Film en educatie... ... in het vertoningscircuit van Lessen in het Donker, in het kader van Filmfestival Open Doek, een workshop verzorgd door Jekino, een film in de klas... Film kreeg een plaats in het lessenpakket van heel wat scholen en wij zorgen graag voor een goede programmatie en pedagogische omkadering. We maken jaarlijks een pittige selectie van een 30-tal films uit het afgelopen seizoen, organiseren op heel wat plaatsen vertoningen en zorgen voor kant en klare lesmappen voor een boeiende verwerking in de klas. Daarbij spelen we in op de eindtermen en ontwikkelingsdoelen. In elke lesmap wordt aandacht besteed aan een filmtechnische en inhoudelijke benadering van de film en leggen we de focus op één filmterm. We stimuleren jullie graag om de film met een frisse blik te bekijken.
www.lesseninhetdonker.be
Inhoudstafel Filmfiche
4
Regie & productie
6
Eerste indrukken van de leerlingen
8
Verhaallijn & personages
9
Het juiste beeld van Iran?
21
Focus: een autobiografisch scenario
25
Andere filmaspecten
33
Bibliografie
38
Lesbrief voor de leerlingen
40
www.opendoek.be
www.jekino.be
FEEDBACK! We horen graag je reactie op de film, de bespreking en lesmap. Ga je de film bekijken tijdens Filmfestival Open Doek, dan kan je je mening kwijt op het kaartje dat je krijgt na de voorstelling. Alvast bedankt!
2
Doelgroep PERSEPOLIS: vanaf 13 jaar
FILMFICHE Kopieer de filmfiche op de volgende pagina voor je leerlingen. Zo zijn ze meteen goed voorbereid op de voorstelling. Ook voor je collega’s die de leerlingen vergezellen, kan het een handige leidraad zijn.
3
Filmfiche KORTE INHOUD De animatiefilm PERSEPOLIS vertelt het ware levensverhaal van Marjane Satrapi. Zij wordt geboren in het Iran van 1969. Wanneer ze acht jaar oud is, breekt een revolutie uit. Opgewonden volgt Marjane deze spannende gebeurtenissen. Het regime van de sjah wordt omvergeworpen. In de plaats komt een verschrikkelijk streng islamitisch bewind. Plots moet Marjane een hoofddoek dragen en mag ze niet meer naar popmuziek luisteren. Maar Marjane legt zich niet zomaar neer bij deze nieuwe wetten. Ze protesteert op alle mogelijke manieren en blijft hopen op een ommekeer in haar vaderland. Voor haar eigen veiligheid sturen Marjanes ouders hun dochter uiteindelijk naar Europa. Maar ze heeft heimwee…
“Talloze momenten van monumentale vervreemding grijpen naar de keel en doen ze inzien dat ‘allochtoon zijn’ net iets meer betekent dan ‘komen profiteren in een ander land’. Of hoe een zwart-witteken-film allesbehalve zwart-wit is!” STEVEN TUFFIN IN ZONE 02
TECHNISCHE KAART Frankrijk / 2007 / 95’ / Engelstalige versie met Nederlandse OT Geschreven en geregisseerd door: Marjane Satrapi en Vincent Paronnaud Art director: Marc Jousset Stemmen: - Marjane (als tiener en volwassene): Chiara Mastroianni - Moeder: Catherine Deneuve - Vader: Sean Penn - Oma: Gena Rowlands - Oom Anouche: Iggy Pop
FILMPRIJZEN Na de première van PERSEPOLIS tijdens het Filmfestival in Cannes 2007, kreeg de film een 17 minuten durende staande ovatie van het publiek. De film ontving dan ook de Prijs van de Jury tijdens datzelfde festival.
DE PERS OVER PERSEPOLIS
4
“Wat van PERSEPOLIS zo’n geslaagde film maakt, is – behalve de eenvoudige, maar mooie zwart-wit animatie en de soepele cameravoering – de even originele, oneerbiedige als verfrissende verteltoon, vol ondeugende grapjes.” JAN TEMMERMAN OP WWW.VRTNIEUWS.NET, 26/06/2007
VÓÓR JE NAAR DE FILM VERTREKT… PERSEPOLIS is de verfilming van de gelijknamige en zéér succesvolle autobiografische strip van Marjane Satrapi. Dezelfde Iraanse dame, die intussen al dertien jaar in Frankrijk woont, heeft de productie van de animatiefilm geleid. Niet alleen de historisch-politieke feiten, maar ook de persoonlijke belevenissen in de film zijn in werkelijkheid zo gebeurd. De film heeft het over best zware thema’s als identiteit, integriteit, verzet, heimwee, eenzaamheid, volwassen worden, relaties, enz. Toch zijn de makers erin geslaagd dat op een heel luchtige manier aan te pakken. Het verhaal wordt met veel humor en zelfspot verteld. Marjane Satrapi:”Ik vind dat het niet zo kan zijn dat een hele natie [Iran] wordt veroordeeld vanwege de misstappen van een paar extremisten. Precies daarom was het maken van PERSEPOLIS voor mij zo belangrijk.”
5
Regie & productie MARJANE SATRAPI Marjane is de hoofdfiguur van de film PERSEPOLIS, die haar ware levensverhaal in beeld brengt. Haar persoonlijke relaas (van een zesjarig kind tot een jongvolwassen vrouw), dat sterk verweven is met de politieke geschiedenis van Iran, kun je lezen in het hoofdstuk ‘Verhaallijn en personages’. De levensgeschiedenis van Marjane eindigt in de film wanneer ze op 24-jarige leeftijd besluit om definitief haar thuisland Iran te verlaten. Ze verhuisde toen voorgoed naar Frankrijk. In Straatsburg volgde ze een opleiding in de plastische kunsten, meer bepaald illustratie. Later ging ze in Parijs wonen. Daar kwam ze in contact met andere tekenaars, die haar introduceerden in het ‘Atelier des Vosges’ – een kunstenaarsstudio die beroemde striptekenaars bijeenbracht. Toen ze hen haar levensverhaal vertelde, moedigden de andere tekenaars haar aan er een autobiografisch stripverhaal van te maken. In 2000 schreef ze uiteindelijk het eerste deel van ‘Persepolis’. Deze strip was meteen uitzonderlijk succesvol. Er zouden nog drie delen volgen. Over de boeken schreef Steven de Foer in Het Volk:”Met zijn prachtige naïeve tekeningen, onderhoudende anekdotes en perfecte dosering van poëzie, drama en humor werd de reeks een fenomeen.” Behalve ‘Persepolis’ schreef Marjane Satrapi ook enkele kinderboeken (o.a. ‘Les Monstres n’aiment pas la lune’ 2001). Verder tekende ze nog een aantal andere strips, waaronder ‘Broderies’ (2003), ‘Poulet aux prunes’ (2004) en ‘Le soupir’ (2004). Intussen woont Marjane nog steeds in Frankrijk en is ze gehuwd met een Zweedse man. Toch voelt ze zich nog steeds sterk verbonden met Iran:”La France est comme ma femme et l’Iran comme ma mère. Ma mère, même si elle est folle et hystérique, n’empêche que c’est ma mère. Ma femme je l’ai certes choisi mais je peux la tromper, divorcer ou faire un enfant avec une autre femme en cachette.”
6
Waarom maakte Marjane PERSEPOLIS? “It’s first and foremost a film about my love for my family. If Western audiences end up considering Iranians as human beings, not as
abstract notions like ‘Islamic fundamentalists,’ ‘terrorists,’ or the ‘Axis of evil,’ then I’ll feel like I’ve done something.” Vandaar ook dat de schrijfster zo blij was met het succes van PERSEPOLIS in de V.S. In dit land, dat de oorlog heeft verklaard met het Midden-Oosten en waar men bang is van Iran als onderdeel van de ‘as van het kwaad’, moeten de mensen weten wie ze eigenlijk hun vijand noemen. De strip PERSEPOLIS staat in veel Amerikaanse scholen en universiteiten op het programma als verplichte literatuur. Tegenwoordig geeft Marjane Satrapi daar ook regelmatig lezingen. Zelf ziet ze het beeld dat Amerikanen van haar hebben langzaamaan opklaren:”Dans les premières années, quand j’allais faire le book tour, il y avait une partie de curieux qui venaient voir l’image de l’axe du mal, la personne qui représentait l’axe du mal et puis maintenant après des années, on me parle beaucoup de l’art, de la culture, des choses qui m’intéressent un peu plus.”
VINCENT PARONNAUD Het was pas toen Marjane in contact kwam met Vincent Paronnaud dat ze zin kreeg om van haar strip PERSEPOLIS een film te maken. Hun tekenstijl is heel verschillend, maar hun visie en werkwijze bleken perfect complementair. Terwijl Marjane eerder een zwaar psychologisch drama zou maken, neigt Vincent meer naar snelle actie. Het resultaat werd een mix van de twee. Paronnaud is een figuur uit de Franse underground stripscene. Men kent hem daar beter onder het pseudoniem ‘Winshluss’. Met zijn zwarte humor en zijn bijzondere gevoel voor het marginale, immorele en bloederige tekende hij o.a. ‘Super Negra’ en ‘Smart Monkey’. Samen met Cizo is hij ook de bedenker van Monsieur Ferraille en maakte hij het kortfilmpje RAGING BLUES. Vincent Paronnaud is ook muzikant. Hij speelt gitaar bij de rockgroep Shunatao, die veel jazz-, blues- en elektro-invloeden heeft. Op http://www.mrhyde.fr/realisateur.php?lang=fr&idCategorie= 3&realisateur=97 kun je een fragmentje bekijken van de kortfilm RAGING BLUES. Je merkt meteen dat de manier om contrast aan te brengen d.m.v. verschillende grijseffecten dezelfde is als in de film PERSEPOLIS.
