meduzot
Film en educatie…
Inhoudstafel
.. in het vertoningscircuit van Lessen in het Donker, in het kader van Filmfestival Open Doek, een workshop verzorgd door Jekino, een film in de klas... Film kreeg een plaats in het lessenpakket van heel wat scholen en wij zorgen graag voor een goede programmatie en pedagogische omkadering. We maken jaarlijks een pittige selectie van een 30-tal films uit het afgelopen seizoen, organiseren op heel wat plaatsen vertoningen en zorgen voor kant en klare lesmappen voor een boeiende verwerking in de klas. Daarbij spelen we in op de eindtermen en ontwikkelingsdoelen. In elke lesmap wordt aandacht besteed aan een filmtechnische en inhoudelijke benadering van de film en leggen we de focus op één filmterm. We stimuleren jullie graag om de film met een frisse blik te bekijken.
Filmfiche MEDUZOT Synopsis
3
Filmprijzen
3
In de pers
4
Vóór je naar de film vertrekt…
4
Regie & productie Reacties verzamelen bij de leerlingen Verhaallijn en personages
10
Drie ontmoetingen
12
Associatief
17
De zee als protagonist
17
Finale
18
1
20
23
Het surrealisme
23
Fantastische elementen
24
Misleidende camera
Andere aspecten van de film
26
29
Drama of komedie?
29
De setting
29
Soundtrack
Feedback! We horen graag je reactie op de film, de bespreking en lesmap. Ga je de film bekijken tijdens Filmfestival Open Doek, dan kan je je mening kwijt op het kaartje dat je krijgt na de voorstelling. Alvast bedankt!
5 9 10
Personages als ‘meduzot’
Het verhaal van Hamlet
Doelgroep MEDUZOT: vanaf 14 jaar
3
Technische kaart
Focus op de surreële beeldtaal
www.jekino.be | www.opendoek.be | www.lesseninhetdonker.be
3
Bibliografie Lesbrief
30
32 35
Filmfiche Kopieer de filmfiche op de volgende pagina voor je leerlingen. Zo zijn ze meteen goed voorbereid op de voorstelling! Ook voor je collega’s die de leerlingen vergezellen, kan het een handige leidraad zijn!
2
Filmfiche MEDUZOT Synopsis Met een nauwlettende blik volgen we het dagelijks leven van drie jonge vrouwen in het hedendaagse Tel Aviv, Israël. Op de dag dat haar vriend weggaat, vindt Batya aan zee een klein meisje dat haar met grote ogen overal zal volgen. Tijdens haar trouwfeest breekt Keren haar been. Hun huwelijksreis naar de Caraïben valt in het water. Als mager alternatief trekt ze met haar kersverse echtgenoot Michaël naar een grauw hotel in Tel Aviv. De Filippijnse immigrante Joy spreekt geen Hebreeuws en komt zo nooit echt in contact met de oudjes voor wie ze moet zorgen. Iedereen lijkt te wachten op een bevrijdende ontmoeting…
In de pers “This is a magical film that surprises and unsettles in the most delicate of ways. Connections and relationships come into focus against a backdrop of memory and, perhaps, imagination. We are startled by disconnections, then excited by the mysteries gradually revealed.” [Dimitri Eipides, Toronto International Film Festival 2007] “LES MÉDUSES procède d’un vrai talent à dépeindre les choses les plus lourdes de la façon la plus légère, à poser beaucoup de questions sans apporter de réponses fermes et certaines.” [Serge Kagansi, www.lesinrocks.fr]
Vóór je naar de film vertrekt… Deze debuutfilm van een Israëlisch schrijversduo gaat niet over burgeroorlogen of politieke aanslagen. In een sfeer die meestal zweeft tussen droom en werkelijkheid neemt het leven van drie jonge vrouwen onverwachte wendingen. Ze lijken niet in staat zich te verzetten tegen de absurde stroom van gebeurtenissen waarop ze meedrijven, net zoals kwallen (meduzot) die zich passief laten meevoeren. MEDUZOT vertelt geen klassiek verhaal waar alle scènes elkaar logisch opvolgen. Daarvoor zijn de gebeurtenissen te toevallig en te bizar.
Technische kaart Israël | 2007 | 78’ | Hebreeuws gesproken, Nederlands OT Regie: Etgar Keret en Shira Geffen Scenario: Shira Geffen Director of photography: Antoine Héberlé Met o.a. Sarah Adler (Batya), Noa Knoller (Keren), Gera Sandler (Michaël), Ma-nenita De Latorre (Joy), Zaharira Harifai (Malka)
Filmprijzen Op het Filmfestival in Cannes 2007 werd MEDUZOT enthousiast onthaald. De film won er de Camera d’Or voor beste langspeeldebuut, de Prix SACD en de Prix de la (toute) jeune critique.
3
4
Regie & productie Een regisseurskoppel MEDUZOT werd geregisseerd door twee Israëlische cineasten: Etgar Keret en Shira Geffen. Deze laatste schreef ook al het scenario voor de film. In het dagelijks leven vormen zij een koppel.
Scenarist: bedenkt en schrijft het verhaal voor een film Regisseur: is de artistieke leider van een filmproductie, brengt het scenario in beeld volgens zijn eigen interpretatie en leidt de opnames Op een symbolische manier was de film MEDUZOT van enorme betekenis voor beide regisseurs. Keret verklaart: “C’était d’autant plus fort que Shira était enceinte de huit mois au moment du tournage et que le film est né – dans la salle de montage! – presque en même temps que notre enfant. Je me souviens que Shira s’occupait de notre fils, pendant que je m’occupais de notre autre ‘bébé’, on avait l’impression d’élever des jumeaux!”
