DE BUITENGRENZEN VAN DE EUROPESE UNIE
Een informatiepakket voor een werkstuk of spreekbeurt
COLOFON Tekst: Harry de Ridder Illustraties: CMO en zijn licentiegevers, Europese Commissie, IRIN, Photo Croatia, American Hungarian Foundation, Gemeente Ungheni, Flickr. De verhalen in dit informatiepakket zijn onder meer gebaseerd op een artikelenreeks van Bram Peeters in De Pers. De inhoud is met zorg samengesteld. Mocht u van mening zijn dat inbreuk is gedaan op uw auteursrechten of beeldrechten, dan verzoeken wij u vriendelijk contact met ons op te nemen via
[email protected]. Centrum voor Mondiaal Onderwijs
Postbus 9108 6500 HK Nijmegen tel. 024-3613074 e-mail:
[email protected] http://www.cmo.nl
De buitengrenzen van Europa is een pakket uit een reeks van vijf pakketten over de Europese Unie die met financiële ondersteuning van het Europafonds van het Ministerie van Buitenlandse Zaken tot stand is gekomen. U kunt op de website http://www.cmo.nl terecht voor aanvullende informatie bij dit scriptiepakket. U vindt daar ondermeer voor gebruik in de klas: een onderzoeksopdracht gebaseerd op de inhoud van het scriptiepakket met een overzicht van de competenties die daarbij worden aangesproken. De gebruikersnaam is: buitengrenzen Het wachtwoord is: project031 De Scriptieservice Nieuwe Stijl is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van Kerk en Wereld en door een solidariteitsbijdrage van de gezamenlijke religieuzen in Nederland via de commissie PIN.
© Centrum voor Mondiaal Onderwijs, Nijmegen, 2008
II
INHOUD Binnen– en buitengrenzen
pag. 1
Kaart van de Europese Unie
pag. 3
Verhaal: Aan de verkeerde kant van de buitengrens
pag. 4
Fort Europa? Verdwenen Op reis naar het beloofde land Een fazant langs de grens Kritiek Oplossingen
pag. 5 pag. 5 pag. 6 pag. 9 pag. 10 pag. 10
Verhaal: De Koude Oorlog is nog niet voorbij Een Wit-Rus in Polen Een Pool in Wit-Rusland
pag. 11 pag. 12 pag. 12
Milieuvervuiling stopt niet aan de grens Tsjernobyl Sandoz Oostzee
pag. 13 pag. 13 pag. 15 pag. 16
Verhaal: Verdorde bloemen
pag. 17
Handelen aan de buitengrens De mieren van Medyka Mensenhandel Corruptie
pag. 19 pag. 19 pag. 21 pag. 22
Verhaal: Eénrichtingsverkeer
pag. 23
Aantekeningen
pag. 25
Meer op internet
pag. 27
III
IV
BINNEN– EN BUITENGRENZEN De Europese Unie is ooit begonnen met zes landen: België, Duitsland, Frankrijk, Italië, Luxemburg en Nederland. Dat was in 1957. In 1973 kwamen Denemarken, Ierland en Groot-Brittannië erbij en telde de Europese Unie negen landen. In 1981 waren het er tien; nieuwkomer was Griekenland. In 1986 werden Spanje en Portugal lid en telde de Europese Unie twaalf leden. In 1995 deden voortaan ook Oostenrijk, Finland en Zweden mee en had de Europese Unie vijftien leden. In 2004 ging het hard. Er kwamen toen tien nieuwe landen bij: Cyprus, Estland, Hongarije, Letland, Litouwen, Malta, Polen, Slovenië, Slowakije en Tsjechië. De EU telde toen 25 leden.
In 2007 zijn Bulgarije en Roemenië lid geworden. In 2013 komt Kroatië er bij. De EU telt sindsdien 28 landen. Met de uitbreiding van zes naar 28 leden is er veel veranderd in de Europese Unie. Een van de uitgangspunten van de Europese Unie is vrijheid van verkeer en goederen. Dat betekent onder andere dat een inwoner van een EU-land geen paspoort hoeft te laten zien als hij naar een ander EU-land gaat. De controle aan de binnengrenzen (= grens tussen twee EU-landen) is afgeschaft. De controle aan de buitengrenzen (= de grens tussen een EUland en een land dat niet tot de EU hoort) is des te strenger geworden. Een inwoner van een grensdorpje in Litouwen kan zijn auto pakken en zonder controle helemaal naar Portugal reizen -een rit van 4.000 kilometer-, maar hij kan niet ongehinderd naar een buurman van het nabijgelegen dorp aan de andere kant van de grens met het Russische Kaliningrad. 1
1957
1986
2007
1973
1995
2013
1981
2004
De buitengrenzen van de EU zijn sinds 1957 naar alle kanten opgeschoven: naar het noorden (Finland en Zweden bijvoorbeeld), naar het westen (Ierland en GrootBrittannië), naar het zuiden (Griekenland in het zuidoosten en Portugal en Spanje in het zuidwesten), maar de grootste aanwas komt uit het oosten: de drie Baltische staten Estland, Letland en Litouwen, maar ook bijvoorbeeld Polen, Slowakije, Bulgarije en Kroatië. Dat zijn relatief arme landen die grenzen aan nog armere landen. Mensen uit die arme landen, zoals de Oekraine, proberen, op zoek naar werk, op allerlei manieren de rijkere Europese Unie binnen te komen. Volgens de regels (= legaal) en niet volgens de regels (= illegaal). De controles aan de buitengrenzen van de Europese Unie zijn zo streng, dat sommigen de EU daarom aanduiden als Fort Europa. We zullen er in dit pakket aandacht besteden op pag. 5. Ongewenste vreemdelingen kunnen we aan de buitengrenzen tegenhouden, maar dat geldt niet voor milieuproblemen. Die houden niet bij de grenzen op. Daar staan we bij stil op pag. 13. We kijken in dit pakket ook naar de handel langs de buitengrenzen van de EU. Wat zijn de gevolgen van de nieuwe buitengrenzen voor de handel? Meer daarover op pag. 19. We wisselen deze onderwerpen af met concrete verhalen uit het dagelijks leven van mensen die vlakbij een buitengrens wonen van een van de dertien nieuwe landen (die in 2004, 2007 of 2013 lid zijn geworden).
