CAUTIVA
2
FILM EN EDUCATIE .. in het vertoningcircuit van Lessen in het Donker, in het kader van het festival Open Doek, een workshop ingericht door Jekino, een film in de klas... Film kreeg een plaats in het lessenpakket van heel wat scholen, en wij zorgen graag voor een goede programmatie en pedagogische omkadering. We maken jaarlijks een fijne selectie van een 30-tal films uit het afgelopen seizoen, richten op heel wat plaatsen vertoningen in en zorgen voor kant en klare lesmappen voor een boeiende verwerking in de klas. Daarbij spelen we in op de eindtermen en ontwikkelingsdoelen. In elke lesmap wordt aandacht besteed aan een filmtechnische en inhoudelijke benadering van de film en leggen we de focus op één filmterm. We stimuleren jullie graag om de film met een frisse blik te bekijken. www.lesseninhetdonker.be / www.opendoek.be / www.jekino.be
Deze lesmap geeft uitgebreid informatie over alle aspecten van de film. Samen met je leerlingen kan je op zoek gaan naar mogelijke antwoorden op de vragen die in elk hoofdstuk werden toegevoegd. Je bent met hen niet op zoek naar dat éne juiste antwoord. Het gaat meer om het vormen en uiten van een eigen mening en het kunnen duiden en verantwoorden van die mening. Kopieer de filmfiche op de volgende pagina voor je leerlingen. Zo zijn ze meteen goed voorbereid op de voorstelling. Ook voor je collega’s die de leerlingen vergezellen kan het een handige leidraad zijn! De laatste pagina van deze lesmap bevat enkele weetjes en bedenkingen. Ook deze kan je kopiëren voor je leerlingen. De bedenkingen kunnen een vertrekpunt worden voor de nabespreking. FEEDBACK! We horen graag je reactie over de film, de bespreking en lesmap. Surf snel even naar de site www.lesseninhetdonker.be om een evaluatieformulier in te vullen. Ook de leerlingen kunnen nadien hun reactie kwijt op de pagina van de film die ze zagen. Ga je tijdens het filmfestival Open Doek naar de film kijken, dan kan je je reactie kwijt op het beoordelingskaartje dat je ontvangt na de voorstelling. Alvast bedankt!
DOELGROEP CAUTIVA De film is geschikt voor de verschillende graden van het secundair onderwijs. Het is vooral van groot belang voldoende tijd te voorzien voor een inleiding en nabespreking. Zowel Lessen in het Donker als Open Doek richtten een visiedag in waarbij de film werd voorgesteld. We hopen dat u de film prospecteerde en daarbij zelf probeert te bepalen of deze film geschikt is voor uw klasgroep.
INHOUDSTAFEL FILMFICHE _ 4 Synopsis Technische kaart Prijzen Vóór je naar de film vertrekt FILMS ALS UITLAATKLEP IN ARGENTINIË _ 7 De regisseur Gaston Luis Birabén Het filmproject Argentinië: het buitenbeentje van Zuid-Amerika Identiteit EERSTE REACTIES _ 10 Vragen De 5W-vragen VERHAALLIJN EN PERSONAGES _ 11 Belangrijkste scènes op een rijtje Muziek in de film FOCUS OP … HET HISTORISCH DRAMA _ 19 MILITAIRE DICTATUUR _ 21 MENINGSVERSCHIL? _ 24 ARGENTINIË VANDAAG _ 26 BIBLIOGRAFIE _ 27 FICHE VOOR DE LEERLINGEN _ 28
3
4
FILMFICHE SYNOPSIS
Het is 1994. De 15-jarige Cristina Quadri wordt onverwacht uit de klas geroepen en voor een rechter gebracht. De man vertelt haar dat ze Sofia Lombardi heet, zestien jaar is en dat de ouders die haar al die jaren hebben grootgebracht niet haar echte ouders zijn. Cristina mag deze ouders niet meer zien en moet onmiddellijk mee met de rechter, naar de oma die haar na een jarenlange zoektocht eindelijk heeft gevonden. Het meisje ontsnapt en onderzoekt op eigen houtje haar wazige verleden.
TECHNISCHE KAART
ARGENTINIË/ 2003/ 117’/ NEDERLANDS ONDERTITELD REGIE EN SCENARIO Gastón Birabén PRODUCTIE Raul Tosso MUZIEK José Luis Castiñeira de Dios CAMERA Carlos Torlaschi, Abel Penalba MONTAGE Tammis Chandler CAST Barbara Lombardo - Cristina Susana Campos - Oma Elisa Hugo Arana - Juez Barrenechea Mercedes Funes - Angélica
PRIJZEN
2003: San Sebastián International Film Festival Horizons Award voor Gastón Birabén 2004: Toulouse Latin America Film Festival FIPRESCI Prijs voor Gastón Birabén 2006: Argentinean Film Critics Association Awards: Silver Condor voor Beste Muziek en Beste Supporting Actor voor Hugo Arana 2006: Cinema Novo Filmfestival: Publieksprijs
VÓÓR JE NAAR DE FILM VERTREKT… CAUTIVA is gebaseerd op waargebeurde feiten die plaatsvonden tijdens het militaire regime van Jorge Videla in Argentinië (Zuid-Amerika). Onder zijn bewind (1976 tot 1983) ‘verdwenen’ in Argentinië 30.000
mensen om politieke redenen. Duizenden mensen zijn vermoord teruggevonden. Meer dan drie op vier van de vermiste mensen hadden kleine kinderen, vooral baby’s en peutertjes. Een snelle rekensom brengt ons op minstens 20.000 weeskinderen. Er zijn 500 kinderen als ‘geroofd’ geregistreerd. Dat wil zeggen dat men weet dat ze nog leven, maar dat hun oorspronkelijke identiteit en familie hen zijn ontnomen. Vaak zijn ze geboren in een martelkamer, aan loyale militairen als cadeautje meegegeven of over de grens aan nietsvermoedende burgers verkocht. De meeste van die kinderen – ondertussen jongvolwassenen – leven momenteel nog steeds zonder te weten wat hen overkomen is, waar ze vandaan komen, of zelfs dat ze geadopteerd zijn. De regisseur, Gastón Birabén, is in CAUTIVA vooral geboeid door het psychologische proces dat zich na de onthullingen in het ‘ontplofte’ hoofd van Cristina voltrekt: hoe zij zich naar een uitweg vecht uit een leven dat zich abrupt op drijfzand bevindt, en waarin ze volledig dreigt te verzinken. Hoewel er al wel meer films gemaakt zijn die deze zwarte Argentijnse politieke periode belichten, is CAUTIVA één van de eerste films die het lot van de geroofde baby’s van de ‘desaparecidos’ (verdwenen politieke gevangenen) in beeld brengt. We hopen dat de film jullie zal boeien!