5
Etgar Keret en zijn werk Literair In Israël is Etgar Keret (° Tel Aviv 1967) een beroemdheid. Vooral bij de jeugd oogst hij veel succes met zijn boeken en stripverhalen. Vaak schrijft hij kortverhalen over gewone mensen die de vreemdste dingen beleven. Zijn werk werd dikwijls vertaald, ook in het Nederlands. Meermaals vormden zijn schrijfsels de inspiratie voor korte filmclips, langspeelfilms, animatiefilms of televisieprogramma’s. Zo is de komedie WRISTCUTTERS: A LOVE STORY gebaseerd op Kerets verhaal ‘Kneller’s Happy Campers’ (uit de bundel ‘The bus driver who wanted to be God’). Op boeken.vpro.nl/personen/22543068/ kun je een gesprek beluisteren over ‘Beste bedoelingen’, een bundel kortverhalen van de hand van Etgar Keret. Roel Bentz schetst de sfeer van het boek: “In de 46 ultrakorte verhalen van ‘Beste bedoelingen’ overheerst een gevoel van “Anything can happen at any time”, niet alleen vanwege de politieke situatie, maar vooral ook omdat de wetten die het universum in het algemeen en het menselijk gedrag in het bijzonder regeren, uiterst onbetrouwbaar zijn. Als er al een God is, is hij dol op practical – om niet te zeggen sick – jokes. Keret schetst in zijn verhalen dan ook een overvloed aan bizarre, complexe situaties zonder een duidelijke uitweg, op een kinderlijk swingende toon, die zowel veel gevoel voor het absurde als enige melancholie verraadt.”
Artiest in Israël Soms krijgt Etgar Keret kritiek omdat hij als Israëlische auteur niet meer politiek geëngageerd schrijft. Sommige van zijn collega’s vinden dat hij als beroemd kunstenaar een duidelijke stelling moet nemen in de conflicten die zo cruciaal zijn in het land. Op een plek waar zoveel politieke en ideologische problemen zijn, wordt het niet geapprecieerd dat iemand zegt: “We gaan allemaal dood, dit leven dient tot niets, dus laten we ons er maar niet te druk in maken en er gewoon van proberen te
6
genieten.” Zijn film MEDUZOT is evenmin ideologisch geïnspireerd. De gebeurtenissen vinden wel plaats in Tel Aviv, maar konden evengoed gesitueerd zijn op eender welke andere plaats. Feit blijft natuurlijk dat Keret in Israël geboren is en dat het land nog steeds zijn dagelijkse realiteit vormt. Onvermijdelijk beïnvloeden die roots zijn denken. Zijn ouders hebben bijvoorbeeld de Holocaust overleefd en zijn relatie met hen is daar ongetwijfeld door getekend. “Keret grew up with a crippling sense of insignificance. His experiences felt dwarfed by what his parents had endured: “I would bump into a wall and I wouldn’t cry, because I’d say, ‘You just bumped into a wall. Smile to your mum and make her happy.’” Literature helped Keret to legitimize his emotions. Through fiction, he discovered “a place where what I truly feel really counts.” [Bron: Ben Naparstek, ‘Interview with Etgar Keret.’ Tikkun Magazine 11/08/2005, www.tikkun.org/magazine/ tik0509/article.2005-08-11.8636345587.
Over de acteurs De meeste acteurs in MEDUZOT zijn niet professioneel. Men heeft heel bewust gekozen voor acteurs die iets gemeenschappelijks hadden met hun personage, zodat ze zich beter zouden kunnen identificeren. De ijsjesverkoper wordt bijvoorbeeld gespeeld door de vader van regisseur Etgar Keret, die vroeger in realiteit ijsjes verkocht. Vanuit haar eigen ervaring als actrice vond cineaste Shira Geffen het belangrijk dat de acteurs genoeg vrijheid kregen om hun eigen rol verder in te vullen. De acteurs zijn voor haar eerder partners dan louter vertolkers van tevoren vastgelegde karakters. Zharira Charifai (Malka) en Noa Knoller (Keren) zijn zelf theaterregisseurs en voegden dus via hun spel hun eigen creativiteit toe aan de film.
Shira Geffen Scenariste en coregisseur van MEDUZOT is Shira Geffen (° 1971). Zij is in Israël in de eerste plaats bekend als auteur van jeugdboeken, maar daarnaast is ze ook actrice en regisseert ze theatervoorstellingen in eigen land en daarbuiten. De inspiratie voor MEDUZOT komt voort uit een jeugdherinnering die Shira Geffen altijd heel goed is bijgebleven: “Quand j’étais petite, je me souviens d’un jour où mes parents m’ont emmenée à la plage: ils m’ont mis une bouée et ont commencé à se disputer très violemment. Aujourd’hui, je garde de ce moment un sentiment d’instabilité, de flottement, voire de déséquilibre.”
7
Een weetje: Ook de twee regisseurs laten zich af en toe in beeld opmerken. Shira Geffen speelt de rol van receptioniste, Etgar Keret is de manager.
8
Reacties verzamelen bij de leerlingen
Verhaallijn en personages
Een wegwijzer
In MEDUZOT worden drie gelijkwaardige verhaallijnen met elkaar verweven. Drie vrouwen in Tel Aviv lijken hun leven niet honderd procent onder controle te hebben. Ze communiceren niet meer op een volwaardige manier met hun medemensen.
Bij deze film kan het goed zijn om de leerlingen enkele aanwijzingen of aandachtspunten mee te geven vóór ze naar de filmzaal vertrekken. Het mag zeker niet de bedoeling zijn om hen op te zadelen met inspannende opdrachten tijdens het kijken. Enkele kleine aandachtspunten zouden hun kijkervaring eerder moeten verrijken. Deze aanwijzingen kunnen ook de nabespreking diepgaander en voor de leerlingen makkelijker maken. Ze kunnen o.a. hierop letten en enkele scènes als voorbeeld onthouden: • De titel van de film betekent letterlijk ‘kwallen’. Dit beeld wordt letterlijk, maar ook symbolisch gebruikt. • Een regelmatig terugkerend motief in MEDUZOT is de zee of water. • De drie vrouwelijke ‘hoofdpersonages’ hebben allemaal een buitenstaander nodig die de communicatie met hun directe omgeving herstelt. • We volgen in de film drie verhaallijnen. Af en toe zijn er ontmoetingen tussen de afzonderlijke plots. De eerste reacties • Heeft de film jou op een bepaalde manier geraakt, of liet deze film je helemaal koud? • Ben je blij dat je deze film gezien hebt of had je liever een andere film gezien? Kun je jouw antwoord uitleggen? • Kwam de film overeen met wat je verwachtte van een Israëlische film? Hoezo? • Als je iemand wil uitleggen wat voor film MEDUZOT is, hoe zou je dat aanpakken? • Is er een bepaald beeld, een scène, een personage of een uitspraak jou in het bijzonder bijgebleven? Waarom?
