25 oktober 2011 executieve functies bij kinderen en adolescenten
Executieve E i F Functies i en Verslaving Reinout Wiers, Ph.D. Hoogleraar H l O Ontwikkelingspsychopathologie t ikk li h th l i Universiteit van Amsterdam R Wi @
[email protected] l 1
inhoud 1. Relatie e at e e executieve ecut e e functies u ct es e en verslaving. 2. Hoe werkt dat? 3 IInterventies 3. t ti
2
Externalizerende problemen gerelateerd aan executieve/frontale problemen? Oud idee: Relatie suboptimale Executieve functies met: - Conduct Disorder; ODD (Gorenstein, 1980; Newman, 1986) - ADHD (Barkley, 1997) - Risico om verslaafd te raken (Pihl, Finn, 1990) - Ook associaties met autisme (e.g., Ozonoff; Geurts). Recent ook verbanden met internalizerende problemen (depressie: niet kunnen stoppen met rumineren bijv). Dus: heel algemene risicofactor?
Nogal aspecifieke risicofactor…
Zwakke Executieve Functies? Impulsivity
AD/HD
Attention problems Language problems Repetitive behaviors Autism Spectrum Disorders Social problems
En… nogal heterogene oorzaak “E “Executive ti F Functies” ti ” (Miyake (Mi k ett al., l 2000)
Anderen (e.g. Kane, Engle): Werkgeheugen globale indicator alle executieve functies
Vraag: Wat bepaalt p nu welk probleem p iemand ontwikkelt met beperkte executieve functies? (en wat kunnen we eraan doen)
6
Antwoord: Duale proces modellen
7
(Health Psychol Rev, 2008)
Duale p proces modellen en g gezondheid - Veel ee ged gedrag ag a als s ge gemeenschappelijke ee sc appe j e uitkomst van: > impulsieve/associatieve imp lsie e/associatie e processen > controlerende/reflectieve processen p Soms wint S i t de d een, soms d de ander, d afhankelijk van persoon en omstandigheden… 8
Algemene achtergrond: “dual process models” d l ” psychologie h l i (vb Strack & Deutsch, 2004)
9
Reflectieve processen: p Waarom gebruik je? Voor- en nadelen, verwachtingen motieven verwachtingen, motieven, etc etc.
10
Impliciet Geheugen en Cognitie • Onderzocht met testen waarvoor: - geen bewuste herinnering nodig is - geen Introspectie nodig is • Voorbeelden: - impliciete associaties - attentionele bias - automatische actie-tendensen 11
Ons beeld van verslaving Gecontroleerd: > STOP!
Automatische processen: Neem! 12
12
Metafoor Essentie model
Gedrag bepaald door samenspel twee soorten processen: - impulsieve processen (associatief) > paard - reflectieve processen (rationeel) > ruiter Verslaving: paard dat makkelijk op hol slaat
13
gedetailleerd model (Wiers et al 2007, Pharmacol Biochem Behav) Ruiter Motivatie, andere Doelen in het leven “willen” Reflectief systeem
Executief Vermogen Werkgeheugencapaciteit “kunnen” kunnen
-
Rationele Beslissing Voordelen tegen g nadelen
Paard Situatie (alcohol /d /drug Cues)
Perceptie
Motivationele orientatie
Attentional bias
Motor Schemas
Alcohol/ Drug gebruik
Approach bias +
Associatief/Impulsief Systeem
14
Sterkere effecten bij adolescenten d l t • Snellere sensitizatie > automatische processen die aanzetten tot meer gebruiken (dieronderzoek) • Alcohol/drugs hebben negatieve invloed op (nog ontwikkelende) controlerende processen (dieroz, cross-sect. mensen) • Netto N tt effect: ff t verstoorde t d balans b l automatisch t ti h geactiveerde impuls om te gebruiken en meer “verstandige” controlerende processen. 15
Wat is aandachts-bias? aandachts bias? • Moti Motivationeel ationeel rele relevante ante stimuli stim li trekken aandacht en/of houden aandacht vast. • Functie: evolutionair bepaald. • praktijkvoorbeeld, praktijkvoorbeeld AB in het wild wild. • Drugs “kapen” motivatie systeem (mesolimbisch DA) en zetten zichzelf bovenaan in hierarchie van motivatie
16
17