7
Reacties verzamelen bij de leerlingen KIJKOPDRACHT Vóór je naar de film vertrekt, kun je de leerlingen onderverdelen in kleine groepjes. Elk groepje moet in het bijzonder letten op één filmaspect. Hun kijkplezier mag er zeker niet door gestoord worden. Ze moeten dus niets noteren tijdens de film. Bedoeling is alleen hen aan te sporen aandachtig te zijn en de nabespreking te vergemakkelijken. Mogelijke aandachtspunten : - Let op de openingsscène. Hoe worden we het verhaal binnengeleid? - Marjane als zesjarige: hoe reageert zij op de opstanden op straat en op de heldenverhalen in haar omgeving? - Welke fundamentalistische wetten werden er zoal ingevoerd na de revolutie? - Welke raad geeft oma mee aan Marjane? - Probeer enkele scènes te onthouden waarin de muziek belangrijk is. - Let op je medeleerlingen: bij welke scène wordt er het hardst gelachen?
DE EERSTE INDRUKKEN VAN DE LEERLINGEN - Vond je het een goeie film? Waarom wel/niet? - Was de film wat je ervan verwachtte? - Was de film soms grappig? Wanneer? - Heb je herkenbare situaties gezien? - Welke scène zal jou het langst bijblijven, denk je? - Zou je deze film aanbevelen aan je vrienden? En aan je ouders?
8
Verhaallijn & personages In PERSEPOLIS zie je tegelijk het persoonlijke verhaal van Marjane en een stukje geschiedenis van de natie Iran.
MARJANE EN HAAR FAMILIE Marjane In de loop van het verhaal zien we Marjane opgroeien van een zesjarig kind tot een volwassen vrouw. ALS KIND Marjane is een energiek, onbezorgd, eigenzinnig en intelligent kind, al is ze soms wat brutaal. Ze groeit op in een modern gezin, bij ouders die haar heel wat vrijheid geven. Als achtjarig kind volgt zij de revolutie in haar omgeving met grote belangstelling en opwinding. Natuurlijk is ze nog te jong om precies te begrijpen wat er aan de hand is. Doordat ze blootgesteld wordt aan verschillende invloeden, doet of zegt ze wel eens vreemde dingen. Ze vindt het bijvoorbeeld geweldig dat haar oom Anouche negen jaar in de gevangenis heeft gezeten: “Negen jaar! Nog meer dan Laly’s vader!” Ook wil ze per se met haar ouders mee gaan betogen, terwijl ze niet beseft waartegen ze dan wel protesteren. Even later zegt ze dan ook tegen haar vader: “De koning is door God uitverkoren. Dat zegt de juf, en God zelf. Het staat op de eerste pagina van mijn geschiedenisboek.” Wat ze niet weet is dat de revolutie waaraan haar ouders deelnemen, juist gericht is tégen die koning. Omdat ze de situatie nooit helemaal goed kan inschatten, uit ze haar enthousiasme soms op een ‘foute’ manier. Zo wil ze met enkele vriendjes Ramine een lesje gaan leren omdat zijn vader lid was van de geheime dienst van de sjah (die intussen uit Iran is verdreven). De martelpraktijken waarover ze gruwelijke verhalen hoort vertellen door enkele vrienden van haar ouders, wil ze zelf ook wel eens uittesten. Deze kinderlijke onwetendheid zorgt vaak voor hilarische scènes in de film. Op haar tiende krijgt een fundamentalistisch islamitisch regime het voor het zeggen in Iran. Plots moet ze op school een hoofddoek dragen. Wanneer het Irakese leger in Iran binnenvalt (anno 1980), reageert
9
Marjane aanvankelijk heel strijdvaardig en vaderlandslievend. Tegelijk spot ze met de herdenking van de oorlogsmartelaren op school, waarbij de leerlingen zichzelf op de borst moeten slaan.
10
ALS PUBER Steeds meer rebelleert Marjane tegen de strikte regels van de islamitische republiek. Ze draagt ‘foute’ kleren, gaat naar illegale feestjes en luistert naar muziek die verboden is (Michael Jackson, Kim Wilde en Iron Maiden). Om haar te behoeden voor een arrestatie of andere moeilijkheden met de fundamentalistische regering, sturen haar ouders haar naar Wenen, Oostenrijk. Als veertienjarig meisje moet ze daar in haar eentje zien te overleven. Eerst wordt ze opgevangen door een vriendin van haar moeder, maar na korte tijd al moet ze daar weg en gaat ze in een kostschool wonen, geleid door nonnen. Daar voelt ze zich alleen en gaat ze zich al snel vervelen. Haar lessen volgt ze op een Franstalige middelbare school. Gelukkig vindt ze na een tijdje toch aansluiting bij een groepje vrienden: een punker, twee wezen en een derde-wereldsympathisante. Ze vinden het wel stoer dat Marjane een revolutie en een oorlog heeft meegemaakt. Buiten de schooluren blijft ze echter heel eenzaam. Ook bij de streng christelijke nonnen blijkt ze niet vrij te zijn in haar ontplooiing. Na een ruzie wordt ze er dan ook weggestuurd. Daarna verhuist ze een tijdje van hot naar her. Intussen is Marjane zestien jaar oud. Ze is onzeker en dringend op zoek naar wat genegenheid. Nadat haar eerste vriendje Enrique homo blijkt te zijn, leert ze Markus kennen. Met hem is ze een tijdje samen, maar ze groeien geleidelijk uit elkaar. Wanneer ze hem betrapt met een ander meisje, raakt Marjane
op de dool. Ze leeft op straat en wordt met bronchitis opgenomen in het ziekenhuis. Beschaamd en wanhopig belt ze naar huis om te vragen of ze mag terugkeren naar Iran. ALS JONGVOLWASSEN VROUW Hoewel Marjane intussen de westerse levensstijl gewoon is, keert ze toch terug naar haar familie en naar de verdrukking in Iran. In het begin wil ze daar liever met rust gelaten worden. Ze moet haar eigen land opnieuw leren kennen en dat is nogal verwarrend. Een therapeut verklaart haar uiteindelijk formeel ‘depressief’. Na een mislukte zelfmoordpoging vindt Marjane nieuwe moed en trekt ze weer ten strijde. Op een feestje ontmoet ze Reza, met wie ze een relatie begint. Twee jaar later trouwt het stel, eerder uit noodzaak; als ongehuwd koppel kunnen ze zich namelijk niet tonen op straat of kunnen ze samen geen appartement huren. Intussen studeert Marjane in Teheran aan de kunstenfaculteit. Het bestuur van de universiteit is streng islamitisch, maar het klimaat is toch vrij ontspannen. Marjane voelt zich al vanaf de trouwdag gevangen in haar relatie. De partners maken steeds meer ruzie en uiteindelijk beslissen ze te scheiden. De beklemmende sfeer in Iran en de kleingeestige mentaliteit van de mensen doen haar beslissen om definitief uit te wijken naar het liberalere Europa. Als vrijgevochten jonge vrouw vertrekt Marjane op haar vierentwintigste naar Frankrijk.
Het verhaal wordt volledig gedragen door Marjane en haar eigenzinnige kijk op haar omgeving. Al wat wij zien, is dus gekleurd door haar gevoelens en die verschillen nogal van tijd tot tijd. Dat is niet zo vreemd aangezien we deze dame volgen gedurende bijna twintig jaren in haar jonge leven. Als kind is ze enthousiast, maar heel onwetend. Later is ze vaak opstandig of brutaal, maar soms ook heel eenzaam en onzeker. Op een bepaald moment is ze zelfs depressief. Het lijkt erop dat Marjanes leven enorm wordt beïnvloed door haar omgeving: familie, politieke gebeurtenissen, opleiding, vrienden, enz. Keer op keer worden haar dromen onmogelijk gemaakt en verloopt haar leven niet zoals ze het gehoopt had. Je kunt het verhaal beschouwen als een ‘Bildungsfilm’. In dit soort verhaal wordt de innerlijke en geleidelijke groei van een personage verteld, tot een evenwicht, een soort ideale levenshouding is bereikt.