9
Personages als ‘meduzot’ meduzot (Hebreeuws) kwal (fig.) slappeling
Op drift De personages in deze film worden door regisseurs Etgar Keret en Shira Geffen vergeleken met kwallen, zeedieren die rondzwalpen zonder vaste grond onder zich. Kwallen zijn passieve drijvers die zich voeden met wat per toeval in hun tentakels terechtkomt. Ze hebben geen brein en missen enkele basispercepties. Net als deze dieren worden de karakters in de film voortbewogen door een stroming die ze zelf niet in handen hebben. “Les courants souterrains qui les poussent viennent du passé, d’expériences traumatiques ou de stéréotypes. A la fin du film, certains personnages réussiront à les vaincre. Ils seront alors arrivés au bord de la plage, face à la mer. Et pour un instant ils pourront se tenir debout, dans un endroit clair et vrai. Et espérer.” De personages in MEDUZOT lijken alleen nog maar te reageren op het toeval dat hen overkomt. Die reactie komt bovendien meestal een eindje te laat.
10
Vergeten karakters Niemand in de buitenwereld bekommert zich werkelijk om hun persoonlijkheid. Als Batya op een huwelijksfeest met een schaal hapjes de zaal binnenkomt, komen alle gasten als kippen toegelopen op de hapjes. Maar ze kijken niet één keer naar de serveerster, lopen haar zelfs bijna omver. Voor Joy is evenmin veel aandacht: Menachem (de zoon van de oude dame die al vroeg in de film sterft) vergeet ogenblikkelijk haar naam. Michaël vertelt in het hotel dat hij pas getrouwd is en daarom graag in de beste kamer zou slapen. De receptioniste kan echter alleen op bijzonder ongeïnteresseerde wijze de verplichte felicitatie uitspreken. Ook de kersverse echtgenote van Michaël lijkt meer geïnteresseerd is in de hotelkamer zelf dan in haar man. Geen enkele kamer voldoet voor haar… Regisseur Etgar Keret bekijkt het zo: “Tous les personnages du film se sentent oubliés par quelqu’un et que, d’une certaine manière, ils attendent qu’on vienne les chercher...” Drie ontmoetingen Helpers nodig Elk van de hoofdpersonages lijkt een helpende hand nodig te hebben om weer in evenwicht te komen met zichzelf en de omgeving. Deze ‘intermediaire’ personages zorgen ervoor dat de protagonisten kunnen evolueren: “Ces derniers cessent d’être des «méduses» se laissant porter par l’existence pour prendre leur vie en main et assumer leurs responsabilités. Les médiateurs les poussent à sortir de leur inertie et à révéler leur véritable identité.” Batya gaat de confrontatie met haar verleden aan dankzij het kleine meisje dat ze vindt aan zee. Ze denkt terug aan haar eigen jeugd en praat met haar ouders. Joy moedigt de oude dame aan te gaan kijken naar haar dochter in haar rol van Ophelia. Malka omhelst Joy vanuit een behoefte aan een vorm van genegenheid met haar dochter. Michaël maakt kennis met de diepe verlangens en angsten van zijn bruid Keren via de afscheidsbrief van de schrijfster die hij in het hotel ontmoet heeft.
11
We schetsen grofweg de toevalligheden die de ontwikkeling van de personages in MEDUZOT bepalen. Batya vindt haar eigen kindertijd weer Batya leidt een eenzaam en wat troosteloos leven. De baas voor wie ze werkt als serveerster leest haar constant de les, soms omwille van haar onverzorgde voorkomen, soms om niets. Niemand lijkt op een betrokken manier met haar te communiceren. Zelf geeft ze anderen ook weinig kansen: “I don’t trust anyone.” Het contact met haar ouders is volledig verwaterd: haar vader weet niet eens welke job ze doet en met haar moeder communiceert ze alleen via telefoon of antwoordapparaat.
12
Hoewel ze voor hun dochter geen enkele warmte weten op te brengen, denken haar beide ouders goed bezig te zijn: ze willen het goede doen voor alle mensen. Haar vader ontfermt zich over een jonge vrouw met boulimie. Haar moeder werkt zich te pletter als gezicht van een actie voor het goede doel. Haar slogan: “Every mother wants to give her child the world, but not everyone can.” Op de dag dat Batya’s vriend bij haar weggaat, vindt zij op het strand een klein meisje met grote ogen en natte haartjes. Aarzelend geeft ze het kind onderdak en een plaats in haar leven. Het mysterieuze meisje – soms lijkt ze echt, dan weer een hallucinatie – kan er zonder woorden voor zorgen dat Batya terugkijkt naar haar eigen kindertijd. Batya gaat op bezoek bij haar vader om kinderkleren te halen voor het kleine meisje. Het kind duwt een fotoalbum in haar handen met een afbeelding van een ijsjesverkoper op het strand. Het herinnert haar aan een belofte die haar ouders haar ooit maakten, maar nooit nakwamen: “De ijsjesverkoper komt wel terug.” Maar ze heeft hem nooit teruggezien. Vermoedelijk is dit niet de enige verbroken belofte van haar ouders geweest. Ze waren teveel bezig met hun eigen conflicten en vergaten zo de noden van hun dochter. Het kleine meisje maakt Batya opnieuw bewust van een trauma uit haar kindertijd dat ze leek vergeten te zijn.
perkt zich tot vluchtige telefoontjes – werkt Joy in Israël als verzorgster-gezelschapsdame bij een sociale dienst. Hoewel ze liever met baby’s werkt, krijgt ze keer op keer oude dames onder haar hoede. Ze heeft nauwelijks spreekrecht en moet heel wat slikken van de soms knorrige oudjes. Niemand heeft ooit aandacht voor haar persoonlijkheid, haar achtergrond of haar gevoelens. Nadat de eerste dame die Joy onder haar hoede krijgt, gestorven is, wordt ze naar Malka gestuurd, die herstelt van een operatie. Diens dochter Galia is actrice en heeft absoluut geen tijd om haar moeder op te halen van het ziekenhuis gezien de nakende première van een Hamlet-opvoering waarin zij de rol van Ophelia zal spelen. Ongewild zal Joy degene worden die Galia en haar balorige moeder dichter bij elkaar brengt: de Filippijnse verzorgster overtuigt Malka om de première van het toneelstuk waarin haar dochter speelt, bij te wonen. Op scène wordt hun complexe relatie even kinderlijk eenvoudig: een moeder is fier op haar dochter, een dochter is blij met de bevestiging van haar moeder. De harde en gevoelloze Malka blijkt uiteindelijk zelfs heel attent: ze heeft voor Joy de boot gekocht die de Filippijnse zo graag voor haar zoontje had meegenomen. Zo is deze oude vrouw de eerste die écht aandacht heeft voor de anders vooral anonieme Joy.
