ZIGEUNERS. Een informatiepakket voor een werkstuk of spreekbeurt

ZIGEUNERS

Een informatiepakket voor een werkstuk of spreekbeurt

COLOFON Tekst: Arthur Bruls, Herman Bosman, Harry de Ridder, Bert-Jan Boer Illustraties: CMO en zijn licentiegevers, Flickr, UN.org (UN photo # 36518 by J. Isaac)

De inhoud is met zorg samengesteld. Mocht u van mening zijn dat inbreuk is gedaan op uw auteursrechten of beeldrechten, dan verzoeken wij u vriendelijk contact met ons op te nemen via [email protected].

Centrum voor Mondiaal Onderwijs

Postbus 9108 6500 HK Nijmegen tel. 24-3613074 e-mail: [email protected] http://www.cmo.nl

De Scriptieservice Nieuwe Stijl is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van Kerk en Wereld en door een solidariteitsbijdrage van de gezamenlijke religieuzen in Nederland via de commissie PIN.

© Centrum voor Mondiaal Onderwijs, Nijmegen, 2009

II

INHOUD Zigeuners Wie zijn zigeuners Beeldvorming Zigeuner, Roma of Sinti

pag. 1 pag. 1 pag. 4 pag. 4

Geschiedenis Smeden en muzikanten Woonwagenbewoners Zwerven Vervolging Afschaffing slavernij Moderne tijd Steeds minder werk voor zigeuners Bevolkingsregisters Vervolging door de nationaalsocialisten

pag. 5 pag. 6 pag. 7 pag. 8 pag. 8 pag. 10 pag. 10 pag. 11 pag. 12 pag. 13

Zigeuners en mensenrechten Mensenrechten van kinderen en jongeren Woningnood Inschrijving Politiegeweld

pag. 15 pag. 15 pag. 16 pag. 17 pag. 18

Cultuur Geheimzinnig Familie Muziek Levensonderhoud Woonwagens

pag. 19 pag. 19 pag. 20 pag. 20 pag. 23 pag. 24

Aantekeningen

pag. 25

Meer op internet

pag. 27

III

IV

ZIGEUNERS In Nederland kom je niet zo vaak zigeuners tegen. Er wonen er niet zo veel. Maar je hebt er vast wel eens over gelezen. Want er bestaan veel verhalen over zigeuners. En ook in strips en films komen zigeuners vaak voor. In sommige van die verhalen komen zigeuners er maar slecht van af. Ze stelen alles, zelfs kinderen, ze zijn vies en lui. In andere verhalen lijkt het leven van zigeuners juist heel mooi. Ze kunnen prachtig muziek maken, reizen de hele wereld rond in een wagen en zijn zo vrij als een vogeltje. In dit scriptiepakket vertellen we wie zigeuners zijn en waar ze vandaan komen. We leggen ook uit waarom er zoveel verhalen over zigeuners bestaan. En we vertellen hoe zigeuners nu leven in Nederland en in Europa.

Wie zijn zigeuners? Zigeuners zijn een volk. Of liever gezegd: het zijn verschillende volken waarvan Sinti en Roma de bekendste zijn. De Sinti zouden hun oorsprong hebben in het gebied van de Sind-rivier, in het huidige Noord-India en Pakistan. Roma komen oorspronkelijk uit zuidelijker gebieden van het tegenwoordige India. Hun naam stamt van Rahm, de belangrijkste god uit het geloof dat zij beleden. Ze raken verspreid over de wereld. In 1420 worden de eerste Sinti gesignaleerd in Nederland, in Deventer om precies te zijn. Roma komen vooral terecht in Oost-Europa. Net als Nederlanders, Duitsers of Chinezen hebben zigeuners ook een eigen taal. Die taal heet het Romanes. Er zijn allerlei dialecten van het Romanes. 1

Sommige mensen maken zelfs onderscheid tussen zigeuners op grond van de taal die ze spreken:     

De groep van de Romzigeuners met veel dialecten: Lovara, Kalderasja, Tjurara. Dit is de belangrijkste groep. De groep van de Sinti of Manouches die vooral in Frankrijk, Duitsland en Nederland leven. De Spaanse groep (Gitanos) die een mengeling spreekt van Spaans en Romanes. De Britse groep die een mengelmoes van Engels en Romanes spreekt. De Finse groep die een mengelmoes spreekt van Fins en Romanes.

Russische zigeunervrouwen

Gitanos

Zigeuners hebben geen eigen land, ze wonen verspreid over de hele wereld. Wereldwijd zijn er ongeveer twaalf miljoen zigeuners. Er wonen zigeuners in Azië en in het noorden van Afrika. Maar de meeste zigeuners wonen in Europa. Vanuit Europa zijn er ook zigeuners -net als veel andere mensen- naar Amerika en Australië gereisd om daar te gaan wonen. In heel Europa leven nu ongeveer 3,5 miljoen zigeuners. Het is niet precies bekend hoeveel het er zijn. Veel mensen die wel zigeuners zijn, zullen dat bijvoorbeeld bij een volkstelling niet zeggen. Ze zijn bang dat ze gediscrimineerd zullen worden als ze zich zo noemen. Mensen denken vaak dat een zigeuner iemand is die in een woonwagen reist. Dat is niet zo. De meeste zigeuners wonen in een huis. En ook niet iedereen die in een woonwagen woont, is een zigeuner. De meeste mensen die in Nederland in een woonwagen wonen, zijn geen zigeuners. Hoe zit het dan wel? 2

Zigeuners stammen af van mensen die lang geleden in India woonden. We weten dat, omdat het Romanes lijkt op talen die vandaag nog steeds in India worden gesproken. Net zoals het Afrikaans op Nederlands lijkt. Zigeuners hebben ook een donkerder huidkleur dan veel andere Europeanen. Ook hieraan kun je zien dat hun voorouders oorspronkelijk uit India komen. Eén groep zigeuners komt via Egypte in Spanje en Portugal terecht. Het Romanes dat deze zigeuners nu spreken, heeft woorden overgenomen uit het Arabisch, Spaans en Portugees.