11
De ouders van Marjane Het is voor een groot deel te danken aan haar ouders dat Marjane kon worden wie ze is. Als progressieve intellectuelen gaven ze hun dochter een vrije opvoeding en namen ze met veel overtuiging deel aan de Iraanse Revolutie van 1978-1979. Vanzelfsprekend zijn ze bezorgd over hun dochter die tegen het gezag rebelleert. Enerzijds willen ze niet dat Marjane iets overkomt, anderzijds willen ze haar protest tegen de hypocrisie niet afremmen. Uiteindelijk beslissen ze dan ook om hun dochter naar Europa te sturen, waar ze op een veel vrijere manier volwassen kan worden. Wanneer Marjane – terug in Iran – trouwt, hebben ze daar al meteen hun twijfels bij. Ze zouden liever zien dat hun dochter een zelfstandige, strijdbare vrouw wordt. Door te huwen lijkt ze zich echter neer te leggen bij een onderdanige, onvrije positie. Uiteindelijk zijn ze trots wanneer hun dochter alleen naar Europa vertrekt.
12
Oma Marjanes oma heeft een bijzonder sterke persoonlijkheid. Ze heeft in haar leven al heel wat doorstaan en lijkt van niks bang te zijn. Zonder vrees doet ze politiek incorrecte en crue uitspraken. Op die manier heeft ze ook een heel grote invloed op haar kleindochter. Ze geeft haar vaak wijze raad en duldt geen moedeloosheid of onderdanigheid van haar familieleden, zeker niet van de intelligente Marjane. Volgens deze sterke vrouw is het ongelooflijk belangrijk trouw te blijven aan jezelf. Je moet altijd voor je vrijheid en integriteit vechten. Daarvoor mag je nooit de goedheid van onschuldige mensen misbruiken. Verder is er iets bijzonders met de borsten van deze ferme madame: die zijn zo stevig en rond doordat ze ze tweemaal daags in een kom ijskoud water dompelt. Bovendien geuren ze ook heerlijk door de verse jasmijnbloempjes die ze ’s morgens in haar beha steekt.
MOGELIJKE VRAGEN VOOR DE LEERLINGEN OM HET VERHAAL TE RECONSTRUEREN - Op welke plaatsen speelt het verhaal zich af? - Weet je welke periode de film beslaat? - Wie waren de belangrijkste personages? - Welke probleemsituaties moest het hoofdpersonage, Marji, zoal doorstaan? NOG ONDUIDELIJKHEDEN? - Zijn er dingen in de film die je niet zo goed begrepen hebt? - Denk je dat je meer achtergrondinformatie nodig hebt om het hele verhaal te begrijpen? Misschien over de Iraanse cultuur of geschiedenis… - Waarover wil je nog meer weten? Misschien hebben andere leerlingen zaken gezien die jou ontgaan zijn. Samen kan je wellicht het hele verhaal begrijpen. Zo niet, dan kan je nog altijd raad vragen aan een leerkracht. OVER DE PERSONAGES - Hoe zou je het karakter van Marjane omschrijven? > introvert of extravert? > gehoorzaam of rebels? > depressief of vrolijk? > leergierig of ongeïnteresseerd? > opvliegend of altijd rustig? - Kun je de persoonlijke ontwikkeling van Marjane schetsen? > Wat voor achtjarig meisje is ze? Wat zijn op dat ogenblik haar dromen en wie zijn haar helden? > Verandert ze nadat de islamitische republiek geïnstalleerd wordt? > Waarom wordt Marjane door haar ouders weggestuurd naar Europa? > Hoe voelt ze zich in Wenen? > Waarom keert ze uiteindelijk terug naar Iran? > Wat denkt Marjane over het Iran waarin ze terechtkomt? > Welke beslissing neemt ze op het einde van de film? - Wat voor band heeft Marjane met haar ouders? En met haar oma? - Herinner je je welke raad Marjanes oma haar wil meegeven? - Hoe reageert de oma wanneer Marjane haar vertelt dat ze waarschijnlijk gaat scheiden van Reza?
13
- Op haar veertiende werd Marjane in haar eentje naar Wenen gestuurd. Hoe reageert zij daar zelf op? Hoe zou een gemiddelde veertienjarige daarop reageren, denk je? - Begrijp je dat Marjane terugkeert naar Iran? Of vind je dat een domme beslissing? - Marjane Satrapi vertelt haar levensverhaal met veel zelfspot. Kun je enkele voorbeelden geven?
DISCUSSIE: VERZET TEGEN GEZAG - Marjane verzet zich voortdurend tegen de regels die haar worden opgelegd. Hoe doet ze dat? Vind je dat verzet terecht? - Ga je zelf soms creatief om met opgelegde regels? Bv. afspraken met je ouders of kledingvoorschriften op school. Kun je een voorbeeld geven? - Wat vind je van het schoolreglement? Is dat ‘aanvaardbaar’? - Heb je soms het gevoel dat jouw persoonlijke ontwikkeling gehinderd wordt door regels die anderen je opleggen? - Als je het niet eens bent met een regel, laat je dat dan merken? Op welke manier? - Is dat protest altijd redelijk, of gebeurt het dat je achteraf toch het nut van een bepaalde regel ziet? Zijn strenge regels nodig? Lotte Beckers publiceerde in De Morgen van 28/08/2007 een artikel over een controverse in Amerika: “Verbod op baggy pants verdeelt Atlanta”. In de Amerikaanse staat Georgia heeft men een wetsvoorstel ingediend dat baggy pants uit het stadsbeeld moet weren. Jongeren die zich met laaghangende broek op straat begeven, riskeren een boete. Ook zichtbare strings zouden uit den boze zijn. - Wat denk je daarvan?
GOD EN MARX
14
De kleine Marjane voert regelmatig gesprekken met god, op een wolkje. In een bepaalde scène zien we god vergezeld van Karl Marx. Volgens Marjane lijken de twee heren sterk op elkaar, alleen is Marx’ haar net iets beter geknipt. In werkelijkheid is Marx echter een befaamde atheïst. Hij noemde godsdienst ‘opium voor het volk’ en bedoelde daarmee dat god slechts een troostmiddel is voor een volk dat in ellende moet leven.
God wordt volgens Marx gebruikt als middel om de onderdrukte klassen zoet te houden. De kleine Marjane zou dat kunnen weten, aangezien ze boeken leest over het ‘dialectisch materialisme’. Dat is een filosofische theorie (een combinatie van de visies van Marx en Hegel) die stelt dat de geschiedenis volledig bepaald wordt door sociale, economische en politieke strijd. In de film zie je hoe Marjane zich bewust is van het klassenonderscheid in Iran. Haar vader rijdt met een Cadillac, terwijl de meeste gezinnen te arm zijn om zich een auto te kunnen veroorloven. Wanneer Marjanes vader ontdekt dat de meid verliefd is op de buurjongen, wordt hij kwaad met de woorden: “In dit land moet je omgaan met mensen van je eigen sociale klasse.” En dat terwijl hij toch duidelijk linkse, communistische sympathieën heeft. Marjane geeft commentaar op deze hypocrisie en zegt over het voorval met de huishoudster: “We waren dan misschien niet van dezelfde sociale klasse, we lagen toch in hetzelfde bed.” Om deze sociale onrechtvaardigheid te bestrijden, wil Marjane profeet worden. Enkele van haar regels luiden: iedereen heeft recht op een auto, alle dienstmeisjes moeten met de anderen eten en oude mensen mogen niet lijden.
15
EEN VLEUGJE IRAANSE GESCHIEDENIS IN DE FILM De 20e-eeuwse geschiedenis van dit eeuwenoude rijk speelt een belangrijke rol in het leven van Marjane en haar familie.
PERSEPOLIS Vroeger werd Iran in het Nederlands ‘Perzië’ genoemd. In 1935 vroeg Reza Sjah echter aan alle naties om voortaan de lokale naam van hun land te gebruiken: Iran. Persepolis is de naam van een voormalige sacrale hoofdstad van Iran. Oorspronkelijk heette de stad Parsa, Persepolis is de Griekse naam en betekent ‘stad van de Perzen’. De oud-Perzische vorsten Darius en Xerxes bouwden hier hun magnifieke paleizen in de 5e en 6e eeuw v.C. Tijdens het sacrale nieuwjaarsfeest namen zij er de geschenken in ontvangst van hun 23 volken. In 330 v.C. werden de paleizen geplunderd door Alexander de Grote. De ruïnes liggen in het huidige Zuid-Iran.
Pahlavi dynastie
16
Tot 1923 stond de eeuwenoude Quajar dynastie aan het hoofd van Iran. De laatste keizer uit dit geslacht werd afgezet toen de militair Reza Pahlavi een staatsgreep pleegde en zichzelf uitriep tot sjah. Deze officier werd sterk gesteund door de Engelsen, die in ruil het recht kregen om in Iran te boren naar aardolie. Reza Sjah installeerde een seculiere militaire dictatuur, naar het voorbeeld van Atatürk. Hij moderniseerde het onderwijs en koos resoluut voor een westerse koers. Voor oosterse normen was Iran destijds een progressief land. In 1949 deed Reza Sjah troonsafstand ten voordele van zijn zoon Mohammed Reza. Tijdens de jaren ’70 – de prille kinderjaren van Marjane – was sjah Mohammed Reza Pahlavi aan de macht in Iran. Hij leidde het land als een dictator en voerde een nadrukkelijk pro-westers beleid. Hij legde een aantal snelwegen aan en bouwde luxehotels. Het merendeel van de Iraanse bevolking bleef echter arm en ongeletterd.