Via het meisje komt Batya ook in contact met de fotografe Naomi. Zij is degene die Batya uiteindelijk zal redden: ze vangt Batya op als ze in nood is en zal haar redden van de verdrinkingsdood. Het lijkt erop alsof Batya geen enkele fysieke herinnering heeft van toen ze klein was. Gebiologeerd kijkt ze dan ook naar het filmpje dat fotografe Naomi laat zien van zichzelf als jong kind. Batya’s opmerking bij deze beelden is tekenend: “I don’t like developments.”
13
Joy bij de oude dame Als Filippijnse immigrante spreekt Joy geen Hebreeuws. Terwijl haar vijfjarige zoontje thuis zijn moeder moet missen – hun contact be-
14
Keren en Michaël op huwelijksreis Op de dag van het huwelijk met haar geliefde Michaël, breekt Keren haar been. De dokter van dienst vindt het onverantwoord om nu met het vliegtuig op reis te gaan. In plaats van naar de Caraïben, zal hun huwelijksreis hen naar een grauw hotel in Tel Aviv voeren. Maar de arts stelt hen gerust: “Why do you need the Caribbean? You’ve got each other…” Dat romantische ideaal blijkt echter niet te stroken met de realiteit voor Keren en Michaël. De kersverse echtgenote vindt niets aan het hotel of hun vakantie bevredigend. Voortdurend klaagt ze over het lawaai, de airco, de geur, enz. Michaël blijft steeds optimistisch en zoekt moedig naar oplossingen om zijn vrouw tevreden te stellen. Haar echte gevoelens kan Keren blijkbaar niet delen met haar man. Die kan ze alleen kwijt in een prachtig gedicht, dat ze voor iedereen verborgen houdt. In de gangen van het hotel ontmoet Michaël een schrijfster. Deze mysterieuze en aantrekkelijke vrouw verblijft alleen in de enige suite van het hotel. Keren lijkt ietwat jaloers en ze wantrouwt haar echtgenoot. De spanning tussen beide vrouwen wordt ten top gedreven tijdens een erg vreemd en bitsig gesprek dat Keren heeft met de schrijfster. Na enkele doorzichtige hints van Michaël, stelt de schrijfster voor om van kamer te ruilen met het stel. Uiteindelijk krijgt Keren haar zicht op zee, waar ze zo van droomde.
Het onuitputtelijke optimisme van Michaël komt mooi tot uiting wanneer Keren een appel schilt. Zelfs dat valt haar tegen: geschild blijkt de appel rot te zijn. Ze vraagt dan ook op teleurgestelde toon aan haar echtgenoot: “Want an apple? A rotten one?” Daarop bijt Michaël zonder aarzelen en met schijnbaar veel smaak een heerlijk stuk uit de bruine appel. Kruisende wegen Tijdens de eerste scènes in de film beginnen de drie verhaallijnen op een gemeenschappelijk punt in tijd en ruimte: op de huwelijksviering van Keren en Michaël is Batya één van de serveersters. Joy vergezelt één van de genodigden op het feest: blijkbaar zorgt zij een tijdje voor een tante van Keren. Na deze gemeenschappelijke gebeurtenis, zullen we de verhalen van enkele personages afzonderlijk volgen. Later ontmoeten deze mensen elkaar alleen nog sporadisch en zonder een teken van herkenning. • Batya is in paniek op zoek naar het kleine meisje en rijdt Joy bijna omver. Ze helpt Joy oprapen wat uit haar handtas is gevallen. • Batya wordt wakker in het ziekenhuis nadat ze is aangereden door een auto. Ze staat op van haar bed en zakt in de gang door haar benen. Joy, die Malka daar komt ophalen, helpt haar overeind. • Op het moment dat Batya in haar ziekenhuisschortje de straat op stapt, komt Keren in haar witte bruidsjurk achter haar door gelopen. • Batya’s moeder, die smekend prijkt op een affiche en in een tv-spotje voor het goede doel, zien we geregeld terug, ook in het leven van Joy. In elk van de drie verhaallijnen speelt de dood een bepaalde rol, hoewel niet altijd even letterlijk. Het kleine meisje verdwijnt weer in de zee, de schrijfster pleegt zelfmoord en Galia sterft op scène als Ophelia. Maar dit sterven is niet triest, het geeft juist hoop aan de andere personages.
15
16
Associatief De film MEDUZOT heeft geen klassieke plot: de gebeurtenissen volgen niet altijd logisch op elkaar. De meeste gebeurtenissen zijn puur toeval en de drijfveren van de personages blijven meestal geheimzinnig. De opeenvolging van scènes is vooral associatief. Batya komt bijvoorbeeld in het ziekenhuis terecht nadat ze overreden werd toen ze impulsief het meisje achternaliep. In het ziekenhuis komen haar ouders haar bezoeken en ontmoet ze Joy. Maar een echte ‘functie’ heeft dit ongeval niet in de plot van MEDUZOT. Op dezelfde associatieve wijze worden ook de drie verhaallijnen via een doordachte montage met elkaar verweven. Een voorbeeld: Joy heeft Malka net overtuigd om te gaan kijken naar het toneelstuk waarin haar dochter Galia een rol speelt. Het eerste beeld dat daarop volgt is een gordijn dat opengaat. In eerste instantie verwacht je dan dat dit het toneeldoek is dat opent bij de Hamlet-opvoering. Maar meteen daarna blijkt dat het gaat om Keren die het gordijn van hun raam met vreselijk uitzicht opent.
