarheid die hoogangstige mensen hebben (Tucker & Derryberry, 1992; Lejuez,  Eifert, Zvolensky & Richards, 2000). Verminderde executieve functies of  planningsvaardigheden zijn een mogelijke verklaring voor de maladaptieve omgang met  onvoorspelbaarheid en oncontroleerbaarheid, omdat deze cognitieve vaardigheden bij  uitstek belangrijk zijn in onvoorspelbare en oncontroleerbare situaties. Ten tweede blijkt een  hersengebied dat betrokken is bij executief functioneren en planning (de PFC), afwijkend te  functioneren bij hoogangstige mensen (Kim, Gee, Loucks, Davis & Whalen, 2010) met  mogelijk verminderde executieve functies en planningsvaardigheden als gevolg. Verwacht  werd dat mensen met een hoge angstdispositie slechter presteerden op taken voor  executief functioneren en planningsvaardigheden en dat zij meer problemen rapporteerden  die geassocieerd zijn met executieve disfunctie dan mensen met een lage angstdispositie. In  25

tegenstelling tot de verwachtingen presteerden mensen met een hoge en lage  angstdispositie gelijk.   Ondanks de gelijke prestatie van hoog‐ en laagangstige mensen, bleek een verband  tussen angstdispositie en de zelf‐rapportage van problemen die geassocieerd zijn met  executieve disfunctie (DEX‐scores) waarbij een hoge angstdispositie samenging met meer  problemen die geassocieerd zijn met executieve disfunctie. Dit resultaat is in lijn met de  verwachtingen en in overeenstemming met bevindingen van Gerstorf, Siedlecki, Tucker‐ Drob en Salthouse (2008). Zij vonden een verband tussen angstdispositie en score op de  DEX, in eenzelfde richting als in het huidige onderzoek.   Uit objectieve maten voor executief functioneren en planningsvaardigheden blijkt  geen verschil tussen laag en hoogangstige mensen. Uit subjectieve maten echter, blijkt dat  hoogangstige mensen verminderde executieve functies en planningsvaardigheden hebben in  vergelijking met laagangstige mensen. Oftewel, er blijkt geen verschil in werkelijk executief  functioneren en planningsvaardigheden tussen hoog‐ en laagangstige mensen maar wel een  verschil in de beoordeling van het eigen executief functioneren en planningsvaardigheden  tussen hoog‐ en laagangstige mensen.   Het beeld dat iemand van zichzelf heeft is het zelfconcept. Het zelfconcept staat voor  ‘wat iemand denkt over zichzelf’ en heeft invloed op ‘hoe iemand zich voelt over zichzelf’;  het zelfvertrouwen (Smith & Mackie, 2007). Het zelfvertrouwen fungeert als een  graadmeter, op basis waarvan men het eigen functioneren beoordeelt (Leary, Tambor,  Terdal & Downs, 1995). Om de functie als graadmeter te vervullen zou zelfvertrouwen een  accurate reflectie van prestaties en vaardigheden moeten zijn. In werkelijkheid blijkt  zelfvertrouwen een compromis tussen accurate beoordeling enerzijds en ‘self‐enhancement’  anderzijds (Smith & Mackie, 2007; Taylor & Brown, 1988). Self‐enhancement staat voor de  26

neiging die mensen in het algemeen hebben om zichzelf en hun prestaties te overschatten,  onafhankelijk van een objectieve beoordeling (Kruger & Dunning, 1999). Taylor en Brown  (1988) beschrijven self‐enhancement als een ‘gezonde, positieve illusie’, omdat enige mate  van self‐enhancement geassocieerd is met psychische gezondheid, positief affect en een  verminderde kans op depressie (Campbell, Chew & Scratchley, 1991). Op basis van de  theorie omtrent self‐enhancement zou men verwachten dat gezonde mensen  hun eigen  vaardigheden enigszins overschatten. Uit het huidige onderzoek blijkt echter dat  hoogangstige, gezonde mensen de eigen vaardigheden als zijnde slechter inschatten dan  laagangstige mensen, terwijl hun vaardigheden volgens objectieve criteria gelijkwaardig zijn  aan die van laagangstige mensen. Dit wijst erop dat hoogangstige mensen, minder dan  laagangstige mensen neigen tot self‐enhancement, met alle gevolgen van dien.  Wetenschappers suggereren dat een afwezigheid of vermindering van deze gezonde,  positieve illusie geassocieerd is met vermindering of afwezigheid van normaal functioneren  en de aanwezigheid van psychopathologie (e.g., Abramson & Alloy, 1981).   Self‐enhancement zorgt niet alleen voor een overschatting van de eigen  vaardigheden en prestaties, maar ook voor een overschatting van de mate waarin men  controle heeft over gebeurtenissen en de uitkomsten daarvan. Mensen blijken de controle  die zij hebben te overschatten in situaties die in werkelijkheid op toeval berusten (Langer &  Roth, 1975). Uit onderzoek blijkt dat licht depressieve mensen accurater zijn in het  inschatten van de mate van controle die zij hebben in situaties en bovendien hun eigen  vaardigheden meer realistisch beoordelen dan gezonde mensen (Moore, 2007). Licht  depressieve mensen neigen dus minder tot self‐enhancement dan gezonde mensen.  Perceptie van controle en beoordeling van de eigen vaardigheden zijn niet alleen  geassocieerd aan self‐enhancement maar ook aan aangeleerde hulpeloosheid. Net als licht  27