2
KAART VAN DE EUROPESE UNIE
Op de kaart hierboven staan alle plaatsen die in de verhalen van dit scriptiepakket genoemd worden met hun paginanummers. 4 Grens Litouwen—Kaliningrad 11 Grens Polen—Wit-Rusland 17 Ungheni en Ungheni (grens Roemenië—Moldavië) 23 Groot- en Klein-Szelmenc (grens Slowakije—Oekraïne) 3
VERHAAL: AAN DE VERKEERDE KANT VAN DE BUITENGRENS Kaliningrad is een Russische provincie, ongeveer even groot als Vlaanderen. Het gebied ligt ingeklemd tussen Polen en Litouwen. Vroeger was Kaliningrad nog Duits gebied. De hoofdstad Kaliningrad heette toen Koningsbergen. Na de Tweede Wereldoorlog, in 1946, heeft Rusland het ingelijfd. Om van Kaliningrad in de rest van Rusland te komen, moet je twee landen door: Litouwen en Letland of Wit-Rusland. In de provincie Kaliningrad woont ongeveer één miljoen mensen, van wie de helft in de gelijknamige provinciehoofdstad. Na de toetreding van Litouwen bij de EU is er veel veranderd voor de Kaliningraders. Tot 2004 konden Kaliningraders makkelijk naar Polen en Litouwen voor luxegoederen die in eigen land niet te verkrijgen zijn. Zo’n 90% van alle Kaliningraders is wel eens in Polen of Litouwen geweest, maar nog nooit in de rest van Rusland. De hoofdstad Moskou is ook ver weg: 1500 kilometer. Toen in 2004 Polen en Litouwen lid werden van de Europese Unie was het voorbij met de uitstapjes. Voor een bezoekje aan het buurland Litouwen of Polen hebben de Kaliningraders een visum nodig. De kosten van het visum zijn 35 euro. Dat lijkt niet zoveel, maar voor de meeste Kaliningraders is het onbetaalbaar. Maar liefst een derde van alle inwoners van deze Russische provincie leeft onder de armoedegrens. Vroeger was er met de verkoop van sigaretten en alcohol over de grens een aardig zakcentje bij te verdienen, maar dat is voorbij. Litouwers en Polen kwamen ook zelf naar Kaliningrad voor goedkope sigaretten en alcohol. Maar die blijven nu ook weg; door de visumkosten loont dat de moeite niet meer. Ljoedmilla is eigenaar van een winkel. Ze ging vaak naar Litouwen om voorraden te halen voor haar winkeltje. “Het waren kleine vakanties voor mij”, zegt ze. “Nu voelt het alsof ik in een gevangenis woon, want ik kan geen visum betalen.” 4
FORT EUROPA? Een van de voordelen van de Europese Unie is dat de grenzen tussen de landen (= binnengrenzen) zijn opgeheven. De inwoners van de Europese Unie kunnen vrij reizen tussen alle landen die lid zijn van de unie. Hoe anders is het aan de buitengrenzen: de grenzen tussen landen van de Europese Unie en landen die géén lid van de EU zijn. Daar is de controle streng. De landen in de Europese Unie zijn welvarend en vrij van oorlog. Veel mensen uit andere landen zouden hier graag willen wonen en werken. Maar de EU laat maar een beperkt aantal migranten toe. Daarom proberen veel mensen illegaal de grens over te steken. Volgens de EU zelf zijn er acht miljoen illegale immigranten in Europa. Elk jaar opnieuw probeert een half miljoen mensen om illegaal binnen te komen. De helft van hen is legaal met een visum binnengekomen dat maximaal drie maanden geldig is. Na afloop werden zij illegaal omdat ze langer bleven dan toegestaan. Eenmaal binnen kunnen zij vrij naar alle landen van de Europese Unie reizen. Vrij reizen binnen de Europese Unie
Verdwenen Zo is het precies gegaan met een groep muzikanten uit Burundi. In 2007 werd een groep van veertien jonge tamboers uit dit Oost-Afrikaanse land uitgenodigd voor een reeks concerten in Nederland. De jonge tamboers waren in eigen land nog in opleiding. Ze haalden met hun concerten geld op voor ontwikkelingsprojecten in Burundi. Uit voorzorgsmaatregel werden de paspoorten van de tamboers achtergehouden. De tamboers hebben twee weken lang netjes alle concerten afgewerkt, maar daarna zijn twaalf van de veertien tamboers verdwenen, vlak voordat ze weer terug naar Burundi zouden gaan. Ze lieten hun grote trommels achter en de meeste van hun bezittingen. Men vermoedt dat ze naar België zijn gereisd omdat daar al veel van hun landgenoten wonen. België ligt ook voor de hand omdat de Walen daar Frans spreken, de taal die de meeste Burundezen ook kennen. Wellicht werken ze nu als illegaal in de bouw of in bars en restaurants. Ze hebben hun opleiding tot musicus in Burundi opgegeven voor een onzeker bestaan in een ver, vreemd land.
Enkele van de tamboers tijdens een optreden op een muziekfestival in Sittard
5
Op reis naar het beloofde land Verschillende Europese landen hebben nog koloniën. Spanje bezit nog twee plaatsen die op de Afrikaanse kust liggen, omringd door Marokko: de steden Ceuta en Melilla. Vanuit verschillende landen in Afrika proberen arme Afrikanen een van deze steden te bereiken om daar asiel aan te vragen. Wie Spaanse grond weet te bereiken, bevindt zich in de Europese Unie, ook al ligt dit stukje EU geografisch gezien in Afrika. Duizenden migranten riskeerden hun leven en trokken de grote woestijn Sahara door naar Ceuta of Mellila. Het werden er op een gegeven moment zó veel dat de Spaanse regering zich gedwongen zag om het eenvoudige hek dat er eerst stond, te vervangen door dubbele muren van drie meter hoog met prikkeldraadversperring om de migranten buiten de poorten te houden. Vervolgens probeerden duizenden met gammele bootjes zelf de Middellandse Zee over te steken. Sommigen slaagden en spoelden aan op de stranden van Spanje, maar velen faalden en verdronken. Toen de controle op de Middellandse Zee en langs de Spaanse kust strenger werd, vonden de migranten een nieuwe route: ze trokken naar de Canarische eilanden. 6
Migranten hebben boomtakken tegen het oude hek rondom Ceuta gezet om er makkelijker overheen te kunnen klimmen
Een migrant houdt trots de Spaanse vlag en zijn nieuwe ID-kaart op.
