ABP Jaarverslag Inhoudsopgave JAARREKENING. 3 Enkelvoudige jaarrekening 2014 Geconsolideerde jaarrekening 2014

ABP Jaarverslag 2014

Inhoudsopgave JAARREKENING

3

Enkelvoudige jaarrekening 2014

4

Geconsolideerde jaarrekening 2014

71

ABP Jaarverslag 2014 | JAARREKENING

JAARREKENING Woord vooraf Anders dan te doen gebruikelijk is eerst de enkelvoudige jaarrekening opgenomen en daarna de geconsolideerde jaarrekening. De reden hiervan is dat de enkelvoudige jaarrekening het beste inzicht biedt in de financiële positie van het pensioenfonds. De enkelvoudige jaarrekening sluit aan bij overige externe publicaties en met de in het bestuursverslag opgenomen beleidsmatige informatie.

3


Enkelvoudige jaarrekening 2014 FINANCIËLE OVERZICHTEN Enkelvoudige balans na resultaatbestemming (in € mln)

31-12-2014

31-12-2013

39.769

31.812

ACTIVA Beleggingen (1) - vastgoedbeleggingen - aandelen

139.958

119.716

- vastrentende waarden

137.001

120.090

- derivaten

31.752

14.965

- overige beleggingen

41.578

36.311

390.058

322.894

1.874

2.338

391.932

325.232

4.308

17.384

340.121

283.141

- ontvangen zekerheden

14.800

8.849

- derivaten

19.382

6.180

- shortposities

6.126

5.168

- kortgeld o/g

6.836

4.157

47.144

24.354

359

353

391.932

325.232

Overige activa (2)

Totaal activa PASSIVA Eigen vermogen (3) Voorziening pensioenverplichtingen (VPV) (4) Passiva beleggingen gerelateerd (5)

Overige passiva (6)

Totaal passiva

4


Enkelvoudige staat van baten en lasten in € mln

2014

2013

8.414

9.877

- beleggingsresultaten (bruto)

43.868

17.980

- af: kosten vermogensbeheer

-397

-512

Beleggingsresultaten (netto) (8)

43.471

17.468

Totaal baten (7 en 8)

51.885

27.345

-9.396

-8.757

-7.693

-9.340

BATEN Premiebijdragen (netto) (7)

LASTEN Pensioenuitkeringen (9) Mutatie voorziening pensioenverplichtingen - pensioenopbouw - indexering

-

-

- rentetoevoeging

-1.073

-1.010

- onttrekking voor pensioenuitkeringen

9.865

9.002

92

89

- onttrekking voor kosten pensioenbeheer - ontwikkeling marktrente

-55.641

8.881

- wijziging actuariële grondslagen

1.024

102

- wijziging uit hoofde van overdracht van rechten

-1.477

-730

- overige mutaties voorziening pensioenverplichtingen - effect beëindigen verlaging pensioenuitkeringen en -aanspraken Totaal mutatie voorziening pensioenverplichtingen (10) Dekking uit kostenopslag pensioenpremies (11)

-774

598

-1.303

-

-56.980

7.592

121

121

Saldo overdracht van rechten (12)

1.415

659

Kosten pensioenbeheer (netto) (13)

-172

-170

Rentelasten passiva beleggingen gerelateerd (14)

-16

-20

Overige baten en lasten (15)

67

99

Totaal lasten (9 t/m 15)

-64.961

-476

SALDO BATEN EN LASTEN

-13.076

26.869

-13.138

26.532

62

337

Bestemming van het saldo van baten en lasten: Onttrekking/Toevoeging aan algemene reserve Toevoeging aan bestemmingsreserves

5


Enkelvoudig kasstroomoverzicht in € mln

Beginstand liquide middelen

2014

2013

13.900

9.600

8.535

9.998

Kasstromen uit pensioenactiviteiten: - ontvangen premies - ontvangen in verband met overdracht van rechten

1.670

795

-9.396

-8.757

- betaald in verband met overdracht van rechten

-255

-136

- betaalde kosten pensioenbeheer

-166

-165

60

105

448

1.840

- verkopen en aflossingen van beleggingen

21.645

29.495

- verstrekkingen en aankopen van beleggingen

-27.152

-37.177

- betaalde pensioenuitkeringen

- overige mutaties

Kasstroom uit pensioenactiviteiten

Kasstromen uit beleggingsactiviteiten:

- beleggingsopbrengsten

5.653

5.423

- resultaten uit derivaten

-7.344

4.077

5.951

-4.749

- mutatie ontvangen zekerheden - betaalde kosten beleggingen

-397

-512

- mutaties werkkapitaal

-2.334

3.071

- overige mutaties

-2.299

2.832

Kasstroom uit beleggingsactiviteiten

-6.277

2.460

8.071

13.900

Eindstand liquide middelen (16)

6


TOELICHTINGEN ALGEMEEN Inleiding Stichting Pensioenfonds ABP (ABP) verzorgt de pensioenvoorziening voor werknemers in de sectoren Overheid en Onderwijs. De statutaire doelstelling luidt: ‘Het fonds heeft ten doel om, als bedrijfstakpensioenfonds ten behoeve van overheid, onderwijs en aangewezen en toegelaten lichamen, alsmede de bedrijfstak luchthavens, pensioenovereenkomsten uit de voeren ten behoeve van deelnemers, gewezen deelnemers, gepensioneerden en overige aanspraakgerechtigden.’ Op grond van de Wet Privatisering ABP (WPA) zijn publiekrechtelijke lichamen en privaatrechtelijke onderwijslichamen verplicht aangesloten bij ABP. Privaatrechtelijke lichamen die door de minister van Binnenlandse Zaken zijn aangewezen en waarvan de arbeidsvoorwaarden van de werknemers van dat lichaam overeenkomen met de arbeidsvoorwaarden van het personeel dat werkzaam is in één van de bij ABP aangesloten sectoren, zijn eveneens verplicht aangesloten (B3-instellingen). Deze aanwijzingsbevoegdheid wordt echter uit de WPA geschrapt. Dit betekent dat er sinds 1 juli 2014 geen nieuwe privaatrechtelijke lichamen (B3-instellingen) meer worden aangewezen. Instellingen die ingevolge de WPA niet verplicht zijn tot aansluiting bij ABP, kunnen vrijwillig aansluiten. De statuten bevatten criteria op grond waarvan vrijwillige aansluiting mogelijk is. De lichamen kunnen door het bestuur tot het fonds worden toegelaten op grond van: ●

het gegeven dat zij deel uitmaken van de bedrijfstak luchthavens; of

●

het gegeven dat de loonontwikkeling bij het lichaam ten minste gelijk is aan één van de bij het fonds aangesloten sectoren als omschreven in artikel 1, eerste lid, onderdeel q, Wet privatisering ABP en het lichaam deelneemt aan de sociale fondsen; of

●

het gegeven dat er sprake is van een groepsverhouding tussen het lichaam dat verzoekt om toelating en een lichaam dat verplicht is aangesloten bij het fonds; of

●

het gegeven dat de toelating van het lichaam plaatsvindt aansluitend aan een periode waarin het lichaam (of diens rechtsvoorganger) verplicht was aangesloten bij het fonds.

Ten aanzien van vrijwillige aansluiting op grond van één van de hierboven genoemde voorwaarden geldt dat het bestuur niettemin kan besluiten het lichaam niet toe te laten, indien het bestuur van oordeel is dat toelating van het lichaam leidt tot ongewenste effecten voor het fonds.

Ambitie Sociale partners, en in het verlengde daarvan het bestuur, hebben de ambitie om de pensioenen bestendig en volledig te indexeren. Het verlenen van na-indexatie als gevolg van in het verleden niet verleende volledige indexatie behoort daar ook toe. Bestendig en volledig indexeren betekent dat de ingegane pensioenen en de aanspraken op pensioen van (gewezen) deelnemers in principe jaarlijks per 1 januari worden aangepast aan de gemiddelde, algemene bezoldigingswijzigingen in de sectoren overheid en onderwijs in het daaraan voorafgaande jaar. De aanpassing is voorwaardelijk dat wil zeggen, aanpassing vindt plaats tenzij de financiële positie van het fonds zich tegen deze aanpassing dwingend verzet en valt bovendien onder de discretionaire bevoegdheid van het bestuur. Het bestuur stelt in nadere regels vast of,en zo ja in hoeverre, de aanpassing aan algemene bezoldigingswijzigingen plaatsvindt.

Premiebeleid De premie dient ter dekking van de jaarlijkse pensioenopbouw en de toekenning van pensioenen die op

7


risicobasis zijn gefinancierd. De premie wordt in lijn met artikel 128 van de Pensioenwet en artikel 4 van het Besluit FTK bepaald op basis van een prudent verwacht reëel rendement. De keuze voor een reëel beleggingsrendement – dat wil zeggen het beleggingsrendement na aftrek van loonstijging – hangt samen met de ambitie de koopkracht van het pensioen op peil te houden.