depressieve mensen, hebben hulpeloze mensen een verminderd vertrouwen in de eigen  vaardigheden en het eigen handelen ten opzichte van gezonde mensen. Ook hebben  hulpeloze mensen juist het gevoel geen controle te hebben in situaties waarin zij dit  objectief gezien wel hebben. Er lijkt een grote overlap te zijn tussen verminderde self‐ enhancement en aangeleerde hulpeloosheid. Waarbij het effect van aangeleerde  hulpeloosheid overeenkomsten vertoont met het effect van verminderde positieve illusies  over de eigen persoon.  Er is geen onderzoek gedaan naar het verband tussen aangeleerde hulpeloosheid en  angstdispositie maar de resultaten van het huidige onderzoek doen vermoeden dat  aangeleerde hulpeloosheid niet alleen geassocieerd is met pathologische angst (Chorpita,  Brown & Barlow, 1998), maar ook met individuele angstgeneigdheid (angstdispositie). Daar  hoogangstige mensen hun eigen vaardigheden minder overschatten dan laagangstige  mensen in dit onderzoek.  Op basis van de huidige resultaten kan geconcludeerd worden dat het verband  tussen controle, voorspelbaarheid en angst niet voortkomt uit objectieve disfunctie of  afwijkende cognitieve vaardigheden, maar uit een subjectief gebrek aan vertrouwen in deze  vaardigheden en vertrouwen in de impact van het eigen handelen. In navolging hiervan zou  een behandeling van angststoornissen gericht moeten zijn op het herstelen van vertrouwen  in de effectiviteit van het eigen handelen. Kortom het ongedaan maken van aangeleerde  hulpeloosheid; het ‘afleren van hulpeloosheid’. Aangeleerde hulpeloosheid ontstaat  wanneer men onvoldoende feedback krijgt op het eigen handelen en men leert dat reageren  geen invloed heeft op de uitkomsten van een gebeurtenis. Daardoor leert men niet hoe men  effectief tot een bepaald doel kan komen. Behandeling zou zich kunnen richten op het  aanleren van effectief gedrag door bekrachtiging en feedback en het veranderen van  28

disfunctionele gedachten omtrent het hebben van controle (de overtuiging dat men geen  controle heeft over gebeurtenissen).   Een alternatieve verklaring voor de discrepantie tussen subjectieve en objectieve  maten van executief functioneren is dat de BADS niet sensitief genoeg is om verschillen in  executief functioneren aan te tonen in een steekproef universitaire studenten. Tijdens de  testzitting viel op dat het grootste deel van de studenten weinig moeite had met de BADS.  Dit bleek uit de snelheid waarmee zij de taken uitvoerden. In de handleiding wordt de tijd  voor het afnemen van de BADS geschat op 40 minuten, maar de proefpersonen in deze  studie waren vaak na 20 minuten klaar. De sensitiviteit van de BADS voor het vaststellen van  subtiele problemen met planning en organisatie wordt door verschillende wetenschappers  in twijfel getrokken. In de handleiding wordt van een goede sensitiviteit gesproken (Kalff,  Krabbendam & van Hoof, 1999) maar Norris en Tate (2009) twijfelen hieraan. Deze twijfel is  gebaseerd op hun onderzoek waarin zij gezonde mensen en mensen met hersenletsel aan de  hand van de BADS‐score categoriseerden. 83,8% van de gezonde mensen konden goed  gecategoriseerd worden tegenover slechts 63,9% van de mensen met hersenletsel. Over de  gehele groep werd 74% goed gecategoriseerd. De onderzoekers concludeerden dat de kans  op een type II fout (vals negatief) groot is. Voor het huidige onderzoek zou dit betekenen dat  proefpersonen die problemen met executief functioneren hebben toch hoog scoren op de  BADS. Het probleem van gebrekkige sensitiviteit van de BADS kan in toekomstig onderzoek  ondervangen worden door proefpersonen met een lager opleidingsniveau in de steekproef  te betrekken. Tevens kan gecontroleerd worden voor opleidingsniveau in een covariantie  analyse (ANCOVA).  Ten slotte zou de discrepantie tussen objectieve en subjectieve maten voor executief  functioneren kunnen komen door problemen met de validiteit van de DEX.  29