De Canarische eilanden zijn een kolonie van Spanje voor de kust van Afrika. Toen de route naar Marokko door strenge controles onderweg werd afgesneden, verplaatsten de migranten hun aandacht naar deze eilanden. Vanuit Mauritanië of Senegal probeerden ze de kusten van de Canarische eilanden te bereiken. De toeristen uit Europa keken vreemd op toen verschillende bootjes op de kusten van de Canarische eilanden strandden. Sommige toeristen gingen meteen helpen, anderen keken liever de andere kant op. De beelden zoals je hieronder ziet, schokten de wereld. Dorstige en uitgehongerde vluchtelingen die dachten makkelijk een plekje in het beloofde land te kunnen krijgen. Beelden van vluchtelingen die halfdood (foto rechts hieronder) of dood (foto helemaal rechtsonder) aanspoelden op stranden waar de toeristen probeerden een bruin kleurtje te krijgen.
7
De migranten waren ervan overtuigd dat ze eenmaal op Spaanse bodem naar Spanje zouden worden overgebracht en van daaruit over de Europese Unie konden uitzwermen. Voor hen was en is de EU het beloofde land waar je makkelijk een baan kunt vinden en rijk kunt worden. Dat de meesten van hen jarenlang in een kamp zouden worden vastgehouden en uitgezet zouden worden naar hun land van herkomst, konden ze niet geloven. De Senegalese DJ Awadi schreef een lied dat zijn landgenoten waarschuwde voor de gevaarlijke tocht en voor de te hoge verwachtingen van het leven in Europa. “Ik heb vrienden die tijdens de overtocht zijn omgekomen; sommigen van hen zijn in Spanje aangekomen, maar anderen zijn verdronken nadat hun boot zonk.” Zijn rap plaatste hij op het internet (zie http:// www.awadimusic.com/sunugaal.html), samen met foto’s die de gevaren van de overtocht laten zien. Zijn lied Sunugaal (= Wolof voor ‘Onze kano’) werd een grote hit. Enkele regels daaruit: Je hebt me beloofd dat ik een baan zou krijgen Je hebt me beloofd dat ik nooit meer honger zou hebben Je hebt me beloofd dat ik weer een toekomst zou hebben Maar werkelijk, tot nu toe zie ik daar niets van Zijn lied heeft niet zoveel geholpen, ondanks dat het een hit werd. De mensen geloofden hem niet. Voor hen blijft de Europese Unie het beloofde land... Wat wel hielp waren de hevige protesten van de Europese Unie. Senegal en Mauritanië zagen zich gedwongen om de afvaart van bootvluchtelingen zoveel mogelijk tegen te gaan. Ook de patrouilles van Spaanse oorlogsschepen vlak buiten de wateren van Senegal en Mauritanië hebben de stroom van vluchtelingen naar de Canarische eilanden flink doen afnemen. De aandacht van de migranten verplaatst zich nu naar andere plekken die tot de Europese Unie behoren.
8
Een bootvluchteling bekijkt voor zijn vertrek de kaart van West-Afrika
DJ Awadi
Een fazant langs de grens In het zuiden van Europa proberen vooral migranten uit Afrika om de Europese Unie binnen te komen. In het oosten zijn dat migranten uit buurlanden als Oekraïne, Wit-Rusland en Rusland of nog verder naar het oosten gelegen landen als China, India en Vietnam. De grens tussen Slowakije en Oekraïne is minder dan 100 kilometer lang (97,7 km), maar gold lange tijd als een gatenkaas waar sigaretten, benzine en mensen zonder veel moeite doorheen konden glippen. Toen Slowakije lid werd van de Europese Unie moest dat veranderen. Nu geldt Slowakije als een land met een van de veiligste grenzen van de EU. De maatregelen die Slowakije met hulp van de EU- nam, zijn indrukwekkend. Het aantal grensbewakers is uitgebreid van 240 naar 880 mensen. De douaniers beschikken over reuzenscanners waar elke vrachtwagen doorheen moet. De scanners ontdekken sigaretten in autobanden, benzinetanks of autostoelen én mensen die zich in de vrachtwagens verborgen houden. De douaniers beschikken ook over nachtcamera’s, warmtekijkers, sneeuwscooters, squads (vierwielige motoren) en honden. En als iemand in de buurt van de grens komt, gaat er kilometers verderop een alarm af.
De scan laat duidelijk zien dat er mensen zich verborgen houden in de lading van deze vrachtwagen
Er klinkt een alarm. De mensen in de controlekamer schrikken op. Ze spoelen snel het beeld terug van de camera die een beweging aan de grens heeft waargenomen. “Vals alarm, een fazant”, zegt een van de agenten, wijzend op een stipje in de velden. De vele maatregelen hebben geholpen. Het aantal illegalen dat er in slaagt door de mazen van het net te glippen, is drastisch afgenomen. Het gaat nog om tientallen of honderden per jaar en niet meer om duizenden. Twee Moldaviërs zijn betrapt en wachten in de cel op hun uitzetting
9
Kritiek Dankzij de inzet van vele miljoenen euro’s slaagt de Europese Unie er in om de toestroom van vluchtelingen en migranten te beperken. Maar in de praktijk blijkt: hoe dichter de mazen van het net, hoe wanhopiger de pogingen van de vluchtelingen. Het aantal ‘grensdoden’ (mensen die omkomen bij hun poging illegaal de grens met de EU over te steken) stijgt. Het zou volgens de organisatie United Against Racism nu op een kleine duizend per jaar liggen. Sommigen zeggen dat de EU kortzichtig bezig is. We hebben door de vergrijzing (de gemiddelde leeftijd binnen de EU stijgt nog steeds) de migranten straks hard nodig om onze pensioenen te kunnen betalen. En mensenrechtenorganisaties als Amnesty International zeggen dat door de strenge maatregelen het recht op asiel (= bescherming in een ander land tegen vervolging in eigen land) in gevaar komt. Volgens Amnesty krijgen veel vluchtelingen de kans niet meer om elders asiel aan te vragen. Europa is volgens deze organisaties een fort geworden waar je niet kunt binnenkomen. Ze noemen de EU daarom ‘Fort Europa’. Oplossingen De EU zoekt het tot nu toe vooral in steeds strengere maatregelen. Je hebt op pagina 5 kunnen lezen dat veel immigranten op een toeristenvisum binnenkomen. Ze laten hun visum verlopen en worden illegaal. De EU heeft voorgesteld om dat terug te dringen via het nemen van vingerafdrukken en irisscans (scan van je oog). Al die gegevens gaan in een centrale computer. Zodra de maximale bezoektermijn (meestal drie maanden) voorbij is en het vertrek van de reiziger is nog niet geregistreerd, slaat die computer in alle lidstaten tegelijk alarm. Dan is meteen bekend wie hier illegaal is en weten de opsporingsdiensten naar wie ze moeten uitkijken. Een andere manier om de toestroom van vluchtelingen naar Europa te beperken, is wat men ‘opvang in de regio’ noemt. Vluchtelingen zouden zich in regionale opvangkampen in Afrika en Azië moeten melden. Daar zou hun vluchtverhaal gecheckt worden. Wie een geldig vluchtverhaal heeft, wordt uitgenodigd om zich in een van de EU-landen te vestigen. Het blijft echter nog bij plannen. Niemand weet nog hoe die in praktijk gebracht moeten worden. 10
VERHAAL: DE KOUDE OORLOG IS NOG NIET VOORBIJ
In Grodno, twintig kilometer van de grens met Polen, wonen veel etnische* Polen. Grodno wordt door velen wel de meest ‘Europese’ stad van WitRusland genoemd, maar in welk Europese stad vind je een tank bovenop een sokkel?