Beleggingsbeleid Het beleggingsbeleid is structureel gericht op het op lange termijn genereren van voldoende rendement, met de ambitie te kunnen voldoen aan de voorwaardelijke indexatieverplichtingen, tegen een betaalbaar premieniveau en een aanvaardbaar (beleggings)risico. Het beleggingsbeleid wordt bepaald in samenhang met de samenstelling van de verplichtingen, de indexatieambitie en het premie- en indexatiebeleid van het fonds. De samenhang met de verplichtingen kan leiden tot het geheel of gedeeltelijk afdekken van renterisico’s in de balans. Voor de (voorwaardelijke) indexatieambitie moet een rendement worden behaald dat hoger is dan dat van een (vrijwel) risicoloze beleggingsportefeuille die uitsluitend uit langlopende geïndexeerde staatsleningen bestaat. Daartoe moeten bewust meer beleggingsrisico’s worden genomen.

Indexatiebeleid Indexatie vindt plaats tenzij de financiële positie van het fonds zich hiertegen dwingend verzet. Het is de discretionaire bevoegdheid van het bestuur te bepalen of, en zo ja in welke mate, wordt geïndexeerd. In de beleidsstaffel indexatie is dit vertaald in een onder- en bovengrens van de nominale dekkingsgraad (van 100 respectievelijk 135 procent). De dekkingsgraad wordt gedefinieerd als het beschikbaar vermogen gedeeld door de voorziening pensioenverplichtingen (VPV). Bij een dekkingsgraad op de peildatum gelijk of beneden de minimaal vereiste dekkingsgraad is de indexatie nihil. Bij een dekkingsgraad op de peildatum hoger dan minimaal vereist maar lager dan 135 procent vindt er een beperking van de indexatie plaats. De indexatiebeperking wordt zowel op de ingegane pensioenen van pensioengerechtigden als op de opgebouwde aanspraken van deelnemers en gewezen deelnemers toegepast en op de eindloonregeling van militairen. Bij een dekkingsgraad op de peildatum gelijk aan of meer dan 135 procent kan het bestuur tot volledige indexatie besluiten, evenals tot toekenning van in het verleden niet verleende indexatie (naindexatie).

Pensioenregelingen De pensioenregelingen betreffen ouderdomspensioen (OP), nabestaandenpensioen (NP), arbeidsongeschiktheidspensioen (AAOP, IP en HPT), sectorale regelingen en individuele vrijwillige aanvullingen. ABP houdt alle risico’s die voortvloeien uit de aangegane verplichtingen in eigen beheer. Van herverzekering is geen sprake. De pensioenregelingen hebben de volgende kenmerken.

Deelneming in de regeling ●

Deelneming: tijdens dienstverband bij een aangesloten werkgever.

●

Voor wachtgelders en WW-ers is sprake van gedeeltelijke voortzetting van de deelnemingstijd (50 respectievelijk 37,5 procent).

●

Voor arbeidsongeschikten is sprake van gedeeltelijke voortzetting van de deelnemingstijd voor ouderdoms- en nabestaandenpensioen (50 procent bij volledige arbeidsongeschiktheid).

●

Voor de deelnemersjaren OP/NP vóór 1 januari 1996 gelden omrekenfactoren, zodat voor alle deelnemersjaren met een uniforme franchise kan worden gerekend.

8


Pensioengrondslag • Pensioengevend inkomen: in beginsel alle inkomensbestanddelen in geld, behoudens enkele benoemde uitzonderingen die een werknemer uit hoofde van zijn dienstverhouding ontvangt van zijn werkgever (per 1 januari 2015 wordt het pensioengevend inkomen niet langer verminderd met de overhevelingstoeslag). • Op wettelijke gronden zijn sommige inkomensbestanddelen niet pensioengevend. • Franchise OP/NP: € 11.150 (sinds 1 januari 2015: € 12.650 of € 10.100. € 12.650 geldt bij een inkomen vanaf € 37.578,45. € 10.100 geldt bij een inkomen tot en met € 37.578,45). De franchise kan jaarlijks beleidsmatig worden aangepast aan de AOW-uitkering voor gehuwden. Voor de deelnemers die onder het overgangsrecht FPU vallen, geldt een afwijkende franchise van € 18.050 (sinds 1 januari 2015: € 18.150). • Pensioengrondslag is het pensioengevend inkomen minus franchise. • Sinds 1 januari 2004 is de ABP-regeling een middelloonregeling. Tot die datum opgebouwde aanspraken in de eindloonregeling, zijn vastgesteld op basis van het pensioengevend inkomen van januari 2004. • Het pensioengevend inkomen voor de opbouw van aanspraken op ouderdomspensioen en het daarvan afgeleide partnerpensioen en wezenpensioen mag niet meer bedragen dan is toegestaan op basis van artikel 18ga van de Wet op de Loonbelasting 1964. Dit geldt niet voor AAOP, de FPU-overgangsregeling en VPLregeling.

Ouderdomspensioen (OP) De regeling voor ouderdomspensioen wordt in de communicatie aangeduid als ABP KeuzePensioen. Het ABP KeuzePensioen (AKP) betreft een pensioenregeling die de mogelijkheid biedt om het pensioen af te stemmen op persoonlijke wensen. Zo biedt deze regeling onder andere een flexibele ingangsdatum tussen 60 en 70 jaar (per 1 januari 2015 wijzigt de maximale uittreedleeftijd van 70 naar de AOW-gerechtigde leeftijd plus 5 jaar), de mogelijkheid om deeltijdwerk te combineren met deeltijdpensioen, de hoogte van het pensioen binnen een bepaalde bandbreedte te laten variëren en uitruilmogelijkheden, bijvoorbeeld OP uitruilen tegen partnerpensioen (PP) of andersom. Het ABP KeuzePensioen is van toepassing op deelnemers geboren na 1949 en deelnemers geboren voor 1950 die niet onder het overgangsrecht FPU vallen. De pensioenopbouw in een deelnemersjaar bedraagt 1,95 procent van de voor dat jaar vastgestelde pensioengrondslag. Voor het jaar 2015 is het opbouwpercentage gewijzigd naar 1,875 procent bij een inkomen vanaf € 37.578,45. Bij een inkomen tot en met € 37.578,45 geldt een gewijzigd opbouwpercentage van 1,701 procent met een rekenleeftijd van 67 jaar. De reglementaire pensioenleeftijd was 65 jaar; per 1 januari 2015 is dit gewijzigd in de AOW-gerechtigde leeftijd. De AOW-gerechtigde leeftijd is de dag waarop betrokkene de AOW-leeftijd bereikt en is voor iedere betrokkene verschillend. De deelnemers die niet onder de FPU-overgangsregeling vallen én op 31 december 2005 en 1 januari 2006 overheidswerknemer zijn, hebben recht op inkoop (VPL-regeling). Inkoop van aanspraken op ouderdomspensioen is mogelijk over perioden voor 1 januari 2006 waarin minder pensioenaanspraken zijn opgebouwd dan is toegestaan op grond van de fiscale wetgeving. De langs deze weg te verwerven aanspraken hebben echter een voorwaardelijk karakter. Dat wil zeggen, deze leiden pas per 1 januari 2023 tot onvoorwaardelijke rechten en alleen voor degenen die dan nog steeds werknemers zijn. In het geval van pensionering vóór deze datum leiden de voorwaardelijke aanspraken per de datum van pensionering tot onvoorwaardelijke aanspraken. De toezegging tot opbouw van extra aanspraken is gedaan per 31 december 2007, binnen de kaders van artikel 4 van het Uitvoeringsbesluit pensioenaspecten Sociaal Akkoord 2004 (de VPL-regeling wordt ná 1 mei 2015 versoberd: zonder actuariële verhoging wordt de pensioenleeftijd van 65 jaar naar 67 jaar gebracht in combinatie met het versoberingseffect van Witteveen 2015).

9


Deelnemers met FPU-overgangsrecht hebben een afwijkende opbouw van 1,75 procent per deelnemingsjaar.

Flexibel pensioen en uittreden (FP) De FPU-regeling is met ingang van 1 januari 2006 afgeschaft voor deelnemers die op of na 1 januari 1950 zijn geboren. Deelnemers die geboren zijn voor 1 januari 1950 en voldoen aan bepaalde voorwaarden, hebben het (per 1 januari 2006 gewijzigd) recht op flexibel pensioen behouden. Daarmee eindigen de activiteiten van het VUT-fonds eind 2015. Het fonds wordt in 2016 geliquideerd.