Onderzoeksresultaten met betrekking tot de samenhang tussen de BADS‐ en DEX‐score zijn  tot dusver inconsistent, dit is mogelijk het gevolg van beperkingen in het zelfinzicht, een  gevolg van executieve disfunctie (Gerstorf et al., 2008; Norris & Tate, 2009). De  informantenversie van de DEX (DEX‐R) is herhaaldelijk geassocieerd met executief  functioneren (Norris & Tate, 2009) en gebruik van de DEX‐R zou dan ook een meer  betrouwbare maat zijn voor executief functioneren in onderzoek naar executieve functies en  angstdispositie.   Met betrekking tot het gebruik van de TOL in het huidige onderzoek, moet  opgemerkt worden dat de eerstejaars psychologiestudenten mogelijk voorkennis hadden  over Tower‐taken, daar een variant van de TOL gedemonstreerd werd in college. Het is niet  duidelijk of deze voorkennis invloed had op de prestatie op de TOL. Wel is bekend dat de  betrouwbaarheid van neuropsychologische taken in het algemeen minder wordt bij  herhaalde afname, waarbij mensen vaak beter score bij de tweede afname (Kalff,  Krabbendam & van Hoof, 1999).   In eerder onderzoek naar het verband tussen executief functioneren en  angstdispositie aan de hand van de WCST werd gevonden dat een hoge angstdispositie  geassocieerd is met slechtere executieve vaardigheden (Smitherman et al., 2007; Topçuoğlu  et al., 2009). Dit verband komt niet naar voren in het huidige onderzoek waarin andere taken  om executief functioneren te meten gebruikt zijn. Deze resultaten suggereren dat  angstdispositie niet geassocieerd is met executief functioneren in het algemeen (zoals blijkt  uit de BADS‐scores) of planningsvaardigheden (zoals blijkt uit de TOL‐scores) maar wel aan  cognitieve flexibiliteit (zoals blijkt uit onderzoek met de WCST). In toekomstig onderzoek kan  gebruik gemaakt worden van de scores op de deeltaken van de BADS die verschillende  aspecten van executief functioneren meten. Een andere verklaring voor de verschillen  30

tussen eerder onderzoek het de huidige resultaten zijn methodologische verschillen tussen  de studies. Smitherman et al. (2007) en Topçuoğlu et al. (2009) betrokken in hun steekproef  angstpatiënten en de gemiddelde angstdispositiescore lag daardoor beduidend hoger dan in  het huidige onderzoek. Het is aannemelijk dat een angstpatiënt met een hoge  angstdispositiescore verschilt van een universitaire student met een hoge  angstdispositiescore. Eigenschappen die specifiek zijn voor studenten of angstpatiënten  zouden de resultaten vertekend kunnen hebben. Replicatie van de resultaten van  Smitherman et al. (2007) en Topçuoğlu et al. (2009) in een steekproef gezonde  proefpersonen is dan ook gewenst om te controleren of hun bevindingen generaliseerbaar  zijn naar gezonde mensen.  Een belangrijke beperking in het huidige onderzoek, met mogelijk implicaties voor de  resultaten, is het verschil tussen de hoog‐ en laagangstige groep in toestandsangst.  Hoogangstige proefpersonen rapporteerden een hoger niveau van toestandsangst tijdens de  testafname dan laagangstige proefpersonen. Enige mate van arousal, stress of angst kan de  prestatie op cognitieve taken verbeteren. En een zeer lage mate van arousal, stress of angst  kan leiden tot een lage drang om te presteren en onoplettendheid, en indirect tot  onderprestatie op cognitieve taken (e.g. Yerkes & Dodson, 1908). In het huidige onderzoek  werd de angstvragenlijst afgenomen na het werken aan een neuropsychologische taak.  Mogelijk ervoeren de hoogangstige mensen de testzitting als een bedreigende situatie  waardoor de intensiteit van hun toestandsangst verhoogd was. De mogelijkheid van over‐ of  onderprestatie door toestandsangst kan in toekomstig onderzoek ondervangen worden door  de angstvragenlijst aan het begin van de testzitting in te laten vullen in plaats van tussen de  neuropsychologische taken door. 