De Koude Oorlog was een periode van gewapende vrede tussen de communistische en de kapitalistische wereld in de tweede helft van de 20e eeuw. Het kapitalistische westerse blok, inclusief Nederland en België, werd geleid door de Verenigde Staten (VS). Het communistisch blok stond onder leiding van de Sovjet-Unie (USSR). Aan de communistische kant vond je tal van Oost-Europese landen, aan de kapitalistische kant de West-Europese landen. Beide blokken werden gescheiden door het zogenaamde ‘IJzeren Gordijn’.
Grodno bij avond
In 1989 viel de Berlijnse Muur en werden West– en Oost-Duitsland herenigd. In 1991 viel de USSR uiteen in vijftien afzonderlijke landen, waaronder Rusland, Oekraïne, Georgië, Kazachstan en Wit-Rusland. Alle 15 voormalige Sovjetrepublieken hebben het communisme afgezworen, met uitzondering van Wit-Rusland. Daarmee kwam er ook een einde aan de Koude Oorlog. Alleen voor de buurlanden Polen en Wit-Rusland lijkt de Koude Oorlog nooit gestopt te zijn. In beide landen wonen etnische* minderheden uit hun buurland. In Polen wonen er 800.000 Wit-Russen. In WitRusland wonen er 400.000 Polen. Beide etnische minderheden voelen zich achtergesteld door de autochtone bevolking in hun land. De problemen tussen Polen en Wit-Russen worden versterkt door het verschil in religie. Ze zijn allemaal christelijk, maar bijna alle Polen zijn rooms-katholiek en verreweg de meeste Wit-Russen zijn oosters-orthodox.
Een Wit-Russische wacht aan de grens met Polen * Een etnische minderheid is een bevolkingsgroep die oorspronkelijk uit een ander land komt
11
De grens tussen beide landen zit potdicht en maar weinigen zijn ooit een keer bij de buren gaan kijken...
Een Wit-Rus in Polen Agnjezka Propopioek is 29 jaar en docente Duits. Ze woont in het Poolse grensstadje Hajnovka. Net als WitRussen vindt ze de politiek van Polen maar een zooitje. Ze is een grote fan van de Wit-Russische president Aleksandr Loekasjenko. Ze vindt dat WitRusland een sterke man nodig heeft. Haar oom Mikolai Litsjiwitsj is het met haar eens en heeft zelfs een satellietschotel gekocht zodat hij naar de WitRussische staatstelevisie kan kijken. Litsjiwitsj is van mening dat de Polen in Wit-Rusland schuldig zijn aan de slechte relatie tussen beide landen. “Ze willen steeds meer rechten, terwijl ze al zo veel hebben.” Dat Polen voor hun inzet voor meer rechten in WitRusland regelmatig in de gevangenis belanden, interesseert hem niet. “Ze krijgen maar twee weken celstraf”, lacht hij. “Ik ben een minderheid hier en ik zeur toch ook niet?” Hoewel hij al dertig jaar niet meer in Wit-Rusland is geweest, weet hij zeker dat het leven in Wit-Rusland veel beter is dan in Polen. “Loekasjenko geeft om het land en er is discipline en gelijkheid. Ik denk dat de Wit-Russen gelukkiger zijn dan de Polen.” Een Pool in Wit-Rusland Igor Bantser (27) woont en werkt in Grodno. Hij is actief voor de Unie van Polen. Ofschoon Polen volgens de WitRussische wet het recht hebben om zich te organiseren en onderwijs in hun eigen taal op te zetten, is de Unie van Polen verboden. Hij is daarom voorzichtig voor wat hij zegt. “We hebben wel een Poolse school, maar de door de regering aangewezen docenten willen of durven geen les te geven over de Poolse cultuur.” Al snel laat Bantser echter alle voorzichtigheid varen. Hij ergert zich aan de Wit-Russen: “Iedereen gelooft de propaganda en denkt dat Wit-Rusland een geweldig land is en dat wij etnische Polen een kwaadaardige groep opruiers zijn.”
