Executieve functies binnen de vroegbehandeling Evelien Dirks NSDSK
Van der Lem symposium september 2015
De6initie Executieve functies = parapluterm Executieve functies: Vaardigheden die nodig zijn om een doel te bereiken
De6initie Drie executieve functies: (Miyake et al., 2000) § Werkgeheugen § Tijdelijk onthouden van informatie bij uitvoeren opdracht § Inhibitie § Stoppen van gedrag, impulsen beheersen § Flexibiliteit § Aanpassen/veranderen van gedrag Aandacht onderliggende functie
Voorbeeld
Bedenken Plannen Uitvoeren Evalueren
Ontwikkeling van EF • Baby’s: • begin ontwikkeling bij baby's
• Peuters/kleuters: • grote ontwikkelingssprong
• SchoolleeCijd: • gaat door met groeien • verschillende snelheden per component • InhibiFe snel en tot +/-‐ 11 jaar • Werkgeheugen en flexibiliteit langzamer
• AdolescenFe: • sommige componenten ontwikkelen nog steeds • Flexibiliteit ontwikkelt tot +/-‐ 15 jaar
Huizinga, Dolan & van der Molen (2006)
Ontwikkeling van EF
Onderzoek naar EF Jonge kinderen:
• Vragenlijsten ingevuld door ouders/leerkrachten -‐> observaFe van dagelijks gedrag • Taakjes bij kinderen
Vragenlijst • BRIEF-‐P: Behavior RaFng Inventory of ExecuFve FuncFon -‐ Preschool (Giola et al, 2000) • Kinderen 2-‐5 jaar • 5 schalen: • Werkgeheugen • InhibiFe • Flexibiliteit • EmoFe regulaFe • Plannen en organiseren
Werkgeheugen ¡ Tijdelijk onthouden van informaFe bij uitvoeren opdracht, ook bij verwarring • Simpel: • onthouden na vertraging
> 5 mnd
• Complex: • onthouden en updaten/manipuleren informaFe
video
> 15 mnd
Inhibitie ¡ Stoppen met gedrag, impulsen beheersen • Simpel: • vertragen automaFsche respons
> 6 mnd
• Complex: • onthouden van regel, reageren volgens deze regel en automaFsche reacFe onderdrukken > 2 jr
Marshmellow video
Longitudinale studie Marshmellow taak: 4 jaar -‐> Uitkomsten: 14 jaar
Als kinderen langer hadden gewacht met het eten van de marshmellow dan succesvoller: -‐ -‐ -‐ -‐ -‐
Betere academische vaardigheden Sociaalvaardiger RaFoneler Meer planningsvaardigheden Beter omgaan met frustraFe en stress
• CorrelaFe met schoolscores (verbale vaardigheden en rekenvaardigheden)
Mischel et al, 1989; Shoda et al., 1990
Flexibiliteit § Aanpassen/veranderen van gedrag • UpdaFng: regel toepassen in nieuwe situaFe • ShiCing: van regel wisselen
• Simpel: • leren van een A-‐B regel in 1e fase en een nieuwe regel in 2e fase >2jr
• Complex: • Zelfde, maar gaat om aandacht van ander deel van voorwerp > 3jr
EF taak • Head-‐toes-‐knees-‐shoulder task (HTKS): • Hoofd tenen / knieën schouder • Alle drie de kern EF in 1 taak: • werkgeheugen • inhibiFe • flexibiliteit
video
DSH kinderen Onderzoek Piskora e.a. (2010) • Onderzoek Piskora e.a. (2010) • 46 pre-‐school kinderen • Brief-‐P
• Onderzoek Holt e.a. (2013) • 20 pre-‐school CI kinderen • Brief-‐P • Taalontwikkeling
• Onderzoek Beer e.a. (2014) • 20 pre-‐school CI kinderen
• Brief-‐P • EF taakjes • Taalontwikkeling
Resultaten EF in DSH kinderen • Problemen op het gebied van: • Werkgeheugen • InhibiFe • Flexibiliteit • EmoFe regulaFe • Plannen en organiseren
• RelaFe werkgeheugen met taalontwikkeling
Schoolse vaardigheden
?
