PLASTICARIA
Een informatiepakket voor een werkstuk of spreekbeurt
COLOFON Tekst: Harry de Ridder Illustraties: Bakelite Museum, Bekenkamp & Ter Wal, Cannon-Sandretto Plastic Museum , Dragon, Europro, Greenpeace, Kitchen Hugs, Melissa, Museum of Design in Plastics, Plastic Heroes, Plastic Whale, Plasticarium, Project Plastic Kunst van GAD, Schipbreuk- en Juttersmuseum Flora, SchoolTV, Schoonwater, Siku, SOS (Stichting Ons Statiegeld), Toyota, Tutti Milano, Westwood, IJburg College. De inhoud is met zorg samengesteld. Mocht u van mening zijn dat inbreuk is gedaan op uw auteursrechten of beeldrechten, dan verzoeken wij u vriendelijk contact met ons op te nemen via
[email protected].
Centrum voor Mondiaal Onderwijs
Postbus 9108 6500 HK Nijmegen tel. 024-3613074 e-mail:
[email protected] http://www.cmo.nl
De Scriptieservice Nieuwe Stijl is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van Kerk en Wereld en door een solidariteitsbijdrage van de gezamenlijke religieuzen in Nederland via de commissie PIN.
© Centrum voor Mondiaal Onderwijs, Nijmegen, 2012
II
INHOUD Een wereld van plastic
pag. 1
Maak zelf je eigen plastic
pag. 3
Van bakeliet naar plastic Bakeliet Plastiek
pag. 5 pag. 5 pag. 6
Plastic: populair en handig Waarom is plastic zou populair? Auto-industrie Gezondheidszorg Huis-tuin-en-keuken-gebruik Verpakkingsindustrie
pag. 7 pag. 7 pag. 7 pag. 7 pag. 8 pag. 8
Plasticaria modeshow
pag. 10
Plastic soep Miljoenen plastic tasjes Vijf ‘gyres’ Gevolgen voor dieren Linke soep!
pag. 12 pag. 12 pag. 13 pag. 14 pag. 15
Plastic Heroes Gerecycled plastic Ludieke acties als Monsters Bags en Plastic Whale
pag. 16 pag. 18 pag. 19
Alternatieven voor plastic Bioplastic Magische modder Een echte held kiest statiegeld
pag. 20 pag. 20 pag. 21 pag. 22
Plastic is mooi, plastic is kunst! Museum van het Plastic / Plasticarium Bakelite Museum Cannon-Sandretto Plastic Museum Museum of Design in Plastics Schipbreuk- en Juttersmuseum Flora Leerlingen maken hun eigen plastic kunst!
pag. 23 pag. 23 pag. 23 pag. 23 pag. 24 pag. 24 pag. 24
Aantekeningen
pag. 25
Meer op internet
pag. 27
III
IV
EEN WERELD VAN PLASTIC We kunnen ons geen wereld zonder plastic meer voorstellen. Kijk eens goed om je heen en je ziet plastic. De wekker die je ’s ochtends wakker maakt is van plastic. De knopen van de bloes die je dichtknoopt zijn van plastic. De mueslireep die je in je schooltas meeneemt is in plastic verpakt. Het achterlicht van je fiets is van plastic. Ook al valt het je misschien niet op, maar steeds meer producten of onderdelen zijn van plastic. De bumper van een nieuwe auto bijvoorbeeld is van plastic.
In dit informatiepakket leer je hoe je je eigen plastic kunt maken (zie pag. 3) en duiken we in de geschiedenis van het plastic (op pag. 5). Bij plastic denken we vaak aan onecht, aan kitsch. We zien liever een echte plant dan een van plastic, al moet je vaak eerst even voelen of een plant wel echt is of van plastic.
De cactus links is een echte plant, de cactus rechts is van plastic (en de potten zijn beide van plastic). De plastic cactus heeft een ingebouwd lampje en geeft ‘s avonds licht. Vind je die plastic cactus mooi of is dat kitsch?
Plastic is handig, makkelijk en kan tegen een stootje. Een limonadefles van glas is zwaar en valt kapot op de grond, een limonadefles van plastic is licht en gaat niet kapot als je hem laat vallen. Plastic is kortom een zegen voor de mensheid (zie pag. 7). 1
Plastic is een zegen voor de mensheid, of toch niet? Plastic is zo onverwoestbaar dat het ons milieu flink vervuilt. We komen plastic ook op plekken tegen waar we het liever niet zien. In de bermen van wegen bijvoorbeeld of in rivieren en zeeën. Daar drijft steeds meer plastic afval. Door verwering, zonlicht en golfslag valt dit plastic uit elkaar in kleine stukjes. Dit leidt tot ernstige verontreiniging. Plastic in het water is voor veel zeedieren dodelijk. Plastic verteert niet langs biologische weg. Door al die (kleine deeltjes) plastic verandert al ons zeewater in een wereldwijde soep van microplastics, ‘Global Plastic’ of ‘Plastic Soep’ genoemd (zie pag. 12). Ook komen er giftige stoffen uit de plastics vrij. Allerlei dieren die in of van de zee leven en zelfs het kleine zoöplankton (= verzamelnaam voor alles wat los in het water zweeft) zien plastic afval en microplastics voor voedsel aan en eten het op.