WAT ZIEN WE HIERVAN IN PERSEPOLIS? - De keizer die in 1923 werd verdreven, was de vader van Marjanes opa. Marji’s grootvader werd door Reza Sjah benoemd tot premier. Later kreeg hij sterke communistische sympathieën en werd hij dus regelmatig opgesloten in de gevangenis. De oma van Marjane leefde dus met de voortdurende vrees dat haar echtgenoot gearresteerd zou worden. Ook de moeder van Marjane herinnert zich de angst en de gevangenisbezoeken bij haar vader. - De ouders van Marjane hebben een duidelijke mening over de staatsgreep die Reza Sjah in de jaren ’20 pleegde. De sjah was volgens hen slechts de speelpop van de Amerikanen en Engelsen die gebrand waren op de grote olievoorraden in Iran.
Iraanse Revolutie en Islmatische Republiek In 1978 – Marjane is dan een achtjarig meisje – ontstond er grote onrust in de straten van de Iraanse steden. De mensen kwamen om verschillende redenen in opstand tegen de sjah. Velen, onder wie de geestelijken, waren het beu ‘de vuilbak van het Westen’ te zijn. In plaats van overal Ikea en Coca Cola, wilden ze hun Iraanse eigenheid meer tevoorschijn halen. Anderen hadden vooral problemen met de tirannieke stijl van de sjah. Zij wilden een democratie installeren. Op 16 januari 1979 vluchtte de sjah uiteindelijk weg uit Iran. Intussen had de Iraanse imam Khomeini zich opgeworpen als gemeenschappelijk voorbeeld voor de opstandige studenten, liberalen, communisten en geestelijken. Hij richtte zich tot zijn landgenoten met toespraken die hij opnam in een dorpje in de buurt van Parijs, waar hij in ballingschap leefde. Op 1 februari keerde Khomeini naar zijn vaderland terug. Hij sprak het volk aan met zijn anti-Amerikaanse en anti-dictatoriale houding. Terwijl hij deed alsof hij voor vrijheid stond, begon hij al vrij snel de pluralistische revolutie om te vormen in een streven naar absolute macht voor de geestelijkheid. In april 1979 werd de ‘Islamitische Republiek Iran’ uitgeroepen, met de steun van het grootste deel van de bevolking. Met een meerderheid in de grondwetgevende
17
vergadering konden de fundamentalisten een radicaal-islamitische grondwet doordrukken. Deze tweede fase van de omwenteling wordt de ‘Islamitische Revolutie’ genoemd. Khomeini beschouwde zichzelf als vertegenwoordiger van God op aarde en kende zichzelf dan ook een zeer grote macht toe. Geleidelijk aan verbood deze nieuwe tiran een aantal linkse partijen, maar ook een islamitisch-soennitische beweging. Wie tegen het beleid van Khomeini en de zijnen durfde protesteren, werd hardhandig de mond gesnoerd. In de islamitische republiek waren vrouwen – op straffe van gevangenneming – verplicht een sluier te dragen. Het dragen van kleding met korte mouwen werd voor iedereen verboden.
18
WAT ZIEN WE HIERVAN IN PERSEPOLIS? - Marjanes ouders nemen veelvuldig deel aan de betogingen tijdens de Iraanse Revolutie. Hoewel dat verboden is, fotografeert haar vader de gebeurtenissen. Precies op de dag dat Marjane zelf mee de straat op mag, worden de protesten op een bloedige manier gestopt. Er vallen vele doden. Later ging men die dag ‘zwarte vrijdag’ noemen. - Kort nadat de sjah uit Iran vertrok, werden veel politieke gevangenen vrijgelaten, o.a. Siamak, Mohsen en oom Anouche (Marji’s grote held!). Na de installatie van de islamitische republiek, worden zij opnieuw gearresteerd en geëxecuteerd. - Na de revolutie willen Marjane en haar vriendjes de aanhangers van de verjaagde sjah straffen. Met spijkers tussen hun vingers gaan ze Ramine achterna omdat ze gehoord hebben dat diens vader lid was van de Savak, de geheime dienst van de sjah. - Ayatollah Khomeini wordt in de film nergens bij naam genoemd, maar de gevolgen van de islamitische omwenteling zijn wel overal te merken in Marjanes omgeving. Er zijn strikte kledingvoorschriften: een hoofddoek is verplicht en er mogen geen vrouwelijke vormen te bespeuren zijn. Marjane wordt bijvoorbeeld berispt door enkele ‘wachters van de revolutie’ (mullahs): wanneer ze loopt om haar bus nog te halen, maakt haar achterwerk zogenaamd ‘onzedige bewegingen’. Om naar de muziek van Michael Jackson, Kim Wilde en Iron Maiden te luisteren, moet ze op de zwarte markt cassettes kopen. Haar ouders smokkelen ook enkele verboden posters het land binnen. Feestjes zijn strikt verboden, maar worden toch in het geheim georganiseerd, met zelf gedistilleerde alcohol. Op de kunstacademie moeten de studenten een ‘naaktmodel’
tekenen dat volledig gesluierd is. Als ongehuwd stel kunnen Marjane en Reza niet samen op straat verschijnen. - Van november 1979 tot januari 1981 werd de Amerikaanse ambassade bezet door islamitische militanten, zodat niemand in Iran nog een visum kon krijgen voor V.S.
Iraans-Iraakse oorlog (1980-1988) Vlak na de Iraanse Revolutie viel het Irakese leger onder leiding van Saddam Hoessein Iran binnen. Gezien de relatieve chaos die nog in Iran heerste, dachten de Irakezen makkelijk de zuidelijke, olierijke provincies van Iran te kunnen bezetten. Tevens hoopte Saddam het overslaan van de islamitische revolutie naar zijn land tegen te gaan door Iran gezichtsverlies toe te brengen. De oorlog verliep echter niet zo vlot als hij had gehoopt. De Iraanse overheid stelde het gevecht voor als een religieuze oorlog. De ‘tirannieke’ Irakese soennieten moesten verslagen worden. Op die manier wist men de grote Iraanse bevolking te mobiliseren tot een totale oorlog. Tienduizenden Iraanse jongemannen stierven als gedwongen martelaar met ‘een sleutel voor het paradijs’ om hun nek. WAT ZIEN WE HIERVAN IN PERSEPOLIS? - Tijdens de Iraans-Iraakse oorlog wordt Teheran herhaaldelijk gebombardeerd. Telkens vlucht Marjane samen met haar familie naar de kelders van het appartementsgebouw waar ze wonen. Op een dag vindt Marjane het huis van de buren in puin. Eveneens door de oorlog worden de winkels in Iran onvoldoende bevoorraad en zijn de schabben daar grotendeels leeg. - De huishoudhulp barst in tranen uit bij het gezin van Marjane: haar zoon kreeg op school een plastic gouden sleutel. Er werd bij verteld dat als hij ging vechten en het geluk zou hebben te sterven, hij met deze sleutel toegang zou krijgen tot het paradijs.
19
MOGELIJKE VRAGEN VOOR DE LEERLINGEN Je kunt de leerlingen deze korte recente geschiedenis van Iran laten doornemen. Kunnen zij zich enkele elementen in de film herinneren waaruit de invloed van deze geschiedenis op Marjanes leven blijkt? Leerlingen kunnen ook op het internet op zoek gaan naar informatie over het Iran van de jaren ’70 en ’80. Zo zouden ze zelf moeten kunnen achterhalen welke historische gebeurtenissen in de film getoond worden. Volgende vragen kunnen daarbij helpen. - Wat is het doel van de protesten waaraan Marjanes ouders deelnemen in de jaren 1978 en 1979? Hoe noemt men deze revolutie? Wat was het resultaat ervan? - Waarom moeten vrouwen plots een hoofddoek dragen en wordt popmuziek verboden? - Hoe komt het dat de schabben in de supermarkt meestal half leeg zijn? - Teheran wordt regelmatig gebombardeerd. Marjane en haar familie gaan dan schuilen in de kelders. Welke oorlog is er aan de gang? - Waarom wordt Marjane naar Europa gestuurd in 1984? Je kunt proberen samen een ‘tijdlijn’ op te stellen met historische en persoonlijke gebeurtenissen uit de film. Je kunt als leerkracht zelf uitmaken welke gegevens je ter beschikking stelt en welke informatie de leerlingen zelf moeten zoeken. Bijvoorbeeld in dit soort schema. JAARTAL
20
HISTORISCH FEIT
TOELICHTING
GEVOLGEN VOOR MARJANE
Het juiste beeld van Iran? ONS BEELD VAN IRAN In het voorwoord bij de uitgave van haar Persepolis-strips in één band, schrijft Marjane Satrapi:”[In 1979 ontvluchtte de sjah Iran vanwege de islamitische revolutie.] Sinds die tijd wordt over deze oude en grootse beschaving hoofdzakelijk gesproken in termen van fundamentalisme, fanatisme en terrorisme. Als Iraanse vrouw die meer dan de helft van haar leven in Iran heeft doorgebracht, weet ik dat dit een buitengewoon vertekend beeld is. Dat is waarom het maken van PERSEPOLIS zo belangrijk voor me was. Ik vind dat het niet zo kan zijn dat een hele natie wordt veroordeeld vanwege de misstappen van een paar extremisten. Bovendien wil ik niet dat de Iraniërs die in de gevangenissen hun leven hebben gegeven voor het verdedigen van de vrijheid, die zijn gevallen in de oorlog tegen Irak, die hebben geleden onder verschillende onderdrukkende regimes, of die zich gedwongen zagen hun families en vaderland te ontvluchten, worden vergeten. Het is goed om te vergeven, niet om te vergeten.” In een reportage van het Nederlandse Llink gaat een journaliste met een cameraploeg op reis naar Iran. Zij omschrijft Iran als een land met twee gezichten. Enerzijds heb je de islamitisch-fundamentalistische politiek: het straatbeeld wordt beheerst door propaganda en de wet is gebaseerd op de streng islamitische sharia. Anderzijds heb je de gewone mensen, die heel vriendelijk en open zijn. Hoewel alcohol verboden is, worden er in het geheim zatte feestjes georganiseerd. Ongehuwde stelletjes mogen niet samen op straat lopen, maar hun ontmoetingen in het park worden oogluikend toegelaten. Terwijl op homoseksualiteit de doodstraf staat,
21
vertellen enkele Iraanse homo’s in de reportage heel open over hun geaardheid. Zie: http://www.llink.nl/Aflevering-Iran.805.0.html?&tx_veguestbook_pi1%5Bpointer%5D=2&tx_llprogramma_pi2%5Bafl_uid%5 D=429&cHash=00e629c47b
MENSENRECHTEN IN HET HEDENDAAGSE IRAN Een contemporaine geschiedenis van de situatie van de mensenrechten in Iran vind je op www.iranfuture.nl/Mensenrechten. html. Hieruit blijkt dat Iran vroeger een vrij progressief land was in vergelijking met de buurlanden. Vrouwen hadden stemrecht; religie en staat waren praktisch gescheiden. Daar kwam helaas verandering in toen Mohammed Reza Pahlavi alle macht naar zich toe trok in het jaar 1975.