Wat is aandachts-bias? aandachts bias? • Moti Motivationeel ationeel rele relevante ante stimuli stim li trekken aandacht en/of houden aandacht vast. • Functie: evolutionair bepaald. • praktijkvoorbeeld, praktijkvoorbeeld AB in het wild wild. • Drugs “kapen” motivatie systeem (mesolimbisch DA) en zetten zichzelf bovenaan in hierarchie van motivatie
18
Alleen Alcohol? - Nee, Evidentie voor het model voor verschillende verslavingen, roken, blowen, gokken,, cocaïne,, heroïne. g - Middelen verschillen in exacte acute en lange termijn effecten effecten. Blowen > motivatie vermindering, Cocaïne > sterke negatieve effecten op werkgeheugen etc werkgeheugen, etc. 19
Dus: Executieve functies belangrijke moderator bij ontstaan t t verslaving: l i * nodig g om automatisch in g gang gg gezette motivationele processen te beteugelen * maar die processen worden sterker door overmatig gebruik (vooral tijdens adolescentie) d l ti ) * en controle-processen p worden jjuist zwakker door overmatig gebruik adolescentie 20
inhoud 1. Relatie e at e e executieve ecut e e functies u ct es e en verslaving 2. Hoe werkt dat? 3 IInterventies 3. t ti
21
Recente studies; ondersteuning duale procesmodellen verslaving (Grenard et al, 2008; Thush et al 2008, Houben & Wiers, 2009)
N = 88 vmbo, laag opleiding adolescenten
Vermogen om impulsen te reguleren Werkgeheugen capaciteit
Automatische Processen
Alcohol Gebruik 22
Hoe meten we dat? IAT probeer uit op www www.impliciet.eu impliciet eu Neutraal Fris
Actief Alcohol energiek
1
Actief Fris
Neutraal Alcohol
2
energiek
Zie ookk Zi (Houben & Wiers, 2006; Thush & Wiers, 2007)
IIndex d automatische t ti h associaties = RT2 RT1 23
W k h Werkgeheugen: SOPT
24
W k h Werkgeheugen
25
Resultaten: voorspellen p drinken Zwakke Controle Functies: Associaties Voorspellen p alcohol Gebruik en problemen Sterke Controle Functies: Bewuste verwachtingen (voordelen vs. nadelen) Voorspellen Alcohol Gebruik en problemen
26
Grenard, Ames Grenard Ames, Wiers Wiers, Thush Thush, Sussman & Stacy, 2008. - Vergelijkbare opzet in VS, n = 145 (LA) -Automatische associaties met geheugenassociatiemaat (eerste woord dat je te binnen schiet bij o dje , “fluitje”, u je , e etc.) c) “rondje”, - Werkgeheugen: SOPT - Alcohol / Dr Drug g use se q questionnaire estionnaire 27
Moderatie van automatische processen
25
25
20
Mean SOPT Score
Frequenc cy of Cigarette e Use
Frequenccy of Alcohol Use
Lower SOPT Score
Higher g SOPT Score
15
10
5
20
15
10
5
0
0 0
2
4
6
8
Alcohol-Related Memory Associations
10
12
0
2
4
6
8
10
12
Cigarette-Related Memory Associations
>> Vergelijkbare uitkomsten: jongeren met relatief goed werkgeheugen Hebben gebruik meer onder controle, jongeren met zwakker Werkgeheugen komen meer onder controle het middel 28
Dit lijkt 1 soort (feestende jongeren)
Maar afhankelijk van werkgeheugencapaciteit 2 soorten * nu rondje bier => gaan * morgen iets belangrijks => niet gaan 29 (En WM negatief beïnvloed door alcohol/drug gebruik!)
Inmiddels serie studies - Grenard et al. 2008: associaties x WM > roken & drinken - Hofmann et al, 2008; 2009. associaties x WM > sexuele interesse; agressie; snoepen - Houben & Wiers (2009): associaties x executieve controle voorspelt p (p (probleem)) drinken - Peeters et al. (submitted): automatische toenaderings-neiging voorspelt escalatie van alcoholgebruik l h l b ik bij h hoog-risico i i adolescenten d l t mett zwak werkgeheugen Review: Hofmann, Friese & Wiers, Health Psychol Rev 30
Friese Bargas-Avila, Hofmann & Wiers, 2010, SPPS W k h Werkgeheugen modereert d t aandachtsbias d ht bi (oogbewegingen) ( b i ) voor alcohol
Zwakk werkgeheugen: k h Aandacht eerder gevangen Door alcohol, alcohol wanneer Daar sterkere positieve Associaties mee zijn. j
31
Niet alleen verslaving... g Hofmann, Gschwendner, Friese, Wiers, & Schmitt, (2008) J Person Social Psychol (2008).