Nabestaandenpensioen (NP) Het nabestaandenpensioen bestaat uit het partnerpensioen en het wezenpensioen. Het partnerpensioen (PP) dat wordt uitgekeerd bij overlijden voor 65jaar (PP65-) verschilt van het partnerpensioen dat wordt uitgekeerd bij overlijden op of na 65 jaar (PP65+). Het PP65- bedraagt momenteel 5/10e van het OP, waarbij de deelnemingstijd wordt doorgeteld tot 65 jaar. Het PP65+ bedraagt momenteel 5/14e van het OP. Het partnerpensioen (PP65- en PP65+) kende voor de deelnemingstijd tot 1 juli 1999 een opbouwkarakter, vanaf die datum heeft alleen de voorziening voor het PP65+ een opbouwkarakter en is het PP65- risicogedekt. Per 1 januari 2015 is het PP gewijzigd. Dit wordt voortaan uitgekeerd voor, op of na 67 jaar (PP67- en PP67+). De hoogte van zowel PP67- als PP67+ bedraagt 50% van het OP (met uitzondering voor inkomens tot € 29.418,72: hiervoor geldt 70% van het OP bij PP67+). PP67- is risicogedekt en PP67+ heeft een opbouwkarakter. Momenteel bedraagt het wezenpensioen (WZP) 1/10e van het OP voor halve wezen en 2/10e voor volle wezen. Recht op WZP bestaat maximaal tot de leeftijd van 21 jaar van de (halve) wees. De ANW-compensatie liep tot 65 jaar. Per 1 januari 2015 loopt een reeds toegekende en toekomstige compensatie door tot aan de AOW-gerechtigde leeftijd. De AOW-gerechtigde leeftijd is de dag waarop betrokkene de AOW-leeftijd bereikt en is voor iedere betrokkene verschillend.

Arbeidsongeschiktheidspensioen (AOOP) In aansluiting op de Wet werk en inkomen naar arbeidsvermogen (WIA) bestaat er bij recht op een uitkering tevens recht op een ABP arbeidsongeschiktheidspensioen (AAOP). Het AAOP voorziet in aanvullingen op verschillende uitkeringen: de Inkomensvoorziening Volledig Arbeidsongeschikten (IVA-uitkering), de loongerelateerde uitkering (LGU), de loonaanvullende uitkering (LAU) en de vervolguitkering (VVU). Voor de deelnemers die arbeidsongeschikt zijn op grond van de WAO, blijft het stelsel van invaliditeitspensioen en herplaatsingstoelage (IP/HPT) van toepassing. De reglementaire looptijd van het AAOP/IP, maar ook de premievrije opbouw bij arbeidsongeschiktheid, waren tot 62 of 65 jaar. Per 1 januari 2015 is dit gekoppel aan de AOW-gerechtigde leeftijd. De AOW-gerechtigde leeftijd is de dag waarop betrokkene de AOW-leeftijd bereikt en is voor iedere betrokkene verschillend.

Aanspraken bij uit dienst treden Bij beëindiging van de deelneming anders dan door pensioentoekenning of overlijden worden opgebouwde tijdsevenredige aanspraken, die vanaf dat moment premievrij zijn, vastgesteld op OP en NP, met uitzondering van het risicogedekte PP65- (per 1 januari 2015 gewijzigd in PP67-), en indien van toepassing premievrije aanspraken op FPU en ABP ExtraPensioen. De eindwaarde van ABP ExtraPensioen wordt op het

10


moment van het beëindigen van de deelneming bepaald en vertaald naar premievrije aanspraken op OP en PP (PP65+; per 1 januari 2015 gewijzigd in PP67+).

Deelnemersbijdrage ●

De deelnemersbijdrage voor OP/NP bedroeg 34,21 procent van de premie. Voor het jaar 2015 bedraagt deze bijdrage 32 procent en voor Anw-compensatie 75 procent van de premie.

●

De deelnemersbijdrage voor AAOP bedraagt 25 procent van de premie.

Regeling Defensie De sector Defensie kent voor de beroepsmilitairen een eindloonregeling met een franchise van € 18.300 (sinds 1 januari 2015: € 18.400) en een opbouwpercentage van 1,75 procent. Militairen nemen geen deel aan de regelingen AAOP en IP/HPT en vallen niet onder het overgangsrecht FPU. De reglementaire pensioenleeftijd voor militairen is 65 jaar (sinds 1 januari 2015 is de pensioenrekenleeftijd naar 67 jaar gewijzigd, maar is de reglementaire leeftijd 65 jaar gebleven).

Individuele aanvullingen Het pensioenreglement bevat bepalingen die verschillende vrijwillige mogelijkheden bieden om bijvoorbeeld (na uit dienst treden) extra pensioen op te bouwen of de regeling vrijwillig voort te zetten. Hiervoor betaalt de deelnemer, afhankelijk van hetgeen in de regeling is bepaald, een individuele premie of een doorsneepremie.

Uitvoering ABP heeft de uitvoering van de pensioenregeling grotendeels uitbesteed aan APG Groep NV. Voor de uitvoering heeft ABP een langlopende overeenkomst gesloten. De belangrijkste taken die het uitvoeringsbedrijf voor het fonds verricht zijn pensioenbeheer, vermogensbeheer, communicatie en bestuursondersteuning.

Grondslagen algemeen Deze jaarrekening is opgesteld op basis van in Nederland algemeen aanvaarde grondslagen voor financiële verslaggeving en de wettelijke bepalingen inzake de jaarrekening, zoals opgenomen in Titel 9 Boek 2 BW en de Richtlijnen voor de Jaarverslaggeving. In de balans hebben de pensioenverplichtingen en de daartegenover staande beleggingen hoofdzakelijk een langlopend karakter. De post passiva beleggingen gerelateerd omvat posten die voor het bepalen van de dekkingsgraad niet meetellen als beschikbaar vermogen. De richtlijnen schrijven voor dat deze posten separaat gepresenteerd worden. De overige balansposten zijn onder overige activa en overige passiva verantwoord, met het eigen vermogen als sluitpost. Alle baten en lasten zijn aan de periode toegerekend waarop ze betrekking hebben. Mutaties in het eigen vermogen worden via de staat van baten en lasten verwerkt. De baten en de lasten zijn gerelateerd aan de in de balans gehanteerde waarderingsgrondslagen voor beleggingen en voorzieningen. De grondslagen van waardering en resultaatbepaling van de enkelvoudige en geconsolideerde jaarrekening zijn gelijk.

11


Presentatiewijziging Met ingang van het boekjaar 2014 is het product TBA (To Be Announced) met een waarde van € 28,8 miljoen gepresenteerd onder de categorie derivaten; voorheen werd het product gepresenteerd onder de vastrentende waarden en overige beleggingen. De manier waarop door de markt en de toezichthouder tegen dit product wordt aangekeken, de specifieke karaktereigenschappen van een TBA (forward op een MBS) en de wijze waarop een TBA wordt gebruikt (efficiënt portefeuillemanagement) hebben geleid tot een gewijzigd inzicht voor wat betreft productclassificatie. Ter verbetering van het inzicht zijn TBA’s met ingang van verslagjaar verantwoord onder de categorie derivaten. Vanwege het beperkte effect van de presentatiewijziging op verscheidene tabellen zijn de vergelijkende cijfers 2013 in de jaarrekening niet aangepast. Deze aanpassing heeft geen effect op de omvang van het resultaat en het eigen vermogen. Het effect van de presentatiewijziging is als volgt:

Beleggingen € mln

31-12-2013 01-01-2014

Vastrentende waarden

Verschil

126,5

-

-126,5

-

4,6

4,6

Derivaten (negatief)

-649,3

-33,4

615,9

Overige beleggingen

494,0

-

-494,0

-28,8

-28,8

0,0

Derivaten (positief)

Totaal

Per 31 december 2014 bedragen de TBA-derivaten positief € 22 miljoen (2013: € 4,6 miljoen) en de TBAderivaten negatief € -4 miljoen (2013: € -33,4 miljoen).

Grondslagen voor waardering en resultaatbepaling Salderingen Een financieel actief en een financiële verplichting worden uitsluitend gesaldeerd als nettobedrag in de balans opgenomen indien sprake is van een wettelijke of contractuele bevoegdheid om het actief en de verplichting gesaldeerd en gelijktijdig af te wikkelen en bovendien de intentie bestaat om de posten op deze wijze af te wikkelen. De met de gesaldeerd opgenomen financiële activa en financiële verplichtingen samenhangende rentebaten en rentelasten worden eveneens gesaldeerd opgenomen.

Schattingen Bij het opstellen van de jaarrekening is gebruik gemaakt van schattingen en veronderstellingen die van invloed zijn op gerapporteerde activa, passiva, baten en lasten. Dit is met name het geval bij het bepalen van de voorziening pensioenverplichtingen en bij de waardering van niet beursgenoteerde beleggingen. Achteraf kan blijken dat de gehanteerde waarde afwijkt van de feitelijke waarde.