De Wit-Russische president Loekasjenko
Een Pool wordt bij een demonstratie gearresteerd door de Wit-Russische politie
Igor Bantser
12
MILIEUVERVUILING STOPT NIET AAN DE GRENS De Europese Unie kent strenge milieuregels waar alle landen aan moeten voldoen. Soms klagen we over die regels, maar ze zijn er om de gezondheid van de bijna 500 miljoen inwoners van de EU te bewaken. En dat is maar goed ook. We geven in dit hoofdstuk enkele voorbeelden van ernstige milieuvervuiling uit heden en verleden, van binnen en van buiten de EU. Want één ding is duidelijk: milieuvervuiling stopt niet aan de grens, niet aan binnengrenzen en niet aan de buitengrenzen van de EU. Tsernobyl In 1986 bestond de Europese Unie nog uit twaalf landen (zie pag. 1) en was de SovjetUnie nog niet uiteengevallen. In Oekraïne –toen onderdeel van de SovjetUnie en nu een aparte staat– ligt het dorpje Tsjernobyl. Tot 26 april 1986 had niemand daarvan gehoord. Op 26 april 1986 ging er iets vreselijks mis. Een van de vier kernreactoren bij dit dorp ontplofte. Er kwam een gigantische hoeveelheid radioactieve straling vrij. De wind verspreidde die straling naar het westen, naar Centraal– en West-Europa, zoals je op het Engelstalige kaartje hiernaast goed kunt zien. Radioactieve straling kun je niet zien, niet voelen en niet ruiken. Je kunt het alleen met een geigerteller meten. Zo is het ongeval ook bekend geworden. Een medewerker van een Zweedse kerncentrale, 1280 kilometer van Tsjernobyl vandaan, kreeg een melding van zijn geigerteller dat zijn schoenen radioactief waren. Hij meldde dit aan een veiligheidsinspecteur. De bedrijfsleiding besloot toen alle 700 medewerkers te onderzoeken. Zij bleken allen radioactieve straling op hun kleren te hebben. De straling kwam echter niet uit hun eigen centrale. Aan de hand van de windrichting kwam men in de Sovjet-Unie uit. Die ontkende eerst, maar moest later het ongeluk toegeven. De gevolgen van de radioactieve straling waren groot. Tot op de dag van heden ondervinden nog duizenden mensen er hinder van. De ontplofte kerncentrale in Tsjernobyl
13
In Nederland en België, die op zo’n 1700 kilometer van Tsjernobyl liggen, bleven de gevolgen beperkt. Hier mochten mensen gedurende enkele weken geen bladgroente (zoals sla) uit eigen tuin eten en daar bleef het zo’n beetje bij. Maar hoe dichter je bij Tsjernobyl komt, hoe ernstiger de gevolgen. Het ergst waren de gevolgen voor de omwonenden van de kerncentrale. Alle 360.000 inwoners van het gebied in een straal van 45 kilometer rondom de kerncentrale moesten hun huizen voorgoed verlaten. Voor velen te laat, ze hadden de straling al opgelopen. Tientallen brandweerlieden en hulpverleners die na de explosie van de kerncentrale in Tsjernobyl te hulp zijn gekomen, zijn in de weken en maanden daarna overleden of hebben kanker gekregen. Het aantal gevallen van schildklierkanker bij kinderen in dat gebied van 45 kilometer rondom Tsjernobyl is verhonderdvoudigd. Nog steeds worden er mismaakte kinderen geboren. De weilanden zijn besmet; koeienmelk mag niet gedronken worden; groenten, paddenstoelen en bessen mogen niet gegeten worden. Nu, meer dan twintig jaar later, is het gebied rondom Tsjernobyl nog steeds verboden gebied.
De zestienjarige tweelingbroers Michael en Vladimir uit Wit-Rusland. Michael, mismaakt door de straling uit Tsjernobyl die zijn ouders hebben opgelopen, is vijf minuten ouder dan Vladimir.
Het ongeval in Tsjernobyl heeft gevolgen gehad voor mensen in 25 andere landen. Het ongeval heeft ook aangetoond dat milieuvervuiling niet stopt aan de grens en hoe belangrijk het is om goede internationale afspraken te maken om dit soort rampen in de toekomst te voorkomen. Er staan in Rusland en andere voormalige Sovjet-staten nog steeds kerncentrales van het type dat in Tsjernobyl ontplofte, maar ze zijn wel verbeterd en uitgerust met nieuwe beveiligingssystemen.
14
Herdenking van de ramp in Tsjernobyl in Wit-Rusland op 26 april 2007. De cirkel met de drie driehoeken is het internationale teken voor radioactieve straling
Sandoz Als je naar de kaart van de Europese Unie op pagina 3 kijkt, zie je in het midden een land liggen dat aan alle kanten omringd is door EU-landen, maar zelf geen lid is: Zwitserland. Zwitserland staat bekend als een degelijk land waar alles goed geregeld is. Toch ging het ook hier mis. Ook in 1986 en opnieuw had een flink deel van de Europese Unie last van de gevolgen.
Brand in het bedrijf Sandoz
Een enorme milieuramp voltrok zich op 1 november 1986 bij de Sandoz-fabrieken in het Zwitserse Schweizerhalle, nabij Basel. Op het terrein lagen chemicaliën fout opgeslagen. Toen er brand uitbak, kwamen deze chemicaliën in het bluswater terecht. Dit ernstig vervuilde bluswater stroomde de Rijn naast de fabrieken in. De Rijn kleurde helemaal rood. Tot aan de Lorelei in Duitsland kwam er geen levende vis meer voor en ook de watervlooien waren gestorven. Alle landen langs de Rijn –Zwitserland, Liechtenstein, Oostenrijk, Frankrijk, Duitsland en Nederland– moesten de waterinname voor drinkwatergebruik gedurende enkele weken staken.
De rode kleur van de chemicaliën is duidelijk in het bluswater te zien
In verschillende landen gingen mensen de straat op om te protesteren. De milieuministers van de landen langs de Rijn kwamen bij elkaar om over maatregelen te praten. Met Johan Cruijff zouden we kunnen zeggen: ‘Elk nadeel heeft zijn voordeel’. De landen langs de Rijn hebben met elkaar afgesproken dat zoiets in de toekomst niet meer mag gebeuren. Ze hebben afgesproken om alle watervervuiling tegen te gaan en ervoor te zorgen dat het water –dat in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw steeds vuiler werd– weer schoon zou worden. ‘De zalm terug in de Rijn’ was de leus (de zalm is heel gevoelig voor vervuild water). De afspraken werden een succes. De zalm kon in 1996 weer worden uitgezet in de Rijn!