5
6
FILMS ALS UITLAATKLEP IN ARGENTINIË LA HISTORIA OFFICIAL, GARAGE OLIMPO, LOS PASOS PERDIDOS: het lijkt alsof de verwerking van de wrede militaire dictatuur (1976-1983) en de circa dertigduizend ‘desaparecidos’ (verdwenenen) een hoofdbekommernis is van de hedendaagse Argentijnse cinema. Vergeleken met de impact die de Vuile Oorlog heeft gehad op de Argentijnse maatschappij, is het aantal films nochtans veeleer beperkt. Belangrijke aspecten van het drama zijn nog niet of nauwelijks ontgonnen door cineasten. Zoals dat van de ‘apropriación’, baby’s van vermoorde ‘linkse activisten’ die als jonge puppy’s werden weggegeven aan adoptie-ouders. Wie denkt aan de pijn en de onzekerheid van familieleden van spoorloos verdwenen Argentijnen, denkt automatisch aan moeders. LA HISTORIA OFFICIAL van Luis Puenzo, Oscar voor Best Foreign Language-film in 1986, werd verteld vanuit het standpunt van een moeder. En in het echte leven zijn er de wereldberoemde Dwaze Moeders, die nu al een kwarteeuw wekelijks betogen op de Plaza de Mayo om gerechtigheid te eisen voor hun vermiste zonen en dochters. Onderbelicht bleef echter het lot van de kinderen van verdwenen ouders, en meer bepaald dat van de apropriación: baby’s of peuters die door de moordenaars ter adoptie werden meegegeven aan kinderloze vrienden van het regime. Officieel zijn daarvan 84 gevallen erkend, vermoedelijk ging het om vele honderden: zonder bloedproeven - en die kunnen niet worden opgelegd tegen de wil van de betrokkenen - blijft het in veel gevallen bij vermoedens. Over deze geroofde kinderen bestonden tot voor kort alleen enkele documentaires. CAUTIVA (‘The captive’) van Gastón Birabén is de eerste fictiefilm die het onderwerp behandelt.
DE REGISSEUR GASTÓN LUIS BIRABÉN Gastón Luis Birabén studeerde aan de Escuela de Arte Cinematográfico in Buenos Aires. In de Verenigde Staten zette hij zijn studies voort. Hij behaalde een master in schone kunsten en filmregie aan het American Film Institute in Los Angeles. Daarna maakte hij kortfilms die op verschillende festivals bekroond werden. Nu werkt hij in Hollywood, waar hij tot nog toe naam maakte als geluidstechnicus (The Distinguished Gentleman,
Ace Ventura: Pet Detective, The Fugitive, I Know What You did Last Summer…) en als dialogue editor (de persoon die dialogen mixt tussen de achtergrondgeluiden en de soundtrack).
7
CAUTIVA is het regiedebuut van Birabén. Het scenario is gebaseerd op tientallen gesprekken met ontvoerde kinderen, hun broers en zussen, ouders en grootouders. Veel dialogen en cruciale scènes in de film komen uit die lange gesprekken.
Birabén predikt zijn boodschap niet luidruchtig. Hij gaat voorzichtig en subtiel te werk, en houdt zijn eigen mening en woede voor zich. Op heel grondige wijze toont hij alle kantjes van wat zich afspeelde in die duistere periode in Argentinië. Hij poetst als een ervaren archeoloog met een fijn borsteltje de korreltjes zand van het verleden, verbeten, zonder schuldigen of onschuldigen aan te duiden.
HET FILMPROJECT In Argentinië is het nog steeds niet evident een film als CAUTIVA te draaien. Tegenwerking van hogerhand is er niet, maar de publieke opinie is er niet uit hoe anno 2005 met het verleden moet worden omgesprongen: de mantel der liefde of het zoutvat in de wonde. Een beetje zoals in WestEuropa na de Tweede Wereldoorlog, is er een kamp dat louter naar de toekomst kijkt en vervelende vragen over oude wantoestanden tijdverlies vindt, en een ander kamp dat volle kracht vooruit onmogelijk vindt zolang er niet goed is afgerekend met het verleden. Gastón Birabén behoort, uiteraard, tot dat laatste kamp. Zelf heeft hij nochtans niet zo heel veel geleden onder het regime van generaal Videla en co. In de jaren zeventig verdwenen enkele vrienden van zijn broers van de aardbol, en één keer een heel gezin - ouders en drie kinderen - dat in zijn huizenblok woonde. Birabén verloor zelf zijn moeder toen hij zes werd, al had dat niets met politiek te maken. Maar zowel de open wonde van zijn land als zijn persoonlijk jeugdtrauma bleven door zijn hoofd spoken, ook toen hij naar Los Angeles verhuisde om aan het American Film Institute te studeren. Daar werd hij in de jaren negentig gecontacteerd door een Amerikaanse radiojournaliste, net terug van een reportagereeks in Argentinië. Zij had ‘Portrait of a memory’ gezien, Birabéns speelfilmdebuut dat ook over een identiteitscrisis ging. Ze stuurde hem de uitgetikte interviews van haar reportagereeks op, met de woorden “Jij kunt hier een goed verhaal van maken.”
8
Dat bleek makkelijker gezegd dan gedaan. Birabén zag er een goed eindwerk in voor het AFI, maar zocht in L.A. vergeefs naar financiers. Toen hij zijn scenario vertaalde naar het Spaans en voorlegde aan het Argentijnse filmfonds, won hij er een prijs mee. Maar net toen het filmen zou beginnen in 2001, viel de regering en stortte de Argentijnse economie in een financiële crisis van ongekende proporties. Dat Birabén CAUTIVA toch nog gefilmd kreeg - in nauwelijks tien weken, met een voortdurend veranderende crew en om budgettaire redenen gedeeltelijk op video - is een half wonder.