12


Verwerking Activa en passiva zijn, voorzover niet anders vermeld, gewaardeerd tegen actuele waarde. Een actief wordt in de balans opgenomen als het waarschijnlijk is dat de toekomstige economische voordelen naar het pensioenfonds zullen vloeien en de waarde van het actief betrouwbaar kan worden vastgesteld. Een verplichting wordt in de balans opgenomen als het waarschijnlijk is dat de afwikkeling daarvan gepaard zal gaan met een uitstroom van middelen en de omvang van het bedrag daarvan betrouwbaar kan worden vastgesteld. Baten worden in de staat van baten en lasten opgenomen als een vermeerdering van het economisch potentieel heeft plaatsgevonden, samenhangend met een vermeerdering van een actief of een vermindering van een verplichting en de omvang daarvan betrouwbaar kan worden vastgesteld. Lasten worden verwerkt als een vermindering van het economisch potentieel heeft plaatsgevonden, samenhangend met een vermindering van een actief of een vermeerdering van een verplichting en de omvang daarvan betrouwbaar kan worden vastgesteld.

Grondslagen voor de omrekening van vreemde valuta De waarde van de ultimo standen van activa en passiva gehouden buiten de eurozone worden tegen de koersen per balansdatum omgerekend in euro's. De voor omrekening gehanteerde koersen zijn de World Markets Company-fixingkoersen (WM) van de laatste beursdag, 16 uur Londense tijd, zoals gepubliceerd via Reuters. De hieruit voortvloeiende omrekeningsverschillen worden in de post beleggingsresultaat verantwoord. Baten en lasten in vreemde valuta worden omgerekend in euro's tegen de koersen per transactiedatum. Ook de verschillen tussen de transactiekoers en de koers van afwikkeling worden in het beleggingsresultaat opgenomen. Voor beleggingen in het buitenland gelden dezelfde voorschriften.

Grondslagen voor de waardering van activa en passiva Beleggingen Algemeen Beleggingen worden tegen actuele waarde gewaardeerd. Al naar gelang de beschikbaarheid van objectieve gegevens gelden hiervoor achtereenvolgens de onderstaande waarderingsmethodieken. Daarbij wordt volgens een getrapte benadering te werk gegaan. Pas als een hoger gelegen methodiek niet toepasbaar blijkt wordt naar de eerstvolgende waarderingsmethodiek overgegaan. Mark-to-market Onder normale marktomstandigheden wordt voor de waardering van de beleggingen gebruik gemaakt van prijzen, aangeleverd door onafhankelijke prijsleveranciers. Dit betreft niet alleen beursnoteringen, maar ook prijzen die op dagelijkse basis worden verstrekt door onafhankelijke prijsleveranciers. Broker quotes Zijn geen beursnoteringen of prijzen, aangeleverd door onafhankelijke prijsleveranciers, beschikbaar of worden deze gezien de marktomstandigheden niet als realistisch beschouwd dan wordt de actuele waardebepaling gebaseerd op ten minste drie door brokers opgestelde waarderingen.

13


Mark-to-model Ontbreekt het aan beursnoteringen en aan prijzen, aangeleverd door onafhankelijke prijsleveranciers, of worden deze gezien de marktomstandigheden niet als realistisch beschouwd en ontbreekt het ook aan broker quotes, dan wordt de actuele waarde benaderd op basis van door de uitvoerder beheerde waarderingsmodellen. Daarbij wordt rekening gehouden met risico's voor insolventie en illiquiditeit volgens een basis-, stress- en een extreme stress-scenario. Periodiek vindt validatie van de in de modellen gehanteerde veronderstellingen plaats. Het gebruik van andere waarderingsmodellen, veronderstellingen en parameters zou tot een andere schatting kunnen leiden. De door de uitvoerder beheerde waarderingsmodellen worden periodiek, doch minimaal eens per kalenderjaar, aantoonbaar, geëvalueerd door een externe specialist. De waarderingsmodellen zijn op algemeen aanvaarde principes gebaseerd. Daarbij wordt op basis van marktparameters als volatiliteiten, correlaties en kredietwaardigheidopslagen gewerkt met de best mogelijke inschattingen van het management van verwachte toekomstige kasstromen, die vervolgens verdisconteerd worden tegen passende rentecurves. Ter inschatting van de volatiliteiten en correlaties wordt gebruik gemaakt van gegevens afkomstig uit openbare bronnen. Voor de inschatting van het kredietrisico worden veelal spreads van credit default swaps gehanteerd. Standaarden zoals de interbancaire rentes en genoteerde rentecurves van swap en future markets staan aan de basis van de gehanteerde rentecurves. De door de uitvoerder beheerde waarderingsmodellen worden met name gebruikt voor interest rate swaps, onderhandse leningen en hypotheekportefeuilles. Voor de interest rate swaps worden op basis van I-rates van prijsleveranciers zogenaamde discountcurves gecreëerd welke vervolgens gebruikt worden voor de verdiscontering van de toekomstige kasstromen. In het geval van ontvangen zekerheden zijn de risico’s geringer en wordt een lagere rentecurve gehanteerd. De kasstromen voor de vaste lange rente component volgen uit het contract en de kasstromen voor de variabele korte component zijn gebaseerd op van de markt afgeleide forward rates. Voor onderhandse leningen worden eveneens rentecurves van prijsleveranciers gebruikt. Daarbij wordt een variabele spread gehanteerd die afhankelijk is van de sector van de leningnemer. Tevens wordt rekening gehouden met een van de markt afgeleide inflatiecurve. Voor de hypotheekportefeuilles wordt de Euro swap gehanteerd plus een variabele spread op basis van consumententarieven. Externe schattingen Indien geen mark-to-market, brokerquote of mark-to-model waardering voorhanden is, wordt de actuele waarde bepaald aan de hand van door externe partijen opgeleverde periodieke schattingen van de actuele waarderingen van de betreffende beleggingen. De categorie externe schattingen is onderverdeeld in beleggingen met en beleggingen zonder externe onafhankelijke toetsing. Best estimates Is geen betrouwbare informatie voorhanden die kan dienen als input voor de door de uitvoerder beheerde waarderingsmodellen, dan wordt de actuele waarde op basis van een eigen schatting bepaald. Zo mogelijk vindt er een externe toets plaats, met name op de veronderstellingen. De bovenstaande beschreven getrapte benadering van de waarderingsmethodieken wordt voor alle beleggingscategorieëen toegepast. Beleggingen worden gewaardeerd inclusief bijbehorende vorderingen, liquide middelen en schulden, indien

14


deze niet voor andere doelen dan beleggingstransacties kunnen worden aangewend. Deze vorderingen en schulden worden na eerste verwerking tegen de geamortiseerde kostprijs gewaardeerd. Deze waarde komt gezien de korte looptijd nagenoeg overeen met de nominale waarde onder aftrek van noodzakelijk geachte voorzieningen voor het risico van oninbaarheid. Onderstaand wordt ingegaan op de meer specifieke invulling van de waardering per beleggingscategorie.

Vastgoedbeleggingen Vastgoedfondsen worden tegen de actuele waarde gewaardeerd, waar mogelijk tegen marktnoteringen. Kapitaalbelangen in vastgoedfondsen worden tegen nettovemogenswaarde gewaardeerd. Direct onroerend goed wordt gewaardeerd tegen de rendementswaarde. Dit is de taxatiewaarde in verhuurde staat, vastgesteld op basis van partieel roulerende taxaties, uitgevoerd door externe en interne deskundigen.

Aandelen Beleggingen in aandelen, converteerbare obligaties en private equity worden tegen de actuele waarde gewaardeerd, waar voorhanden tegen marktnoteringen. Bij aandelen van startende ondernemingen vindt, gedurende de periode waarin aanloopverliezen worden verwacht, waardering plaats tegen ten minste het ingebrachte kapitaal.

Vastrentende waarden Obligaties en indexobligaties worden tegen actuele waarde gewaardeerd, waar voorhanden tegen marktnoteringen en aangepast met de daaraan toewijsbare lopende rente. Hypothecaire leningen worden tegen actuele waarde gewaardeerd op basis van een model waarbij een variabele spread voor het vervroegde aflossings-, krediet- en illiquiditeitsrisico wordt gehanteerd. Bij spaarhypotheken wordt het opgebouwde spaarkapitaal in mindering gebracht. Beleggingen in onderhandse leningen (inclusief klimleningen) worden tegen actuele waarde gewaardeerd op basis van een model, zo nodig aangepast aan de hand van marktinformatie, aangevuld met een variabele spread voor de risico's van illiquiditeit en tegenpartij en gecorrigeerd voor de daaraan toewijsbare lopende rente. De actuele waarde van onderhandse leningen wordt bepaald door middel van het berekenen van de contante waarde van de gecontracteerde kasstromen van deze leningen, op basis van de bij de restantlooptijd passende marktrentes. Klimleningen worden inclusief geactiveerde rente gewaardeerd. Bij leningen betrekking hebbend op financial lease onroerend goed wordt met variabele spreads voor het illiquiditeits- en kredietrisico gerekend.