Massale vissterfte in de Rijn
15
Oostzee Als je naar de kaart op pagina 3 kijkt, zie je dat alle landen rondom de Oostzee lid zijn van de Europese Unie, op één na. De EU-landen zijn Zweden, Finland, Estland, Letland, Litouwen, Polen, Duitsland en Denemarken. Het enige niet-EU-land is Rusland (dat op twee plekken aan de Oostzee grenst: met de provincies Kaliningrad en Leningrad). De Oostzee was jarenlang ernstig vervuild door lozingen van rioolwater. Maar ook het dumpen van autowrakken en de instroom van arsenicum, chroom en mosterdgas hebben aan de vervuiling bijgedragen. Vervuild strand aan de Oostzee
Omdat de Oostzee alleen in het zuiden een verbinding heeft (via Skagerak en Noordzee) met de Atlantische Oceaan duurt het 25 tot 40 jaar voordat al het water in de Oostzee ververst is. De negen kustlanden en enkele landen daaromheen die rivieren hebben die uiteindelijk op de Oostzee uitkomen (zoals Zweden, Oekraïne en Wit-Rusland), zijn gaan samenwerken onder de naam HELCOM. Nu staat HELCOM bekend als een van de meest succesvolle samenwerkingsverbanden op milieugebied. HELCOM heeft zogeheten hot spots aangewezen: plekken die extreem vervuild zijn en het eerst moeten worden aangepakt. De EU-landen hebben daarbij intensief samengewerkt met landen van buiten de EU. De meeste successen zijn geboekt bij het terugdringen van lozingen van gevaarlijke chemische stoffen. Van maar liefst 47 verschillende gevaarlijke stoffen is de lozing in iets meer dan tien jaar tijd met de helft verminderd. De mensen rondom en de vissen in de Oostzee varen er wel bij.
Extreme algengroei
De Oostzee gold lange tijd als de meest vervuilde zee ter wereld. Dankzij samenwerking over de grenzen heen (in HELCOM) is de zee die slechte naam inmiddels kwijtgeraakt.
Opzuigen van olie uit het water
16
VERHAAL: VERDORDE BLOEMEN Als je aan het loket een kaartje zou willen kopen naar Ungheni, zou de beambte je moeten vragen: ‘Ungheni in Roemenië of Ungheni in Moldavië?’. Er zijn namelijk twee Ungheni’s. Ze grenzen aan elkaar en worden gescheiden door de rivier Prut (dat spreek je uit als Proet). Tot aan 1939 hoorde het grootste deel van Moldavië bij Roemenië. In 1939 hebben Hitler (de leider van Duitsland) en Stalin (de leider van Rusland) grote gebieden in Oost-Europa onderling verdeeld. Het huidige Moldavië werd onderdeel van Rusland. Het deel van Ungheni dat ten oosten van de Prut lag, werd Russisch. Het kleinere deel dat ten westen van de Prut lag, bleef Roemeens. Aurica Cotea woont heel haar leven al in het Roemeense Ungheni. Als kind wist ze niet beter dat het gebied aan de overkant van het water Russisch was. Toen ze een keer kinderen aan de andere kant van de rivier zag spelen, riep ze wat in het Roemeens naar hen. Tot haar verbazing antwoordden de kinderen in het Roemeens terug. Ze rende naar haar ouders om te vragen waarom de Russische kinderen Roemeens spraken. Haar ouders vertelden haar toen dat de mensen aan de andere kant van de grens vroeger ook Roemeens waren. Het stadswapen van Ungheni - Moldavië
Na het verdwijnen van het communisme in 1991 werd Moldavië onafhankelijk. Aurica vertelt: “Uit heel Roemenië kwamen mensen naar Ungheni om de brug over te steken en hun familie op te zoeken. Mensen gooiden van beide kanten bloemen, het was erg mooi.” De brug kreeg de bijnaam ‘bloemenbrug’.
Massale toeloop na het openen van de brug
Een bewaakte spoorbrug tussen beide Ungheni’s
17
Moldaviërs aan beide kanten van de grens gingen veelvuldig bij elkaar op bezoek. De relaties werden zo goed, dat er gesproken werd over hereniging van beide landen. Maar toen kreeg Roemenië de kans om lid te worden van de Europese Unie. Het riviertje Prut werd ineens een buitengrens van de EU, met strenge bewaking en visumplicht. Moldaviërs zonder visum komen het land niet meer in. En net zoals je in de andere verhalen in dit pakket hebt kunt lezen, is een visum voor de meeste Moldaviërs niet te betalen. De Moldaviërs behoren tot de allerarmsten van Europa. De bloemen op de ‘bloemenbrug’ zijn inmiddels verdord... Voor Moldavië heeft het EU-lidmaatschap van buurland Roemenië nog meer gevolgen. De Roemenen geven alle Roemeenssprekenden uit Moldavië (en dat is bijna iedereen) de kans om een Roemeens paspoort aan te vragen. Het aantal aanvragen is inmiddels opgelopen tot zo’n anderhalf miljoen. Dat is meer dan eenderde van de totale bevolking van Moldavië! Ivan Ginga (22) is een van hen. Hij is een van de duizenden Moldaviërs die in de Roemeense stad Iasi studeren. Ook hij heeft een Roemeens paspoort aangevraagd. “Met een EU-paspoort kan ik makkelijker een opleiding in Spanje of Italië volgen”, zegt hij. “Bijna al mijn vrienden werken al in de EU, legaal of illegaal. Ze willen ook een Roemeens paspoort, alleen om in de Europese Unie op zoek te gaan naar werk en een betere toekomst.” De Roemeense minister van Binnenlandse Zaken schat dat ongeveer 10% van de Moldaviërs in Roemenië blijft. “De rest gaat in de rijkere EU-landen op zoek naar een beter leven.”
Veel jongeren in Moldavië hebben geen zin in een armoedig bestaan; als ze de kans krijgen, trekken ze weg. Het liefst naar een land in de rijke EU.