ARGENTINIË: HET BUITENBEENTJE VAN ZUID-AMERIKA Los van het historische trauma van de Vuile Oorlog, is een film over een identiteitscrisis sowieso ‘gefundenes Fressen’ voor Argentijnen, een volk dat worstelt met zijn wortels. Argentinië maakt uiteraard deel uit van Amerika, maar blijft ook vandaag nog in denken en doen enorm beïnvloed door Europa. Buenos Aires wordt vaak het Parijs van Zuid-Amerika genoemd, met zijn Europese architectuur, en van de blanke bevolking koestert een groot deel nog steeds de band met het land van herkomst: Spanje, Italië, Duitsland… Dat wringt soms een beetje met de bevolking van het platteland, die met die Europese afkomst meestal weinig te maken heeft. Kortom: net als Cristina in de film is Argentinië een land met een gespleten identiteit. “Wat gebeurt er innerlijk met een mens die opeens hoort dat hij een ander persoon is?” Dàt werd in Birabéns verhaal de hamvraag. Een definitief antwoord heeft hij er niet op. Hij heeft met de meeste van de 84 officieel bewezen gevallen van apropriación contact gezocht, en de reacties waren zeer uiteenlopend. Birabén: “De één wil er graag over praten, de ander helemaal niet. De meesten zijn blij dat ze uiteindelijk de waarheid te weten zijn gekomen, maar sommigen vragen zich af of ze niet beter af waren toen ze een leven in de onwetendheid leidden. De harde waarheid is immers een drietrapsraket. Eerst is er het besef, zoals bij alle geadopteerde kinderen, dat je ouders jouw ouders niet zijn. Vervolgens de wetenschap dat je echte ouders vermist, dus hoogstwaarschijnlijk vermoord en wellicht gefolterd zijn. En tenslotte het idee dat je nep-ouders en/of hun vriendenkring wellicht medeverantwoordelijk waren daarvoor.’’
Birabén merkte het jongste anderhalf jaar hoezeer deze jonge mensen behoefte hebben aan een beetje begrip voor die emotioneel buitengewoon complexe toestand. Na afloop van de vertoningen op het festival van Mar del Plata, kwamen er enkelen hem opzoeken om hem persoonlijk te bedanken. Het sterkte Birabén in het idee dat erover praten beter is dan doodzwijgen. Blijft uiteraard de vraag wat te doen met de verantwoordelijken, de repressiekwestie waar Argentinië nog steeds mee worstelt?
9
IDENTITEIT Identiteit is één van de grote thema’s van deze film. Cristina wordt geconfronteerd met verborgen hoofdstukken uit haar familiegeschiedenis, met haar leven onder een valse identiteit. In eerste instantie wil zij de feiten liever ontkennen of negeren. Gaandeweg dringen de vragen zich op en voelt zij de nood om op zoek te gaan naar de waarheid. De film volgt gestaag het tempo van deze zoektocht. Langzaam komt de omvang van de leugen aan het licht. De waarheid werpt een ander licht op de personages. Cristina en de kijker krijgen de kans om stap voor stap te verwerken en te onderzoeken wat haar is overkomen.
‘Cautiva’ betekent ‘gevangen’ in het Spaans. Cristina heeft heel haar jonge leven gevangen gezeten in een leugen. Ze is daarin niet alleen. Duizenden – inmiddels volwassen geworden – kinderen verkeren in dezelfde situatie.
10
EERSTE REACTIES Een film maakt bij iedereen weer andere emoties los. Vraag naar de indrukken die CAUTIVA maakte op de jongeren van jouw klas. Kort reflecteren zorgt voor een eerste ontlading van de emoties. MOGELIJKE VRAGEN -
Heeft CAUTIVA je aangegrepen of laat de film je eerder koud? Hoezo? CAUTIVA is Spaans voor ‘gevangen’. Waarvoor staat ‘gevangen’ volgens jou?
Cristina heeft heel haar jonge leven gevangen gezeten in een leugen. Ze is daarin niet alleen. Duizenden – inmiddels volwassen geworden – kinderen zijn in hetzelfde geval. - Vind je dit een logische titel voor de film of eerder een vreemde? Hoezo? - Wat vond je van het einde van de film?
DE 5 W-VRAGEN Om het verhaal samen te vatten, kan je de leerlingen kort een antwoord laten geven op de 5 W-vragen. Daarmee breng je alle belangrijke info over de film samen. Dit is een kleine techniek die vaak wordt toegepast door journalisten die een recensie schrijven over een film. Meestal kan je de 5 W-vragen beantwoorden na het bekijken van de eerste 10 à 15 minuten. In die tijd worden de ‘basis’ gevormd: personages worden voorgesteld, de locatie, tijdsperiode en de verhaallijn worden geïntroduceerd. Dit heet de EXPOSITIE van de film. -
OVER WIE GAAT HET VERHAAL? WAAR SPEELT HET VERHAAL ZICH AF? WANNEER SPEELT HET VERHAAL ZICH AF? OVER WAT GAAT HET VERHAAL? WAARDOOR NEEMT HET VERHAAL EEN BEPAALDE WENDING?
VERHAALLIJN EN PERSONAGES
11
De film heeft een duidelijke structurele verhaallijn. We maken als kijker kennis met Cristina, haar gezin en de wereld waarin ze opgroeit. In begin zien we hoe ze een onbezorgd tienerleven leidt. Daarbij krijgen we met mondjesmaat informatie over de politieke geschiedenis van Argentinië en merken dat het verleden nog steeds niet vergeten is en littekens naliet in het heden en voor sommigen zelfs hun huidige gemoedstoestand inpalmt. Zoals voor Cristina: Ze wordt bij de rechter geroepen die haar de waarheid vertelt over haar identiteit. Vanaf dat moment krijgt het verhaal een sterke wending, en start een proces van ongeloof, angst en ontwrichting, tot ze op termijn klaarheid krijgt in de hele situatie en er een zeker aanvaardingsproces op gang komt. Ze wil ook de geschiedenis van haar ouders leren kennen, en gaat samen met een lotgenoot op zoek naar getuigen die haar kunnen vertellen wie haar ouders waren en wat er met hen gebeurd is.