- sex,, snoepen, p , agressie g - ook agressie na alcohol (Wiers et al, 2009)
32
Acute effecten alcohol vergelijkbaar Na alcohol vs. placebo sterkere automatische processen en sterkere correlatie ((Schoenmakers Wiers & Field, 2008)) Veel eerder onderzoek: verzwakking van executieve controle processen (Fillmore) Hofmann H f ett al. l A Associaties i ti belangrijker b l ijk voorspeller ll na alcohol. l h l Na een avondje stappen Eerder “vette bek halen” T ijl je Terwijl j weett dat d t het h t slecht l ht is i Idem onveilige sex, andere gezondheidsverminderende Gedragingen Zie hoofdstuk Wiers et al 2010 33 Handbook Implicit Soc Cogn
Dus: - gedrag bepaald door samenspel automatisch i gang gezette in tt motivationele ti ti l processen en meer bewuste overwegingen - welke invloed gedrag bepaalt hangt af van: * sterkte specifieke associaties * bewuste overtuigingen g g * sterkte executieve controle-processen ( dat (op d t moment!) t!) * motivatie om bijj te sturen 34
35
inhoud 1. Relatie e at e e executieve ecut e e functies u ct es e en verslaving 2. Hoe werkt dat? 3 IInterventies 3. t ti
36
Belangrijk & Eenvoudig: Preventie
Bewezen effectief: - > Verhoog prijs 37 - > verhoog leeftijdsgrens en zorg voor naleving
Belangrijk & Eenvoudig: Preventie Nu veel preventie op verantwoordelijkheid van jongere gericht. gericht Weinig evidentie voor effectiviteit. Afschrikking (ontkennen!) kan zelfs averechts werken werken.
38
Ook rol voor ouders… * Onderzoek Van der Vorst et al (Nijmegen). ( j g ) Kinderen van ouders die strengere regels stellen, ll gaan later l drinken. * Recent experiment: interventie ouder & kind heeft effect De Koning et al). * vd Zwaluw et al: ki d kinderen met “risico“ii genen” en ouders die geen regels stellen escaleren drankgebruik 39
Wij, op basis van model: nieuwe interventies WM training t i i T-DCS
Attentional Retrainingg
Evaluative Conditioning
Motivational interviewing
Approach-bias Retraining
40
training werkgeheugen Eerste E t positieve iti resultaten lt t mett kinderen ki d met ADHD (minder impulsief probleemgedrag) Klingberg et al 2005. Kan het ook helpen bij verslaving?
41
JJa, Werkgeheugen W k h kan k getraind t i d Worden bij probleemdrinkers Heeft het effect op drinken?
46
Ja, in de probleemdrinkers Met sterke automatische A Associaties i i (sterk ( k paard: d Ruiter trainen nuttig).
47
Approach Bias Re-training (Wiers et al 2010 2011) 2010;
Motivational interviewing
WM training
Attentional Retrainingg
Evaluative Conditioning
Approach-bias Retraining
48
(eerst meten (Wiers, Rinck, e.a. 2009 Genes, Brain, B h ) Behav
49
Retraining g actie-tendens Vorm bepaalt actie Liggend: duwen rechtop: trekken
50
Trekken: naar toe
51
duwen: weg g
52
Meten (50% duw, 50% trek alcohol) Resultaten Wiers Wiers, Rinck et al al, G2B G2B, 2009) rt dif alcohol 120 100 80 60 40 ms
zware drinkers trekken alcohol gemakkelijker naar zich toe
rt dif alcohol
20 0 light
heavy AA
heavy AG/GG
-20
vooral zware drinkers met risico-variant
-40 -60 -80
mu-opioid receptor gen, gen ook gerelateerd aan cue-induced craving (van den Wildenberg et al., 2007, ACER) 53
Hertraining g (Wiers, Rinck et al 2010 Addiction) Helft naar bier toe g getraind ((bier: 90% trekken), helft er vanaf (bier, 90% duwen; fris andersom). andersom) Effect op automatische impulsen. Eerste effect op gedrag (en niemand heeft het door!).