Romafamilie in Roemenië

Sommige zigeuners hebben heel lang in Roemenië gewoond en spreken nu Roemeens. Veel van die Roemeense zigeuners zijn ook in Hongarije gaan wonen. Ook daar blijven zij Roemeens spreken. Er is weinig contact tussen de verschillende groepen zigeuners. Het Romanes van die groepen verschilt dan ook van elkaar. Dat is niet zo gek. Ook het Nederlands en het Afrikaans zijn in de afgelopen zeshonderd jaar veranderd. Niet alle zigeuners spreken dus Romanes en ze spreken vaak ook nog allemaal een ander dialect van het Romanes.

Bedelende zigeunerin in Sevilla, Spanje

Wat zigeuners ook gemeenschappelijk hebben is een geschiedenis. Die geschiedenis wordt beschreven in het volgende hoofdstuk (pag. 5). Omdat zigeuners in hun geschiedenis vaak vervolgd zijn, gaat het hoofdstuk daarna over zigeuners en mensenrechten. (pag. 15). In het laatste hoofdstuk vertellen we iets over de cultuur van de zigeuners (pag. 19).

Arme zigeuners in Rusland

3

Beeldvorming In boeken en films komen zigeuners vaak voor. Vaak worden ze negatief beschreven: ze stelen en zijn lui. Dat er zigeuners zijn die wel eens stelen, klopt. Maar er zijn ook Nederlanders en Belgen die wel eens wat stelen. Toch is het niet zo dat Nederlanders en Belgen in boeken en films uit de hele wereld worden beschreven als dieven. Sommige dingen die over zigeuners worden verteld, zijn niet waar. In films en boeken komen bijna alleen maar zigeuners voor die in tenten en in woonwagens wonen. Die zigeuners vertellen dan dat het zwerven hen in het bloed zit. Ze zeggen dat ze niets anders kunnen dan rondzwerven. Dat is niet waar. Heel veel zigeuners wonen in een huis en ze zouden ook niet anders willen. Er zijn trouwens ook zigeuners die dit fabeltje zelf zijn gaan geloven. Ook zij zeggen dat het zwerven hen in het bloed zit. Sommige dingen die in boeken en films worden verteld, zijn wel waar. Ook in het werkelijke leven houden zigeuners veel van muziek. Vaak kunnen ze ook prachtig spelen. Er zijn tal van bekende zigeunergroepen zoals de Gypsy Kings. In boeken en films komt ook vaak een knappe zigeunerin voor. Ze kan ontzettend mooi dansen en zingen. Allerlei mannen worden verliefd op haar. De zigeunerin weet die verliefde man dan vaak te gebruiken voor allerlei listige plannen. Ook dit zijn vreemde verhalen. Zigeunervrouwen flirten niet zomaar met elke man. Zigeuner, Roma of Sinti Zigeuners noemen zichzelf Roma of Sinti. Dat hangt af van hun afkomst. Veel Nederlandse zigeuners noemen zichzelf Sinti. Zowel Roma als Sinti vinden het woord zigeuner een scheldwoord. In dit scriptiepakket gebruiken we toch het woord zigeuner om dat dat in het Nederlands het meest gebruikt wordt.

4

GESCHIEDENIS Ook vandaag nog leven er in India stammen die rondtrekken. Eén van die stammen noemt zichzelf de Dom. Zij verdienen hun geld als scharenslijpers, muzikanten, waarzegsters en berentemmers. Dat zijn beroepen die zigeuners tot voor kort vaak ook in Europa hadden. Zigeuners in het Midden-Oosten noemen zich nog steeds de Dom. Zigeuners in Europa noemen zich vaak Rom. Veel woorden uit het Romanes lijken erg op woorden uit het Hindi (een Indiase taal). Zigeuners hebben dus waarschijnlijk dezelfde voorouders als sommige groepen mensen uit India.

De trek van de Roma vanuit India

Al voor het jaar 1000 trekken er Indiase muzikanten en smeden naar Iran. Waarom een deel van die voorouders van zigeuners uit India wegtrekt, is niet bekend. Waarschijnlijk kunnen ze in Iran gemakkelijk werk krijgen. Er is in die tijd veel vraag naar goede smeden en muzikanten. Er bestaat een verhaal dat de koning van Iran 10.000 Indiase muzikanten naar Iran haalt. Zij kunnen in verschillende delen van Iran werken. Sommige zigeuners blijven in Iran, anderen trekken verder. Ook tegenwoordig wonen er nog zigeuners in Iran. Ook wonen er nog steeds zigeuners in Irak, Syrië en Israël. Een deel van deze zigeuners is helemaal door Noord-Afrika naar Spanje getrokken. De meeste zigeuners die vandaag in Spanje en Frankrijk wonen, stammen van deze mensen af. Een andere groep zigeuners trekt vanuit Iran naar Byzantium. Byzantium is een voormalig keizerrijk. Het bestaat uit Turkije, het zuiden van de Balkan en een groot deel van het Midden-Oosten. 5

De zigeuners hebben in Byzantium een goed leven als smeden en muzikanten. Tussen 1300 en 1400 veroveren de Turken een deel van Byzantium. Dat deel noemen we nu Turkije. In deze onrustige tijd gaan zigeuners op zoek naar andere plaatsen om te wonen. Tussen 1300 en 1400 komen de eerste zigeuners aan op de Balkan. We weten dat omdat er in deze tijd voor het eerst in brieven en boeken over zigeuners wordt geschreven. Het zuidelijk gedeelte van de Balkan hoort in die tijd nog bij het Byzantijnse Rijk. Tot op de dag van vandaag wonen er nog steeds veel zigeuners op de Balkan. Smeden en muzikanten Op de Balkan leven de meeste mensen rond 1400 in kleine dorpjes. Bijna iedereen is boer. De spullen die de mensen gebruiken, zijn meestal van hout of van aardewerk. Er wordt maar weinig metaal gebruikt. Hierdoor is er in een dorpje niet genoeg werk voor een smid. Zigeuners kunnen hun geld als smid alleen verdienen door rond te trekken. Een belangrijke taak van een smid is het beslaan van paarden. Omdat zigeuners regelmatig met paarden werken, worden ze ook vaak paardenhandelaar.