Belangrijk om mee te geven: het hoofdpersonage heeft twee namen: - Cristina: de naam die ze kreeg van haar adoptie-ouders. - Sofia: de naam die ze kreeg van haar echte ouders. Wij gebruiken beide namen: in het begin ‘Cristina’, en naarmate ze zelf haar nieuwe identiteit begint te aanvaarden (en dus ook haar nieuwe naam), gebruiken wij in deze bespreking ‘Sofia’.
Bij aanvang van de film wordt vermeld dat de film gebaseerd is op waargebeurde feiten. Het is aangewezen de leerlingen vóór de filmvisie kort het politieke klimaat van die periode uit te leggen: zo zullen ze de film beter begrijpen. Gebruik daarvoor de teksten in deze lesmap.
12
We zetten hieronder een aantal belangrijke scènes of dialogen op een rijtje. -
Openingsbeeld: de film gaat van start met de overwinning van Argentinië op het wereldkampioenschap voetbal op 25 juni 1978. Pas later krijgen we het belang van die dag te weten: het is de geboortedatum van Sofia. Deze scène krijgt een veel groter belang naar het eind van de film toe.
-
In een volgende scène worden de personages en de context voorgesteld aan de kijker. 1994. De vijftiende verjaardag van Cristina wordt gevierd. De hele familie is aanwezig en iedereen is in een vrolijke stemming. Cristina danst met haar vader en ze kijken naar foto’s van toen ze opgroeide. Het lijkt het perfecte familieplaatje. Maar daar komt al snel verandering in.
-
Kort daarna zien we Cristina met haar moeder in het ziekenhuis. Het is niet helemaal duidelijk waarvoor ze werd opgeroepen, een routinecontrole, een bloedtest? De moeder is wat argwanend maar stelt er niet veel vragen bij.
Deze drie opeenvolgende scènes geven de kijker - zonder dat die het op dat moment al weet - heel wat belangrijke informatie. En dan keert het verhaal…
... CRISTINA IN DE KLAS ... De les gaat over het rechtssysteem in Argentinië. Daarbij komt het begrip ‘amnestie’ aan bod: veroordeelden kunnen door de president van hun daden worden vrijgesproken. Dit gebeurde in het verleden ook met de moordenaars tijdens de militaire dictatuur (terwijl hard bewijsmateriaal toch aantoonde dat ze moorden op hun geweten hadden!). Daarbij haalt een leerlinge (Angélica) scherp uit naar dit systeem. Ze veroordeelt de gruwelijke daden en de corrupte houding van de overheid, en wordt uit de klas gezet. Daarbij sist ze naar de lerares: “Hypocriet!” Deze scène illustreert op kleine schaal zeer krachtig het politieke klimaat van eind de jaren ’70. Wie in opstand komt tegen het heersende systeem wordt de mond gesnoerd (opgepakt en vermoord). In dit geval wordt de opstandige Angelica uit de klas gezet en van school gegooid. ... GESPREK OP TOILET ... Cristina rookt een sigaret met een klasgenoot. Die vertelt over de oorlog tegen het communisme en de geschiedenis van het land. Cristina beseft dat ze daar helemaal niets van af weet. Klasgenoot: “Hebben je ouders jou nooit iets verteld?” Dat zet haar aan om er meer over te lezen. Dan wordt Cristina bij het schoolhoofd geroepen die heel mysterieus doet en weinig loslaat over de reden. Ze wordt onder begeleiding naar een rechter gebracht. Cristina kan maar niet begrijpen waarom haar ouders niet op de hoogte werden gebracht. En dan volgt een belangrijke dialoog, bij rechter Barrenechea. Barrenechea: “Je bent jong, maar geen kind meer. Het is tijd dat je de waarheid leert kennen. Er werden verschillende testen gedaan en de resultaten tonen duidelijk aan dat je echte identiteit en leeftijd niet overeenstemmen met dat wat op je paspoort staat. Je echte naam is niet degene die je altijd hebt gebruikt. Je ouders zijn twee personen van wie je de namen niet zal herkennen: Leticia Dominich en Agustin Lombardi.” Cristina: “Waar heb je het over?” B: “Je bloed stemt overeen met dat van L. Dominich en A. Lombardi.” C: “Ik begrijp het niet. Mijn ouders hebben nooit over een bloedproef verteld.” (Dan denk je als kijker even terug aan de test in het ziekenhuis in het begin van de film.) B: “Er werden verschillende tests gedaan die allen hetzelfde resultaat geven (hij overhandigt Cristina een blad met de resultaten). Je ouders waren architecten die werden opgepakt tijdens de militaire dictatuur in 1978 (hierbij denk je misschien aan het WK, dat ook in 1978 plaats-
13
14
15
vond). Hun families hebben hen sindsdien gezocht, maar zonder succes, maar ze vonden jou!” C: “Je vergist je!” B: “Geloof me, ik werk al lang in dit gerechtsgebouw en dit is niet de eerste situatie van deze aard die ik meemaak. Er zijn heel wat van jouw leeftijdsgenoten die net als jij nu pas de waarheid te horen krijgen.” C: “Heb je dit aan mijn ouders verteld?” B: “Nee, dat is net het punt. Je ouders zijn niet je echte ouders. Jouw situatie is bijzonder omdat de verplaatsing van voogdij door de familie wordt aangevraagd, zonder toestemming van je ouders.” Cristina is overdonderd. Ze beseft niet wat haar overkomt. Daarbij wordt ze op dat moment ook nog voorgesteld aan haar grootmoeder. Het is haar te veel en ze loopt weg. De mededeling van de rechter heeft in enkele minuten tijd haar hele wereld overhoop gegooid! VRAGEN -
Kan je je voorstellen hoe Cristina zich op dat moment voelde? Hoe zou jij met zo’n situatie omgaan denk je? Welke houding heeft ze naar de rechter toe: vertrouwen of wantrouwen? Hoe denk je dat Cristina hem zag? Waarom mag ze haar ouders niet zien denk je?
ONTRAFELING VAN DE FEITEN VERSUS DE PSYCHOLOGISCHE OMWENTELING: CRISTINA WORDT SOFIA. In de scènes daarna volgt een administratieve ontrafeling van de feiten. De adoptieouders van Cristina nemen een advocaat onder arm. De rechter heeft naast de bloedtests nog meer bewijzen. Hij ontdekte dat de geboorteakte van Cristina werd vervalst. Ondertussen wordt Cristina stilaan benaderd door haar grootmoeder die haar voorzichtig in haar nieuwe leven probeert binnen te loodsen. In het begin is Cristina opstandig en weigert ze eraan toe te geven. Ze wordt daarbij begeleid door een psychologe. Het is voor haar een zeer emotionele en verwarrende periode, waarbij ze het gevoel heeft geen enkele zekerheid meer te hebben in haar bestaan en niet weet wie ze nog kan vertrouwen.
