Meten & weten van executieve functies Hilde M. Geurts Universiteit van Amsterdam Dr. Leo Kannerhuis
Boodschap 1. Executieve functies (EF) = een parapluterm 2. We hebben allemaal soms EF problemen 3. EF problemen komen vaker voor & zijn ernstiger bij mensen met een hele serie diagnoses 4. Niet iedereen met één van deze diagnoses heeft EF problemen 5. Iets kan een EF probleem lijken, maar hoeft het niet te zijn 6. EF problemen kunnen verminderen Met de jaren o Door behandeling o
Inhoud • • • • • •
Wat zijn EF? EF meten EF weten EF veranderen EF toekomst Boodschap
Wat zijn EF? • EF = Cognitieve controle/Uitvoerende functies • EF = Parapluterm • EFs zijn vaardigheden die allen nodig zijn voor adequaat en doelgericht gedrag tijdelijk onthouden van informatie tijdens het uitvoeren van een opdracht (werkgeheugen [WG]) o stoppen van gedrag (inhibitie) o plannen van gedrag, vooruitdenken (planning) o veranderen van gedrag (flexibiliteit) o
Starten, veranderen & stoppen
Wat zijn EF? • Voorbeeld 1 o
Naar het congres “EF bij kinderen & adolescenten” gaan.
• Voorbeeld 2 o
Filmpje van uitzending 1e uitzending AutismeTV.nl gemaakt door HRMedia, Visueel Communiceren (Hiemstra, 2013)
• Voorbeeld 3 o
Uw EF...laten we ze testen!
EF meten • Uw inhibitie vermogen! •
Als u een BLIJ gezicht
ziet, roept u heel hard JA
•
Als u een BOOS gezicht
ziet, zegt u NIETS
•
Let op!!! NIETS = niet hetzelfde als NEE! Met niets zeggen bedoel ik STILTE... ...dus u zegt ook niet het woord niets!
EF meten • Uw flexibiliteit! •
Als u dit ziet
dan zegt u BLIJ bij een blij gezicht en BOOS bij een boos gezicht
•
Als u dit ziet
dan zegt u MAN als u een gezicht van een man ziet en VROUW als u een gezicht van een vrouw ziet.
Grote verschillen tussen mensen!
Hier moeite mee? Dit kan verschillende redenen hebben!
EF meten • Er zijn in Nederland een aantal testbatterijen waar verschillende EFs aanbod komen & waar tevens normen van voorhanden zijn. • Zie bijvoorbeeld: ANT o D-KEFS o TEA(-Ch) o BADS (versie voor kk & volw) o
• Zie voor overzicht ivm NP taken Bouma, Mulder, Lindeboom, Schmand, 2012 o Swaab, Bouma, Hendriksen, & Konig, 2011 o
EF meten • Belangrijk: Meet EF nooit op zichzelf staand. •
Iaw om te kunnen interpreteren of er een EF probleem is MOETEN ook andere cognitieve vaardigheden in kaart worden gebracht!
•
Iaw als er EF problemen gerapporteerd worden op een vragenlijst betekent dit niet dat er ook EF problemen aan ten grondslag liggen!