31

Voorzichtigheid is geboden bij de interpretatie van de resultaten van dit onderzoek,  omdat mogelijke problemen met de sensitiviteit en de validiteit van de gebruikte taken de  invloed zouden kunnen hebben op de uitkomsten. In vervolgonderzoek moet bovendien  rekening gehouden worden met de invloed van toestandsangst en opleidingsniveau op de  executief functioneren, als methodologische verbetering van het huidige onderzoek. Dit  onderzoek kan gezien worden als een verkenning van een tot dusver weinig onderzocht  onderwerp; cognitief functioneren en ‘normale’ angst als karaktertrek (angstdispositie).  Vervolgonderzoek in dit kader is gewenst omdat angstdispositie een belangrijke  kwetsbaarheidfactor is voor het ontwikkelen van angststoornissen en gezien de hoge  prevalentiecijfers van angststoornissen is aandacht voor kwetsbaarheidfactoren van groot  belang om het welzijn en functioneren van een grote groep mensen te verbeteren.  Toekomstig onderzoek kan voortbouwen op de resultaten met betrekking tot de  discrepantie tussen subjectieve en objectieve maten van executief functioneren en  angstdispositie, hetgeen een aanwijzing is voor een individueel verschil in mate van  ‘aangeleerde hulpeloosheid’ en een verband tussen angstdispositie en aangeleerde  hulpeloosheid. Onderzoek naar dit verband zou kunnen zorgen tot nieuwe inzichten wat  betreft de focus van de behandeling voor angststoornissen. 

           

32

  Referenties  Abramowitz, J. S. & Moore, E. L. (2007). An experimental analysis of hypochondriasis.  

Behaviour Research and Therapy, 45, 413‐424. 

Abramson, L. Y., & Alloy, L. B. (1981). Depression, nondepression, and cognitive illusions:  

Reply to Schwartz. Journal of Experimental Psychology, 110, 436–447. 

Barlow, D. H. (2000). Unraveling the mysteries of anxiety and its disorders from the  

perspective of emotion theory. American Psychologist, 55(11), 1245‐1263. 

Barlow, D. H. (2002). Anxiety and its disorders: the nature and treatment of anxiety and  

panic (2nd ed.). New York: Guilford press. 

Britton, J. C., & Rauch, S. L. (2009). Neuroanatomy and neuroimaging of anxiety disorders. In  

M.M. Antony, & M.B. Stein (Eds.), Oxford handbook of anxiety and related disorders

 

(pp. 97‐110). New York: Oxford. 

Campbell, D. T., Chew, B., & Scratchley, L. S. (1991). Cognitive and emotional reactions to  

daily events: The effects of self‐esteem and self‐complexity. Journal of Personality,

 

59, 538‐549. 

Chorpita, B. F., Brown, T. A., & Barlow, D. A. (1998). Perceived control as a mediator of family  

environment in etiological models of childhood anxiety. Behavior Therapy, 29,

 

457‐476. 

Craske, M. G., Street, L. L., Jayaraman, J., & Barlow, D. H. (1991). Attention versus distraction  

during in vivo exposure: Snake and stimuli phobias. Journal of Anxiety Disorders, 5,

 

199–211. 

Culbertson, W. C., & Zillmer, E. A. (2001). Tower of London Drexel University (TOLDX).  

Technical manual. Toronto, ON: Multi Health Systems, Inc. 

 

33

de Graaf, R., Ten Have, M., & Van Dorsselaer, S. (2010). NEMESIS‐2: De psychische  

gezondheid van de Nederlandse bevolking. Opzet en eerste resultaten. Utrecht:

 

Trimbos‐instituut. 

Derakshan, N., & Eysenck, M. W. (2009). Anxiety, processing efficiency and cognitive  

performance. European Psychologist, 14(2), 168‐179. 