DE VREUGDE VAN ELISA Elisa zoekt haar kleindochter al sinds haar geboorte. Pas vijftien jaar later kan ze haar voor het eerst ontmoeten. Zij is één van de moeders die haar kind verloor tijdens de dictatuur. Een groot verdriet drukt op haar hart, dus je kan je voorstellen dat de ontmoeting met Sofia haar leven plots weer zin geeft. Elisa probeert kleine persoonlijke zaken door te geven aan haar kleindochter, zodat ze met mondjesmaat de achtergrond van haar ouders kan leren kennen. - In de auto: “Op dit punt in mijn leven weet ik niet wie ouder is: mijn citroën of ikzelf. Je grootvader leerde je moeder autorijden in deze wagen. Zou jij het ook willen leren?” - De maquette: “Je moeder was al zwanger van jou toen ze dit huis tekende. Ze zouden het delen met drie families. Zie je al deze ramen? Ze was dol op veel natuurlijk licht.” - “Je lijkt sprekend op je moeder. Je hebt zelfs dezelfde stem. Geloof me, ik had geen bloedtest nodig om te weten dat je mijn kleindochter bent.”
16
We zien in een opeenvolging van scènes (begeleid door muziek, zonder dialogen) hoe ze deze moeilijke kwestie stilaan probeert te aanvaarden: - Nachtmerrie: ze droomt over een figuur zonder gezicht in een schommelstoel bij haar grootmoeder thuis; - Ze ontmoet haar echte familie: haar tante en nonkel en hun kinderen; - Ze neemt ze meer en meer aan van haar grootmoeder; - Ze ontmoet tijdens een volleybalmatch opnieuw Angelica en zij blijkt een lotgenoot te zijn. Ze vertellen elk hun verhaal en vinden troost bij elkaar. Samen besluiten ze op zoek te gaan naar het lot van Sofia’s ouders. Ze gaat af en toe op bezoek bij haar (adoptie)ouders van wie ze meer en meer vervreemd raakt en wordt argwanend. Ze krijgt van hen verbloemde informatie voorgeschoteld over hoe ze bij hen terechtkwam. Later komt uit dat ze haar leugens vertelden! Sofia verdiept zich meer en meer in de geschiedenis van de militaire dictatuur en komt tot de wrange conclusie dat haar ouders eigenlijk niet meer deden dan als linkse idealisten: opkomen voor hun rechten en opstandig zijn tegenover het systeem. Al wie opstandig was werd opgepakt, hardhandig aangepakt (folteringen, elektrocuties…) om nadien te laten verdwijnen. Ze gaat ook naar de wekelijkse mars van de witte moeders kijken, bezoekt de herdenkplaats met namen en foto’s van verdwenenen… Het is een zeer pijnlijk maar verhelderend proces waar Sofia zich met een voldoende portie moed en doorzettingsvermogen probeert door te slaan.
DE GETUIGE VAN HAAR GEBOORTE En dan komt het moment dat ze een getuige vindt die bij haar geboorte was; Er volgt een emotionele en tevens aangrijpende scène. De getuige – een verpleegster die in één van de kampen werkte – vertelt hoe de avond van de overwinning op het WK (iedereen vierde feest), een zwangere vrouw aankwam die moest bevallen. Het was de moeder van Sofia. De verpleegster vertelt hoe de (pijnlijke) bevalling verliep: de moeder was geblinddoekt en kreeg enkel medische bijstand, en na de geboorte werd haar kind direct bij haar weggehaald. De verpleegster kon haar toch (tegen de regels in) in de oren fluisteren dat het een meisje was. Daarop zei de moeder: “Ze heet Sofia Lombardi.” Ze kreeg een identiteit. Kort daarna verdween de moeder. Sofia heeft op dat moment het gevoel dat ze haar volledige verhaal kent, van haar geboorte over haar adoptie tot nu, het moment dat ze de waarheid over haar identiteit te weten komt en die moet aanvaarden. Daarna volgt een zeer confronterende ontmoeting met haar adoptie-ouders. Ze gooit de feiten op tafel, waarbij ze geen kant meer uit kunnen. De mensen die vijftien jaar lang haar ouders waren zijn nu haar grootste vijand geworden, want ze waren (vooral haar ‘vader’) medeverantwoordelijk voor de dood van haar echte ouders. Ze breekt voorgoed met hen en gaat inwonen bij haar tante. SLOT VAN DE FILM De laatste scène is een kort gesprek met haar grootmoeder waarbij ze een fundamentele vraag stelt en daarmee het verhaal afsluit: “Is de verdwijning van mijn ouders definitief?” We zien Sofia op het balkon van haar nieuwe ‘thuis’ staan en ze tuurt naar de sterrenhemel. De camera zoemt uit en met een klassiek stuk muziek dat naar de keel grijpt (Johannespassie van Bach), loopt de film ten einde. Tot slot krijgt de kijker informatie over het aantal Argentijnen dat verdween tijdens de militaire dictatuur (circa 30 000) en hoeveel situaties als die van Sofia er bekend zijn (een 84- tal gevallen), maar het zijn er waarschijnlijk veel meer…
17
18
VRAGEN - Waarom start de film met de overwinning van Argentinië tijdens het WK van 1978 (25 juni)? - Waarom is die dag zo belangrijk voor de film? Wanneer kom je in de film te weten wat er op die dag is gebeurd? DE ADOPTIEOUDERS VAN CRISTINA In het begin van de film zie je nietsvermoedend hoe Cristina opgroeit bij haar ouders. Maar als de waarheid over haar identiteit aan het licht komt, moet je je mening over hen bijsturen. In hoeverre zijn ze medeplichtig en hebben ze iets fout gedaan of niet? Het wordt meer en meer duidelijk dat ze sterk betrokken waren bij de dood van haar ouders, vooral omdat haar adoptievader bij de politie werkte en haar peetvader (tevens een goede huisvriend) één van de slechten was in één van de kampen. -
Hoe kijk je tegen de adoptieouders van Cristina aan? Kan je enig begrip opbrengen voor hun situatie of niet?