22
Uit de volgende samenvatting van het Jaarboek Iran 2007 door Amnesty International blijkt hoe rechtsonzeker mensen daar nog steeds zijn. “De mensenrechtensituatie verslechterde, omdat de vrijheid van meningsuiting en vereniging van burgers steeds verder aan banden werd gelegd. Talloze politieke gevangenen, onder wie gewetensgevangenen, zaten gevangenisstraffen uit die hen in voorgaande jaren waren opgelegd na oneerlijke processen. Duizenden arrestaties werden verricht, veelal tijdens of na afloop van demonstraties. Mensenrechtenactivisten, onder wie journalisten, studenten en advocaten, werden willekeurig gedetineerd, zonder dat ze toegang hadden tot familieleden of rechtsbijstand. Marteling kwam veel voor, met name in voorarrest. Ten minste 177 mensen werden terechtgesteld, van wie ten minste vier jonger waren dan achttien jaar toen ze het misdrijf begingen; één van hen was zelfs jonger dan achttien op het moment van zijn executie. Twee mensen werden naar verluidt ter dood gebracht door steniging. Geseling, amputatie van ledematen en het uitsteken van ogen werden opgelegd als straffen voor vergrijpen. Het werkelijke aantal personen dat aan executies of lijfstraffen werd onderworpen lag vermoedelijk veel hoger dan de gerapporteerde gevallen.” (betreft informatie over 2006, het volledige rapport vind je op http://www.amnesty. nl/landen_jaarboek/18410)
Aangezien Marjane Satrapi het in haar werk vaak heeft over intolerantie en inperking van de vrijheid, is ze op een heel natuurlijke manier ambassadrice van de FIDH (Fédération International des Droits de l’Homme) geworden. CONTROVERSE: REACTIE OP PERSEPOLIS VANUIT IRAN De Iraanse regering was niet blij met de verfilming van een boek dat de intolerantie van het islamitische bewind – zeker tegen vrouwen – aanklaagt. Men beweert dat PERSEPOLIS “een onjuist beeld [schetst] van de resultaten en de verwezenlijkingen van de islamitische revolutie”. Vanuit Iran kwam dan ook veel protest tegen de selectie van de film op het Filmfestival van Cannes, omdat deze keuze “een politieke en zelfs anticulturele daad” zou zijn. “Islamophobia in Western drama started in France, and producing and highlighting the anti-Iranian film PERSEPOLIS in Cannes falls in line with Islamophobia,” zei Mehdi Kalhor, een culturele adviseur van de Iraanse regeringsleider Mahmoud Ahmadinejad. Het Franse ministerie van Buitenlandse Zaken heeft hierop geantwoord dat de selectie van PERSEPOLIS op het filmfestival een louter artistieke keuze is. Daaraan voegde men toe dat vrijheid van meningsuiting en artistieke creativiteit voor Frankrijk erg belangrijk zijn en dat de selectieheren van Cannes geen verantwoording verschuldigd zijn aan de overheid. Satrapi weigert deze controverse te voeden en geeft over de kwestie geen interviews aan Iraanse journalisten. Zij benadrukt dat de film in de eerste plaats over haar familie gaat. Met PERSEPOLIS wilde ze de Iraniërs juist een menselijker gezicht geven tegenover de hele wereld. Op die manier zou de Iraanse regering juist blij mogen zijn met haar film. (bron: Het Volk 24/05/2007 en De Morgen 24/05/2007) De strip ‘Persepolis’ van Marjane Satrapi is in vele talen vertaald, maar niet in het Farsi (de taal van Iran). Ook de gelijknamige animatiefilm wordt in Iran niet vertoond. Na een onderhoud met de Iraanse autoriteiten beslisten de organisatoren van het Bangkok International Film Festival (juli 2007 in Thailand) om de openingsfilm PERSEPOLIS te vervangen door een minder controversiële prent. Marjane legt in een interview uit waarom ze niet wil teruggaan naar Iran, zeker niet na deze controverse: “C’est parce que l’Iran c’est pas un état de loi et que je ne sais pas ce qui va arriver et c’est dans ce non savoir que je préfère ne pas entrer.”
23
MOGELIJKE VRAGEN VOOR DE LEERLINGEN - Wat voor beeld hebben jullie van Iran? Is dat beeld veranderd door de film? Als je beeld veranderd is, is dat dan ten goede of ten kwade? - Zou je graag zelf ’s een kijkje gaan nemen in Iran? Als je op reis zou gaan naar Iran, waaraan moet je dan zoal denken? Wat mag je zeker niet doen? Je kunt enkele voorbeelden halen uit de film, maar je kunt ook op zoek gaan naar tips op het internet. - Vind je dat een regering een film kan verbieden omdat ze vindt dat die een verkeerd beeld schetst van haar land? Vind je dat een regering überhaupt een film mag verbieden? - Noch de strip, noch de film PERSEPOLIS zijn uitgebracht in Iran. Waarom, denk je? - Volgens de Iraanse regering getuigt PERSEPOLIS van een ‘islamofobe’ houding. Begrijp je waarom ze dat vinden? Vind je dat ze gelijk hebben? Is het een film tégen de Iraanse cultuur? DISCUSSIE : CULTUURSCHOK Als ervaringsdeskundige heeft Marjane een uitgesproken mening over de zogenaamde ‘clash of cultures’: “Toutes ces conneries qu’on raconte sur le choc des cultures, tout ça c’est n’importe quoi, la preuve c’est Vincent et moi : lui c’est un homme, moi je suis une femme, il est français, je suis iranienne, finalement tout nous oppose et on se comprend, c’est une question d’intellect, de culture, à partir du moment où on comprend quelqu’un on s’en fout réellement d’où est ce qu’on vient.”
24
- Denk je dat Marjane Satrapi gelijk heeft met deze uitspraak? - Zou jij makkelijk kunnen wonen in een land met een andere taal en cultuur? - Zijn mensen die uit een andere cultuur komen volgens jou zo verschillend dat ze elkaar nooit kunnen begrijpen? Of is het cultuurverschil geen probleem? - Begrijp jij dat inwijkelingen uit hetzelfde land elkaar opzoeken en dat ze hun eigen cultuur niet zomaar loslaten?
Focus:
een autobiografisch scenario Voor een blik op het productieproces van deze animatiefilm surf je naar www.myspace.com/persepolislefilm. Daar vind je een vijftal korte filmpjes over de verschillende stadia in de productie: van de eerste potloodtekeningen op dunne blaadjes papier tot de opname van de geluidseffecten.