Derivaten Derivatenposities worden ongesaldeerd tegen actuele waarde gewaardeerd. Voor bepaalde instrumenten, zoals over-the-counterderivaten, wordt gebruik gemaakt van waarderingsmodellen waarin wordt uitgegaan van bepaalde veronderstellingen, bijvoorbeeld ten aanzien van kredietrisico, correlaties en rentecurves. Andere waarderingsmodellen en veronderstellingen zouden tot een andere schatting kunnen leiden.

Overige beleggingen Overige beleggingen betreffen beleggingen die niet aan de andere beleggingen kunnen worden toegewezen. De overige beleggingen betreffen commodities, absolute return strategies en dergelijke. Deze beleggingen

15


worden tegen actuele waarde gewaardeerd, waar mogelijk tegen marktnoteringen.

Overige activa Deelnemingen zijn duurzame kapitaalbelangen waarin ABP invloed van betekenis kan uitoefenen op het zakelijke en financiële beleid. Deze deelnemingen worden, evenals joint-ventures, tegen nettovermogenswaarde gewaardeerd tenzij dit niet is toegestaan. Overige kapitaalbelangen zijn bij de beleggingscategorie gepresenteerd waarop ze betrekking hebben. Bedrijfsgebouwen en overige (im)materiële vaste activa worden gewaardeerd tegen verkrijgingsprijs verminderd met lineaire afschrijvingen, berekend op basis van de geschatte economische levensduur, of tegen lagere bedrijfswaarde. Vorderingen en overlopende activa worden tegen actuele waarde opgenomen. Na eerste verwerking worden de vorderingen en overlopende activa tegen de geamortiseerde kostprijs gewaardeerd. Bij vorderingen komt deze waarde overeen met de nominale waarde, voor zover van toepassing onder aftrek van noodzakelijk geachte voorzieningen voor het risico van oninbaarheid. Liquide middelen worden tegen nominale waarde gewaardeerd.

Eigen vermogen Het eigen vermogen is naast financieringsbron voor eventuele tegenvallers ook een bron voor mogelijke toekomstige indexaties. De wet schrijft voor dat pensioenfondsen minimaal eigen vermogen van circa 5 procent van de voorziening pensioenverplichtingen aanhouden (specifiek voor ABP geldt eind 2014 een norm van 4,2 procent). Dit is te zien als een beklemde reserve. Zakt het eigen vermogen beneden dat niveau, dan moet aanvulling binnen de wettelijk voorgeschreven termijn plaatsvinden. De bestemmingsreserves zijn gevormd ter financiering van mogelijke toekomstige financiële lasten bij verdere aanpassing van het pensioenreglement, ter egalisatie van de financiering van de overgangsregeling inkoop OP/NP, waarvan - onder voorwaarden - gebruik kan worden gemaakt op het moment dat een bepaalde categorie van deelnemers met ABP KeuzePensioen gaat en ter egalisatie van de premie ten gevolge van het verzekeringstechnisch nadeel voor ABP van de overgang van deelnemers van ABP naar het personeelspensioenfonds PPF. Deze bestemmingsreserves worden bij de bepaling van de dekkingsgraad niet gezien als beschikbaar vermogen van het pensioenfonds.

Voorziening pensioenverplichtingen De voorziening pensioenverplichtingen (VPV) heeft een langlopend karakter. De voorziening voor risico van het pensioenfonds bestaat uit de aan middelloonregelingen respectievelijk eindloonregelingen en aan dienstjaren gerelateerde voorzieningen ouderdoms- en nabestaandenpensioen, flexibel pensioen (inclusief AFUP voor de sector politie), partnerpluspensioen (PPP), arbeidsongeschiktheidspensioen (AOP) en voorziening ABP ExtraPensioen. De voorziening pensioenverplichtingen wordt bepaald als de contante waarde van de verwachte toekomstige pensioenuitkeringen. Indexaties dan wel verlagingen van de pensioenaanspraken en –uitkeringen worden verwerkt zodra definitieve besluitvorming heeft plaatsgevonden. De voorziening pensioenverplichtingen (VPV) is bepaald op basis van de rentetermijnstructuur, zoals gepubliceerd door DNB. De actuariële grondslagen, onder andere sterftekansen, overgangskansen, partnerfrequenties en promotie-

16


indices, worden in beginsel driejaarlijks geactualiseerd en tussentijds geëvalueerd. Het CBS heeft in december 2014 een nieuwe prognosetafel gepubliceerd over de periode 2014-2060. De trend zoals die voortvloeit uit de prognosetafel is verwerkt in de berekening van de voorziening pensioenverplichtingen ultimo 2014. Alle overige actuariële grondslagen zijn ten opzichte van boekjaar 2013 ongewijzigd gebleven. Voor de waardering van de voorziening pensioenverplichtingen van het ouderdoms- en nabestaandenpensioen, flexibel pensioen (inclusief AFUP), arbeidsongeschiktheidspensioen (AAOP) en partnerpluspensioen (PPP) wordt uitgegaan van de volgende actuariële grondslagen en methoden: ●

De nominale rentetermijnstructuur zoals gepubliceerd door DNB ten behoeve van de bepaling van de actuele waarde van de pensioenverplichtingen. Overal waar sprake is van (actuele nominale) marktrente wordt bedoeld de (actuele nominale) rentetermijnstructuur;

●

Bij de vaststelling van de leeftijd van deelnemers en hun nabestaanden wordt verondersteld dat zij op 1 juli geboren zijn;

●

Voor de overgangskansen worden geslachts- en leeftijdsafhankelijke tabellen gehanteerd, gebaseerd op de waarnemingen op het eigen deelnemersbestand: sterfte (van deelnemers en van nabestaanden), invalideren, ontslag wegens tussentijds vertrek, ontslag wegens wachtgeld en flexibel pensioneren. In de sterftetabellen wordt rekening gehouden met een verwachte toekomstige sterftetrend. Daarnaast worden gebruikt: partnerfrequenties bij overlijden, participatiegraden voor uitruil tussenouderdomspensioen en nabestaandenpensioen (hier enkel partnerpensioen), leeftijdsverdeling van toetreders en promotie-indices. Tevens wordt uitgegaan van de veronderstelling dat de op het moment van overlijden van de deelnemer nog in leven zijnde partner niet in datzelfde jaar komt te overlijden;

●

Parameters betreffen onder meer de gemiddelde pensioenopbouw per dienstjaar en het gemiddelde leeftijdsverschil tussen partners op het tijdstip van overlijden;

●

Er wordt rekening gehouden met tot het einde van het verslagjaar genomen bestuursbesluiten met betrekking tot wijzigingen. zoals toekenning van indexatie, per 1 januari van het er op volgende kalenderjaar;

●

Voor de opgebouwde pensioenaanspraken die vallen onder de eindloonregeling wordt uitgegaan van pensioengevende salarissen en franchisebedragen per 1 januari van het er op volgende kalenderjaar;

●

Een kostenopslag voor toekomstige administratiekosten (toekennings- en excassokosten).

Voorziening ouderdoms- en nabestaandenpensioen en flexibel pensioen Het ouderdomspensioen, het nabestaandenpensioen bij overlijden vóór 65 jaar (diensttijd vóór 1 juli 1999), het nabestaandenpensioen bij overlijden na 65 jaar (tot 1 januari 2015), het nabestaandenpensioen bij overlijden na 67 jaar (vanaf 1 januari 2015) en het flexibel pensioen zijn op kapitaalbasis gefinancierd. Voor het nabestaandenpensioen wordt de 'onbepaalde partner'-methode gehanteerd, waarbij wordt verondersteld dat op het moment van overlijden van een mannelijke respectievelijk vrouwelijke deelnemer diens partner 3 jaar jonger respectievelijk 2 jaar ouder is. Het nabestaandenpensioen bij overlijden vóór 65 jaar, voor de diensttijd vanaf 1 juli 1999, wordt op risicobasis gefinancierd. Het nabestaandenpensioen bij overlijden tussen 65 en 67 jaar, voor de diensttijd vanaf 1 januari 2015, vindt afhankelijk van de hoeveelheid diensttijd tussen 1 juli 1999 en 1 januari 2015 deels plaats op kapitaalbasis en deels op risicobasis. Het nabestaandenpensioen in de situatie van een eindloonregeling is vanaf 65 jaar gefinancierd op kapitaalbasis.

Voorziening arbeidsongeschiktheidspensioen (AAOP) De AAOP-regeling is een aanvulling op de WAO en vanaf 2006 op de WIA. Deze regeling voorziet in een arbeidsongeschiktheidspensioen in aanvulling op de WIA. Beide regelingen zijn geheel op risicobasis gefinancierd. Dat wil zeggen, de voorziening heeft alleen betrekking op ingegane pensioenen, inclusief nog

17


niet gemelde, ingegane arbeidsongeschiktheidspensioenen (IBNR).