Het is zaak te voorkomen dat plastic nog meer in ons milieu doordringt. Door het plastic afval te verzamelen en door het plastic afval te recyclen (zie pag. 16). Het is misschien nog beter te voorkomen dat we zoveel plastic nodig hebben; er worden verschillende alternatieven onderzocht, materialen die bijvoorbeeld gemaakt worden van planten en modder (zie pag. 20). Dieren hebben er ook last van dat ze verstrikt raken in plastic materialen
Maar hoe we er tegen aankijken, plastic is wonderbaarlijk materiaal dat ook mooi kan zijn… (zie pag. 23) Plastic is ook leuk om te zien, leuk om zelf te maken en leuk om er creatief mee aan de slag te gaan, bijvoorbeeld in een modeshow (zie pag. 10) of met eigen plastic kunst (zie pag. 24). Een model showt een rok van plastic
Het hondje van Bradford, gemaakt van plastic knijpers
2
MAAK ZELF JE EIGEN PLASTIC Om je eigen plastic te maken, heb je enkele zaken nodig: Een aardappel Water Aardappelschilmesje Een plastic 1,5 liter fles (knip de bodem eruit en laat de dop erop) Enkele druppels glycerol (te koop bij drogist of apotheek) Petrischaaltje Kookplaatje Mixer Oven Een petrischaaltje
Glycerol
In zeventien stappen maak je zo je eigen plastic:
1 Schil de aardappel.
2 Snij de aardappel in blokjes.
3 Doe er zoveel water bij dat de aardappel onder water staat.
4 Mixen met staafmixer.
5 Schenk het over in een plastic fles, draai de dop dicht en zet de fles op de kop. Snij de onderkant van de fles weg.
6 Wacht een kwartier.
7 Na een kwartier zie je het verschil tussen boven en onder: onderin wit poeder (zetmeel) en bovenin geel water.
3
8 Giet het water voorzichtig weg, het zetmeel blijft zitten.
9 Draai de dop open en haal zetmeel eruit en doe het in een schaaltje.
10
Zet dit in de oven of laat het een dag staan (totdat het een droog poeder is).
11
Voeg water bij het poeder (op iedere 10 gram poeder giet je 100 ml. water).
12
Zet het schaaltje met het papje op een kookplaat. Terwijl het warm wordt ga je het mixen, dan wordt het een stroperige massa (net zoals behangplaksel).
13
Haal het van het vuur en doe paar druppels glycerol erbij (dit zorgt ervoor dat je plastic snel klaar is en het rekbaar wordt).
14
Alles nog een keer mixen.
15
Giet een dun laagje van het papje op een schaaltje.
16
Laat dit een dag in de vensterbank boven de verwarming drogen.
17
Na een dag kun je je eigen plastic bewonderen!*
* Je kunt het allemaal nog een rustig nakijken in een filmpje van SchoolTV: http://www.schooltv.nl/beeldbank/clippopup/20040115_plastic01
4
VAN BAKELIET NAAR PLASTIC Bakeliet De ontstaansgeschiedenis van plastic begint bij Leo Hendrik Arthur Baekeland. Deze Belgische chemicus (1863-1944) woonde en werkte in New York. Hij was in 1907 in een laboratorium aan het experimenteren met mengsels van twee eenvoudige scheikundige verbindingen: fenol en formaldehyde. Dat mengsel, fenolhars, noemde Leo Baekeland naar zijn eigen achternaam: bakelite (in het Nederlands: bakeliet). Bakeliet is de eerste kunststof, een stof die niet in de natuur voorkomt maar alleen in het laboratorium gemaakt kan worden. Bakeliet is een zachte kunststof die, als je die flink verhit, keihard wordt. Het voordeel van bakeliet is dat je deze kunststof gemakkelijk in allerlei vormen kunt persen. Na het afkoelen behoudt bakeliet elke vorm die je wilt. Bijzonder is ook dat bakeliet elektriciteit heel goed kan isoleren. In 1909 richt Leo Baekeland samen met een Duitse firma Bakelite AG (in het Engels: General Bakelite Company) op. Door de drie bijzondere eigenschappen van bakeliet (keihard, in elke vorm die je wilt en met goede isolatie) veroverde dit nieuwe product de wereld snel en werd het gebruikt voor duizenden verschillende producten, van deurklinken en radiokasten tot telefoons en dashboards van auto’s. De wereld was aan het begin van de 20e eeuw aan het veranderen door elektrische verlichting, camera’s, radio’s, schrijfmachines en de automobiel; en al snel werd bakeliet in die nieuwe wereld overal toegepast. Bakeliet maakte het mogelijk dat producten tegen lage kosten met constante kwaliteit in massa geproduceerd konden worden. Vormgevers konden met bakeliet hun creativiteit veel meer laten zien dan voorheen. Bakeliet had eigenlijk maar één nadeel: als je iets van bakeliet laat vallen of er hard tegen stoot, versplintert het of breken er stukken af. 5
Van boven naar beneden: een radio, een elpee (de voorloper van de cd), een telefoon, een deurklink, sieraden en de heften van messen, alle gemaakt van bakeliet