Zigeuners op de Balkan in deze tijd

De dorpjes zijn ook te klein om een eigen muzikant te hebben. Die kan nooit genoeg geld verdienen met alleen maar muziek maken. Maar op een kermis of een bruiloft hebben de mensen graag dat er goede muzikanten spelen. De zigeuners zijn dan ook als muzikant welkom. Zigeunervrouwen kunnen ook geld verdienen door als waarzegster op te treden. En al heel vroeg verdienen zigeuners ook geld met het laten optreden van dansende beren.

Waarzegster

6

Als het tijd is om te oogsten, zijn de zigeuners ook welkom op de boerderij. Ze helpen dan bij de oogst. De oogst wordt per gewas en per streek op een andere tijd binnengehaald. Als je rondreist kun je dan steeds werk vinden. In Europa zijn het daarom niet alleen de zigeuners die rondtrekken. Er trekken ook andere mensen rond. Ze reizen te voet of te paard. Ze wonen in tenten en vanaf de negentiende eeuw ook steeds vaker in woonwagens. Woonwagenbewoners Ook in Nederland reizen tot in de jaren vijftig van de vorige eeuw mensen rond in woonwagens. In de twintigste eeuw is er geen behoefte meer aan een rondreizende smid. Toch kun je in die tijd nog wel je geld verdienen met het slijpen van scharen en messen. Er is in die tijd namelijk nog steeds niet genoeg werk om in elk dorp een messenslijper te hebben.

Boek uit 1974

Rond 1950 moeten deze mensen van de regering hun woonwagen op vaste plekken gaan neerzetten. Daarom wonen hun afstammelingen nog steeds in woonwagens. We noemen ze woonwagenbewoners. Ook in andere landen van Europa heb je nog andere rondtrekkende volken die ongeveer hetzelfde werk deden als zigeuners. Dat zijn: Jenische in Duitsland, Zwitserland, Oostenrijk en Frankrijk. Ook zij helpen bij de oogst en werken als mandenmakers, als pannenlappers en als scharenslijper. Zij spreken Jenisch. Die taal lijkt op het Duits. In Spanje wonen ook Jenische. Hun taal heet daar Quinqui of Mercheros Ze vallen in Spanje op door hun blonde haar. Tinkers (= ketellappers) in Ierland. Ze werken als smeden en helpen in de oogsttijd de boeren bij de oogst. Ze spreken Cant, een taal die lijkt op het Ierse Keltisch.

Oude woonwagen van een Ierse tinker 7

Zwerven Rond 1300 maken veel landheren en kloosters zigeuners tot hun slaven. Het gevolg is dat zigeuners uit Roemenië proberen weg te trekken. Zij trekken naar West-Europa. Daar zijn ondertussen ook via een andere route al zigeuners aangekomen. Dat zijn de zigeuners die via Noord-Afrika in Spanje en Portugal terecht zijn gekomen. We weten vrij precies hoe zigeuners zich over West-Europa verspreid hebben. We weten dat door te kijken wanneer er voor het eerst in boeken en brieven over zigeuners wordt geschreven. In 1407 wordt er voor het eerst in Duitsland over zigeuners geschreven. In 1418 wordt er in het Franse Colmar geschreven over zigeuners. In Antwerpen is dat in 1419 en in Deventer in 1420. Er zijn dus al bijna zeshonderd jaar zigeuners in Nederland. Als de zigeuners in West-Europa aankomen, worden ze eerst goed ontvangen. In de Middeleeuwen is het de gewoonte dat groepen pelgrims gastvrij worden ontvangen door een stad. Pelgrims zijn mensen die op reis gaan om een bepaald heiligdom te aanbidden. Veel zigeuners die rondtrekken vertellen het verhaal dat ze pelgrims zijn. Van sommige vorsten krijgen ze zelfs brieven mee. In die brieven wordt gevraagd om de zigeuners te helpen. In die tijd is er in West-Europa ook behoefte aan smeden, muzikanten en mensen die helpen bij de oogst. Er is dus werk genoeg. Vervolging Maar net als op de Balkan krijgen de zigeuners het in West-Europa steeds moeilijker. Het Turkse Rijk heeft in 1526 het Hongaarse leger verslagen. Veel Europeanen zijn bang dat het Turkse Rijk heel Europa zal veroveren. Ook in West-Europa zijn er mensen die bang zijn dat zigeuners spionnen van de Turken zijn. De Duitse Rijksdag (het parlement van het Duitse Rijk) neemt in 1497 en 1498 wetten tegen zigeuners aan. Mensen in het Duitse Rijk mogen zigeuners vanaf die tijd ongestraft verdrijven. Nederland is in deze tijd een deel van het Duitse Rijk. En dus worden de zigeuners ook in Nederland vervolgd. 8

Zigeuners worden in die tijd in het Nederlands nog heidens genoemd. Mensen denken dat zigeuners geen christenen zijn. Er worden strenge wetten tegen de ‘heidenen’ aangenomen. Het wordt verboden voor ‘heidenen’ om nog in Nederland te wonen of te reizen. Zigeuners die toch in Nederland zijn, worden het land uitgezet, gemarteld of gevangengezet. Die wetten worden niet altijd toegepast. Maar het wordt voor zigeuners heel moeilijk om nog hun brood te verdienen. Veel zigeuners moeten daarom gaan stelen om nog te kunnen leven. De regeringen zeggen dan weer dat alle zigeuners dieven zijn. Zo hebben ze een reden om ze te verjagen. Toch zijn er ook tijden dat de vervolging minder is. Van 1618 tot 1648 woedt in Duitsland de Dertigjarige Oorlog. Zigeuners hebben in deze oorlog meegevochten als soldaat. Sommigen brengen het zelfs tot officier. Maar als die oorlog afgelopen is en de soldaten niet meer nodig zijn, gaat de vervolging door.