AUTOBIOGRAFISCHE STRIP DE GRAPHIC NOVEL Het stripgenre bestaat al erg lang. Tot enkele decennia geleden werd het echter bekeken als een genre van oppervlakkige verhaaltjes over superhelden à la Super- of Spiderman, vooral geschreven voor kleine jongetjes. Will Eisner deed in 1978 echter iets nieuws: hij ging een serieus filosofisch verhaal schrijven in stripvorm, ‘A Contract With God’. Toen hij een uitgever zocht voor zijn werk, was hij bang dat niemand geïnteresseerd zou zijn in een filosofische strip. Daarom bedacht hij de term ‘graphic novel’ voor zijn creatie. Plots waren gerenommeerde uitgevers wel geïnteresseerd. Sinds die tijd werd het stripgenre geleidelijk meer volwassen en werd het in stijgende mate serieus genomen. De strip ‘Maus’ van Art Spiegelman werd in 1992 zelfs bekroond met de prestigieuze Pulitzer Prize. Dit boek vertelt het waargebeurde relaas van Spiegelmans vader, die het slachtoffer werd van de Holocaust tijdens de Tweede Wereldoorlog. De nazi’s worden voorgesteld als katten, de joden als muizen. Sinds die tijd heeft men ingezien dat ook strips literatuur kunnen zijn. Tegenwoordig is de ‘graphic novel’ ongekend populair. Met de regelmaat van de klok verschijnen er literaire autobiografische strips. Craig Thompson vertelde in een strip het verhaal van zijn jeugd in een streng katholiek gezin en zijn eerste liefde. Onlangs schreef de Vlaamse Judith van Istendael een semi-autobiografische strip over haar relatie met een Togolese asielzoeker, getiteld ‘De maagd en de neger’. En Marjane Satrapi verwerkte haar leven in een stripreeks. ‘Persepolis’ wordt door velen beschouwd als het belangrijkste beeldverhaal sinds Art Spiegelmans legendarische ‘Maus’.
25
Je eigen leven prijsgeven De animatiefilm PERSEPOLIS is gebaseerd op de gelijknamige stripreeks. Daarin vertelt Marjane Satrapi haar ware levensverhaal. Tijdens het schrijven moest Marjane proberen zich haar hele leven te herinneren, ook de dingen die je liefst helemaal vergeet. Gelukkig noemt de schrijfster haar sterke geheugen als één van haar positieve eigenschappen. Noch de strip, noch de film bevat alle gebeurtenissen in Marjanes leven. Noodzakelijkerwijs moest ze een strenge selectie maken. Een mensenleven is ook geen echt ‘verhaal’. Er gebeuren enorm veel zaken, sommige van groot belang, andere van geen enkel. Heel veel is onsamenhangend en toevallig. In een boek of film daarentegen, verwacht je een verhaal dat zich geleidelijk ontwikkelt, dat een zekere structuur heeft die je als toeschouwer kunt volgen. Marjane Satrapi: “Peu importe l’histoire, au cinéma, un scénario devient une fiction, puisqu’on est obligé de construire une histoire, et dans la construction, il y a évidemment tricherie. Nous ne sommes pas en quête de la réalité, mais nous essayons de nous approcher le plus possible de la vérité. La réalité doit apparaître dans la presse, dans les journaux et aux informations,... Le cinéma est présent pour raconter de bonnes histoires et le plus précisément possible, et c’est ce que j’ai fait.” Uiteindelijk werd het verhaal geconstrueerd met een chronologische opeenvolging van anekdotes waarin telkens een persoonlijke gebeurtenis centraal staat die tegelijk iets universeels toont.
26
Het moet een vreemde situatie zijn om twee jaar lang te werken in een studio die behangen is met tekeningen van jezelf en je eigen familie. Je wordt steeds opnieuw geconfronteerd met je eigen geschiedenis. Daarom moest Marjane noodzakelijkerwijs een beetje afstand nemen van haar eigen verhaal. “The designers didn’t only reinterpret my drawings and my characters, but my face and life story. I even had my own corner in the studio, so you can imagine how I felt when I saw my face everywhere, in small, medium and large, as a little girl, a teenager, a young girl, a grown-up, front, back, profile, laughing, vomiting, crying etc. It was just unbearable! I had to say to myself: “it’s just a character.” It was the same for the other characters because their stories are also real. My grandmother of course, actually existed
and lived and died, as had my uncle. I couldn’t let emotion get in the way, or else it would have become intolerable for everyone. If they’d seen me with tears in my eyes, they wouldn’t have been able to continue with their work. We needed them to feel free so that they could do their best, so I had no choice but to talk about myself and the people in my life as fictional characters: “Marjane does this, her grandmother’s like that… “otherwise it would have been impossible. This doesn’t mean that at times I wasn’t overwhelmed by emotion, (notably the time when the designers were drawing my parents). It was only after the script was written that this story became fiction and went public. It wasn’t exactly me anymore, and yet, paradoxically, it was still me…” Marjane droeg haar strip ‘Persepolis’ op aan haar ouders. Op de eerste pagina schreef ze: “Voor mijn ouders, die altijd vertrouwen in mij hadden.” Toen zij het boek lazen, kwamen ze onverwacht een aantal dingen te weten over hun dochter die zij bewust verborgen gehouden had, vooral over de periode in Oostenrijk. Haar ouders waren dan ook behoorlijk geschokt en ongerust door wat ze lazen. Toen zij een bezoek brachten aan de tekenstudio waar men werkte aan de animatiefilm PERSEPOLIS, was het voor de tekenaars alsof Mickey Mouse ineens voor hun neus stond – aldus Marjane Satrapi.
27
MOGELIJKE VRAGEN VOOR DE LEERLINGEN - Lees jij wel ’s stripverhalen? - Wat voor verhalen worden daar meestal in verteld? - Ken jij animatiefilms die lijken op PERSEPOLIS? In welke zin verschilt deze van die andere films? - Is een animatiefilm geschikt om dit soort verhaal te vertellen? Of had je hetzelfde verhaal liever in live-action gezien? - Ken je andere waargebeurde strips? - Zou jij het fijn vinden om je hele leven openbaar te maken? - Zouden je ouders raar opkijken? Zouden ze nieuwe dingen over jou te weten komen? - Wat zou er zeker in een film over jouw leven moeten zitten? Zou het een tragisch / spannend / vrolijk / grappig verhaal zijn? - Marjane droeg haar autobiografische strip op aan haar ouders. Aan wie zou jij je autobiografie opdragen? - Is het niet heel ijdel om een boek, en dan ook nog een film over je eigen leven te maken? Maak een eenvoudige schets van je buur. Probeer met zo weinig mogelijk middelen een herkenbare beeltenis te maken. Je kunt ook een zelfportret proberen te maken. Een typisch detail kan de schets herkenbaar maken. Marjane had bijvoorbeeld een schoonheidsvlekje vlak naast haar neus. Iedere leerling kan ook een poging doen om een anekdote uit de gedeelde klasgeschiedenis met een korte strip te vertellen. Herinneren de anderen zich het getekende voorval nog? Je ontdekt het tijdens de tentoonstelling achteraf. Misschien is één van de korte strips wel geschikt voor publicatie in het schoolblaadje.
DE STRIP VERFILMD
28
Al bij de publicatie van het eerste deel van de Persepolis-reeks, was de strip een groot succes. Meerdere mensen hadden al laten horen dat ze het verhaal van Marjane wilden verfilmen. Zelfs uit Hollywood was een aanbod gekomen. Men wilde er een grootse productie van maken met beroemde acteurs: Jennifer Lopez als moeder en Brad Pitt als vader
van Marji. Maar dat vond zijzelf een wel heel waanzinnig idee. Als PERSEPOLIS al verfilmd zou worden, dan moest het een animatiefilm worden. Marjane legt uit waarom: “With live-action, it would have turned into a story of people living in a distant land who don’t look like us. At best, it would have been an exotic story, and at worst, a ‘Third-World’ story. The novels have been a worldwide success because the drawings are abstract, blackand-white. I think this helped everybody to relate to it, whether in China, Israel, Chile, or Korea, it’s a universal story.”
SCENARIO “Tegenwoordig wordt de term ‘scenario’ vooral in de context van de filmkunst gebruikt, waar hij slaat op de uitgeschreven tekst die alle gegevens voor de uiteindelijke verfilming bevat. Over het algemeen schetst het scenario het handelingsverloop, bevat het de dialoog, werkt het de emotionele ontwikkeling van de personages uit, beschrijft het de atmosfeer van de verschillende scènes en geeft het aanwijzingen over cameravoering, decor en belichting. In feite is scenario of script een verzamelnaam voor de verschillende stadia die een filmtekst doormaakt. In het Angelsaksische taalgebied maakt men een onderscheid tussen de termen ‘screenplay’, ‘shooting script’ en ‘filmscript’. ‘Screenplay’ is het scenario zoals dat door de schrijver werd opgesteld, ‘shooting script’ is de uiteindelijke tekst die voor de verfilming wordt gebruikt en ‘filmscript’ is een gedetailleerde beschrijving van de afgewerkte film. De term ‘draaiboek’ die ook als synoniem voor scenario gebruikt wordt, heeft een heel specifieke betekenis: het is de dag- en uurplanning van de filmdraaitijd.” (bron: Hendrik van Gorp e.a., Lexicon van literaire termen. Wolters Plantyn, 1998, p.196)
29
Van strip tot scenario Het lijkt een makkie: als je een strip wil verfilmen, kun je toch gewoon de striptekeningen gebruiken voor de animatiefilm! Het scenario heb je in feite al! In de praktijk blijkt het echter niet zo te werken. Een strip is een heel ander medium, met totaal verschillende eigenschappen: Een strip lees je op je eigen tempo, je kunt terugbladeren en even nadenken over wat je net hebt gezien. Een film gaat daarentegen razendsnel voort, je kunt hem niet even stilleggen. De relatie tussen beeld en tekst is ook heel anders. In een strip kan de auteur makkelijk wat achtergrondinfo meegeven. In een film moet alles ofwel visueel getoond, ofwel expliciet gezegd worden door een personage. Bij PERSEPOLIS heeft men dat gebrek van de film opgelost door het gebruik van voiceover (meer over deze techniek in het onderdeeltje ‘Stemmen’) Als je het boek gewoon zou omvormen tot film, zou dat extreem saai zijn. In de eerste plaats moest er dus een selectie gemaakt worden. Enkele emotionele of gewelddadige elementen die in de strip alleen maar geïnsinueerd worden, toont men dan weer openlijk in de animatiefilm. De filmmakers voegden ook een nieuw begin toe: we zien Marjane op de luchthaven, waar ze een sigaret rookt en terugdenkt aan haar onbezorgde kindertijd. Het is de enige scène in de film die ingekleurd is. Daarna wordt het levensverhaal van Marjane verteld aan de hand van een lange flash-back, steeds in zwart-wit.