EF Sociale vaardigheden
sociale
omgeving
EF
Ontwikkeling van EF
Ontwikkeling van EF “use it or lose it” • Prefrontale cortex • MyelinisaFe • Toename en afname grijze stof
De rol van Ouders op EF Carlson e.a. (2003) 3 dimensies: • Scaffolding • SensiFviteit • Mind-‐mindedness
Carlson, S. M. (2003). ExecuFve funcFon in context: Development, measurement, theory, and experience. Monographs of the Society for Research in Child Development, 68(3), 138-‐151
Scaffolding Het proces waarbij een kind geholpen wordt een acFviteit te plannen en organiseren zodat hij of zij een taak kan uitvoeren die net boven zijn eigen niveau van kunnen ligt. RelaFe met: werk geheugen, inhibiFe en flexibiliteit Bernier e.a. (2012)
Sensitiviteit Het vermogen van ouders om de signalen van hun kind accuraat waar te nemen en de vaardigheid om op een affecFef warme, passende en creaFeve manier op deze signalen in te gaan. RelaFe met: Werkgeheugen, Planning en InhibiFe Kok e.a. (2014) Bernier e.a. (2010)
Mind-‐mindedness Meins (1997) Het vermogen van een ouder om adequaat commentaar te leveren op de mentale toestanden van hun kinderen Fjdens interacFes
Het benoemen van gedrag, gevoelens en intenOes
RelaFe met: werk geheugen en inhibiFe Bernier e.a. (2010)
Onderzoek Bernier e.a. (2010) • InteracFe met ouder (op 12 mnd) • SensiFviteit • Mind-‐mindedness • Scaffolding
• EF Taakjes op 18 mnd en 2 jaar • Werkgeheugen • InhibiFe • Flexibiliteit
• Resultaten: Alle 3 de ouder aspecten zijn van invloed op EF, waarbij scaffolding het meest.
Generation-‐R study
WM 4 jaar
SensiFviteit
3 jaar
• 544 kinderen • SensiFviteit • Brief-‐P
Kok, et al., (2014)ParenFng, corpus callosum, and execuFve funcFon in preschool children. Child Neuropsychology, 20(5), 583-‐606.
InhibiFe 4 jaar
Planning 4 jaar
Pilot onderzoek NSDSK • 19 DSH peuters (lC. gem. 3;2 jaar) • 14 MSH • 5 CI
• Brief-‐P • Video-‐opname ouder-‐kind interacFe • SensiFviteit (EmoFonal availability scales) • Mind-‐mindedness (Meins, 2015)
Resultaten EF 90
80
t-‐scores
70
60
50
40
30 InhibiFe
Flexibiliteit
EmoFeregulaFe
Werkgeheugen
Plannen
Resultaten EF gem. score
% klinische DSH
% klinische norm
% klinische TOS
EF totaal
95
16
6
15
InhibiFe
26
11
8
15
Flexibiliteit
13
11
6
15
EmoFeregulaFe
14
11
3
12
Werkgeheugen
26
26
9
15
Plannen
15
16
5
12
Samenhang EF en omgeving SensiFviteit
MM
Taalbegrip TaalproducFe
EF totaal
-‐.28
-‐.37
-‐.28
-‐.27
InhibiFe
-‐.18
-‐.26
-‐.14
-‐.05
Flexibiliteit
.06
-‐.34
.04
.07
EmoFeregulaFe
-‐.02
-‐.28
-‐.07
.07
Werkgeheugen
-‐.44*
-‐.34
-‐.48*
-‐.43
Plannen
-‐.17
-‐.33
-‐.24
-‐.31
Conclusie pilot onderzoek • DSH peuters vaker problemen op het gebied van werkgeheugen • RelaFe execuFeve funcFes met: • SensiFviteit • Taalbegrip
Conclusie algemeen • DSH peuters meer problemen op het gebied van execuFeve funcFes • Ouders spelen belangrijke rol in de ontwikkeling van execuFeve funcFes
Interventie • AcFviteiten • Ouders • Behandelgroep
• Training van ouders • Mind-‐mindedness • SensiFviteit
Activiteiten • 6-‐18 maanden • • • • • •
Verstop spelletjes Kiekeboe Rijmpjes/liedjes Gesprekjes ImitaFe spelletjes Eenvoudig rollenspel
• 18-‐36 maanden • 3-‐5 jaar • • • • • • •
Rijmpjes/liedjes Bewegingsspelletjes Gesprekjes Verhalen vertellen Sorteerspelletjes Puzzelen Fantasiespel
• • • • • • • • •
Rijmpjes/liedjes Bewegingsspelletjes Gesprekjes Verhalen vertellen Sorteerspelletjes Puzzelen Fantasiespel Voorlezen Koken
• Gezelschaps-‐ spelletjes
Taal voor ToM training* Ouder training: Praten over gemoedstoestanden • Gebruik van terminologie voor cogniOeve denkprocessen (denken, vinden, geloven, etc.) • Expliciet praten over gemoedstoestanden Fjdens spontane conversaFes met kinderen • Uitbreiden gebaren woordenschat om over gemoedstoestanden te praten. • Hard op te denken als kinderen erbij zijn
*NSDSK 2015
Met dank aan: • Alle deelnemende ouders en kinderen • Collega’s van de NSDSK
• Tinka Kriens, Sigrid Kok, Marjolein Meester en Rosanne van der Zee