Kaart van Europa uit 1795

Aan het eind van de zeventiende eeuw mogen zigeuners nergens meer in West-Europa wonen. In sommige landen worden de zigeuners door jagers met honden opgejaagd. Als ze aan het eind van de jacht worden gevangen, worden ze gedood. Dat gebeurt in Denemarken zelfs nog in 1835. In Spanje, Portugal, Frankrijk en Duitsland worden veel zigeuners gevangen genomen en als slaven naar Amerika gestuurd.

9

Afschaffing slavernij In 1848 wordt de slavernij in Roemenië afgeschaft. In december van dat jaar wordt de slavernij opnieuw ingevoerd als er weer een andere regering aan de macht komt. In 1864 wordt de slavernij voor de tweede keer afgeschaft. Veel Roemeense zigeuners vertrouwen het deze keer niet. Ze zijn bang dat de slavernij opnieuw ingevoerd zal worden. Als ze weer de vrijheid krijgen, verlaten ze daarom zo snel mogelijk Roemenië. Ze vluchten naar de Oekraïne, Bulgarije, Servië en Hongarije. Sommigen reizen vandaar weer verder naar West-Europa. Veel van de zigeuners die nu in West-Europa leven, stammen van deze zigeuners af. In 1868 komt er ook een groepje zigeuners in Nederland terecht. Moderne tijd De zigeuners die in Nederland aankomen, komen oorspronkelijk uit Hongarije. Het zijn meestal ketelmakers die in groepen van ongeveer twintig mannen, vrouwen en kinderen door het land reizen. Er komen ook Bosnische zigeuners naar Nederland, die hier met dansende beren optreden. De ketellappers zijn goede vakmensen en vooral de mensen op het platteland kijken graag naar de dansende beren. Deze zigeuners kunnen dus goed hun geld verdienen. Veel mensen vinden het ook interessant om eens een zigeunerkamp te bekijken. Als ze wat geld betalen, vinden veel zigeuners dat wel goed. Ketellapper

10

Steeds minder werk voor zigeuners Voor de negentiende eeuw werken de meeste Europeanen als boer op het platteland. In de negentiende eeuw verandert dat. Steeds meer mensen werken in fabrieken of in mijnen en wonen in de stad. Hierdoor verandert ook het leven van de zigeuners. Hun leven wordt er niet altijd gemakkelijker op. Hoe komt dat dat? Steeds meer producten worden in fabrieken gemaakt. Een fabriek kan pannen, die eerst door zigeuners werden gemaakt, veel goedkoper maken. Ook in landen waar niet zoveel fabrieken zijn, zijn de fabrieksproducten door import te koop. De zigeuners kunnen hun handgemaakte producten moeilijker verkopen. In de twintigste eeuw komen er ook de eerste radio’s en bioscopen. Zigeuners die als berentemmer of als muzikant werken, krijgen daardoor ook minder werk. Ook bij de boeren is er minder werk. Het handwerk wordt overgenomen door machines. Als het oogsttijd is, is er dan

Oude stoomtractor

Kunnen zigeuners niet ook in de fabrieken gaan werken? Het probleem is dat er in Roemenie en Hongarije op dat moment nog niet veel fabrieken zijn. Juist in deze landen wonen de meeste zigeuners. Bovendien bestaan er ook dan al veel vooroordelen over zigeuners. Hierdoor krijgen ze ook in de landen waar wel veel fabrieken zijn niet zo snel werk. In de twintigste eeuw wordt het werk dat mensen doen ook ingewikkelder. Mensen moeten vaak kunnen lezen en schrijven voor hun werk. Veel zigeuners kunnen in die tijd niet of niet goed lezen en schrijven omdat ze rondtrekken. Ze kunnen daardoor niet naar school. Het gevolg hiervan is dat ze als volwassene moeilijker werk vinden.

11

Bevolkingsregisters In de negentiende eeuw verandert er nog meer. Er komen bevolkingsregisters. Hieririn worden gegevens bijgehouden van de mensen die in een gemeente wonen. Er wordt genoteerd wie er woont, wanneer de inwoners zijn geboren, getrouwd, verhuisd of gestorven. Omdat ze rondreizen, staan zigeuners vaak niet ingeschreven in zo’n bevolkingsregister. Dat leidt soms tot problemen, bijvoorbeeld als ze naar een ander land willen. Je hebt dan een paspoort nodig. Om een paspoort te kunnen krijgen, moet je ingeschreven staan in het bevolkingsregister. Omdat ze niet ingeschreven staan, kunnen zigeuners vaak geen paspoort krijgen. Als ze dan toch de grens over willen, moet dat stiekem. Dat leidt dan weer tot problemen met de politie.