EF weten • Voorbeeld
autisme & ADHD
Willcutt ea., (2008)
AUT-CON
ADHD-CON
WG Inhibitie Flexibiliteit Planning Effect grootte:
= Klein; = Middel; = Groot;
= Zeer groot
EF weten • Voorbeeld kinderen:
= Verschil
☺= Geen verschil Geurts ea., (2004)
WG Inhibitie Flexibiliteit Planning •
AUT-CON
ADHD-CON
AUT-ADHD
☺
☺ ☺
☺ ☺
Kinderen met ADHD zonder sociale problemen, beter in EF dan kinderen met sociale problemen (Tseng & Gau, 2013)
EF weten • Verschillen tussen mensen Voorbeeld ADHD • •
Groepstudies: JA inhibitie probleem …maar er zijn grote verschillen (Nigg ea., 2005; Willcutt ea., 2005) 100 +/- 50% inhibitieprobleem Michigan 90
Voorbeeld Autisme • •
Groepstudies: Onduidelijk of er een inhibitieprobleem is +/- 25% inhibitieprobleem (e.g., De Vries & Geurts, in prep)
80 70 60 50 40 30 20 10
Colorado
Inhibitie
EF weten • Ontwikkeling van EF Peuters
Adolescent Jong volw
School lft
Late volw Ouder
0 tot +/- 21: Toename in EF o > +/-30: Afname in EF o ! = Tempo verschilt per EF domein o ! = Verschillen in tempo tussen personen o
• Ontwikkeling van EF bij ADHD & Autisme 14 12 10 8 6 4 2 0
Leeftijd Age ->
14 12 10 8 6 4 2 0
Controles ADHD/Autisme Leeftijd Age ->
EF veranderen • Verschillende type EF trainingen (Diamond ea., 2012; Diamond & Lee, 2011)
o
Strategie trainingen o
o
Computertrainingen o
o
Voorbeeld planningstraining
Voorbeeld CogMed of BrainGame Brian
“Trainingen” die zich niet specifiek richten op EF o
Voorbeeld sport, mindfullness, nieuwe dingen leren
EF veranderen • Training van werkgeheugen (Melby-Lervag & Hulme, 2012) o Effect in kk en volw op getrainde & ongetrainde WG taken? (near transfer; e.g., Borella e.a., 2010; Jaeggi e.a., 2010; Holmes e.a., 2009; Klingberg e.a. 2005; Thorell e.a., 2009)
Verbaal WG
Visueel WG JA...
tot
EF veranderen • Gecomputeriseerde EF training: Braingame Brian o
PhD project Marieke de Vries
o
RCT: Vergelijking non-EF, WG, & CogFlex training www.trainingvoorautisme.nl o 102 kinderen met autisme tussen 8-12 jaar (IQ>80), NU 77 kinderen geïncludeerd o Start: December 2009 & Eind: Begin 2014 o
EF veranderen • Voorlopige resultaten: WG taak • WG training: Near transfer • CogFlex: Far transfer • Non-EF: “Far transfer” Geheugenspanne
6,000 5,800 5,600
Non-EF
5,400 5,200
Non-EF
WG WG
5,000 4,800
CogFlex
CogFlex
4,600 4,400 4,200 4,000 pre
Pre
post
Post
follow up
Follow up
JA NEE JA?
EF veranderen • Voorlopige resultaten: BRIEF totaal score • WG: Far transfer • Non-EF & CogFlex: Far transfer BRIEF totaal score
175,000 170,000
Non-EF
165,000 160,000
Non-EF WG WG
155,000
CogFlex
CogFlex
150,000 145,000 pre
Pre
post
Post
follow up
Follow up
? NEE...
EF veranderen • Of iemand al dan niet een specifiek EF probleem heeft kan belangrijk zijn voor keuze interventie! Bv. als problemen op specifieke CogFlextaak dan mogelijk minder vooruitgang bij SoVa training (Berger et al., 2003) o
Hoe bij Braingame Brian? Flex-niveau (0-14) Niveau
o
1
14
o
Om te weten voor wie welke interventie geschikt is hebben we altijd grote aantallen nodig.
2
12
3
10
4
8
5
6
6
4
7
2 0
8
Trainingssessie (1-25) Sessie
1 2 3 4 5 6 7 8 910111213141516171819202122232425
9
EF toekomst • We weten veel over groepen, maar minder over wat voor wie nu het beste is... • Belangrijke open vragen zijn: o o o o
Wanneer WIE welke EF problemen heeft Bij WIE de EF problemen vanzelf verdwijnen Bij WIE de EF problemen erger worden Bij WIE welke behandeling het meest zinvol is
• Nodig? o Studies in grote groepen om kind & omgevingsfactoren goed in kaart te brengen: SUBTYPERING
Boodschap 1. Executieve functies (EF) = een parapluterm 2. We hebben allemaal soms EF problemen 3. EF problemen komen vaker voor & zijn ernstiger bij mensen met een hele serie diagnoses 4. Niet iedereen met één van deze diagnoses heeft EF problemen 5. Iets kan een EF probleem lijken, maar hoeft het niet te zijn 6. EF problemen kunnen verminderen Met de jaren o Door behandeling o
Dank organisatie, dank d’Arc
& U bedankt voor uw aandacht!
[email protected]
www.dutcharc.nl
24