30
“Marjane had told me that one Friday (Friday is the day for flights to Tehran), she was feeling so low that she went to the airport with the intention of leaving. She spent the whole day there, crying and watching the planes taking off. We thought it would be a great opening scene. It conveys a sense of distance, of nostalgia for the story. It was all the more obvious as the film was about exile…”
Een nieuwe tekenstijl Bovendien moest er een geschikte tekenstijl ontwikkeld worden. Ook dat is niet evident: de sobere zwart-wit tekenstijl van de strip is niet erg bruikbaar op het grote scherm. Het beeld zou dan veel te leeg en eentonig worden. Vincent Paronnaud kwam met het idee om veel grijstinten met speciale texturen en schaduweffecten te gebruiken en het decor gedetailleerder uit te werken. Vervolgens moesten er voldoende tekenaars gezocht worden die konden meewerken aan de animatie. Marjane Satrapi wilde immers dat de film volledig met de hand getekend zou worden, omdat ze zo houdt van de onvolmaaktheid van de menselijke hand. Computerbeelden zouden te glad, te perfect zijn voor het verhaal dat ze wilde vertellen. Als je weet dat er uiteindelijk 80.000 tekeningen nodig waren voor PERSEPOLIS, besef je dat daar een heel team van designers voor nodig is. Om ervoor te zorgen dat alle medewerkers dezelfde personages op dezelfde manier tekenen, worden er een groot aantal ‘modellen’ gemaakt, waarnaar iedereen moet teruggrijpen. Hier zie je bijvoorbeeld de verschillende mogelijke gelaatsuitdrukkingen van de kleine Marjane. GESTILEERD REALISME De makers van PERSEPOLIS omschrijven de gekozen tekenstijl als ‘gestileerd realisme’. Hoewel het een animatiefilm is, moesten de personages toch echte mensen van vlees en bloed lijken. Terwijl in veel tekenfilms de uitdrukkingen van de figuurtjes sterk overdreven worden, moesten die bij deze film juist subtiel realistisch zijn. Marc Jousset (coördinator van het animatieteam) vertelt dat het niet eenvoudig was om de juiste sfeer te vinden: “The narration had to be somewhat sombre and restrained, and I saw a lot of animators with too cartoonish of a style. It’s an animated film, but we wanted it to be rather realistic, as if it was being filmed live.” Bovendien wilde Marjane Satrapi dat de personages waarheidsgetrouw waren: haar moeder moest lachen zoals haar echte moeder lacht en de typische gebaartjes van haar oma moesten kloppen.
31
Om de animatie van Marjane zelf helemaal goed te krijgen, bedacht men een handig hulpmiddel voor de tekenaars: men liet de echte Marjane Satrapi haar rol in realiteit spelen. Zij speelde dus alle scènes met tekst, gebaren en gelaatsuitdrukkingen compleet. Die capriolen legde men vast met een camera. Op basis van die beelden konden de tekenaars dan aan de slag om een realistische, maar papieren Marji tot leven te wekken.
MOGELIJKE OPDRACHTEN VOOR DE LEERLINGEN Het zou heel interessant zijn om de strip ‘Persepolis’ te vergelijken met de film. - Je kunt de leerlingen in kleine groepjes laten ontdekken hoe verschillend beide media zijn. > In het boek krijg je meer achtergrondinformatie. > In de film worden sommige gebeurtenissen expliciet getoond, terwijl die in het boek alleen maar gesuggereerd worden (bijvoorbeeld de zelfmoordpoging van Marjane). > Als je een boek leest, kun je terugbladeren als je iets niet goed begrepen hebt. Dat lukt niet bij een film; die gaat gewoon door. - Ook de verschillen qua tekenstijl kunnen de leerlingen zo goed mogelijk proberen te omschrijven.
32
Het hoofdstuk ‘Moskou’ of de scène waarin Marjane Ramine een lesje wil leren, zijn zeer geschikt voor een vergelijking met de film. Ook de vergelijking van twee afbeeldingen op de vorige bladzijden kan al interessant zijn: Marjane verkondigt haar leer aan oma, eerst in stripversie, dan in filmversie.
Andere filmaspecten INSPIRATIE VANUIT DE FILMGESCHIEDENIS: Duits expressionisme en Italiaans neorealisme Marjane Satrapi beschouwt zichzelf heel erg als ‘post-war person’, aangezien ze acht jaar leefde tijdens de Iran-Irak oorlog. Ze voelt zich dan ook zeer verwant met de naoorlogse filmkunst die haar voorafging. Na de Eerste Wereldoorlog was Duitsland economisch helemaal uitgeput. Daardoor konden filmmakers het zich niet permitteren om films op locatie te draaien. Ze waren dus wel verplicht ongeveer alle scènes op te nemen in een studio, waar een beklemmende, ietwat lugubere sfeer het hele beeld zou gaan bepalen. De acteurs speelden heel overdreven en theatraal. Men gebruikte ook veel geometrische vormen in de overdadige decors en experimenteerde met de belichting, waardoor men een bijzondere zwart-wit esthetiek ontwikkelde. Deze filmstijl wordt ‘Duits expressionisme’ genoemd. DAS CABINET DES DR. CALIGARI (Robert Wiene 1920) wordt beschouwd als één van de eerste expressionistische films. Andere beroemde regisseurs uit deze stroming zijn Murnau (bv. NOSFERATU 1922 – zie afbeelding – en DER LETZTE MANN 1924) en Fritz Lang (bv. METROPOLIS 1926 en M 1931). Later namen sommige Hollywood films elementen van deze Duitse films over: men ging meer belang hechten aan de belichting (sterke schaduweffecten) en de miseen-scène (hoe alle elementen binnen het beeldkader ten opzichte van elkaar staan) om de film een sfeer van altijd sluimerende dreiging te geven. In Italië deed zich een gelijkaardige crisissituatie voor na de Tweede Wereldoorlog, maar daar reageerden regisseurs op een heel andere manier. Uit geldgebrek gingen ze gewoon op straat filmen met de lokale inwoners als acteurs. Dat resulteerde vaak in lange scènes van op grote afstand gefilmd. De verhalen waren heel realistisch en de omgeving had een grote invloed op de persona-
33
ges. Vaak speelden de films zich af in armoedige milieus waar de mensen zich nooit vrij voelden. Ze moesten vechten voor hun eigen vrijheid. Beroemde voorbeelden zijn de films van Rosselini (ROMA, CITTA APERTA 1945, GERMANIA ANNO ZERO, 1948), De Sica (SCIUSCIA 1946, LADRI DI BICICLETTE 1948) en Visconti (OSSESSIONE 1939, LA TERRA TREMA 1948) In beide stromingen vind je volgens Marjane Satrapi een bewonderenswaardige hoop bij deze mensen die een wanhopige oorlogssituatie hebben doorstaan. De bijzondere zwart-wit esthetiek heeft het werk van Satrapi sterk beïnvloed. Haar tekenstijl is meestal realistisch, maar grenst soms bijna aan het abstracte. De overdreven verhoudingen van de kleine Marji tegenover de enorme, bedreigende wachtsters van de revolutie doen bijvoorbeeld denken aan de esthetiek van het Duits expressionisme. Andere invloeden Uit GOODFELLAS (Scorsese 1990) haalde Marjane het gebruik en de toon van de voice-over: een stem (de spreker is op dat ogenblik buiten beeld) geeft duiding bij wat getoond wordt, vertelt het overkoepelende verhaal. Dezelfde film overtuigde Marjane ook van de kracht van een snelle, energieke montage. De film THE NIGHT OF THE HUNTER (Charles Laughton 1955) was dan weer een goed voorbeeld van hoe je een bedreigende sfeer creëert, bijvoorbeeld gebruikt voor de scènes in de schuilkelder tijdens de bombardementen. Als laatste inspiratiebron vermeldt Marjane Satrapi de houtgravures van Félix Vallotton. Vooral de weergave van grote mensenmassa’s is bij beide kunstenaars gelijkaardig.