Een pagina uit het bevolkingsregister van Utrecht, dat in 1849 werd ingevoerd

Juist omdat de negentiende eeuw zo’n strenge tijd is, dromen veel mensen ervan om eens te doen waar ze zelf zin in hebben. Veel van die dromers beginnen de zigeuners daarom interessant vinden. Volgens de verhalen doen die alles wat niet mag. Mensen lezen dus graag verhalen over zigeuners of luisteren naar opera’s over zigeuners. De beschrijving van zigeuners in die verhalen en opera’s klopt natuurlijk vaak niet met het echte leven Het echte leven van zigeuners is vaak niet zo romantisch Eén van de bekendste negentiende-eeuwse verhalen over zigeuners is dat over de knappe Spaanse zigeunerin Carmen. Zij komt voor in een boek van de Franse schrijver Prosper Mérimée. De Franse componist Bizet neemt dat boek als voorbeeld voor zijn beroemde opera Carmen. Die opera gaat over de zigeunerin Carmen, die in een sigarettenfabriek werkt. 12

Vervolging door de nationaalsocialisten In 1933 komen in Duitsland de nationaalsocialisten (nazi’s) in de regering. De nationaalsocialisten zijn een politieke partij. Hun leider, Adolf Hitler, wordt de baas in Duitsland. Eén van zijn ideeën is dat Duitsers betere mensen zijn dan alle andere. Duitsers zijn beter omdat het Germanen zijn. Met Germanen bedoelt Hitler mensen met blond haar en blauwe of grijze ogen. Veel mensen in Duitsland hebben geen blond haar en blauwe of grijze ogen. Volgens Hitler komt dat omdat de Germanen zich vermengd hebben met andere mensen. Hitler vindt het belangrijk dat de Duitsers weer zuivere Germanen zullen worden. Daarom moeten alle mensen die geen Germanen zijn uit Duitsland verdwijnen. Adolf Hitler

Rassenkunde uit de nazitijd

De belangrijkste groepen mensen die volgens Hitler uit Duitsland moeten verdwijnen, zijn de joden en de zigeuners. Ze mogen niet meer met Duitsers trouwen. Ze raken allerlei rechten kwijt. Als ze bijvoorbeeld ziek worden, krijgen ze geen geld meer van de verzekering. Ze mogen zomaar ontslagen worden en soms wordt hun ook hun bezit afgenomen.

Door de Nazi’s opgepakte zigeuners

Vanaf 1939 verovert Hitler een groot gedeelte van Europa. In september van dat jaar vallen zijn soldaten Polen binnen. Poolse joden en zigeuners hebben het in deze tijd zwaar te verduren. Zij worden door Duitse soldaten vermoord of opgesloten in concentratiekampen. 13

Later worden joden en zigeuners uit heel Europa gearresteerd en naar deze kampen gestuurd. In die kampen moeten mensen heel hard werken. Ze krijgen veel te weinig eten en kleren. Veel mensen sterven daardoor van de honger of de kou. Mensen die te zwak zijn om te werken, worden in gaskamers vermoord. Er zijn door de Duitse nationaalsocialisten anderhalf miljoen zigeuners en zes miljoen joden vermoord. Sommige zigeunerkinderen, worden voordat ze vermoord worden, nog gebruikt om medische proeven mee te doen. Op dezelfde manier waarop nu vaak nog proeven op dieren worden gedaan. Die proeven worden vooral gedaan met tweelingen. De kamparts Mengele houdt zich hiermee bezig. De experimenten zijn gruwelijk. Zo probeert mengele een Siamese tweeling te creëren door een tweeling aan elkaar te naaien. Ook spoot hij blauwe vloeistof in donkere ogen. Zo wilde hij proberen of ze blauw konden worden. Na de oorlog is hij jarenlang één van de meest gezochte oorlogsmisdadigers. Hij heeft nooit voor de rechtbank hoeven te komen, omdat hij zich in Zuid-Amerika verstopt hield.

Romakinderen, slachtoffer van medische experimenten in Auschwitz

De breedte van de neus van een Roma wordt gemeten door een Duitse kamparts

de oorlog moeten zigeuners in heel Europa een nieuw leven opbouwen. Soms zijn ze jaren op zoek Na naar nieuws van familieleden die door de nationaalsocialisten zijn opgepakt. Hun bezittingen zijn hen afgenomen. Schadevergoeding krijgen ze daarvoor bijna nooit. In het jaar 2000 krijgen in ieder geval de Nederlandse zigeuners voor het eerst schadevergoeding. Dit is een vergoeding voor bezittingen die hun zijn afgenomen in de Tweede Wereldoorlog. Het kan gaan om spullen van henzelf, hun ouders of grootouders. De angst om gearresteerd te worden, het verdriet om familieleden die je nooit meer zult terugzien, gaan bij veel zigeuners die de Tweede Wereldoorlog hebben meegemaakt nooit meer weg. 14

ZIGEUNERS EN MENSENRECHTEN In de Tweede Wereldoorlog zijn er miljoenen mensen door de nationaalsocialisten vermoord. Veel mensen vinden daarom dat de rechten van mensen eens precies opgeschreven moeten worden. Iedereen kan dan weten welke rechten hij of zij heeft. Daarom wordt in 1948 de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens opgesteld. Regeringen die deze verklaring ondertekenen, geven de mensen in hun land een aantal rechten. We noemen de verklaring universeel omdat ze geldt voor iedereen. In dit hoofdstuk kijken we naar de manier waarop de rechten van zigeuners tegenwoordig nog steeds geschonden worden. We laten zien dat zigeuners zelf en allerlei andere mensen gelukkig steeds meer opkomen voor de mensenrechten van zigeuners.

Discriminatie van zigeuners in Roemenië. Ze mogen in deze McDonalds wel iets bestellen, maar niet aan de tafeltjes zitten

Sommige landen houden zich beter aan de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens dan andere landen. Maar in bijna alle landen worden de mensenrechten van zigeuners vaker overtreden dan die van andere mensen. Mensenrechten van kinderen en jongeren Kinderen en jongeren hebben recht op onderwijs. In veel landen is het ook verplicht om naar school te gaan. Voor zigeunerkinderen is dat niet altijd gemakkelijk.