Voorziening ABP ExtraPensioen De voorziening ABP ExtraPensioen is gelijk aan de actuele waarde van de in beleggingen omgezette inleg, die deelnemers voor eigen rekening en risico hebben gedaan met het oogmerk te komen tot een aanvulling op hun pensioen. Aanwending van de voorziening geschiedt door omzetting in een ander pensioenproduct en is alleen toegestaan bij pensionering, einde deelneming en overlijden. De waarde van de in beleggingen omgezette inleg in de regeling ABP ExtraPensioen (AEP) is inclusief behaalde beleggingsrendementen begrepen in het totaal van de beleggingen. De qua omvang gelijke verplichting aan de deelnemers AEP is - als tegenhanger daarvan - opgenomen in de Voorziening pensioenverplichtingen. ABP geeft de garantie dat een deelnemer bij aanwending minimaal zijn inleg terug krijgt. Daarbij wordt rekening gehouden met de tot berekeningsmoment behaalde beleggingsrendementen op de in beleggingen omgezette inleg.

Passiva beleggingen gerelateerd De terugbetalingsverplichting uit hoofde van ontvangen zekerheden en kortgeld o/g worden gewaardeerd tegen actuele waarde. Na eerste verwerking worden deze posten gewaardeerd tegen de geamortiseerde kostprijs. Indien geen sprake is van agio/disagio komt deze waarde nagenoeg overeen met de nominale waarde. De waardering van de post derivaten met een negatieve actuele waarde is overeenkomstig de waardering van derivaten met een positieve actuele waarde. De shortposities worden gewaardeerd tegen actuele waarde.

Overige passiva Schulden en overlopende passiva worden tegen actuele waarde gewaardeerd. Na de eerste verwerking worden de schulden en overlopende passiva tegen de geamortiseerde kostprijs gewaardeerd. Bij schulden komt deze waarde overeen met de nominale waarde. De waarde van de inleggarantie ABP ExtraPensioen wordt bepaald op basis van optiewaardering.

Grondslagen voor de resultaatbepaling Algemeen De in de staat van baten en lasten opgenomen posten zijn in belangrijke mate gerelateerd aan de in de balans gehanteerde waarderingsgrondslagen voor beleggingen en de voorzieningen pensioenverplichtingen. Zowel gerealiseerde als ongerealiseerde resultaten worden rechtstreeks in het resultaat verantwoord.

Premiebijdragen (netto) Premiebijdragen zijn aan de periode toegerekend waarop zij betrekking hebben. Op basis van extrapolatie vindt een schatting plaats voorzover de van werkgevers te ontvangen informatie niet is verkregen. De daarin begrepen dekking voor incassokosten wordt bij het actuariële resultaat op kosten verantwoord.

18


Beleggingsresultaten (netto) Beleggingsresultaten zijn aan de periode toegerekend waarop ze betrekking hebben. Directe en indirecte resultaten en aan de verslagperiode toe te rekenen (gefactureerde of nog te factureren) kosten van beleggingen worden afzonderlijk gepresenteerd. Onder de directe resultaten worden opbrengsten uit rente, dividend en dergelijke gepresenteerd. Dividend wordt op het moment van betaalbaarstelling verantwoord. Waardeveranderingen zijn indirecte beleggingsresultaten en worden aan de periode toegerekend waarin zij optreden

Pensioenuitkeringen Pensioenuitkeringen zijn aan de periode toegerekend waarop ze betrekking hebben.

Mutatie voorziening pensioenverplichtingen Pensioenopbouw De pensioenopbouw wordt aan de periode toegerekend waarin de opbouw van pensioenrechten plaatsvindt. Uitzondering hierop is de zogeheten diensttijddoortelling van de pensioenopbouw in geval van arbeidsongeschiktheid en overlijden. De last voor deze toekomstige pensioenopbouw wordt ineens genomen in het jaar waarin de deelnemer arbeidsongeschikt wordt of overlijdt.

Indexering De indexeringslast wordt in de staat van baten en lasten opgenomen als een bestuursbesluit op of voor balansdatum is genomen.

Rentetoevoeging De rentetoevoeging vindt plaats op basis van de nominale rente met een looptijd van 1 jaar zoals opgenomen in de door DNB gepubliceerde rentetermijnstructuur van interbancaire swaps ultimo vorig boekjaar. De rente wordt over de beginstand en de mutaties gedurende het jaar berekend.

Onttrekking voor pensioenuitkeringen en kosten pensioenbeheer De vrijval uit de voorziening pensioenverplichtingen voor pensioenuitkeringen en kosten pensioenbeheer wordt ten gunste van de staat van baten en lasten gebracht in de periode waarin de pensioenuitkeringen en kosten bij de berekening van deze voorziening waren voorzien.

Ontwikkeling marktrente Het effect van de overgang van de één jaar verschoven rentetermijnstructuur ultimo vorig verslagjaar naar de rentetermijnstructuur ultimo huidig verslagjaar op de voorziening pensioenverplichtingen is ultimo verslagperiode bepaald en in de staat van baten en lasten opgenomen.

Wijziging actuariële grondslagen Het effect van de aanpassing van de actuariële grondslagen op de voorziening pensioenverplichtingen wordt ultimo verslagperiode bepaald en in de staat van baten en lasten opgenomen.

19


Wijzigingen uit hoofde van overdracht van rechten Wijzigingen uit hoofde van overdracht van rechten worden aan de periode toegerekend waarop ze betrekking hebben.

Overige mutaties voorziening pensioenverplichtingen Overige mutaties voorziening pensioenverplichtingen worden aan de periode toegerekend waarop ze betrekking hebben.

Effect beëindigen verlaging pensioenuitkeringen en –aanspraken De effectuering van het genomen besluit tot beëindiging van de verlaging van de pensioenuitkeringen enaanspraken is verwerkt via de staat van baten en lasten.

Saldo overdrachten van rechten Saldo overdrachten/overnames zijn tegen de nominale waarde opgenomen en aan de periode toegerekend waarin ze zijn geëffectueerd.

Kosten pensioenbeheer (netto) De netto kosten van pensioenbeheer zijn toegerekend aan de periode waarop ze betrekking hebben.

Rentelasten passiva beleggingen gerelateerd De rentelasten passiva beleggingen gerelateerd zijn aan de periode toegerekend waarop ze betrekking hebben.

Overige baten en lasten Overige baten en lasten zijn aan de periode toegerekend waarop ze betrekking hebben.

Grondslagen voor het kasstroomoverzicht Het kasstroomoverzicht is volgens de directe methode opgesteld. Kasstromen worden aan de kasstroom genererende activiteiten toegerekend. In de stand van de liquide middelen zijn de kortgeldposities begrepen. Ontvangsten en uitgaven in vreemde valuta worden omgerekend in euro's tegen de koersen per transactiedatum. De verschillen tussen de transactiekoers en de koers van afwikkeling worden in de post beleggingsopbrengsten opgenomen. Voor beleggingen in het buitenland gelden dezelfde voorschriften.

20


RISICOPARAGRAAF In het hoofdstuk 'Risicomanagement' van het bestuursverslag zijn het risicobeleid en de opzet, het bestaan en de werking van de interne risicobeheersing- en controlesystemen beschreven. Deze risicoparagraaf gaat in op de risico's per eind 2014 en binnen het FTK en heeft een kwantitatiever karakter.

Aan de hand van de risico's afkomstig uit het standaardmodel van het Financieel Toetsingskader en op basis van de door de toezichthouder gehanteerde voorschriften, definities en terminologie wordt dieper ingegaan op de ontwikkeling van de dekkingsgraad, het dekkingsoverschot, het vereiste eigen vermogen en het hieruit voortvloeiende reservetekort. Hoewel derivatenposities niet afzonderlijk worden behandeld in de S-toets, wordt hun invloed op het risico wel degelijk meegenomen. Vanwege het belang van derivaten zijn aan het eind van dit hoofdstuk overzichten van de derivatenposities opgenomen.

Ontwikkeling dekkingsgraad De financiële positie wordt gevolgd aan de hand van de ontwikkeling van de dekkingsgraad. In de volgende grafiek is weergegeven hoe de rente, de dekkingsgraad en de (minimaal) vereiste dekkingsgraad zich in de loop van 2014 zich heeft ontwikkeld.

Dekkingsoverschot en reservetekort In het afgelopen jaar is de dekkingsgraad gedaald van 105,9 procent naar 101,1 procent. In de voorgaande grafiek is te zien dat de dekkingsgraad de rekenrente volgt. De dekkingsgraad bevond zich einde 2014 zowel beneden de grens reservetekort als beneden de grens dekkingstekort. De volgende tabel geeft inzicht in de omvang van het dekkingstekort.