Etkin, A., & Wagner, T. (2007). Functional neuroimaging in anxiety: a meta‐analysis of  

emotional processing in PTSD, social anxiety disorder and specific phobia. American

 

Journal of Psychiatry, 164:1476‐1488. 

Etkin, A., Klemenhagen, K. C., Dudman, J. T., Rogan, M. T., Hen, R., Kandel, A., & Hirsch, J.  

(2004). Individual differences in trait anxiety predict the response of the basolateral

 

amygdala to unconsciously processed fearful faces. Neuron, 44, 1043‐1055.  

Evers, A., Braak, M. S. L., Frima, R. M., & van Vliet‐Mulder, J. C. (2009‐2011). Cotan  

Documentatie. Amsterdam: Boom test uitgevers. 

Eysenck, M. W., & Calvo, M. G. (1992). Anxiety and performance: The processing efficiency  

theory. Cognition and Emotion, 6, 409–434. 

Ferreri, F., Lapp, L. K., & Peretti, C. (2011). Current research on cognitive aspects of anxiety  

disorders. Current Opinion in Psychiatry, 24, 49‐54.  

Gerstorf, D., Siedlecki, K. L., & Tucker‐Drob, E. M. (2008). Executive dysfunction across  

adulthood: Measurement properties and correlates of the DEX self‐report

 

questionnaire. Aging, Neuropsychology, and Cognition, 15, 424‐445. 

Grillon, C., Lissek, S., Rabin, S., McDowell, D., Dvir, S., & Pine, S. D. (2008). Increased anxiety  

during anticipation of unpredictable but not predictable aversive stimuli as a

 

psychophysiologic marker of panic disorder. American Journal of Psychiatry, 165(7),

 

898‐904.  34

Helbig‐Lang, S., & Peterman, F. (2010). Tolerate or eliminate? A systematic review on the  

effects of savety behavior across anxiety disorders. Clinical Psychology: Science and

 

Practice, 17(3), 218‐233. 

Hiroto, D. S. (1974). Locus of control and learned helplessness. Journal of Experimental  

Psychology, 102 (2), 187‐193. 

Kalff, A. C., Krabbendam, L., & van Hoof, K. (1999). The Behavioral Assessment of the  

Dysexecutive Syndrome (BADS): A new neuropsychological instrument for planning

 

disorders: A psychodiagnostic tool. Psycholoog, 34(2), 57‐62. 

Kim, M. J., Gee, D. G., Loucks, R. A., Davis, C., & Whalen, P. J. (2011). Anxiety dissociates  

dorsal and ventral prefrontal cortex functional connectivity with the amygdala at rest.

 

Cerebral Cortex, 21, 1557‐1673. 

Krabbendam, L. & Kalff, A.C. (1998). The behavioural assessment of the dysexecutive  

syndrome–Dutch version. Lisse, The Netherlands: Swets & Zeitlinger. 

Kruger, J., & Dunning, D. (1999). Unskilled and unaware of It: How difficulties in recognizing  

one's own incompetence lead to inflated self‐assessments. Journal of Personality and

 

Social Psychology, 77 (6), 1121–34. 

Langer, E. J., & Roth, J. (1975). Heads I win, tails it’s chance: The illusion of control as a  

function of the sequence of outcomes in a purley chance task. Journal of Personality

 

and Social Psychology, 32, 951‐955. 

Leary, M. R., Tambor, E. S., Terdal, S. K., & Downs, D. L. (1995). Self‐esteem as a  

interpersonal monitor: The sociometer hypothesis. Journal of Personality and Social

 

Psychology, 68, 518‐530. 

Lejuez, C., Eifert, G., Zvolensky, M., & Richards, J. (2000). Preference between predictable  

and unpredictable administrations of 20% CO2‐enriched air: implications for 35

 

understanding the etiology of panic disorder. Journal of Experimental Psychology:

 

Applied, 6, 349–358. 

Moore, T. M., & Fresco, D. M. (2007). Depressive realism and attributional style: implications  

for individuals at risk for depression. Behavioral Therapy, 38, 144‐154. 

Norman, D.A., & Shallice, T. (1986). Attention to Action: willed and automatic control of  

behavior. In R.J. Davidson, G.E. Schwartz & D. Shapiro (Eds). Consciousness and self

 

regulation Volume 4 (pp 1‐18). New York: Plenum. 

Norris, G. & Tate, R.L. (2000). The behavioural assessment of the dysexecutive syndrome  

(BADS): ecological, concurrent and construct validity. Neuropsychological

 

Rehabilitation, 10 (1), 33‐45. 