School voor Romameisjes in Albanië

In Spanje bijvoorbeeld deed een journalist een tijdje geleden alsof hij iemand was die een kleuterschool wilde openen. Met een verborgen camera maakt hij een opname van een gesprek met een ambtenaar. Die legt hem uit dat hij niet mag discrimineren. Hij mag niet zeggen dat hij geen kinderen van zigeuners op zijn kleuterschool wil. De ambtenaar zegt dat hij daarom het beste tegen de ouders van zigeuners kan zeggen dat hun kinderen op een wachtlijst staan. Als dat lang genoeg duurt, zouden ze vanzelf wel naar een ander school gaan. Zo zorgt deze ambtenaar er dus voor dat zigeunerkinderen niet naar school kunnen. 15

Vaak worden zigeunerkinderen ook op aparte scholen gezet. Het kan ook anders. In de Bulgaarse stad Vidin worden zigeunerkinderen en andere kinderen nu samen naar school gestuurd. De kinderen die altijd op de verwaarloosde zigeunerscholen hebben gezeten, krijgen extra hulp. Zigeunerkinderen halen op deze scholen betere cijfers dan op hun oude school. Het is natuurlijk wel even wennen voor zigeunerkinderen op een gemengde school. Ze krijgen opeensles in de officiële taal van het land, bijvoorbeeld Roemeens of Hongaars. Veel zigeunerkinderen spreken tot die tijd alleen Romanes. Af en toe worden de lessen ook in die taal l gegeven. Woningnood Een klein aantal zigeuners woont in een woonwagen. De meesten willen in een huis wonen. Eén van de grootste problemen voor zigeuners is het vinden van een huis om in te wonen. Vaak verhuren huisbazen geen huizen aan zigeuners.

Roemenië

Omdat zigeuners in veel huizen niet mogen wonen, wonen ze vaak in huizen waar andere mensen niet meer willen wonen. Vaak zijn dat de slechtste huizen. In huizen die koud zijn en waar geen goed water is, word je natuurlijk sneller ziek.

Italië, huizen van zigeuners worden afgebroken

16

Soms worden zigeuners zomaar uit hun huizen gezet. In landen al Bulgarije en Roemenië gebeurt dat nogal eens. Zigeuners hebben dan bijvoorbeeld hun huis gebouwd op grond die eigendom was van de gemeente. Zoiets mag misschien niet, maar als je geen huis hebt en de gemeente wil er geen geven, zul je toch ergens moeten wonen.

Inschrijving Als je in een gemeente een huis wil krijgen moet je er ingeschreven staan. Vaak is het voor zigeuners moeilijk om zich bij een gemeente in te schrijven. We geven een voorbeeld uit Griekenland. Op 27 februari 2004 bezoeken twee zigeunervrouwen het gemeentehuis van het dorpje Nea Kios. De twee vrouwen wonen al twee jaar in Nea Kios en willen zich daar nu ook officieel laten inschrijven. Bij de ingang van het gemeentehuis staat de burgemeester die ze vraagt wat ze komen doen. Als ze dat vertellen, mogen ze niet naar binnen. De burgemeester zegt dat hij geen zigeuners wil inschrijven in het bevolkingsregister van Nea Kios. Leden van de gemeenteraad van Nea Kios vragen dan aan de burgemeester waarom hij dat doet. Journalisten van de Griekse televisie brengen de zaak ook op televisie. Na al die aandacht mogen de vrouwen zich toch inschrijven. Heel vaak wordt er ook geen aandacht aan besteed als zigeuners zich niet mogen inschrijven. Toch is het heel belangrijk dat je ingeschreven staat bij de gemeente. Niet alleen voor het krijgen van een huis. Het is ook nodig om een pensioen, uitkering, of rijbewijs aan te vragen. Ook als je wilt gaan stemmen, moet je ingeschreven staan. In het voorbeeld uit Griekenland zie je hoe belangrijk het is als een gemeenteraadslid of een andere politicus het voor je opneemt. En als zigeuners niet kunnen stemmen, kunnen ze ook niet stemmen op politici die het voor hen opnemen. 17

Politiegeweld In Roemenië worden zigeuners vaak zonder reden of voor hele kleine dingen gearresteerd. Ze worden vaak uitgescholden door de politie en ook mishandeld. Een voorbeeld: in april 2002 worden de achttienjarige Nelu Balasoiu, de zeventienjarige D.D. en de vijftienjarige M.C. gearresteerd in het plaatsje Tîrgu Carbunesti. De drie jongeren hebben volgens de politie een gestolen autoband bij zich. Ze worden op het politiebureau geslagen door agenten. Op 14 mei worden ze naar de gevangenis gebracht. Mannen uit dezelfde cel als Nelu Balasoiu vertellen later dat hij zwellingen op zijn benen en hoofd heeft. Hij moet bloed overgeven. Een dokter onderzoekt hem op 28 en 29 mei. Pas op 3 juni wordt hij in het ziekenhuis opgenomen. Daar sterft hij op 5 juni. Ook in veel andere landen worden zigeuners op politiebureaus mishandeld. Uit dit voorbeeld blijkt dat het met de mensenrechten voor zigeuners niet overal goed gesteld is. Vooral in Oost-Europa hebben zigeuners het moeilijk. Bovendien zijn de meeste zigeuners daar erg arm. Er is waarschijnlijk geen groep mensen in Europa zo arm als de zigeuners in Oost-Europa. Sommige van hen zijn daarom in de criminaliteit terechtgekomen. Dat doet het beeld dat mensen van zigeuners hebben geen goed.