Plastiek Omdat bakeliet ook nadelen had, ging men op zoek naar alternatieven. Die vond men in plastic (in het Nederlands ook plastiek genoemd). De belangrijkste grondstof voor plastic is … olie. Zonder olie geen plastic!* Plastic is een verzamelnaam voor een heleboel kunststoffen. Een van de bekendste en oudste vormen van plastic is pvc. Voluit is dat polyvinylchloride. In 1912 ontdekte Fritz Klatte hoe je pvc in massaproductie kunt gebruiken. Pvc werd voor het eerst gebruikt om het milieu te beschermen tegen giftig chloor dat bij de productie van natronloog vrijkomt. Door er PVC mee te produceren kon het chloor zonder gevaar worden afgevoerd. De massaproductie van deze kunststof begint echter pas in 1938, toen duidelijk werd waarvoor men pvc zoal kon gebruiken. Na de Tweede Wereldoorlog heeft het gebruik van pvc een grote vlucht genomen in het dagelijks leven. Bekende toepassingen van pvc zijn buizen voor elektrische bedrading, behang (zoals vinylbehang), vloerbedekking (zoals zeil), riolering en dashboards. Ook wordt het wel toegepast in pakken ter bescherming tegen chemisch stoffen en regenkleding. Andere bekende namen van kunstmatige plastics (naast bakeliet en pvc): Aramide Nylon (polyamide, PA) Polyester Polyetheen (PE) Polyethyleen Tereftalaat Glycol (PETG) Polyethyleentereftalaat (PET) Polyisocyanuraat (PIR) Polymethylmethacrylaat (PMMA, Plexiglas, Limacryl of Perspex) Polypropeen (PP) Polystyreen (PS) Polyurethaan (PUR) Vaak worden de woorden kunststof en plastic door elkaar gebruikt. Maar dat is niet helemaal juist. Er zijn enkele kunststoffen die géén plastic zijn (maar de meeste wel). * 7% van de totale olieproductie wordt gebruikt voor het maken van plastic
6
Pvc-buizen
Vinylbehang
Zeil Beschermend pak tegen chemische stoffen
PLASTIC: POPULAIR EN HANDIG Waarom is plastic zo populair? We zetten een aantal redenen voor jullie op een rij. Let op! Niet elke eigenschap hieronder is van toepassing op elk soort plastic:
Goedkoop Licht Breekt niet Sterk Elastisch Kan goed tegen hitte Hygiënisch Vraagt weinig onderhoud Is in elke vorm te maken Recycleerbaar
Auto-industrie De auto-industrie gebruikt graag plastics omdat ze met plastics een dashboard in elke gewenste vorm kan gieten. Hiernaast zie je het dashboard van een Toyota Yaris uit 2009. De plastic vormen zijn duidelijk te zien. De auto-industrie gebruikt ook graag plastics omdat ze licht zijn. Met plastics kan het gewicht van een auto verlaagd worden en hoe lichter een auto, hoe minder benzine hij verbruikt. Gezondheidszorg De moderne gezondheidszorg kan niet meer zonder plastic. Denk maar aan de flexibele buizen en slangen voor een infuus, injectiespuiten, hechtgaren, pleisters, hartkleppen en kunstknieën, alle gemaakt van materiaal van plastic. Een injectiespuit was vroeger van glas, maar die kan breken. Een injectiespuit van plastic breekt niet als je die laat vallen. En een plastic spuit is veel hygiënischer omdat die steriel wordt verpakt en maar één keer wordt gebruikt.
Infuus
Injectiespuiten
7
Huis-tuin-en-keuken-gebruik Plastic heeft ook zijn intrede gedaan in ons huis en in de tuin. Hiernaast zie je een willekeurig overzicht van plastics die in een huishouden worden toegepast, van wasmanden tot afvalbakken en alles wat daartussen zit. Denk ook aan de scholieren die elke dag hun boterhammen in een plastic zakje of boterhamtrommeltje van plastic meenemen naar hun school. Hygiënischer en makkelijker kan bijna niet!
Plastic huis-tuin-en-keuken-producten die goedkoop zijn, zijn bijvoorbeeld ook de hippe horloges hiernaast: ze zijn lekker licht, goed verstelbaar, leverbaar in alle denkbare kleurtjes en ze kosten maar € 15,00 per stuk! Sommige producten kunnen zelfs niet gemaakt worden zonder de uitvinding van plastic! Zonder plastic zouden we bijvoorbeeld geen contactlenzen kunnen dragen. En niet alleen de contactlenzen zijn van plastic gemaakt, maar ook de contactlenshouders zijn van plastic: hygiënisch en hittebestendig!
We kunnen duizenden producten noemen die niet zouden bestaan zonder de uitvinding van het plastic. We zullen er nog één hiernaast laten zien die elke dag veel mensen veel plezier geeft. Je ziet meteen wat we bedoelen!
8
Verpakkingsindustrie Na het ontstaan van plastic, veranderde de verpakkingsindustrie (daarvoor hadden we alleen kartonnen dozen of houten kisten). De verpakkingsindustrie maakt nu vooral gebruik van blisters (letterlijk: blaar). Deze manier om iets te verpakken, noemen we een blisterverpakking. Een blisterverpakking is een plastic verpakking die wordt gebruikt om kleinere producten te verpakken. Je vindt blisterverpakkingen in winkels in de rekken. Deze verpakkingen hangen aan een metalen hanger en kunnen makkelijk worden gepakt. Een blisterverpakking trekt de aandacht, omdat een klant door het plastic venster goed kan zien wat hij koopt. Tegelijk wordt door de verpakking diefstal beperkt, omdat het product niet gemakkelijk ergens kan worden verborgen. Een nadeel van een blisterverpakking kan echter zijn dat de klant veel tijd nodig heeft om het gekochte product uit die verpakking te halen. Vaak heb je een schaar of een ander hulpmiddel nodig om het product uit de blisterverpakking te krijgen.