Ochsner, K. N., Bunge, S. A., Gross, J. J., & Gabrieli, J. E. (2002). Rethinking feelings: An fMRI  

study of the cognitive regulation of emotion. Journal of Cognitive Neuroscience, 14,

 

1215‐1229. 

Rachman, S., Radomsky, A. S., & Shafran, R. (2008) Safety behaviour: a reconsideration.  

Behaviour Research and Therapy, 46(2), 163‐73. 

Rauch, S. L., Shin, L. M., & Wright, C. I. (2003). Neuroimaging studies of amygdala function in  

anxiety disorders. Annals of the New York Academy of Science, 985, 389‐410. 

Saan, R. J., & Deelman, B. G. (1986). De 15‐woordentest A en B (een voorlopige handleiding).  

Groningen: Afdeling Neuropsychologie, AZG. 

Smith, E. R. & Mackie, D. M. (2007). Social psychology (3rd ed.). Psychology Press: Hove and  

New York 

Smitherman, T. A., Huerkamp, J. K., Miller, B. I., Houle, T. T. & O’Jile, J. R. (2007). The relation  

of depression and anxiety to measures of executive functioning in a mixed psychiatric

 

sample. Archives of Clinical Neuropsychology, 22, 647‐654.  36

Spielberger, C. D., & Sydeman, S. J. (1994). State‐Trait Anxiety Inventory and State‐Trait   

anger Expression Inventory. In M. E. Maurish (Ed.), The use of psychological testing

 

for treatment planning and outcome assessment (pp. 292‐321). Hillsdale, NJ:

 

Lawrence Erlbaum. 

Stahl, S. M. (2008). Stahl’s essential psychopharmacology: neuroscientific basis and practical  

applications (3rd ed.) New York: Cambridge University Press.  

Suárez, L., Bennett, S., Goldstein, C., & Barlow, D.H. (2009). Understanding anxiety disorders  

from a “triple vulnerabilities” framework. In M.M. Antony, & M.B. Stein

 

(Eds.), Oxford handbook of anxiety and related disorders (pp. 153‐172). New York:

 

Oxford. 

Taylor, S. E., & Brown, J. D. (1988). Illusion and well‐being: a sociale psychological  

perspective on mental health. Psychological Bulletin, 103 (2), 193‐210. 

Topçuoğlu, V., Fistikci, N., Ekinci, Ö., Gimzal Gönentür, A., & Cömert Agouridas, B. (2009).  

Assessment of executive functions in social phobia patients using the Wisconsin card

 

sorting test. Türk Psikiyatri Dergisi 20 (4), 322‐331. 

Tucker, D. M., & Derryberry, D. (1992). Motivated attention: Anxiety and the frontal   

executive functions. Neuropsychiatry, Neuropsychology, and Behavioral Neurology,

 

5, 233‐252. 

van der Ent, C. K., Smorenburg, J. M., & Bonke, B. (1987). The stability of the A‐ Trait  

subscale of the STAI for stress and passage of time. Journal of Clinical Psychology, 43,

 

379‐385. 

van der Ploeg, H.M. (2000). Handleiding bij de Zelf‐Beoordelings Vragenlijst. Amsterdam  

Harcourt Assessment B.V. 

37

Yerkes, R. M. & Dodson, J. D. (1908). The relation of strength of stimulus to rapidity of habit  

formation. Journal of Comparative Neurology and Psychology, 18, 459‐482. 

Zvolensky, M. J., & Eifert, G. H. (2001). A review of psychological affecting anxious   

esponding during voluntary hyperventilation and inhalations of carbon dioxide

 

enriched air. Clinical Psychology Review, 31(3), 375‐400. 

Zvolensky, M. J., Eifert, G. H., Lejuez, C. W., & McNeil, D. W. (1999). The effects of offset  

control over 20% carbon‐dioxide‐enriched air on anxious responding. Journal of

 

Abnormal Psychology, 108, 624‐632. 

Zvolensky, M. J., Lejuez, C. W., & Eifert, G. H. (1998). The role of offset control in anxious  

responding: An experimental test using repeated administrations of 20% CO2

 

enriched air. Behavior Therapy, 29, 193‐209. 

Zvolensky, M. J., Lejuez, C. W., & Eifert, G. H. (2000). The effects of prediction and control of  

aversive events on anxiety: An operational reformulation. Behaviour Research and

 

Therapy, 38, 653‐663. 

 

38