MUZIEK IN DE FILM Er werd niet veel muziek in de verwerkt. We horen voornamelijk klassieke muziek waarbij de cello overheerst. De cello is gezien de sfeer in de film wel een goed gekozen instrument om de beelden te versterken. Het wakkert het emotionele, aangrijpende aspect van de film aan en raakt de gevoelige snaar bij de kijker.
VRAGEN - Heb je op de muziek gelet? Welke soort muziek hoorde je? Wat vond je ervan? - Is muziek belangrijk bij een film? - Stel je deze film voor zonder muziek? Hoe anders zou dat zijn?
FOCUS OP… HET HISTORISCH DRAMA
19
Net zoals dit bij boeken het geval is, worden films ondergebracht binnen verschillende genres. Vaak vormt het thema van de film het bepalende kenmerk om de film te kunnen determineren. Een filmgenre mag niet verward worden met een filmstijl. De stijl van een film beschrijft een manier van filmmaken. Een film kan bijvoorbeeld in zwart-wit zijn gemaakt, met splitscreen (waarbij op het scherm twee of meerdere scènes gelijktijdig te zien zijn), zonder geluid… Dit heeft allemaal te maken met de filmstijl, die genre-overschrijdend is. Films uit verschillende genres kunnen in dezelfde stijl opgenomen zijn; het genre bepaalt niet de stijl. Bekende genres zijn de western, komedie, musical, actiefilm…
CAUTIVA past binnen het genre van het historisch drama. Een historisch drama of film is een filmgenre waarin een verhaal is gebaseerd op historische gebeurtenissen en/of personen. De feiten worden hierbij nauwkeurig weergegeven. Toch is het niet zo dat het verhaal van een historisch drama zich altijd exact heeft afgespeeld zoals verteld in de film. Fictieve personages en/of gebeurtenissen kunnen in een historische setting worden weergegeven om een tijdsgeest te schetsen. Het komt ook vaak voor dat feiten worden verdraaid of veranderd om verhaaltechnische redenen. Toch kunnen alle films die kaderen binnen het historisch drama, in de loop van de jaren een geschiedkundig document worden over de periode waarin ze zich afspelen, vooral wanneer ze een bepaalde ideologie behandelen. Birabén baseerde zich voor zijn film op gesprekken die hij had met kinderen van ‘desaparecidos’. De feiten waarover wordt verhaald in CAUTIVA vonden echt plaats, wat niet hoeft te betekenen dat het personage van Cristina ook effectief bestaat. Hoewel dit bij CAUTIVA niet het geval is, is de grens tussen een historisch drama, een avonturenfilm of oorlogsfilm vaak heel erg vaag.
20
Regisseur Birabén baseerde zijn film op gesprekken die hij had met kinderen van ‘desaparecidos’ (verdwenenen). -
-
a b c
Weet je binnen welk genre dit soort films, die gaan over geschiedkundige feiten, worden ondergebracht? Vind je het goed dat over dergelijke gebeurtenissen fictiefilms worden gemaakt, of vind je het beter dat dit soort verhalen als documentaire worden gebracht? Waarom vind je dat? De regisseur houdt het beeldend sober en ook de geluidsband blijft sereen en eenvoudig. Hij drijft de spanning niet op met special effects of stunts. Welk gevoel gaf dit jou bij het bekijken van de film en daarna? Vond je de film spannend, saai, verrassend, aangrijpend …? Miste je vaart en actie of helemaal niet? Hoezo?
MILITAIRE DICTATUUR In 1985 werd in Buenos Aires het grote strafproces gevoerd tegen kopstukken van de militaire junta (1976-1983), onder het leiderschap van Jorge Videla, een proces dat appelleerde aan het collectieve geheugen van ontvoeringen, martelingen en verdwijningen. Nadat Videla aan de macht kwam, roofde zijn leger talloze jongens en meisjes, soms nog baby’s, om ze vervolgens door te verkopen aan aanhangers van Videla. Een groot deel van deze kinderen is geboren in gevangenschap, nadat hun ouders waren gearresteerd wegens afvalligheid van het militaire regime in Argentinië. Ze werden met geweld van huis gehaald, op weg naar werk of school van de straat gegrist, gemarteld, vermoord in geheime gevangenissen of in zee gegooid vanuit militaire vliegtuigen. Waarom liet men al deze politieke tegenstanders verdwijnen? Was arresteren niet genoeg? De militairen wilden geen herhaling van de vernedering van 1973, toen de peronistische president Cámpora op de dag van zijn ambtsaanvaarding alle politieke gevangenen vrijliet. Bovendien konden de militairen door deze handelswijze beweren van niets te weten; hoe konden zij verantwoordelijk worden gesteld voor het vastzetten van mensen die van de aardbol waren verdwenen, die volgens de militairen gevlucht of ondergronds waren gegaan? Eén van de gruwelijkste episoden in de geschiedenis van de Videladictatuur is ongetwijfeld ‘de nacht van de potloden’ (‘la noche de los lapices’). Op 4 september 1976 ondervroeg de militaire politie studenten van het Nationaal College La Plata naar aanleiding van hun protesten tegen de junta. Op 16 september pakte een paramilitaire groep op brute wijze zeven tieners op, waarna ze de scholieren in een concentratiekamp opsloten. De militairen verkrachtten hen dagelijks, en martelden de jongens en meisjes gedurende enkele maanden. Zes van de zeven tieners kon dit nooit meer navertellen. De scholieren werden het slachtoffer van deze brute daden omdat zij simpelweg opkwamen voor hun eigen rechten en belangen. Zij probeerden te bewerkstelligen dat eenieder in Argentinië de mogelijkheid zou hebben om te kunnen studeren, ongeacht sociale positie. Verder spraken zij zich uit tegen de staatsgreep. Ieder jaar herdenken Argentijnse jongeren op 16 september de verdwijning van hun leeftijdgenoten.