Medicijnen in een blisterverpakking beschermen de pillen tegen beschadiging en hitte en je kunt de pillen er op een hygiënische manier in bewaren
We hebben het gehad over de populariteit van plastic in de auto-industrie, de gezondheidszorg, het huis-en-tuin-gebruik en de verpakkingsindustrie. Maar als plastic zo populair is, waarom leidt plastic dan tot zo veel milieuproblemen? Lees daarover meer op pag. 12. 9
PLASTICARIA MODESHOW Plastic kleren kennen we vooral van regenkleding. Omdat plastic water afstoot, ligt regenkleding van plastic voor de hand:
In de jaren zestig van de vorige eeuw deed kleding van plastic voor het eerst zijn intrede in de mode. Het beroemde model Twiggy droeg bijvoorbeeld deze jurk van plastic (links). Andere modellen uit die jaren zestig (rechts) showen ook kleren gemaakt van plastic. Toch blijft aan kleding van plastic lange tijd een imago van kitsch en zelfs van een fetisj (= voorwerp van erotische verering) kleven, zoals bij het model linksonder. Ten onrechte! Plastic zit in veel meer modieuze kleding verwerkt dan je misschien denkt. Kijk bijvoorbeeld maar naar dit vest rechts. Het is gemaakt van fleece, oftewel van gerecyclede plastic flessen! Het kost ongeveer 25 plastic flessen om er één fleece vest van te maken. Een fleece vest of trui is warm én je spaart er het milieu mee, dus wat wil je nog meer? 10
Ook in de sport hebben plastic sporttenues hun intrede gedaan. Jij wist vast niet dat de shirts van het Nederlandse Elftal van gerecyclede plastic gemaakt zijn. Zo’n shirt heeft toch een goede ventilatie door de vele hele kleine gaatjes. Van links naar rechts showen Gregory van der Wiel, Klaas Jan Huntelaar, Rafael van der Vaart, Wesley Sneijder en Kevin Strootman hun tenue van gerecyclede plastic.
Om plastic voor eens en altijd een volwaardige plek in de mode te geven, heeft het Braziliaanse merk Melissa de handen ineen geslagen met architect en ontwerper Gaetano Pesco. Ze hebben samen deze opvallende schoenen ontworpen, helemaal bestaande uit aan elkaar gesmolten plastic bolletjes.
De beroemde Engelse ontwerpster Vivienne Westwood heeft sinds kort ook een modelijn met plastic schoenen, waaronder deze paarse damesschoenen. De schoenen van Melissa en van Vivienne Westwood zijn voor de gemiddelde scholier veel te duur. Maar als je de mode van plastic niet kunt betalen, organiseer je toch gewoon je eigen modeshow! De leerlingen van het IJburg College showen hier hun eigen kleren gemaakt van plastic. Het doel was meer aandacht te krijgen voor het milieu en het plastic afval. Zijn ze daar volgens jou in geslaagd? 11
PLASTIC SOEP Miljoenen plastic tasjes Alle materialen die we gebruiken zijn biologisch afbreekbaar. Dat wil zeggen dat ze na enige tijd uit elkaar vallen en vergaan. Het kan lang duren, tientallen jaren zelfs, maar uiteindelijk vergaan ze. Er is één uitzondering: plastic is niet biologisch afbreekbaar. Alle plastic dat ooit in de wereld is gemaakt, bestaat op een of andere manier nog steeds. Deskundigen voorspellen dat plastic meer dan duizend jaar oud kan worden. Stel je voor: ergens in 2012 gooi je een plastic fles weg in het bos. In 3012 ligt die plastic fles er nog steeds!
Een vlapak van karton vergaat wel, een plastic fles vergaat niet
Een deel van ons plastic afval wordt verbrand. Maar het grootste deel van ons plastic afval –tussen de 60 en 85%, afhankelijk van welke deskundige je spreekt– wordt ergens gestort. Een deel van dat afval komt in zee terecht. Per jaar komt naar schatting 4,7 miljoen ton plastic in de zee terecht. Dat is gemiddeld 12.000 ton per dag. In de laatste tien jaar is er meer plastic geproduceerd dan in de hele twintigste eeuw. Op dit moment produceren we meer dan 250 miljoen ton plastic per jaar. Ongeveer de helft daarvan is voor eenmalig gebruik en wordt meteen weer weggegooid. Denk bijvoorbeeld aan de blisterverpakkingen waar we op pag. 9 over gesproken hebben. Maar vooral de plastic tasjes zijn een groot probleem. Wereldwijd worden vele miljoenen plastic tasjes gemaakt Dat zijn onverstelbare grote hoeveelheden plastic en een groot deel van die plastic tasjes komt in het milieu en in de zee terecht.