21


Omvang dekkingsoverschot/-tekort, als percentage van de voorzieningen en in € mln

2014

2014

2013

2013

Aanwezig eigen vermogen (na aftrek bestemmingsreserves)

1,1%

3.641

5,9%

16.779

Af: Minimaal vereist eigen vermogen

-4,2%

-14.354

-4,2%

-12.009

Dekkingsoverschot / -tekort

-3,1%

-10.713

1,7%

4.770

Het minimaal vereiste eigen vermogen wordt vastgesteld volgens artikel 11 van het Besluit FTK en bedraagt per eind 2014 4,2 procent (2013: 4,2 procent) van de verplichtingen, zijnde € 14,4 miljard (2013: € 12,0 miljard).

Terugdraaien verlagingsmaatregel Het bestuur heeft in 2014 besloten de verlagingsmaatregel van 0,5 procent die per 1 april 2013 is ingegaan per 1 april 2014 te beëindigen. Het effect is verwerkt in de cijfers over 2014.

Solvabiliteitstoets Pensioenfondsen vallen onder het Financieel Toetsingskader (FTK), onderdeel van de Pensioenwet en staan onder toezicht van De Nederlandsche Bank (DNB). Het FTK voorziet in een solvabiliteitstoets waarmee wordt vastgesteld welke dekkingsgraad een fonds moet hebben, wil een combinatie van binnen het FTK vastgelegde schokken leiden tot een dekkingsgraad van 100 procent. Deze dekkingsgraad wordt de vereiste dekkingsgraad genoemd. Op grond van het FTK is de omvang van de voorgedefineerde schokken zodanig vastgesteld dat deze met een frequentie van eens in de veertig jaar óf met een kans van 2,5 procent per jaar optreden. De vereiste dekkingsgraad is redelijk constant over de tijd, maar is gedurende het afgelopen jaar iets gedaald door de rentedaling. De door DNB vastgestelde risicofactoren zijn: • S1 Renterisico • S2 Zakelijkewaardenrisico • S3 Valutarisico • S4 Grondstoffenrisico • S5 Kredietrisico • S6 Verzekeringstechnisch risico • S7 Liquiditeitsrisico • S8 Concentratierisico • S9 Operationeel risico • S10 Actief risico Om de vereiste dekkingsgraad te berekenen worden eerst de voorgedefinieerde schokken die samenhangen met de risicofactoren S1 tot en met S6 bepaald. Vervolgens worden deze met behulp van de zogenaamde wortelformule samengevoegd tot een totaalschok op de dekkingsgraad. De wortelformule houdt rekening met het feit dat de schokken niet noodzakelijkerwijs tegelijkertijd zullen optreden, zodat de totaalschok kleiner is dan de som van de afzonderlijke schokken (het diversificatie-effect). De vereiste dekkingsgraad is gedefinieerd als de dekkingsgraad uitgaande waarvan de gecombineerde schok leidt tot een dekkingsgraad

22


van 100 procent. De uitkomst is afhankelijk van de marktomstandigheden (rentestanden, credit spreads) en van de portefeuillegewichten, en fluctueert dus in de tijd. Bijsturing van de portefeuille zorgt er echter voor dat de vereiste dekkingsgraad in de buurt van die van de strategische portefeuille blijft. In het standaardmodel worden het liquiditeitsrisico (S7), het concentratierisico (S8) en het operationeel risico (S9) gelijk gesteld aan nul. Op grond van het gevoerde beleid is ook geoordeeld dat er voor deze risico's geen opslag op de vereiste dekkingsgraad nodig is. Voor actief risico (S10) is een numerieke berekening van de impact mogelijk. Deze impact blijkt zeer beperkt te zijn. Dit wordt later uitgewerkt wanneer op de verschillende risicofactoren wordt ingegaan.

Reservetekort Uit de solvabiliteitstoets blijkt dat per eind 2014 sprake was van een reservetekort: het aanwezige eigen vermogen ligt ruim onder het niveau van het vereiste eigen vermogen. Onderstaande tabel geeft de uitkomsten van de standaardtoets op de actuele portefeuille weer, gemeten per eind 2014 en 2013, waarbij voor de bepaling van de schokken is uitgegaan van de situatie waarin de dekkingsgraad gelijk is aan de vereiste dekkingsgraad.

Omvang reservetekort in € mln en als percentage van de voorziening

2014

2014

2013

2013

Risico S1 Renterisico

18.087

5,3%

21.786

7,7%

S2 Zakelijkewaardenrisico

61.087

18,0%

50.860

18,0%

S3 Valutarisico

22.166

6,5%

18.634

6,6%

S4 Grondstoffenrisico

3.238

1,0%

3.715

1,3%

S5 Kredietrisico

2.163

0,6%

1.749

0,6%

S6 Verzekeringstechnisch risico

10.544

3,1%

8.806

3,1%

Subtotaal van alle risico's

117.285

34,5%

105.550

37,3%

Af: diversificatie-effect

-41.250

-12,1%

-37.645

-13,3%

Vereist eigen vermogen

76.035

22,4%

67.905

24,0%

-3.641

-1,1%

-16.779

-5,9%

72.394

21,3%

51.126

18,1%

Af: Aanwezig eigen vermogen (na aftrek bestemmingsreserves) Reservetekort

Uitgedrukt als percentage van de technische voorzieningen, is het vereiste eigen vermogen afgenomen van 24,0 procent eind 2013 naar 22,4 procent eind 2014. Deze afname is een gevolg van de rentedaling, waardoor binnen het standaardmodel het renterisico afneemt. De belangrijkste component van het vereiste eigen vermogen blijft het zakelijkewaardenrisico, gevolgd door het renterisico en het valutarisico. Het renterisico werkt echter sterker door in de vereiste dekkingsgraad

23


vanwege de veronderstelde correlatie van 50 procent met het zakelijkwaardenrisico.

(S1) Renterisico Het renterisico is een afgeleide van de rentegevoeligheid van activa en passiva en een belangrijk element voor het mismatchrisico. Onder mismatchrisico wordt verstaan het verschil tussen de rentegevoeligheid van de beleggingen en de verplichtingen. Als de rente stijgt of daalt, heeft dit een effect op de beleggingen en de verplichtingen en dus op de dekkingsgraad. Het effect op de verplichtingen heeft vanwege de rentemiddeling (ingevoerd aan het eind van het derde kwartaal van 2011) een vertraging van drie maanden. In de S-toets wordt de rentecurve waartegen de verplichtingen worden verdisconteerd met een looptijdafhankelijk percentage geschokt. Zo wordt de 5-jaars rente met 27 procent geschokt, de 10-jaars rente met 24 procent en zeer lange rentes met 21 procent. Vervolgens wordt dezelfde schok in procentpunten toegepast op de marktrentecurves waar de swaps en de vastrentende waarden mee worden gewaardeerd. Door deze werkwijze wordt het effect van de renteafdekking goed in rekening gebracht. Ongeveer de helft van de rentegevoeligheid van de beleggingen is afkomstig van de vastrentende waarden, de andere helft is afkomstig van de overlay renteswapportefeuille. De rentegevoeligheid wordt in de term 'duratie' uitgedrukt. De duratie is ongeveer gelijk aan de gemiddelde gewogen looptijd van alle kasstromen (coupons en aflossing van de hoofdsom) van de vastrentende waarden en rentederivaten. De duratie heeft de volgende interpretatie: als de marktrente met 1 procentpunt daalt, zal de stijging van de waarde van de portefeuille uitgedrukt in procenten gelijk zijn aan de duratie.

Duratie

2014

2013

Duratie beleggingen (exclusief renteswaps)

2,2

2,1

Duratie beleggingen (inclusief renteswaps)

4,7

4,2

18,5

16,6

Duratie verplichtingen

De duratie bedraagt voor de totale beleggingen exclusief renteswaps 2,2 jaar (in 2013: 2,1 jaar). Hierbij wordt het rente-effect op andere assets dan vastrentende waarden (aandelen en dergelijke) buiten beschouwing gelaten. Duratieverlenging van de beleggingen brengt hun rentegevoeligheid meer in lijn met die van de voorzieningen, waardoor een wijziging in de rente minder invloed heeft op de dekkingsgraad. De duratie voor de totale beleggingsportefeuille inclusief renteswaps bedroeg eind 2014 4,7 jaar. De duratie van de verplichtingen bedroeg eind 2014 18,5 jaar. De stijging is geheel veroorzaakt door de daling van de rente. Beide duraties zijn berekend op basis van de Eonia marktcurve. Het hieruit volgende renteafdekkingspercentage bedraagt ruim 25 procent (zijnde 4,7/18,5), in lijn met de doelstelling. Als de verplichtingen gewaardeerd zouden worden op basis van de marktrente, zou het verschil tussen beide duraties, het zogenaamde duratiegat, de rentegevoeligheid van de dekkingsgraad weergeven. Echter vanwege het feit dat de rentecurve eerst over drie maanden wordt gemiddeld, en vervolgens met de UFRmethodiek wordt bewerkt, is dit niet het geval, en is de rentegevoeligheid van de dekkingsgraad kleiner dan het duratiegat. Als de marktrente met 1%-punt daalt en minstens drie maanden op dit lagere niveau blijft, dan daalt de dekkingsgraad met ruim 10%-punt. De onderstaande grafiek toont in rood de kasstromen van de nominale pensioenverplichtingen, in groen die

24


van de portefeuille vastrentende waarden en de blauwe lijnen representeren de swapportefeuilele. De figuur geeft aan in hoeverre ABP zijn renterisico heeft afgedekt, en in hoeverre die afdekking gelijkmatig over de looptijden is verdeeld.