De zee als protagonist De twee regisseurs vertellen over MEDUZOT: “Dans ce film composé de plusieurs histoires, la mer est l’élément fédérateur, comme une subconscience collective, un lieu où nos personnages peuvent se confronter à eux-mêmes. Les
trois trames narratives du film fonctionnent ainsi comme les différentes facettes d’un même état d’âme. Un état existentiel fait de solitude et du désir inassouvi de communication et d’échange affectif.” Het is op het strand dat Batya geconfronteerd wordt met haar eigen verleden, in de gedaante van een bleek meisje met een rood-witgestreepte zwemband. In het water zullen ze later ook vredig afscheid van elkaar nemen. Het water dringt zelfs langzaamaan binnen in Batya’s appartement: op den duur is het helemaal ondergelopen. Joy omschrijft Israël aan haar ongelovige zoontje als ‘het land aan het eind van de zee’. Het water scheidt haar van haar thuis en haar familie. Keren en Michaël waren zo graag over de zee gereisd, naar de verre Caribische eilanden. Als ze dan toch in Tel Aviv blijven, is het uitzicht over die zee een vereiste. Etgar Keret ziet in de Israëlische zee nog een extra betekenisdimensie: “A Tel-Aviv, il existe une tension très forte entre la ville et la mer qui me fait penser à l’opposition entre rationalité et subconscient: malgré tous nos efforts pour faire triompher la raison – incarnée par la civilisation urbaine – l’irrationnel l’emporte. Lorsque l’appartement de Batya se retrouve inondé, c’est comme si la mer prenait sa revanche sur la ville... La mer est une zone de neutralité qui efface les différences. Débarrassés de leurs vêtements, les soldats israéliens et les palestiniens se retrouvent à égalité! C’est pour cela que j’aime la plage.”
Finale
17
De atmosfeer die de hele film beheerst is er een van uitzichtloosheid en eenzaamheid. Maar het verhaal eindigt wel in een hoopvolle finale: het stille meisje verdwijnt in de zee, net zoals ze er plots verscheen. Batya duikt haar achterna en lijkt te gaan verdrinken, maar wordt gered door de fotografe Naomi, een vriendin die ze onlangs heeft leren kennen. Met de hulp van naasten kan Batya haar verleden en haar trauma’s achter zich laten. De koude relatie tussen Joy en de oude Malka breekt open: ze vinden elkaar in een troostende omhelzing, waarna Joy terugkeert naar haar zoontje met de boot als cadeautje. Michaël
18
leert zijn echtgenote appreciëren via haar poëzie, die de schrijfster als afscheidsbrief gebruikt. Deze hoop wordt tevens bevestigd doordat het openingslied van de film tijdens deze finale wordt hernomen. Dit impliceert dat het leven voor de personages opnieuw kan beginnen. Een Hebreeuwse versie van ‘La vie en rose’ (Edith Piaf) geeft veel hoop voor wat komen zal…
Het verhaal van Hamlet
“Personne n’échappe à l’ironie du sort qui veut que les cartes soient redistribuées au hasard après chaque tour d’enchères, chacun devant faire avec celles qui lui échoient. C’est un jeu grandeur réelle, une partie incessante où l’on joue son bonheur à pile ou face. On peut perdre tous les soirs, mais qu’importe, puisque le lendemain, la chance sera peut-être au rendez-vous.”
Hamlets vader, koning van Denemarken, wordt vermoord door diens broer, Claudius. Die laatste eist de troon op en huwt met Gertrude, weduwe van zijn eigen broer en moeder van Hamlet. ’s Nachts verschijnt de geest van Hamlets vader aan zijn zoon. De geest vertelt Hamlet wat er gebeurd is en roept hem op om wraak te nemen op Claudius. Hamlet weet niet of hij dit verhaal moet geloven. Misschien is deze geest een duistere kracht die hem tot slechtheid wil verleiden. Eindeloos blijft Hamlet twijfelen over wat hij moet doen. Daardoor wordt hij wel eens beschouwd als een held die geen actie kent. Hij is niet zo krachtdadig als de klassieke held, blijft steeds twijfelen en doet het grootste deel van de tijd dan ook niets. Het thema van de waanzin speelt een belangrijke rol in deze tragedie. Hamlet zelf doet alsof hij gek geworden is om erachter te komen of de geest de waarheid sprak. Ophelia wordt tot waanzin gedreven wegens haar onbeantwoorde liefde voor Hamlet. Zij pleegt zelfmoord.
De schrijfster die zelfmoord pleegt, heeft het gedicht van Keren gevonden in de kast op de hotelkamer en gebruikt haar tekst als afscheidsbrief. Michaël leest voor het eerst de tekst van zijn echtgenote. “A ship inside a bottle cannot sink or collect dust. It’s nice to look at and floats on glass. No one is small enough to board it. It doesn’t know where it’s heading. The wind outside won’t blow its sails. It has no sails only a slip, a dress and beneath them jellyfish. Her mouth is dry though she’s surrounded by water. She drinks it through the openings in her eyes which never close.
19
When she dies it won’t be noticeable. She won’t crash on rocks, she will remain tall and proud.
De actrice Galia heeft geen tijd om haar moeder op te halen in het ziekenhuis. Ze heeft het veel te druk met de laatste repetities voor haar rol van Ophelia in het toneelstuk HAMLET. Shakespeare schreef met Hamlet dé tragedie van de wraak.
Vragen voor de leerlingen If you didn’t kiss her on your way out, my love, if you can, kiss me when you return.”
Thema’s • Hieronder vind je enkele meningen van toeschouwers over MEDUZOT. Ga je akkoord met deze stellingen? Kun je ze uitleggen? Welke stelling vind jij het meest gepast? • Het kleine meisje leeft alleen in Batya’s fantasie. • Deze film thematiseert de complexe ouder-kindrelatie. • De dood brengt mensen dichter bij elkaar in deze film. • MEDUZOT gaat over herinneren. • Alle personages in de film zijn min of meer ‘vermist’. Personages als ‘meduzot’ • Weet je wat de titel van deze film betekent? Waarom zou men voor deze titel gekozen hebben? • Geen enkel personage kan op een normale manier communiceren met
20
• • • • •
zijn naasten. Klopt dit voor de film? Kun je dit toelichten met voorbeelden? De drie verhalen eindigen hoopvol. Ga je akkoord met deze stelling? Hoe eindigen de drie verhalen? Wat betekent dat einde volgens jou? Het water, de zee en boten komen regelmatig terug in MEDUZOT. Kun je enkele voorbeelden geven? Welke betekenis heeft de zee/het water in deze scènes? In elk van de drie verhaallijnen speelt de dood een rol, niet altijd even letterlijk. Op welke manier heb jij dat gezien? De personages uit de afzonderlijke verhaallijnen ontmoeten elkaar enkele keren, echt of virtueel. Kun je je enkele ontmoetingen herinneren? De fotografe is dochter van Holocaust-overlevers. Ze zegt aan Batya: “We’re all second generation of something.” Wat zou ze daarmee bedoelen?