Illegaal gestort afval
Deze familie gebruikt een hele trits plastic tasjes 12
Vijf ‘gyres’ De oceanen zijn voortdurend in beweging. Er bestaat een ingewikkeld netwerk van stromingen, dat zorgt voor de wereldwijde circulatie (= ronddraaien) van water. De richting van deze stromingen worden onder meer bepaald door de wind en de draaiing van de aarde. Soms maakt een zeestroming een enorm grote cirkelvormige beweging. Dit wordt een gyre genoemd.
Indische Oceaan Gyre (links), Noord-Pacifische Gyre (middenboven), Zuid-Pacifische Gyre (middenonder), Noord-Atlantische Gyre (rechtsboven) en Zuid-Atlantische Gyre (rechtsonder)
Na een lange zwerftocht via de rioleringen, de kanalen, de rivieren en de havens belandt het plastic in de zee en in de oceaan, waar het –samen met het dumpen vanaf zeeschepen- een ernstig milieuprobleem veroorzaakt. Door de voortdurende zeestromen in de oceanen wordt het plastic afval meegevoerd naar de gyres, gigantische draaikolken waar het plastic afval langzaam naar binnen wordt gezogen. Omdat het plastic eeuwen meegaat, blijft dit dus ook jaren binnen zo’n draaikolk aanwezig. Deze gyres zijn in feite enorme drijvende vuilnisbelten. Zo’n drijvende vuilnisbelt (van wel tien meter dik onder de oppervlakte) wordt vaak plastic soep genoemd. De grootste en meest bekende gyre is de Noord-Pacifische Gyre, ook wel de Noordelijke Vuilnisbelt genoemd. 13
Gevolgen voor dieren Je komt nu in bijna alle zeeën en rivieren ter wereld plastic afval tegen, zelfs in de meest afgelegen gebieden en in gebieden die tot voor kort nog onaangetast waren! Het plastic in de zee is een ramp voor veel dieren. Ze raken verstrikt in de grotere stukken plastic. De kleinere stukjes worden door dieren voor zoöplankton (dat door vissen en kwallen wordt gegeten) aangezien. De kleine stukken die ze opeten, verzamelen zich in hun maag. Ze krijgen een vol gevoel maar krijgen geen voedingsstoffen binnen. Het plastic in hun maag kan leiden tot verstopping, uitdroging, ondervoeding en een langzame dood. Bovendien komen via plastic allerlei giftige stoffen (als stabilisatoren, weekmakers en kleurstoffen) in de voedselketen terecht. In de karkassen van bijna de helft (44%) van alle zeevogelsoorten, in een kwart (22%) van alle walvissoorten, in alle zeeschildpadden en in een groot aantal vissoorten is plastic aangetroffen. Volgens een schatting van UNEP (het milieuprogramma van de Verenigde Naties) is het plastic in de oceanen elk jaar verantwoordelijk voor de dood van honderdduizend zeezoogdieren en meer dan een miljoen zeevogels. Inmiddels zijn er ook twijfels over de gezondheid van de mens zelf. De mens staat aan de top van de voedselpiramide. Kleine vissen krijgen giftig afval binnen. Die kleine vissen vol giftig afval worden gegeten door grotere vissen en die weer door mensen. Durf jij nog een visje te eten?
14
Linke soep! Onder het motto ‘Plastic soep = linke soep!’ maken verschillende organisaties zich druk om de plastic soep die in onze oceanen en zeeën drijft. Een nieuwe organisatie is de Plastic Soup Foundation (PSF, Plastic Soep Stichting). Deze Nederlandse organisatie wil een halt toeroepen aan de toenemende verontreiniging van de oceanen met plastics. De PSF wil bevorderen dat in de toekomst niet nog meer plastic in zee terechtkomt. De PSF steunt maatregelen die zorgen voor vermindering van plastic afval in zee. De PSF steunt ook acties, waardoor plastic afval uit de zee, van stranden en van eilanden wordt verwijderd. Andere organisaties die zich bezighouden met de zorg voor plasticvrije zeeën en oceanen zijn onder meer de Stichting de Noordzee en Greenpeace. Hawaii ligt midden in de NoordPacifische Gyre. Op de stranden van Hawaii spoelen zeer veel verschillende soorten plastic afval aan, van overal ter wereld. Het woord ‘Trash’ (afval) wordt gevormd door aangespoelde doppen van plastic flessen.
Een actie van Greenpeace: ‘Is dit van jou?’
15
PLASTIC HEROES Thuis gebruiken we allemaal verpakkingen. Verpakkingen van glas, papier, kunststof, blik en zelfs van hout. Al lange tijd brengen we flessen naar de glasbak en wordt in veel gemeenten het papier opgehaald. Sinds kort is het scheiden van plastic verpakkingen daar aan toegevoegd. In 2009 zijn de gemeenten begonnen met een landelijk inzamelsysteem voor plastic verpakkingsafval uit huishoudens. Inmiddels doen (bijna) alle gemeenten mee. Met advertenties en televisiespotjes onder de leus ‘Plastic Heroes’ (Plastic Helden) roepen de gemeenten hun bewoners op om plastic apart in te zamelen. Sommige gemeenten plaatsen grote oranje containers voor plastic verpakkingsafval. Andere gemeenten geven hun bewoners een speciale (oranje) kliko voor hun plastic verpakkingsafval. Weer andere gemeenten geven hun bewoners speciale (doorzichtige) plastic zakken voor hun plastic verpakkingsafval en halen dat van tijd tot tijd met speciale vuilniswagens op. Wat een gemeente ook kiest (container, kliko of plastic zak), iedereen weet inmiddels wel dat de kleur oranje staat voor plastic verpakkingsafval.