21
22
Toen Argentinië zich in 1978 kandidaat stelde als gastheer voor het wereldkampioenschap voetbal, bereikten de martelpraktijken nog een droevig hoogtepunt. Het WK was bedoeld als een pr-operatie. Daarin pasten geen nieuwsgierige journalisten die verbeten op zoek waren naar de waarheid en naar vermisten. Vóór de komst van die pottenkijkers moest er dus een definitieve oplossing komen. De meest gebruikelijke methodes waren executie – waarna de lijken werden verbrand of in een massagraf gestort – en ‘overplaatsing’: in groepen werden de gevangenen op transport gezet. Niet in een trein, maar in een vliegtuig. Ze kregen te horen dat ze, met het oog op hun overplaatsing, een inenting kregen. Onder het verdovende effect van penthotal werden ze ’s nachts boven de rivier of de oceaan naakt uit het vliegtuig gegooid. Toen aan de kust van Uruguay lijken begonnen aan te spoelen van zogenaamde Aziaten, werden de droppingen verplaatst. Het voetbalfeest kon ongestoord beginnen. De dictatuur kwam aan zijn einde in 1983. Iedereen hoopte op gerechtigheid: de daders mochten niet vrijuit gaan. Jorge Rafael Videla werd in 1985 veroordeeld tot een levenslange gevangenisstraf. Vijf jaar later kreeg hij al gratie van Carlos Ménem, de toenmalige president die twee amnestiewetten invoerde waardoor ook de processen tegen de 2500 medestanders van de dictatuur werden voorkomen. In 1998 werd Videla een tweede keer opgepakt, nu in verband met de ontvoering van baby’s onder zijn bewind. Sindsdien heeft hij huisarrest.
Maar omdat zijn huis een paleis is in vergelijking met de woonsten van het gewone werkvolk, heeft dat volk het er moeilijk mee dat huisarrest als een straf te zien.
23
Onlangs besliste de Argentijnse regering om de archieven van de militaire dictatuur te openen. De vrijgave van de archieven kan bewijzen opleveren tegen duizenden militairen en politici die rechtstreeks of onrechtstreeks betrokken waren bij het misdadige bewind. Samen met het afschaffen van de amnestiewetten van president Ménem kan er alsnog een einde komen aan de straffeloosheid. VRAGEN - Had je al gehoord over de militaire junta in Argentinië of is dit allemaal nieuw voor jou? Zoek op het net naar meer achtergrondinfo. - Zou dit zich kunnen herhalen of is zoiets in deze tijd onmogelijk? Waarom denk je dat?
HIJOS De meesten van die kinderen – ondertussen jongvolwassenen – leven momenteel nog steeds zonder te weten wat hen overkomen is, waar ze vandaan komen, of zelfs dat ze geadopteerd zijn. Enkele jongeren met gevoelens van twijfel zijn ondertussen op zoek naar hun ware identiteit en achtergrond, en naar gerechtigheid. Zij verenigden zich in de beweging HIJOS (1995) die in eerste instantie gevormd werd door de kinderen (‘hijos’ in het Spaans) van de ‘verdwenen’ mensen. HIJOS begon als een steunpunt voor kinderen van deze generatie, maar werd al snel ook een plek waar gediscussieerd werd over allerlei vraagstukken. Vragen over de eigen identiteit bijvoorbeeld of over justitie, en over het achterhalen en herdenken van het verleden.
Al enkele maanden na de staatsgreep besloten de moeders van de ‘desaparecidos’, en dus de grootmoeders van de geroofde kinderen, elke donderdag voor het presidentiële paleis op de Plaza de Mayo in Buenos Aires te protesteren tegen het Videla-regime en de verdwijning van hun (klein)kinderen. Tevergeefs. Al bijna dertig jaar is de Plaza de Mayo in Buenos Aires nog elke donderdag de pleisterplaats van de zogenaamde Dwaze Moeders. Zij weten nog steeds niet wat er met hun kinderen en kleinkinderen is gebeurd. De televisiebeelden van de Dwaze Moeders zijn onderdeel van het collectieve geheugen in het Westen. Getooid in hun karakteristieke witte
24
hoofddoeken eisen ze week na week nieuws over de verdwenenen. De wonden zijn nog niet geheeld maar blijkbaar wordt het onderwerp langzaam bespreekbaar, want na ‘Potéstad’ (Luis César D’Angiolillo) en ‘Hijos’ (Marco Béchis), heeft nu ook Gastón Birabén er een film over gedraaid. Meer info kan je vinden op www.hijos.nl VRAGEN - In de film draait alles rond het zoeken. In welke levens staat een zoektocht centraal en waarnaar zijn ze op zoek? - Wat wisten de ouders van Cristina’s herkomst? Hebben ze haar geadopteerd zonder te weten hoe haar echte ouders verdwenen zijn, of hebben ze zelf bijgedragen aan hun lot?
25 DE REGISSEUR SPEELT SUBTIEL MET LICHT EN SCHADUW, VOORAL ROND CRISTINA, EN VERMIJDT ALLE VALSE SENTIMENTEN.
HET SCENARIO MOCHT LINKS EN RECHTS WAT STRAKKER, HET TEMPO SLEEPT AF EN TOE WAT, MAAR TOCH BLIJF JE GEBOEID KIJKEN, NATUURLIJK OOK DOOR HET ONDERWERP.
HOEWEL BIRABÉN MET CAUTIVA NATUURLIJK POLITIEKE BEDOELINGEN HEEFT, IS HET GEEN PAMFLETTISTISCHE FILM.
VOORAL DE HOOFDROLSPEELSTER BARBARA LOMBARDO IMPONEERT.
CRISTINA WAS BETER NOOIT IETS TE WETEN GEKOMEN OVER HAAR GESCHIEDENIS. ZE HAD HET GOED BIJ HAAR ADOPTIEOUDERS.
CRISTINA IS EEN GESTOLEN KIND, HEEL HAAR LEVEN IS GESTOLEN.
MENINGSVERSCHIL? Gebruik de citaten die volgens jou het meest reactie zullen uitlokken. Dit zal voor elke klas waarschijnlijk anders zijn. Volgende uitspraken vonden wij terug in enkele recensies in Belgische kranten. Ga je akkoord met de uitspraken of helemaal niet? Hoezo?
HET IS BETER HET VERLEDEN TE LATEN RUSTEN EN NAAR DE TOEKOMST TE KIJKEN. VERGEVEN EN VERGETEN IS BETER DAN TE PROBEREN OUDE MISDADEN ALSNOG BESTRAFT TE KRIJGEN. DE WAARHEID KAN JE NA ZOVEEL TIJD TOCH NIET MEER ACHTERHALEN.