MUZIEK De muziek speelt in PERSEPOLIS een cruciale rol: zij verbindt de scenes en geeft meer eenheid aan de film. Bijna alle muziek werd origineel gecomponeerd door Olivier Bernet. Hij kreeg van Vincent en Marjane een duidelijke opdracht: geen wereldmuziek, geen ‘Eye of the tiger’ té openlijk oosterse muziek. Heel uitdagend vond de soundtrackRisin’ up, back on the street componist het om muziek te Did my time, took my chances schrijven voor volgende scène. In Went the distance, now I’m back on my feet een nachtclub ergens in Wenen Just a man and his will to survive zegt één van de aanwezigen: “What shitty music!” So many times, it happens too fast You change your passion for glory Na Marjanes depressie en een Don’t lose your grip on the dreams of the mislukte zelfmoordpoging, beslist past ze haar leven terug in handen You must fight just to keep them alive te nemen. Dit cruciale moment in de film wordt ondersteund Refrein: door muziek die elke toeschouIt’s the eye of the tiger, it’s the thrill of the wer ongetwijfeld is opgevallen. fight Tijdens deze scène zingt Marjane Risin’ up to the challenge of our rival het overbekende liedje ‘Eye of a And the last known survivor stalks his prey tiger’ (van de Amerikaanse rockin the night groep Survivor, in 1982 geschreAnd he’s watchin’ us all in the eye of the ven voor de film ROCKY III). De tiger versie die men in PERSEPOLIS gebruikt, werd gezongen door de actrice die Marjanes stem vertolkt Face to face, out in the heat Hangin’ tough, stayin’ hungry – zeer bewust uit de toon! They stack the odds ‘til we take to the street For we kill with the skill to survive (Refrein)
34
Risin’ up, straight to the top Have the guts, got the glory Went the distance, now I’m not gonna stop Just a man and his will to survive
MOGELIJKE VRAGEN VOOR DE LEERLINGEN - Tijdens welke gebeurtenis in de film horen we dit liedje? - Past de tekst bij die gebeurtenis? Leg uit… - Herschrijf de tekst van dit liedje in het Nederlands. Zorg ervoor dat het ritme blijft kloppen en dat de inhoud past bij de ‘wederopstanding’ van Marjane in de film.
STEMMEN Oorspronkelijk werd PERSEPOLIS ingesproken in het Frans. De makers kozen er zeer bewust voor om de acteurs heel vroeg in het productieproces hun tekst te laten inspreken, nog vóór men de scènes helemaal had uitgetekend. Op die manier kon men de animatie (de bewegende tekeningen) zo maken dat de timing precies overeenkwam met de tekst: mondbewegingen, gelaatsuitdrukkingen en gebaren. Dat betekent dus dat de animatie volledig is afgestemd op de Franse tekst. (Meestal is het andersom: de acteurs moeten hun spel dan aanpassen aan de bestaande animatie.) Op 27 juni 2007 vond de Franstalige première plaats. Later werden de filmrechten echter ook gekocht door Sony Pictures Classic. Zij wilden geen Franstalige film uitbrengen. Wellicht uit commerciële overwegingen moest PERSEPOLIS daarom gedubd worden in het Engels. Pas in het najaar van 2007 kwam de Engelstalige versie in de zalen. In België deed zich daardoor een vreemde situatie voor: In het Franstalige en het tweetalige landsgedeelte kon je PERSEPOLIS al in juni 2007 bekijken. Voor de versie met Nederlandse ondertitels was het eigenaardig genoeg wachten op de Engelstalig ingesproken film.
De stem van Marjane die haar verhaal vertelt (de voice-over: je hoort een stem terwijl de spreker op dat ogenblik niet in beeld is) creëert een sterke band met de gebeurtenissen in de film: je wordt er voortdurend aan herinnerd dat het hier over een werkelijk individu gaat. De voice-over is een veelvuldig gebruikt middel om de gedachten van het hoofdpersonage weer te geven of om de band met het publiek te versterken. Toch heeft men voor een afstandelijke toon gekozen: het is ook een universeel verhaal. Ook het filmpje op myspace over het opnemen van de stemmen is interessant: bekijk ‘Les voix’ op www.myspace.com/persepolislefilm.
MOGELIJKE VRAGEN VOOR DE LEERLINGEN - Vind je het goed dat men PERSEPOLIS eerst heeft vertaald in het Engels om het dan Nederlands te ondertitelen? Of had jij liever de originele Franstalige versie gezien? Waarom? - Kies jij in je vrije tijd wel ‘s voor een niet-Engelstalige film? Waarom wel/niet?
LESBRIEF VOOR DE LEERLINGEN Op de volgende pagina is een fiche voor de leerlingen toegevoegd. Daarop staan een aantal trefwoorden, citaten en vragen die met de film te maken hebben. Deze vormen een leidraad voor de leerlingen tijdens de verwerking.
Omdat Marjane Satrapi de personages heel realistisch wou, coachte zij alle acteurs. Zij is immers de enige die de werkelijke personen goed kent. Elke stem werd apart opgenomen. Om het spel voor de acteurs te vergemakkelijken, speelde Marjane de andere rollen die in de scène voorkwamen.
36
37
BIBLIOGRAFIE STRIP ‘PERSEPOLIS’: Marjane Satrapi, Persepolis. (Nederlandse vertaling door Toon Dohmen), Uitgeverij Atlas, Amserdam/Antwerpen, 2005. ALLERLEI OVER PERSEPOLIS:
OVER DE GRAPHIC NOVEL: http://www.vpro.nl/programma/ram/afleveringen/19518485/ FILMGESCHIEDENIS: http://www.greencine.com/static/primers/expressionism1.jsp http://www.greencine.com/static/primers/neorealism1.jsp http://en.wikipedia.org
http://www.sonypictures.com/classics/persepolis/ http://www.myspace.com/persepolislefilm http://www.commeaucinema.com/critiques=55644.html#rp_20 http://www.telerama.fr/cinema/M0701221237060.html RECENSIES: http://www.filmmagie.be/article.php3?id_article=2356&var_ recherche=persepolis http://www.zone02.be/film/detail/nl/9266/Persepolis.html http://www.vrtnieuws.net/cm/vrtnieuws.net/cultuurmedia/film/ nieuw%2Bin%2Bde%2Bzalen/070626Persepolis# Jan Temmerman, ‘Heimwee naar Teheran’. De Morgen, 27/06/2007. Sdf, ‘Iran woedend, filmfans blij met Persepolis’. Het Volk, 24/05/2007. Fernanda Eberstadt, ‘God looked like Marx’. New York Times, 11/05/2003. INTERVIEW: http://www.randomhouse.com/pantheon/graphicnovels/satrapi2.html (Engels) http://www.zozolala.com/ZL126_Satrapi.html (Nederlands) AFBEELDINGEN: http://www.fidh.org/article.php3?id_article=4278 (voor schetsen) OVER IRAN:
38
http://www.iranfuture.nl (kijk bij achtergrondinformatie > Iraanse samenleving) http://www.amnesty.nl/landen_jaarboek/18410 http://www.llink.nl/Aflevering-Iran.805.0.html?&tx_veguestbook_ pi1%5Bpointer%5D=2&tx_llprogramma_pi2%5Bafl_uid%5D=429&cHas h=00e629c47b http://nl.wikipedia.org/wiki/Geschiedenis_van_Iran
39
Lesbrief voor de leerlingen
De Iraanse regering was niet blij met PERSEPOLIS. Een culturele adviseur protesteerde fel tegen de selectie van deze film op het Filmfestival van Cannes: “Producing and highlighting the anti-Iranian film PERSEPOLIS in Cannes falls in line with Islamophobia.” Vind je dat hij gelijk heeft?
Wij horen graag je reactie op deze film. Ga je de film bekijken tijdens Filmfestival Open Doek, dan kan je je mening kwijt op het kaartje dat je krijgt na de voorstelling.
1978-1979: Iraanse Revolutie, gevolgd door een korte, liberalere overgangsperiode April 1979: Iraanse Islamitische Republiek wordt uitgeroepen 1980-1988: Iraans-Iraakse oorlog
Een journalist van de krant The Indepenent noemt Marjane “een Iraanse versie van de even slimme, van haar eigen gelijk overtuigde Lisa uit The Simpsons”. Vind je dat deze vergelijking opgaat?
De wijze raad van oma: “Blijf altijd waardig en trouw aan jezelf.” Wat bedoelt ze daarmee, volgens jou?
Uit ‘Eye of the tiger’: “So many times, it happens too fast You change your passion for glory Don’t lose your grip on the dreams of the past You must fight just to keep them alive.” Tijdens welke scène horen we deze song? Past de tekst daarbij?
“Dame met de blauwe jas!!! Stop met rennen! Mevrouw, waarom rent u zo?” “Ik ben erg laat! Ik rende om mijn bus te halen.” “Ja… maar… maar wanneer u rent, maakt uw onderlijf… hoe moet ik dat zeggen … onzedelijke bewegingen!” “HEBBEN JULLIE ECHT NIETS BETERS TE DOEN DAN NAAR MIJN ACHTERSTE TE KIJKEN?”
Trailer, teasers en making-of filmpjes kun je bekijken op de myspacepagina van de film: www.myspace.com/persepolislefilm of op deze website http://www.sonyclassics.com/persepolis.