Plastic Heroes 2: Kiss Me op You Tube (http://www.youtube.com/watch?v=daHThRdYoxk)
16
Vrijwel vanaf het begin zijn de resultaten goed te noemen, zegt ook Joris van der Meulen van de Plastic Hero-organisatie. “Wij waren vanaf de start van het systeem positief verrast door de bereidheid van de Nederlanders om hun plastic verpakkingsafval te scheiden. De bereidheid om iets voor het milieu te doen bleek daar een grote rol bij te spelen. Je zou kunnen zeggen dat het niet alleen snel tussen de oren van de mensen zat, maar als het ware ook in de genen. We hadden dat stiekem misschien wel een beetje verwacht, maar niet dat het zo snel zou gaan.”
17
Gerecycled plastic Wat gebeurt er met het plastic verpakkingsafval nadat het is opgehaald? Veel van het plastic verpakkingsafval wordt gerecycled en verwerkt tot nieuwe plastic producten. We laten in vijf stappen zien hoe dat gaat: Verzamelen plastic verpakkingsafval Gemeenten halen de plastic verpakkingen in de Plastic Heroes-zak of kliko thuis op. Anderen hebben centraal Plastic Heroesbakken neergezet, vergelijkbaar met de glasbak. Inzameling en transport naar overslagstations De gemeentelijke inzameldienst haalt met een speciaal daarvoor aangewezen vuilniswagen het plastic verpakkingsafval op. Na de inzameling wordt het plastic verpakkingsafval afgevoerd naar een overslagstation. Het plastic verpakkingsafval wordt gekeurd, gewogen en uiteindelijk samengeperst in speciale perscontainers. Plastic verpakkingsafval bevat normaal gesproken veel lucht en ruimte. Door het samen te persen is het vervolgtransport zo goed als ‘luchtvrij’. Na verdichting transport naar sorteerinstallatie Het plastic verpakkingsafval wordt in zogenaamde perscontainers op transport gezet naar een sorteerinstallatie. Er bestaan verschillende soorten kunststoffen. Er zijn speciale sorteerinstallaties die de verschillende soorten uit elkaar kunnen halen. Scheiding naar soort Het sorteerbedrijf sorteert het plastic verpakkingsafval in zes verschillende stromen. Dat gaat inmiddels zo goed dat er na de sortering nauwelijks echt afval overblijft. Slechts 2% is afval waar we niets mee kunnen. Dit zijn hoofdzakelijk voedselresten of verpakkingen die op de ‘niet-lijst’ van de scheidingswijzer staan. De zes stromen worden afgenomen door de bedrijven uit de kunststofverwerkende industrie. Dit zijn recyclebedrijven die onder streng toezicht staan, waardoor we zeker weten dat het plastic afval opnieuw gebruikt wordt. Deze bedrijven maken van de plasticbalen grondstoffen voor nieuwe producten. Alles wordt hergebruikt. Verwerking in nieuwe producten Van de grondstoffen kunnen weer nieuwe plastic verpakkingen of producten worden gemaakt. Voorbeelden van hergebruik: PET*: nieuwe verpakkingen, fleece, tennisballen, speeltoestellen. PP*: dashboards, dvd-hoesjes, bloempotten, kratten, kentekenhouders. PE*: nieuwe verpakkingen, jerrycans, ‘zachtmaker’ van producten gemaakt uit gerecycled PET. Mix van hard kunststoffen: pallets, kratten, inzamelcontainers, bermpaaltjes. Mix van zachte kunststoffen: als vervangende brandstof wordt dit gebruikt in productieprocessen. * Zie pag. 6 voor de namen van deze kunststoffen
18
Ludieke acties als Monster Bags en Plastic Whale Nederland is wereldkampioen plastic afval scheiden en daar mogen we best trots op zijn! Immers, 70 procent van al het plastic verpakkingsafval wordt apart ingezameld. Maar als 70 procent wordt ingezameld, betekent dat ook dat 30 procent van het plastic verpakkingsafval níet wordt ingezameld. In andere landen ligt het percentage van al het plastic verpakkingsafval dat gerecycled wordt veel lager. Plastic afval is en blijft een groot probleem. In Los Angeles, de op een na grootste stad van Amerika, worden tot nu toe jaarlijks 2,7 miljard plastic zakken gebruikt. Los Angeles zal plastic tasjes in 2014 simpelweg gaan verbieden. In vijftig steden in Amerika is dat nu al verboden. Door het verbod zijn winkeliers gedwongen om voor verkochte producten een zak van papier aan te bieden. Bovendien moet de klanten voortaan 10 dollarcent (0,08 euro) voor hun papieren zak betalen. Om de klanten over de gevaren van plastic afval te informeren, hebben milieuorganisaties de Monster Bags (Zakmonsters) in het leven geroepen.