26
ARGENTINIË VANDAAG MEER AANDACHT VOOR MENSENRECHTEN Onder de huidige president Nestor Kirchner is er meer aandacht dan ooit voor de mensenrechten. Er hangt hoop en vrijheid in de lucht, vindt Birabén, ondanks de vreselijke gevolgen van de monetaire crisis. Kirchner, die veel sympathie heeft voor de eisen van de Dwaze Moeders, heeft volgens Birabén een oprechte poging gedaan tot een grote schoonmaak van leger en politie. Er waren daar immers tot voor kort nog steeds mensen actief, van wie alom geweten is dat ze een belangrijke rol speelden in de wreedheden tijdens de militaire junta. Maar Kirchners handen blijken vaak gebonden door politieke afspraken en dubieuze amnestiewetten. Bovendien is er de menselijke kwestie die we in Europa kennen van de affairePinochet, de dictator van buurland Chili die ‘te ziek’ was om zijn straf uit te zitten. Is het ethisch verantwoord om een negentigplusser achter de tralies te stoppen? In Argentinië wordt vaak huisarrest als een alternatief gebruikt, maar omdat die huizen vaak paleizen zijn in vergelijking met de woonsten van het gewone werkvolk, heeft dat volk het er moeilijk mee dat huisarrest als een straf te zien. Het grootste probleem voor de Argentijnse maatschappij is ongetwijfeld de mist die wellicht nooit zal optrekken over de details. Birabén: “Lijken kun je tellen, vermisten niet. Het getal van dertigduizend slachtoffers dat vaak wordt geciteerd, is eigenlijk natte vingerwerk. Hoeveel waren het er werkelijk? En wie is er precies verantwoordelijk? ‘Het regime’ was verantwoordelijk, en ‘het waren allemaal monsters’: wat koop je daarvoor? Wat het Argentijnse volk zou moeten weten om de wonden te laten helen, is wie specifiek wat bevolen en uitgevoerd heeft. En zelfs als je dat weet, waar trek je dan de streep van de verantwoordelijkheid?”
DE POLITIEK IN ONZE OGEN Voor Vlamingen en Nederlanders is het geval van Jorge Zorreguieta bekend. De vader van de Nederlandse prinses Maxima was staatssecretaris van landbouw in de militaire junta en bovendien een burger. Hij deed zich achteraf voor als een loutere technocraat die niets te maken had met de Vuile Oorlog, het ‘politieke’ beleid van de generaals. Kàn dat? Ook Birabén heeft er geen antwoord op. Wat doe je met mensen die wetens en willens
de andere kant uitkeken? Niet vergeten: er was ook bij de conservatieve burgerij veel steun voor de militaire coup in 1976, omdat de regeringen in de voorgaande periode het land in de chaos hadden gestort. Wat doe je met bange burgermannetjes die daarom de militairen steunden - vaak slechts tot ze hoorden dat de wat rebelse zoon van hun buurman of de wat kritische journalist van hun krant verdwenen was - en dan niet meer durfden te protesteren? Argentinië heeft er nog een dikke kluif aan, en de geroofde kinderen zeker. Want hoeveel wil je weten over je eigen geschiedenis, als die te pijnlijk is om onder ogen te zien?
27
BIBLIOGRAFIE www.demorgen.be, www.standaard.be, www.imdb.com, www.filmfocus.be, www.staatsbezoekargentinie.nl, www.amnesty.be
GARAGE OLIMPO Indien je dieper wil ingaan op de thematiek van de film kan je ook de film GARAGE OLIMPO bekijken met de klas. Daarin wordt de situatie geschetst van eind de jaren ’70. De film volgt een jonge vrouw die wordt opgepakt wegens verzet tegen de dictatuur. Ze komt terecht in Garage Olimpo, één van de militaire kampen waar de gevangenen werden binnengebracht en gefolterd, en door familie of vrienden nooit meer werden terug gezien. Deze film over de situatie waarin de ouders van Sofia in CAUTIVA in beland zijn, is een sterke, aangrijpende film die de situatie goed in beeld brengt. Bij deze film is lesmateriaal beschikbaar dat kan worden aangevraagd bij Lessen in het Donker.
FICHE VOOR DE LEERLINGEN Op de volgende pagina is een fiche voor de leerlingen toegevoegd. Daarop staan een aantal trefwoorden, citaten en vragen die met de film te maken hebben. Deze vormen een leidraad voor de leerlingen tijdens de verwerking!
... Heeft CAUTIVA je aangegrepen of laat de film je eerder koud? Hoezo? ... CAUTIVA is Spaans voor ‘gevangen’. Waarvoor staat het ‘gevangen’ volgens jou? ... Regisseur Birabén baseerde zijn film op gesprekken die hij had met kinderen van ‘desaparecidos’. Vind je het goed dat over dergelijke geschiedkundige gebeurtenissen fictiefilms worden gemaakt, of vind je het beter dat dit soort verhalen als documentaire worden gebracht? Waarom vind je dat? ... Had je al gehoord over de militaire junta in Argentinië of is dit allemaal nieuw voor jou? Zoek op het net naar meer achtergrondinfo. ... “Cristina is een gestolen kind, heel haar leven is gestolen.” Vind jij dit ook? Hoezo? ... Hoe gaat Cristina om met de mededeling van de rechter dat ze eigenlijk Sofia heet en dat haar ouders niet haar echte ouders zijn? Wat komt ze zoal te weten over haar voorgeschiedenis? Wie is Angelica en wat hebben de beide meisjes gemeen? Hoe verloopt de kennismaking met haar grootmoeder? ... Hoe kijk je tegen haar adoptieouders aan in het begin van de film? En op het einde van de film? Hoe kijkt Sofia tegen hen aan? ... De openingsscène toont de overwinning van Argentinië op het wereldkampioenschap voetbal op 25 juni 1978. Waarom is dit een belangrijke datum? ... Opmerking Het hoofdpersonage in de film heeft twee namen. Bij de start van de film heet ze Cristina, en naarmate ze haar nieuwe identiteit aanvaardt, heet ze Sofia. Op deze fiche gebruiken we ook de twee namen!
FICHE VOOR DE LEERLINGEN