Arme zigeuners in Roemenië

Toch is er ook nog wel goed nieuws voor de zigeuners in Oost-Europa. De afgelopen jaren zijn veel landen in die regio lid geworden van de Europese Unie. Om lid van de EU te kunnen worden, moesten ze beloven de mensenrechten te zullen respecteren. Misschien dat het er in de toekomst beter voor zigeuners zal zijn. Zeker is dat niet. Ook veel EU-landen schenden de mensenrechten van zigeuners. 18

CULTUUR Zigeuners hebben een eigen manier van leven. In dit hoofdstuk vertellen we iets over hun gebruiken en hun families, hun rechtspraak en hun muziek. Ook vertellen we iets over de verschillende groepen zigeuners die er bestaan. Geheimzinnig Zigeuners noemen alle mensen die geen zigeuner zijn ‘gaje’. Oorspronkelijk betekende het woord gaje in het Romanes ‘boer’. Tegenwoordig wordt het gebruikt voor alle mensen die geen zigeuner zijn. Een man die geen zigeuner is, heet een gajo en een vrouw die geen zigeuner is een gaji. Nederlandse zigeuners noemen gaje ook wel burgers. Veel zigeuners houden er niet van over hun leven aan de gaje te vertellen. Ze zijn wantrouwig geworden omdat ze zo vaak vervolgd zijn. Ze verwachten niet dat er veel goeds van kan komen als ze iets over hun leven aan de gaje vertellen. Ze ontwijken die vragen liever. Soms vinden ze het ook grappig om nieuwsgierige gaje wat wijs te maken. Traditionele Engelse woonwagen

Natuurlijk leven niet alle zigeuners op dezelfde manier. Net zoals ook niet alle Nederlanders op dezelfde manier leven. Zigeuners leven bovendien verspreid over verschillende landen. Zelfs binnen één land is er soms maar weinig contact. Veel zigeuners zien goed het verschil tussen hun manier van leven en die van de gaje. Toch zijn er dingen die bijna allle zigeuners gemeenschapelijkhebben. Hierover lees je meer op de volgende pagina’s. 19

Familie Vroeger trouwden zigeunerjongens en zigeunermeisjes als ze ongeveer dertien jaar oud waren. Meestal waren het de ouders die beslisten met wie hun kinderen mochten trouwen. Tegenwoordig trouwen zigeuners niet meer zo jong. Veel zigeuners vinden het belangrijk dat hun kinderen eerst hun school afmaken. In 2003 ontstaat er in Roemenië een discussie rond een twaalfjarig zigeunermeisje. Zij wordt door haar ouders uitgehuwelijkt aan een vijftienjarige jongen. Sommige zigeuners beweren dat zoiets vroeger heel normaal was. Andere zigeuners zijn kwaad en vinden dat de mensenrechten van het meisje geschonden worden. Ze vinden dat het meisje zelf moet beslissen met wie ze wil trouwen. Aan dit voorbeeld kun je ook zien dat zigeuners over allerlei zaken verschillend kunnen denken. Net zoals Nederlanders over veel dingen verschillend denken. Tegenwoordig vinden steeds meer zigeuners het belangrijk dat hun kinderen zelf bepalen met wie ze trouwen. Vroeger trouwden zigeuners voor altijd, tegenwoordig scheiden ze ook.

De 12-jarige Ana-Maria met haar vader en met haar 15-jarige bruidegom

Muziek In de oudste verhalen over zigeuners komen al zigeunermuzikanten voor. Zo spelen in de Middeleeuwen in Italië en Hongarije al zigeunermuzikanten in de kastelen van de adel. Voor het maken van muziek krijgen de muzikanten geld. Soms ook veel geld. Vaders die muzikant waren, willen dan ook graag dat hun kinderen ook muzikant worden. Er ontstaan zo veel families van zigeunermuzikanten. Ook nu zie je die nog veel. 20

De bekende zigeunermuzikant Nello Mirando vertelt: “Het vioolspelen is voor mij een lijn die ik via mijn vader en mijn grootvader heb doorgekregen. Ik moest. Het is begonnen toen ik als jongetje van twee met een viool door de kamer liep en mijn moeder een grammofoonplaat opzette, zodat ik mee kon spelen. Ik streek op de viool en mijn vader zag dat. Toen begon hij het me een beetje te leren.” Nello Mirando Veel zigeunermuzikanten passen de muziek die ze in een land horen aan hun eigen smaak aan. Ook hebben ze altijd muziek voor zichzelf gemaakt. Die muziek is vaak anders dan die ze voor andere mensen maken. Soms spelen ze voor zichzelf muziek, die andere mensen te ouderwets vinden. Zo spelen sommige zigeuners in Hongarije hele oude muziek. Andere Hongaren kennen deze muziek vaak niet eens meer. In de meeste landen maken zigeuners een onderscheid tussen ernstige muziek en meer vrolijke nummers. De ernstige muziek spelen ze voor zichzelf. Die gaat vaak over verdriet. Als ze moeten optreden, spelen ze vaak vrolijke muziek. Zigeuners zijn goed in het veranderen de muziek die ze horen. Ze doen dit op verschillende manieren. Ze spelen de muziek sneller of langzamer of veranderen de tekst een klein beetje of helemaal. Soms spelen ze de muziek met andere instrumenten. In Kosovo beginnen zigeuners in de jaren tachtig opeens oude liedjes te zingen. Vroeger werden diezelfde liedjes alleen door Kosovaarse vrouwen gezongen. Zigeuners spelen meestal op dezelfde instrumenten die andere mensen in een land ook gebruiken. Ze nemen dus tegenwoordig ook veel instrumenten uit de moderne popmuziek over.

21

In Nederland spelen zigeuners vaak Hongaarse en Roemeense muziek. Veel Nederlanders vinden het leuk om naar die muziek te luisteren. Het bekendste Nederlandse zigeunerorkest dat in deze stijl muziek maakt, is het zigeunerorkest van Tata Mirando. De Hongaarse en Roemeense muziek is niet de enige zigeunermuziek. Bekend is ook de flamencomuziek uit Spanje. Zigeuners spelen de muziek die ze in de provincie Andalusië horen op hun eigen manier. Zo ontstaat de flamenco. In de twintigste eeuw gaan zigeuners natuurlijk ook moderne muziek spelen. Een voorbeeld is de Belgische zigeuner Django Reinhardt. Hij speelt met zijn orkest Hot Club de France in de jaren dertig jazzmuziek. Hij wordt er wereldberoemd mee.