54
AAT change 80 60 40
ms
20 0 alc pull
alc push
AAT change
-20 -40 -60 -80 -100 55
Beer cconsumpttion duriing taste test
Effect op drinkgedrag (smaaktest) voor zware drinkers! 600 550 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0
pull train push train p
Low alcohol use
High alcohol use
56
Beer - Coke C Consump ption
Effect op p drinkgedrag g g ((smaaktest)) voor zware drinkers! 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 -20 -40 -60 80 -80 -100 -120 -140 -160 160 -180 -200
Low alcohol use
High alcohol use
p train pull push train
Getrainde zware drinkers d i k meer coke drinken k 57 Net al lichte drinkers!
1e klinische studie
214 alcoholistische patienten in Duitse kliniek (Lindow) 4 condities: - relevant training (push alcohol away) - irrelevant training (portrait-landscape) (50 50) - assessment control (50-50) - no training
58
Generalized effect AAT Approach Bias (pos) Standardized Per individual (D-score) Pretest: Approach bias Alcohol After f trainingg Avoidance Bias
0,4 0,3 0,2 0,1 pretest posttest
0 -0,1 -0,2 , -0,3 -0,4 , Exp Training
Control
Alcohol
Exp Training
Control
Softdrink
Generalized effect on untrained pictures
59
Generalizatie naar IAT
effect training on IAT (D-score)
Softdrinks Avoid
0,5 0,4
toward
Alcohol Avoid
Softdrinks Approach
0,6
Approach Bias (D-score)
Alcohol Approach
0,3 0,2 0,1
pretest
00 0,0
posttest
-0,1
Training
Control
-0,2 -0,3
toward
-0,4 -0,5 condition
60
Effect op terugval 1 jaar later
61
62
Wat was onderlinggende verandering? d i ? (Gladwin et al submitted) Mathematisch modelleren; training heeft effect op * Automatische actietendens (van toenadering naar verwijdering) * vermogen om eerste actietendens te veranderen (executieve functie!) * Die laatste verandering medieerde effect op terugval t l > dus executieve functies trainen in context verleiding lijkt cruciaal 63
Nieuwe ontwikkelingen training a g via a internet e e (opge (opgeven: e www.adaptlab.eu) game-versies game ersies voor oor jongeren zonder onder veel eel motivatie tot verandering (alle klinische studies naar veranderingen nog met volwassenen!)) ADHD: Prof. Pier Prins cs Verslaving: V l i wijij 64
Conclusies: > Samenspel executieve functies en automatische p processen belangrijk g j bij verslaving en veel andere psychopathologie h th l i > Nieuwe methoden om ze te meten & om ze te beïnvloeden 65
Meer weten? Meedoen? www.impliciet.eu R Wiers@uva nl
[email protected] Nederlands boek uitg Bert Bakker uitg. 66
Collaborators: former PhD students Katrijn Houben, Esther van den Wildenberg, Carolien Thush, Jade van de Luitgaarden, Tim Schoenmakers current PhD students: Janna Cousijn, Denise van Deursen, Tim Janssen, özlem Korucuoglu (UvA) Iman Elfaddali, Nele Gielissen (UM); Sara Pieters, Daan Creemers (RU) national collabortions UvA R Ridderinkhof, A Goudriaan, D Veltman, W van den Brink, E Salemink UM: K Houben, Anne Roefs, Fren Smulders, Anita Jansen Univ Groningen: Peter de Jong RU Nijmegen: R Engels, H van der Vorst, M Woud, M Rinck, E Becker Trimbos Institute: H. Riper, B. Boon; Arkin international collaborations USC LA Alan USC-LA: Al St Stacy, Susan S Ames, A J Grenard G d Univ Würzburg: Wilhelm Hofmann, Fritz Strack Salus Klinik Lindow: Johannes Lindenmeyer, Carolin Hesse Univ Liverpool: Matt Field Univ Bangor: Miles Cox Cox, Javad Fadardi Univ Western Australia: C MacLeod, W Stritzke, J Sharbanee Funding: N.W.O. VICI, ZON-MW, NIDA 67
68