18
River Prut
HANDEL AAN DE BUITENGRENS Grenshandel is zo oud als er grenzen zijn. Sommige producten zijn nu eenmaal goedkoper in het ene land dan in het andere land. De handel langs de grens tussen landen in Oost-Europa was altijd al omvangrijk. Dat sommige van die landen nu lid zijn geworden van de Europese Unie heeft daar niet zo veel veranderd. De mieren van Medyka ‘Mieren’ worden ze genoemd. Oekraiense vrouwen die hun brood verdienen met handel bij de Poolse grensplaats Medyka. Op zich is er niets illegaals aan wat ze doen. Wie vanuit het buitenland de Europese Unie binnenkomt, hoeft geen belastingen te betalen over kleine hoeveelheden sigaretten (een slof), sterke drank (1 liter) en wijn en bier (3 liter). De prijzen van deze levensmiddelen zijn in Oekraïne goedkoper dan in Polen. Met kleine hoeveelheden verdien je niet zoveel; de vrouwen steken daarom meermalen per dag de grens over. Ze verkopen hun waar aan de Poolse kant of zelfs in het niemandsland tussen Oekraïne en Polen. Elke Pool die hun kant op komt, is een mogelijke klant en wordt door tientallen vrouwen belaagd. Maar, zoals gezegd, met legale handel is niet zoveel te verdienen. Daarom nemen de ‘mieren’ meer koopwaar mee dan is toegestaan. In de winkels aan de Oekraïense kant van de grens hoor je regelmatig het scheurend geluid van kleefband, hét werktuig van de doorgewinterde smokkelaar(ster). Pakjes sigaretten worden met kleefband op het lijf geplakt. Nu maar hopen dat de douaniers aan de grens je niet gaan fouilleren. Dat doen ze soms steeksgewijs. Ze hebben geen tijd om álle mensen die de grens willen passeren van top tot teen te fouilleren. Wie betrapt wordt, raakt zijn spullen kwijt, maar dat hoort bij het spel. Een volgende keer meer geluk. 19
Medyka is niet de enige grensovergang die populair is. Kroscienko is er ook zo een. Kroscienko is populair omdat daar de trein stopt die rijdt tussen Chyriv in Oekraïne en Ustrzyki Dolne in Polen, de enige treinverbinding tussen Oekraïne en Polen. Een trein tussen twee onbeduidende dorpen die toch elke dag overvol zit. De trein is zo populair omdat hij vol zit met smokkelaars. Ze smokkelen vooral sigaretten. De passagiers proberen hun smokkelwaar overal te verstoppen. De bagage is nog de minst voor de hand liggende plek. In de lampen, onder het plafond, in de afvalbakjes onder het raam, in de sponningen van het raam. Er is geen plek die niet al geprobeerd is.
De grensovergang bij Kroscienko voor auto’s (rechts) en de trein (links)
Officieel duurt een rit tussen Chyriv en Ustrzyki Dolne, een afstand van 30 kilometer, twee uur en een kwartier. In werkelijkheid duurt de rit veel langer. Dat komt omdat de douaniers de vier wagons minutieus onderzoeken. Met een ijzeren haak wrikt een Poolse douanier de wandbekleding open. De passagiers zien het vrolijk lachend toe. “Jullie controleren, wij smokkelen”, roept een van de passagiers lachend, terwijl een douanier met een elektrische schroevendraaier de raamomlijsting aan het losmaken is. Als de douaniers hun werk gedaan hebben, hebben ze drie vuilniszakken vol met sigaretten opgehaald. Ze weten dat ze lang niet alle smokkelwaar hebben gevonden. “Als we de wagons tot op het bot hadden moeten uitkammen, waren we tot morgenvroeg bezig geweest”, aldus een van hen.
De trein tussen Chyriv en Ustrzyki Dolne ergens onderweg
De douaniers zijn blij met hun vondsten, de passagiers zijn blij met wat de douaniers níet gevonden hebben. Er blijft genoeg over om te verkopen. Morgen zullen ze de trein terug naar Oekraïne nemen. De trein zelf gaat eerst naar de werkplaats, om zo goed en kwaad als het kan weer in elkaar geschroefd te worden.
20
Mensenhandel Het smokkelen van goederen is een nog vrij onschuldige bezigheid, een spel –zo lijkt het wel– tussen douaniers en smokkelaars. Anders ligt het als het gaat om handel in mensen. Op pagina 6, in het hoofdstuk ‘Op reis naar het beloofde land’, hebben we al laten zien dat duizenden migranten Europa illegaal proberen binnen te komen op zoek naar werk. Wat we daar nog niet hebben laten zien, is dat ze dat vaak niet op eigen houtje doen. Ze leggen hun lot vaak in handen van gidsen en handelaren die hen voor grof geld proberen de grens over te smokkelen. Betalingen van 7.000 euro per persoon zijn geen uitzondering. Je kunt het de migranten misschien niet kwalijk nemen, maar wel de mensenhandelaren. Zij lijken zich vaak meer om hun hoge verdiensten te bekommeren, dan om de mensen die ze verhandelen. Op internet en in de kranten kun je talloze voorbeelden vinden van mensenhandelaren die hun ‘klanten’ hebben laten stikken als er douaniers in de buurt komen. Dat gaat van het in de steek laten van migranten bij dreigende ontdekking op land tot het overboord zetten van migranten op zee als hun boot ontdekt dreigt te worden. Dat daarbij migranten verdrinken –veel Afrikanen zijn bijvoorbeeld de zwemkunst niet machtig– lijkt hen niet zoveel te schelen. Nog kwalijker wordt het als de handel in mensen niet op vrijwillige basis gebeurt. Het gaat dan vaak om vrouwen en kinderen die tegen hun zin in verhandeld worden. Zij komen vaak in de prostitutie terecht en kunnen daaruit bijna niet ontsnappen. Het gaat vaak om vrouwen (en kinderen) uit Oost-Europese landen (onder andere Oekraïne, Rusland en Wit-Rusland) die met de belofte van een goedbetaalde baan in een restaurant of hotel gelokt worden. Ze worden door mensenhandelaren over de buitengrenzen van de EU gesmokkeld. Eenmaal binnen de EU, worden ze over de rijkere EU-landen verspreid en moeten ze voor hun ‘bazen’ gaan werken. Tegen deze vorm van mensenhandel treden de EU-landen keihard op. Mensenhandelaren die betrapt worden, kunnen op lange gevangenisstraffen rekenen. 21
Corruptie De keerzijde van de strenge controles aan de buitengrenzen van de Europese Unie is … corruptie. Een douanier die een oogje toeknijpt als hij wat smokkelwaar voorbij ziet komen, kan goed geld verdienen. Hoe ver dat kan gaan, laat de situatie in Polen zien. Tot voor kort betaalden mensen tot 5.000 euro om een baantje als douanier te kunnen krijgen. Velen van hen wonen in een kast van een huis of rijden rond in een dure auto. Een beginnend douanier in Polen verdient zo’n 400 euro per maand. Niet genoeg om al die luxe te kunnen betalen. Een paar honderd of duizend euro extra van smokkelende chauffeurs uit een van de buurlanden is dan mooi meegenomen.
Corruptie
Tegenwoordig is er een tekort aan Poolse douaniers. In 2007 hebben duizend douaniers ontslag genomen. Hun baan was niet lonend meer. Onder druk van de Europese Unie heeft de regering van Polen in 2007 werk gemaakt van de corruptiebestrijding. Er is een anticorruptiedienst in het leven geroepen die kordaat optreedt tegen sjoemelende Polen. Wie betrapt wordt bij het incasseren van smeergeld, wordt hard aangepakt en wacht jarenlange gevangenisstraf. De angst zit er bij de Polen goed in.