Het ‘pak’ van elk Zakmonster bevat 500 plastic zakken
Zo‘n verbod hebben we in Nederland (nog) niet. Om aandacht voor de gevaren van plastic te vragen, wil de organisatie Plastic Whale met een boot gemaakt van plastic afval een toer door Nederland maken. De organisatie zegt daarover op haar website: “Plastic Whale is ambitieus. Wij zien de bouw van de boot als een fantastische uitdaging. Maar ook als het begin van veel meer. Wij dromen van een boot die wereldwijd tegen lage kosten, veilig en eenvoudig gebouwd kan worden. Zodat de boot op lokaal niveau kan bijdragen aan de oplossing van de Plastic Soep en de economie doordat plastic afval waarde krijgt. Natuurlijk, we moeten eerst maar eens de eerste boot Het ontwerp voor het schip gemaakt bouwen. Dat blijkt al een hevan gerecycled plastic afval le klus. Maar een mens mag dromen. En ondertussen begint de droom steeds meer invulling te krijgen…” 19
ALTERNATIEVEN VOOR PLASTIC Je hebt al kunnen lezen dat plastic in onze samenleving niet meer is weg te denken. Maar je hebt ook kunnen lezen dat plastic schadelijk is voor ons milieu. Zijn er alternatieven die we kunnen gebruiken, met dezelfde eigenschappen als plastic, maar zonder de nadelen voor het milieu? Jazeker, die zijn er. Bioplastic Bioplastic is kunststof gemaakt van plantaardige grondstoffen, zoals maïs, aardappelen en suikerbieten. Bioplastic is volgens de fabrikanten net zo sterk of net zo buigzaam als de plastic varianten. Je kunt er precies dezelfde eindproducten van maken*.
Planten in potten van bioplastic
Bestek van bioplastic
Zonnebrillen maken van aardappelschillen en autobumpers van rietsuiker. Technisch gezien is het geen probleem. Op dit moment is minder dan 1 procent van alle kunststof op de wereld van plantaardige herkomst. Onderzoekers van de Wageningen Universiteit voorspellen dat bioplastic een stormachtige ontwikkeling zal doormaken. Wat plastic betekende voor de 20e eeuw, kan bioplastic zijn voor de 21e eeuw.
Zonnebril (merk Dragon) van bioplastic
De onderzoekers verwachten dat het aandeel bioplastic toeneemt tot 3 procent in 2020 en halverwege de eeuw tot 20 tot 50%. Technisch gezien kan zelfs 90% van de huidige kunststoffen vervangen kunnen worden door bioplastics. Het produceren en verwerken van bioplastic is nu nog ingewikkeld en duur. Maar aardolie (de basis voor het maken plastic, zie ook pag. 6) wordt steeds duurder. En naarmate de industrie het proces om bioplastic te maken beter in zijn vingers heeft en het dus goedkoper wordt, zal bioplastic steeds beter kunnen concurreren met plastic. * Inderdaad: ‘Maak zelf je eigen plastic’ (op pag. 3) is eigenlijk: ‘Maak zelf je eigen bioplastic’!
20
Een vork van bioplastic die binnen 45 dagen vergaat, zonder schade voor het milieu
Het grote voordeel van bioplastic is dat het composteerbaar is. De natuurlijke afbraak van bioplastic duurt enkele weken tot twee jaar. Heel anders dan plastic dat pas na duizend jaar of langer vergaat!
Een fles (links) en een dop (rechts) gemaakt van bioplastic; beide zijn biologisch afbreekbaar
Bioplastic heeft maar één nadeel. Voor het maken van bioplastic zijn veel gewassen (vooral maïs) en landbouwgrond nodig. Grootschalig gebruik van maïs kan nadelig zijn voor de beschikbare hoeveelheid voedsel en kan ontbossing in de hand werken. Anderen zeggen dat bioplastic vooral gemaakt wordt van het afval dat overblijft bij het verbouwen van maïs en andere gewassen. Dat heeft weinig tot geen invloed op de beschikbare hoeveelheid gewassen als maïs.
Magische modder In Japan zijn onderzoekers bezig met een ander alternatief voor plastic: modder. Met klei, water en een toevoeging bestaande uit lijm en een verdikkingsmiddel wordt een stevige hydrogel gemaakt. Hydrogels worden onder meer als vochtabsorberend materiaal in wegwerpluiers gebruikt. Deze gel kan 30 maal zijn eigen gewicht absorberen. Een goed alternatief voor sommige plastics. (zie http://www.youtube.com/v/k5WuodOgvvY?)
21
Een echte held kiest statiegeld Op den duur kan plastic voor 90% vervangen worden door bioplastic, zoals we al op pag. 20 schreven. Maar zover is het nu nog niet! Elke dag wordt de berg plastic afval nog steeds groter en groter. Jij kunt veel doen om die plastic afvalberg niet te laten groeien:
Breng je eigen materiaal mee (thermosbekers, plasticvrije tassen). Eenmalig is schandalig (gebruik zo min mogelijk wegwerpplastics). De kunst van het weglaten (koop groente en fruit los en niet voorverpakt). Kies zo: eerst voorkomen (dus liever niet gebruiken!), dan hergebruik en daarna recyclen. Laat afval daar waar het hoort (gooi niets op straat of in het water). Stap niet over zwerfafval heen, maar raap het op en gooi het weg. Een groot deel van het plastic afval bestaat uit PET-flessen. Je kunt een PETfles makkelijk vervangen door een glazen fles. Om het gebruik van glas te promoten, is SOS (Stichting Ons Statiegeld) een handtekeningenactie gestart onder het motto: ‘Een echte held kiest statiegeld.’ Als je het daarmee eens bent, kun je deze actie steunen op http://www.echteheld.nl/petitie. Alternatieven voor plastic kunnen naast glas ook het gebruik van materialen van staal, bamboe, kurk of katoen zijn. Wat te denken van de roestvrijstalen waterflessen links hieronder? Of de keukenschalen van bamboe in het midden links? Of deze snijplanken van bamboe en kurk in het midden rechts? En tot slot noemen we hier de boterhamzakjes van katoen rechts met een waterafstotende nylon binnenkant die wasbaar zijn én meermalen kunnen worden gebruikt.