Batya vindt haar eigen jeugd terug • Hoe ziet het leven van Batya eruit? Wat voor relatie heeft ze met haar ouders? • Batya vindt een klein meisje aan zee. Wat is de rol van het kind? Op welke manier zorgt ze voor veranderingen in Batya’s leven? • Welk belang heeft de ijsjesverkoper voor Batya? • Wat zegt Batya’s flat over haar persoonlijke ontwikkeling? • Hoe zou jij de laatste scène met het kleine meisje (onder water) interpreteren?
21
Keren en Michaël pas getrouwd • De dokter raadt Keren en Michaël af naar de Caraïben te vliegen. “Why do you need the Caribbean? You’ve got each other…” Maar verloopt de werkelijkheid ook zo probleemloos? • Welke betekenis heeft de schrijfster in het hotel voor de relatie tussen de net gehuwde Michaël en Keren? • De schrijfster gebruikt het gedicht van Keren als afscheidsbrief. Lees het nog een keer door op een van de voorgaande pagina’s. Welke betekenissen zou je hierin kunnen lezen? Kan het gedicht ook iets betekenen voor de andere verhaallijnen in MEDUZOT? Joy bij de chagrijnige Malka • Welke verwijten maakt Malka aan haar dochter? • Hoe beïnvloedt de komst van Joy de relatie tussen Malka en haar dochter Galia? • De dochter van de knorrige Malka speelt de rol van Ophelia in een experimentele opvoering van Shakespeares HAMLET. Ken je het verhaal van deze tragedie? Zie je gelijkenissen tussen het toneelstuk of de rol van Ophelia en de film? • Welke ironie zit er in de job van Joy in Israël? Trailer Op www.dotsub.com/films/jellyfishtrailer/index.php?autostart=true&languag e_setting=iw_92 kun je de Hebreeuwse trailer van deze film bekijken (met of zonder Engelse ondertitels). Op www.pyramidefilms.com/pyramideinternational/FilmFch. php?monFilm=285# kun je een Engels ondertitelde trailer vinden. Je kunt één van de trailers bespreken of de twee vergelijken. De trailers verschillen namelijk nogal van elkaar. • Waarom heeft men precies deze beelden uitgekozen? • Wat is de voornaamste bedoeling van een trailer? • Slaagt men daar volgens jou in? • Geeft deze trailer een goed beeld van de film? • Op welke manier probeert men de juiste sfeer weer te geven? • Wat weet je al over het verhaal van de film door de trailer? • Men heeft de volgorde van de beelden gemanipuleerd via de montage in de trailer. Zo lijken beelden elkaar logisch op te volgen, terwijl ze in de film niet veel met elkaar te maken hebben. Kun je daar voorbeelden van geven?
22
Focus op de surreële beeldtaal Niemand zou het overwegen om MEDUZOT een fantasy film te noemen. En toch zitten er veel van die onwezenlijke elementen in: dingen die té toevallig zijn om waar te zijn, mensen die opduiken waar ze helemaal niet kunnen zijn en kleine meisjes die plots uit de zee verschijnen en er spoorloos weer in verdwijnen. Dat vermengen van droom en werkelijkheid leidt tot een surreële sfeer die niet erg zeldzaam is in de hedendaagse cinema. Deze bevreemding werd tijdens het interbellum ook gethematiseerd door de surrealistische ‘school’.
Het surrealisme In de twintiger jaren van de vorige eeuw was men door de gruwelen van de Eerste Wereldoorlog teleurgesteld in het vaak geprezen rationalisme. Kunstenaars werden geïnspireerd door de theorieën van Sigmund Freud en gingen geloven in een onderbewuste in elke menselijke geest. In 1924 publiceerde André Breton zijn eerste editie van het ‘Manifeste du Surréalisme’, waarmee hij een nieuwe artistieke stroming in het leven riep. In zijn manifest verheerlijkte hij de vrije verbeelding. In de surrealistische kunst zou het onderbewuste van de mens naar boven kunnen komen, net als tijdens een droom: de dwingende controle van het verstand is tijdelijk uitgeschakeld en zo worden de onbewuste gevoelens en verlangens bevrijd. In de literatuur kon je deze verlossing bereiken door l’écriture automatique: de auteur pent gewoon neer wat in hem opkomt, zonder enige remming. Dit proces is te vergelijken met de vrije associatie die Freud toepaste om het onbewuste van zijn patiënten te leren kennen. In de beeldende kunsten kreeg het surrealisme vorm in beelden die op het eerste zicht realistisch lijken, maar die tegelijk aan de gewone ordening ontsnappen. Alledaagse voorwerpen kunnen getransformeerd worden tot surrealistische kunst door ze in een heel andere context te plaatsen. Beroemde kunstenaars uit deze stroming zijn René Magritte, Salvador Dalí en Paul Delvaux. Zij construeren allemaal een bevreemdende
23
voorstelling door de meest alledaagse elementen op een verrassende manier te combineren. Dalí liet klokken wegsmelten over een tak. Magritte experimenteerde met bolhoeden in de lucht of appels in iemands gezicht. Delvaux plaatste roerloze naakte personen op straat of in de buurt van de spoorwegen. Op www.surrealisme.nl/style/surfra.htm omschrijft men surrealistische kunstwerken als volgt: “De surrealisten zijn degenen die beelden en of woorden weergeven, van symbolische of gedeformeerde voorstellingen, het zijn meestal herkenbare vormen welke schijnbaar met elkaar geen of weinig verband houden en afstammen uit de wereld van dromen, illusies en fantasieën. De wetten van perspectief en zwaartekracht gelden niet of nauwelijks meer, of worden daarentegen juist versterkt. Surrealistische kunstwerken stimuleren de fantasie zodanig dat de kijker een geheel eigen interpretatie van het kunstwerk opbouwt.”