Django Reinhardt

Flamencodanseres in actie

Het Nederlandse Rosenberg Trio maakt nog steeds muziek in de stijl van Django Reinhardt. De Franse zigeunergroep de Gypsy Kings is op dit moment populair in de hele wereld. Zigeunerorkesten uit de Balkan zijn opnieuw heel geliefd in Nederland. Zigeunermusici hebben ook andere musici geïnspireerd. De beroemde componist Johan Sebastian Bach kon uren naar zigeunermuziek luisteren. De klassieke componist Brahms componeert na het horen van hun muziek de “Zigeunerliederen “

Het Rosenberg Trio

22

Levensonderhoud Zigeuners hebben als apart volk altijd tussen andere mensen geleefd. Hun eigen cultuur veranderde wel, maar verdween niet. Omdat ze zelf hun geld konden verdienen, waren ze onafhankelijk. Smid, muzikant en berentemmer waren echte zigeunerberoepen. Deze beroepen kan je al rondtrekkend goed uitoefenen. Nu is het moeilijker om in deze beroepen je geld te verdienen. De ijzeren en koperen spullen die de zigeuners vroeger maakten, komen nu uit de fabriek. Het laten dansen van beren vinden veel mensen tegenwoordig dierenmishandeling. Zigeuners moeten dus ander werk zoeken. In sommige landen zijn steeds meer zigeuners afhankelijk geworden van een uitkering. Maar op die manier verliezen mensen ook Zigeunervrouwen hebben vaak hun zelfrespect.. Sommige zigeuners zien zo weinig mogelijkheden om aan geld te komen dat ze crimineel zijn geworden. Veel zigeuners worden ook gediscrimineerd als ze werk proberen te vinden. Ze worden soms wel uitgenodigd voor een gesprek. Maar als het bedrijf ziet dat het een zigeuner is die de baan wil hebben, worden ze naar huis gestuurd. “U, hoort nog wel van ons”, zegt het bedrijf dan. Maar dat gebeurt dan niet. Vrouwen en kinderen van zigeuners hebben ook vaak gebedeld. Soms omdat ze arm waren. Maar ook zigeuners met geld vinden het soms geen schande om te bedelen.

23

hun geld verdiend met het voorspellen van de toekomst

Woonwagens Om geld te kunnen verdienen, moesten de zigeuners vroeger rondtrekken. Sommige zigeuners zijn erg gehecht geraakt aan het wonen in een woonwagen. Ze hebben er dan vaak moeite mee om in een huis te gaan wonen. Als zigeuners in een huis wonen, worden de verschillen met de gaje (zie pag.19) ook vaak duidelijk. Dat levert soms spanningen op. Maar die kunnen ook opgelost worden. Bluma Schattevoet vertelt: “Toen ik op een bepaald adres in Culemborg zou komen wonen, en met mijn man naar het huis stond te kijken, vroeg een oude vrouw mij: ‘Mevrouw wilt u deze woning huren?’ Ik zei: ‘Misschien wel’, waarop ze zei: ‘Ik heb gehoord dat er zigeuners komen wonen. De buurman gaat zijn schutting al hoger maken.’ Ik zei heel rustig: ‘O mevrouw, u hoeft niet bang te zijn. Dat zijn wij maar. Wij zijn die zigeuners.’ In eerste instantie wist de vrouw niet hoe ze moest reageren. Toen gebeurde er iets geweldigs. De mongoloïde dochter van deze vrouw kwam naar buiten en vroeg: ‘Hoe heet jij?’ Ik zei: ‘Bluma’. (…) Toen heeft zij koffie voor ons gezet. Dat heeft het ijs gebroken. En toen ik in dat huis woonde, kon ik zeggen dat ik mij geen betere buurvrouwen zou kunnen wensen dan die moeder en die dochter!”

Wonen in een huis is voor sommige zigeuners wel even wennen

Zigeuners in heel Europa organiseren zich om zo te werken aan een beter leven. Bluma Schattevoet vertelt over Nederland: “Een wensdroom van mij is: begrip krijgen, gerespecteerd worden. Er bij horen, in dit land waarin we leven, maar toch mezelf kunnen zijn. 24

AANTEKENINGEN

25

26

MEER OP INTERNET Op de website van het Centrum voor Mondiaal Onderwijs vind je nog meer onderwerpen die je kunnen helpen bij je werkstuk of spreekbeurt. Je vindt daar tips over hoe je het beste een werkstuk kunt opzetten of hoe je het beste je spreekbeurt kunt inkleden. Ga naar www.cmo.nl of www.maak-een-werkstuk.nl.

27

SCRIPTIESERVICE De Scriptieservice Mondiaal Onderwijs richt zich op leerlingen vanaf 10 jaar. In de reeks zijn meer dan 85 onderwerpen opgenomen over Derde Wereld, Vrede, Milieu en Mensenrechten. Elk pakket bestaat uit 24 pagina's tekst, foto's, tekeningen, strips en/of cartoons. Op de website van het CMO staat een handleiding voor het maken van een scriptie/ werkstuk.

De versie op papier is te bestellen bij: Centrum voor Mondiaal Onderwijs Postbus 9108 6500 HK Nijmegen tel. 024-3613074 e-mail: [email protected] http://www.cmo.nl Schoolmediatheken, (jeugd)bibliotheken en documentatiecentra kunnen een abonnement op de scriptieservice nemen en ontvangen dan per jaar vijf pakketten.