Een jonge held!
Kortom, waarom zou je kiezen voor plastic als het ook stijlvol, gezond en milieuvriendelijk kan?
22
PLASTIC IS MOOI, PLASTIC IS KUNST! Is plastic kitsch of is plastic kunst? Of beide? Wat vind jij? Feit is dat er plastic objecten in musea te vinden zijn. We zetten er enkele voor je op een rij. Museum van het Plastic / Plasticarium De thema’s van het Museum van het Plastic (ook wel: het Plasticarium) in Brussel (België) zijn plastic als grondstof en als eindproduct van 1960 tot heden. Het museum heeft een permanente overzichtstentoonstelling met kunstwerken, meubelstukken, televisies en huishoudtoestellen, ontworpen door belangrijke designers uit die tijd. In het museum wordt met plastic de sfeer van de popcultuur opnieuw gecreëerd.
Bakelite Museum Het Bakelite Museum in Somerset heeft de grootste collectie bakeliet objecten van Groot-Brittannië uit de periode tussen de Eerste en Tweede Wereldoorlog. Veel bakeliet voorwerpen zijn ontwikkeld in de art-decostijl die toen in de mode was. Het museum heeft duizenden rare, bizarre en zeldzame voorwerpen van bakeliet, van spionagecamera’s tot machines om een permanentje in je haar te zetten. Cannon-Sandretto Plastic Museum In het Cannon-Sandretto Plastic Museum in Peschiera (Italië) zijn duizenden voorwerpen te vinden van plastic die onze manier van leven veranderd hebben. Het museum heeft zeven kamers met objecten die aan één van de soorten plastics zijn gewijd, waaronder: eboniet, celluloid, caseïne formaldehyde, bakeliet en de moderne polymeren. Speelgoedbootje gemaakt van cellulose acetaat/nitraat
23
Museum of Design in Plastics Het Museum of Design in Plastic (MoDiP) in Bournemouth in Groot-Brittannië heeft drie collecties die met plastic te maken hebben. De MoDiP-collecte bestaat uit achtduizend in massa geproduceerde moderne voorwerpen van plastic. De Plastic Historical Society-collectie bevat de oudste handmatig gemaakte voorwerpen van plastic uit het begin van de 20e eeuw. De Worshipful Company van Horners-collectie bevat een groot aantal voorwerpen van plastic die de producten van hoorn moesten vervangen.
Moderne sportschoenen
Een boodschappentas
Schipbreuk- en Juttersmuseum Flora In de musea in België, Groot-Brittannië en Italië draait het om de kunst, om mooi gemaakte voorwerpen van plastic. Het Schipbreuk- en Juttersmuseum Flora op Texel heeft andere ‘kunstwerken’. In het Schipbreuk- en Juttersmuseum Flora vind je alles wat de afgelopen zeventig jaar is aangespoeld op de stranden van Texel. Helaas zitten daar steeds meer voorwerpen van plastic bij. Dit museum wil ook waarschuwen voor de grote hoeveelheid plastic in onze zeeën en op onze stranden. Leerlingen maken hun eigen plastic kunst! In het Project Plastic Kunst van 2011 deden 30 scholen mee met in totaal 140 kunstwerken van plastic verpakkingsmateriaal. De plastic kunst was te bezichtigen in het gemeentehuis van Bussum. Een vakjury maakte een selectie van de drie mooiste kunstwerken. Het publiek kon stemmen over hun favorieten.
Hierboven de winnende inzending van de Kindercampus uit Hilversum (prijs: 1000 euro); rechts de publiekswinnaar van de Godelindeschool uit Naarden met zijn ‘Giraffe’.
24
Een ’hoorn’ van plastic
AANTEKENINGEN
25
26
MEER OP INTERNET Op de website van het Centrum voor Mondiaal Onderwijs vind je nog meer informatie die je kan helpen bij je werkstuk of spreekbeurt. Je vindt daar tips over hoe je het beste een werkstuk kunt opzetten of hoe je het beste je spreekbeurt kunt inkleden. Ga naar www.cmo.nl of www.maak-een-werkstuk.nl.
27
SCRIPTIESERVICE De Scriptieservice Mondiaal Onderwijs richt zich op leerlingen vanaf 10 jaar. In de reeks zijn meer dan 85 onderwerpen opgenomen over Derde Wereld, Vrede, Milieu en Mensenrechten. Elk pakket bestaat uit 24 pagina's tekst, foto's, tekeningen, strips en/of cartoons. Op de website van het CMO staat een handleiding voor het maken van een scriptie/ werkstuk.
De versie op papier is te bestellen bij: Centrum voor Mondiaal Onderwijs Postbus 9108 6500 HK Nijmegen tel. 024-3613074 e-mail:
[email protected] http://www.cmo.nl