Fantastische elementen Klein bleek meisje De vage grens tussen werkelijkheid en verbeelding wordt in MEDUZOT verpersoonlijkt in het kleine meisje dat plots uit het water tevoorschijn komt. Het meisje is zo fijn en bleek dat ze bijna doorzichtig schijnt. Altijd zijn haar haren nat en als Batya haar zwemband wil afdoen, protesteert ze met een verscheurende kreet die doet denken aan de gil van Oskar in DIE BLECHTROMMEL. Nooit kun je er helemaal zeker van zijn of ze echt een kind is dat zijn ouders uit het oog verloren heeft of dat het meisje een fantasie is van Batya die zo terugkijkt naar zichzelf als kind. De regisseurs hebben er bewust voor gekozen die vraag niet op te helderen. Etgar Keret legt uit: “Pour la scène sous l’eau, nous ne voulions pas d’un traitement réaliste: le spectateur se demande alors s’il ne s’agit pas d’une hallucination de Batya, au moment où elle a perdu conscience. Dans la vie, bien des choses ne sont pas résolues et restent en suspens: la petite fille en est la métaphore.”
24
Waterval Een ander erg nadrukkelijk ‘fantastisch’ element in de film is het schilderij in de wachtruimte van de sociale dienst. Eerst zien en horen we een enorme natuurlijke waterval. Daarna zoomt de camera uit en zien we waar het werkelijk om gaat: een klein schilderijtje in groen en blauw van een berg met waterval. Niet-gezochte vermisten Het tweede gesprek tussen Batya en de agent op het politiebureau vormt een betoverend hoogtepunt van de sfeer die de hele film bepaalt. Terwijl Batya in paniek is omdat ze het meisje is kwijtgespeeld, is de agent opgelucht nu het probleem is ‘opgelost’. De brave man probeert haar te bedaren: er verdwijnen veel mensen zonder dat er naar hen gezocht wordt. Hun dossiers zitten onder het stof omdat daar zelfs geen mapjes aan verspild worden. Van het dossier van de vermiste Eliyahu Zilka vouwt de agent een bootje: “No family. Lost at sea.” De sfeer wordt hier heel akelig, alsof er geen stoffige dossiers, maar menselijke assen op tafel worden gegooid. Thematisch zou dit ook wel eens een cruciale scène kunnen zijn. Misschien zijn alle personages in MEDUZOT in essentie wel ‘vermist’. Wie zou hen immers komen zoeken als ze spoorloos zouden verdwijnen? Tableaus De makers van MEDUZOT besteedden veel aandacht aan het visuele aspect van hun film. Enkele beelden zijn zo zorgvuldig opgebouwd dat ze bijna een foto of schilderij op zich vormen. Kerens trouwjurk ligt op een hoopje op de vloer in het toilethokje, net een kwal op het strand. Het kleine meisje staat in Batya’s flat onder een lek met open mond, het water opvangend. Batya staat met een boeket bloemen te wachten op haar moeder. Een beeld met plots bijzonder heldere kleuren in vergelijking met de rest van de film. Batya staat op straat voor een affiche met een foto van haar eigen moeder. Ze staat precies onder diens beschermende handen. Michaël zit in de regen voor een etalage met een leeg bekertje naast hem. Een kind gooit daar een centje in.
25
Misleidende camera In MEDUZOT hangt dus een geladen sfeer die iets irreëels heeft. Constant zet de camera iedere kijker op het verkeerde been door een zorgvuldig gekozen standpunt in te nemen. Deze bizarre en vaak ook grappige toon wordt meteen gezet in de openingsscène: Batya en haar vriend staan voor een felblauwe achtergrond. Het lijkt wel een aquarium. Hij trekt bij haar weg en vraagt: “Don’t you want to say something to me, like ‘stay’?” Batya reageert helemaal niet, tot haar vriend verdwenen is: “Stay!” Pas dan wordt onthuld dat die blauwe achtergrond helemaal geen helder water is, maar de wand van een verhuiswagen… Ook de manier waarop de vakantieaankomst van de pasgetrouwde Michaël en Keren in beeld wordt gebracht, bedriegt ons ietwat. Eerst zien we hen in een schijnbaar verlaten landschap, samen naast een
26
palmboom en op de achtergrond de zee. Al snel komt echter de ene auto na de andere door het beeld gereden. Vervolgens wordt dezelfde scène vanuit het tegengestelde standpunt gefilmd. Pas nu zien we hoe erg de situatie is: ze staan vlak naast de hoofdweg, bij een reusachtig betonnen complex waar ze gedoemd zijn hun huwelijksreis door te brengen.
Vragen voor de leerlingen • Wat voor beelden noemen we surrealistisch? Zoek ook enkele duidelijke voorbeelden. • Kun je een surrealistisch (of ander) kunstwerk vinden dat jou doet denken aan de film MEDUZOT? Misschien kun je zelf een surreële sfeer creëren in een powerpoint-presentatie… Je kunt daar immers experimenteren met beeld, tekst, muziek en montage. • In welke zin kun je MEDUZOT een surreële film noemen? • Sommige beelden uit de film zijn zo doordacht geconstrueerd dat ze een tableau op zich vormen. Herinner jij je zo’n beeld? • Wat is volgens jou de status van het kleine bleke meisje? Is ze werkelijk, is ze een fantasie van Batya of nog iets anders? • Van de tweede scène op het politiebureau (Batya komt in paniek vertellen dat ze het kleine meisje uit het oog verloren is, de agent haalt een stapel dossiers boven) gaat een vreemde sfeer uit. Hoe wordt die sfeer gecreëerd?
Verband met de schrijfsels van Etgar Keret De boeken van Etgar Keret (zie ook in het hoofdstuk ‘Regie & productie’) zijn makkelijk te vinden in onze boekhandels en bibliotheken. Je kan met de leerlingen een van de volgende titels lezen of een van zijn talrijke kortverhalen uitkiezen. De leerlingen kunnen ook zelf op zoek gaan naar een kortverhaal waarin zij gelijkenissen zien met MEDUZOT. Boeken van Keret die reeds in het Nederlands verschenen (vert. Ruben Verhasselt): • Beste bedoelingen, Amsterdam: Anthos, 2002. • Pizzeria Kamikaze, Amsterdam: Podium, 2004 • Gaza blues, Amsterdam: Anthos, 2006. • Een goede daad per dag, Amsterdam: Anthos, 2004. Mogelijke vragen: • Kun je op een of andere manier merken dat de schrijver van het boek/verhaal dezelfde is als de regisseur van MEDUZOT? • Welke overeenkomsten zie je met de film? Gedragen de personages zich gelijkaardig? Is de sfeer vergelijkbaar? • Is er volgens jou iets ‘typisch Israëlisch’ aan Kerets verhalen? Kun je enigszins merken dat MEDUZOT een Israëlische film is? • Vind jij dat een Israëlische kunstenaar moreel verplicht is zich in zijn werk bezig te houden met de ideologische tegenstellingen in zijn land?