Affiche van een anticorruptiecampagne
Het gevolg is dat Polen nu met een tekort aan douaniers zit. De douaniers die wel zijn blijven werken, hebben al diverse malen gestaakt voor meer loon. “Want”, zo zeggen, “wie kan er rondkomen van 400 euro? Niemand toch?” Het gevolg is dat er van tijd tot tijd lange wachttijden ontstaan aan de grens tussen Polen en Oekraïne of WitRusland. Het record staat op 130 uur! Op gegeven moment stonden er meer dan 1500 vrachtwagens aan de grens te wachten, een rij van 40 kilometer. Maar corruptie, nee die komt niet of bijna niet meer voor...
Een lange rij met wachtende vrachtwagens ten gevolge van een staking van Poolse douaniers
22
VERHAAL: EENRICHTINGSVERKEER Het dorp Szelmenc is in tweeën verdeeld: Klein-Szelmenc en GrootSzelmenc. Klein-Szelmenc ligt in Oekraïne, GrootSzelmenc ligt in Slowakije. Tot aan de Tweede Wereldoorlog was Szelmenc nog één geheel. Na de Tweede Wereldoorlog werd het dorp in tweeën gedeeld door de Russen. KleinSzelmenc werd bij Rusland gevoegd (nu: Oekraïne) en Groot-Szelmenc bleef bij Tsjechoslowakije (nu: Slowakije). Samen telden de dorpen niet meer dan achthonderd inwoners.
Groot-Szelmenc
Door de opdeling werden ook families gescheiden. Mitro Ambrush (80 jaar) is een van de dorpelingen. Hij weet zich de opdeling nog als de dag van gisteren te herinneren: “Opeens was er prikkeldraad. Niemand mocht er meer doorheen. Ik kon niet meer naar mijn school, die stond aan de andere kant, en ook niet meer naar het graf van mijn ouders. Bij latere begrafenissen brachten we de kist naar het hek, zodat de familieleden aan de andere kant van de grens afscheid konden nemen.” Na het verdwijnen van het communisme mochten de Szelmencers via een officiële grensovergang weer bij elkaar op bezoek komen. Probleem was alleen dat de grenspost 80 kilometer verderop lag. Toen Slowakije lid werd van de Europese Unie kwamen daar ook nog eens de visumkosten van 35 euro bij. Te duur voor de meesten. Een paspoort en visum kosten samen evenveel als de Szelmencers gemiddeld in twee maanden verdienen.
Links Groot-Szelmenc, rechts Klein-Szelmenc
In 2005 kreeg Szelmenc eindelijk zijn eigen grenspost. Het gevolg was dat er een ware stroom met grensverkeer op gang kwam, maar wel eenrichtingsverkeer: van Slowakije naar Oekraïne. Voor Oekraïne heb je geen visum nodig, andersom wel.
23 December 2005, net voor Kerstmis: de grensovergang wordt geïnstalleerd
23
De Slowaakse Szelmencers gaan nu bij hun Oekraïense familie op bezoek, maar niet andersom. De 40-jarige Morika uit KleinSzelmenc is er blij mee, maar: ‘Ik zou nog graag mijn familie willen zien die slecht ter been is en niet hier kan komen.” Toch klaagt Morika niet over het éénrichtingsverkeer. Ze verdient er zelf dik aan. Ze heeft een winkel met snoep en sportschoenen die veelvuldig bezocht wordt door Slowaken. De prijzen in Oekraïne liggen een stuk lager dan in Slowakije. Dat hebben ook andere Slowaken ontdekt. Slowaken uit de hele regio maken gebruik van de grensovergang om boodschappen te doen. Vooral levensmiddelen en met name alcohol en tabak zijn stukken goedkoper. Elke dag staan hordes Slowaken met lege boodschappentassen in de rij voor de grensovergang in Szelmenc. Het Oekraïense dorp Klein-Szelmenc met zijn honderden inwoners heeft er tientallen (geïmproviseerde) winkels bij gekregen. De drukte en overlast zijn Lajos Toth, burgemeester van Groot-Szelmenc, een doorn in het oog. “We wilden een overgang uitsluitend voor onze bewoners. Nu wordt de grens misbruikt door Slowaken die hier alleen komen voor de goedkope wodka en sigaretten.” Ook de burgemeester van Klein-Szelmenc, Jozef Illar, is niet gelukkig met de huidige situatie, maar om heel andere redenen. Hij vindt het een schande dat zijn mensen nog steeds niet makkelijk de grens over kunnen steken. “We hopen dat er een verdrag komt zoals tussen Oekraïne en Hongarije, waar de bewoners van het grensgebied de grens zonder visum kunnen oversteken.”
Drukte aan de grens tussen Groot– en Klein-Szelmenc
24
AANTEKENINGEN
25
26
MEER OP INTERNET Op de website van het Centrum voor Mondiaal Onderwijs vind je nog meer informatie die je kan helpen bij je werkstuk of spreekbeurt. Je vindt daar tips over hoe je het beste een werkstuk kunt opzetten of hoe je het beste je spreekbeurt kunt inkleden. Ook vind je daar een website met nuttige links die horen bij dit scriptiepakket. Ga naar www.cmo.nl of www.maak-een-werkstuk.nl.
27
SCRIPTIESERVICE De Scriptieservice Mondiaal Onderwijs richt zich op leerlingen vanaf 10 jaar. In de reeks zijn meer dan 85 onderwerpen opgenomen over Derde Wereld, Vrede, Milieu en Mensenrechten. Elk pakket bestaat uit 24 pagina's tekst, foto's, tekeningen, strips en/of cartoons. Op de website van het CMO staat een handleiding voor het maken van een scriptie/ werkstuk en bij dit pakket is er een website met aanvullende informatie, nuttige links en voor de leerkrachten een (groeps-)opdracht voor in de klas.
De versie op papier is te bestellen bij: Centrum voor Mondiaal Onderwijs Postbus 9108 6500 HK Nijmegen tel. 024-3613074 e-mail:
[email protected] http://www.cmo.nl
Schoolmediatheken, (jeugd)bibliotheken en documentatiecentra kunnen een abonnement op de scriptieservice nemen en ontvangen dan per jaar vijf nieuwe titels.