• De camera misleidt vaak iedere toeschouwer: scènes blijken een heel andere betekenis te hebben dan op het eerste zicht leek. Herinner je je daarvan een voorbeeld?
27
28
Andere aspecten van de film Drama of komedie? De regisseurs willen de kijkers steeds opnieuw verrassen, zonder zich vast te houden aan één sfeer, emotie of genre. Wanneer Batya wordt aangereden en in het ziekenhuis wakker wordt, kun je dat triest vinden. Maar dit is op zo’n manier in beeld gebracht dat het tegelijk ook wel grappig is… Shira Geffen: “À chaque projection, il y a des réactions différentes, une scène qui fait rire un jour peut bouleverser le lendemain! On ne sait jamais vraiment s’il s’agit de pure comédie: on se surprend à rire sans savoir si la scène était censée être drôle...”
De setting MEDUZOT speelt zich af in Tel Aviv en werd daar ook opgenomen. Dat weten we, maar het blijkt niet echt uit de beelden zelf. De decors zijn meestal erg sober: er zijn geen typische, opvallende elementen. De aandacht van de kijker gaat zo in de eerste plaats naar de personages. De regisseurs wilden vermijden dat deze film een nadrukkelijk Israëlische stempel zou krijgen. Dan zou hij namelijk bijna automatisch geplaatst worden in de context van het Israëlisch-Palestijns conflict, terwijl dat helemaal niet relevant is.
Soundtrack Een Hebreeuwse versie van “La vie en rose” (Edith Piaf) begeleidt zowel de opening als het slot van de film. Het gebruik van deze muziek suggereert dat er steeds hoop blijft en dat het leven van de personages op het eind van de film opnieuw kan beginnen. Des yeux qui font baisser les miens Un rire qui se perd sur sa bouche Voilà le portrait sans retouche De l’homme auquel j’appartiens Quand il me prend dans ses bras, Il me parle tout bas Je vois la vie en rose, Il me dit des mots d’amour Des mots de tous les jours, Et ça me fait quelque chose Il est entré dans mon cœur, Une part de bonheur Dont je connais la cause, c’est lui pour Moi, moi pour lui dans la vie Il me l’a dit, l’a juré pour la vie, Et dès que je l’aperçois Alors je sens en moi, mon coeur qui bat... Des nuits d’amour a plus finir Un grand bonheur qui prend sa place Les ennuis, des chagrins s’effacent Heureux, heureux à en mourir
29
30
Vragen voor de leerlingen • Zou je MEDUZOT eerder omschrijven als drama of als komedie? Waarom? • Herinner je je scènes die je grappig vond? Moesten je medeleerlingen met dezelfde scènes lachen? • Kun je uit de beelden zelf afleiden in welke stad de film werd opgenomen? • Welk lied hoorde je zowel aan het begin als aan het einde van deze film? • Welke betekenis heeft het lied aan het begin van de film? En aan het slot?
Bibliografie Over MEDUZOT • www.trigon-film.org/en/movies/Jellyfish/ De meeste citaten in deze lesmap komen uit het persdossier dat je vindt onder ‘documents’ op deze site. • www.pyramidefilms.com/pyramideinternational • www.zeitgeistfilms.com/film.php?directoryname=jellyfish&mode= downloads • www.lamafilms.com/ • www.allocine.fr/film/critiquepublic_gen_cfilm=119015&ccritique= 18943635.html • www.afcinema.com/Antoine-Heberle-parle-de-Meduzot-d.html Over de regisseurs • boeken.vpro.nl/personen/22543068/ • www.etgarkeret.com • Rhys Blakely, ‘Surreal Israel: Etgar Keret's stories plumb the strange side of the Holy Land.’ Time 03/04/2007. www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1606216,00.html Recensies • Bernard Besserglik, ‘Jellyfish.’ The Hollywood Reporter 16/08/2007. www.hollywoodreporter.com • Serge Kaganski, ‘Les Méduses.’ Les Inrockuptibles 04/09/2007, www. lesinrocks.com/index.php?id=66&tx_critic[notule]=207681&cHash= 89768308ff • Pierre Murat, ‘Les Méduses: Film israélo-français de Etgar Keret, Shira Geffen. Télérama 8/09/2007, www.telerama.fr/cine/film.php? id=304157&onglet=critique • Alissa Simon, ‘Jellyfish.’ Variety 23/05/2007. www.variety.com Hamlet • nl.wikipedia.org/wiki/Hamlet • www.compusmart.ab.ca/hamlet/act2sc1.htm: integrale tekst • Amanda Mabillard, ‘Shakespeare's Ophelia.’ Shakespeare Online 10/12/2000, www.shakespeare-online.com/opheliachar.html
31
32
Surrealisme • nl.wikipedia.org/wiki/Surrealisme • Cathrin Klingsöhr-Leroy, Surrealisme, Taschen, 2006. • www.surrealisme.nl/style/surfra.htm
33
Lesbrief voor de leerlingen Op de volgende pagina is een lesbrief voor de leerlingen toegevoegd. Daarop staan een aantal trefwoorden, citaten en vragen die met de film te maken hebben. Deze vormen een leidraad voor de leerlingen tijdens de verwerking.
34
Lesbrief Feedback! We horen graag je reactie op de film, de bespreking en lesmap. Ga je de film bekijken tijdens Filmfestival Open Doek, dan kan je je mening kwijt op het kaartje dat je krijgt na de voorstelling. Alvast bedankt!
“The characters wander like jellyfish, without being able to exercise any form of control over their lives, shunted here and there by mysterious, submarine currents.”
Waardoor wordt de bizarre, surreële sfeer in de film bepaald?
“A ship inside a bottle cannot sink or collect dust. It’s nice to look at and floats on glass.”
“Alle personages zijn min of meer ‘vermist’. Ze wachten tot ze door iemand gevonden worden.” Ga je hiermee akkoord?
De regisseurs: “The sea provides a common denominator, a collective subconscious, a space in which each of the characters can come face to face with himself or herself.” Waarom is de ijsjesverkoper zo belangrijk voor Batya?
35
36