(S2) Zakelijkewaardenrisico Om de koersrisico's van beleggingen in zakelijke waarden goed te beheersen, past ABP op zijn beleggingen zoveel mogelijk diversificatie naar regio, categorie en sector toe. Informatie hierover is in de toelichting op de balans opgenomen. De zakelijke waarden (in de context van deze paragraaf gedefinieerd als de beleggingscategorieën die onder S2 vallen) maken 57,9 procent uit van het beschikbaar vermogen. Dit betekent dat een koersdaling bij de zakelijke waarden met 10 procent grofweg leidt tot een daling van de dekkingsgraad met bijna 6 procentpunten. In de S-toets wordt uitgegaan van een schok van 25 procent ontwikkelde markten, 35 procent voor aandelen opkomende markten en 30 procent voor nietbeursgenoteerde aandelen (private equity, hedge funds). De risico's van beleggingen in hedgefondsstrategieën zijn inbegrepen in het zakelijkewaardenrisico (S2). Eventueel daarmee verbonden niet-afgedekte valutarisico's komen tot uiting in de rubriek valutarisico (S3).

(S3) Valutarisico ABP loopt valutarisico doordat het in het kader van risicospreiding ook belegt in vreemde valuta, terwijl de pensioenen in euro's worden uitbetaald. Het valutarisico wordt beperkt gehouden doordat een deel van de buitenlandse beleggingen gedurende 2014 zijn afgedekt. In de S-toets wordt de na afdekking resterende blootstelling aan vreemde valuta 20 procent in waarde geschokt. Hierbij wordt geen onderscheid gemaakt tussen verschillende soorten vreemde valuta. Zowel over- als onderafdekking levert extra risico op. De actuele waarde van de valutarisicoderivaten wordt weergegeven in de laatste tabel van de paragraaf derivaten, opgesplitst in forwards en valutafutures, en bedraagt - € 3,6 miljard. De volgende tabel geeft de verdeling van de beleggingen vóór en na valuta-afdekking weer.

25


Verdeling beleggingen naar valuta, eind 2014 (€ mln)

Voor valuta- Valuta-afdekking afdekking

Na valutaafdekking

Valuta Euro

147.790

104.425

252.215

Amerikaanse dollar

124.073

-93.764

30.309

14.068

-7.502

6.566

4.234

-

4.234

Zwitserse frank

5.441

-2.789

2.652

Hong Kong dollar

3.292

-

3.292

Britse pond Australische dollar

Canadese dollar

3.510

-

3.510

Yen

7.548

-3.682

3.866

Overige

37.118

-

37.118

Totaal 2014

347.074

-3.312

343.762

Totaal 2013

298.738

1.182

299.920

Eind 2014 is 75 procent van het valutarisico op de US Dollar, 50 procent van het valutarisico op de Zwitserse frank, de Japanse Yen en het Britse Pond afgedekt. Door deze afdekking ontstaan meer eurobeleggingen en nemen de risico's op beleggingen in vreemde valuta af.

(S4) Grondstoffenrisico De actuele waarde van de grondstoffen (commodities) bedraagt € 8,9 miljard (2013: € 11,9 miljard) en is grotendeels opgebouwd met behulp van commodityderivaten. Er is een miniem actief risico doordat een deel met actieve mandaten wordt ingevuld. In de S-toets wordt de marktwaarde van de grondstoffen met 30 procent gereduceerd.

(S5) Kredietrisico In de beleggingsportefeuille wordt kredietrisico gelopen. Kredietrisico wordt omschreven als het risico dat een tegenpartij niet meer aan haar betalingsverplichtingen kan voldoen, of dat zich een verslechtering van haar financiële situatie voordoet. De rating van de portefeuille dient als belangrijke indicator voor de kwaliteit

26


van de portefeuille. Het kredietrisico is voor een deel afgedekt met credit default swaps. Ten behoeve van de S-toets wordt de portefeuille vastrentende waarden op basis van de rating over acht vergaarbakken verdeeld. Per vergaarbak wordt vervolgens de credit spread 40 procent verhoogd. Kredietwaardigheid van beleggingen wordt veelal door middel van credit ratings geclassificeerd. Een hoge credit rating betekent dat de debiteur zeer kredietwaardig is, en de lening met een hoge mate van zekerheid zal worden terugbetaald. Credit ratings lopen uiteen van de hoogste rating AAA (zeer kredietwaardig) tot de laagste rating D. De spreiding van de beleggingen in vastrentende waarden is van dien aard dat 71 procent (2013: 71 procent) een rating heeft van A of hoger. De rating van de beleggingen in de totale portefeuille vastrentende waarden met treasuries, credits en inflation linked bonds, zoals weergeven in onderstaande tabel, is inclusief afdekking met credit default swaps.

Ratingverdeling totale portefeuille vastrentende waarden (%)

AAA

AA

A

BBB

<= BB

Totaal

2014

41%

24%

6%

24%

5%

100%

2013

41%

24%

6%

24%

5%

100%

(S6) Verzekeringstechnische risico's Ouderdoms- en nabestaandenpensioenen worden levenslang uitgekeerd. ABP houdt daarom rekening met de levensverwachtingen van de populatie van (gewezen) deelnemers en pensioengerechtigden, gebaseerd op waarnemingen uit het recente verleden (2008-2010) én met de verwachte toekomstige sterftetrend zoals voorspeld door het CBS in 2014. Als de sterftekansen zich conform deze CBS-prognoses ontwikkelen, dan is de levensverwachting in 2060 voor een 65 jarige man 89,8 jaar en voor een 65 jarige vrouw 91,5 jaar. De schok in de VPV, geassocieerd met de verzekeringstechnische risico’s, is 3,10 procent.

(S7) Liquiditeitsrisico's Het liquiditeitsrisico is het risico dat het fonds over onvoldoende liquide middelen beschikt om de lopende betalingen, waaronder pensioenuitkeringen, en het storten van onderpand in verband met derivatenposities, te kunnen verrichten. Onder normale omstandigheden is voor ABP het risico op een liquiditeitstekort gering, onder andere doordat voor een groot deel in liquide vermogenstitels is belegd. In 2014 heeft zich geen situatie met een liquiditeitstekort voorgedaan. Het beleggen in illiquide beleggingscategorieën brengt met zich mee dat het fonds bij het periodiek herwegen van de beleggingsportefeuille minder flexibel is. Als een fonds gedwongen zou worden om illiquide beleggingen op korte termijn te verkopen, zou dit veelal slechts tegen een ongunstige prijs kunnen geschieden. Om een dergelijke situatie te voorkomen, wordt in het herwegingsbeleid rekening gehouden met het gebrek aan flexibiliteit van de illiquide beleggingscategorieën. De volgende grafiek toont voor het jaar 2014 de maandelijkse kasstromen van de rentehedge, de valutaafdekking, de premies en de pensioenuitkeringen. Liquiditeitsproblemen kunnen ontstaan als de negatieve kasstromen te groot worden. We zien dat over 2014 de valuta-afdekking de meeste liquiditeit heeft gevraagd.

27


(S8) Concentratierisico Concentratierisico doet zich voor wanneer een groot deel van het belegd vermogen bij dezelfde partij of categorie is geconcentreerd. De risico's zijn groter dan wanneer sprake is van een evenwichtige spreiding. In het standaardmodel is concentratierisico gelijk gesteld aan nul. Ook op grond van het gevoerde beleid is geoordeeld dat er geen sprake is van een verhoogd risico waarvoor een aanvullende opslag noodzakelijk is.

(S9) Operationeel risico Operationeel risico is het risico dat door een onjuiste werking van de eigen organisatie fouten niet tijdig opgemerkt worden. De pensioenwet staat toe dat het operationeel risico op nul wordt gesteld mits er geen sprake is van een verhoogd risico. Aan deze voorwaarde is voldaan. Deze uitspraak is gebaseerd op de rapportages van de uitvoerder aan de hand waarvan het bestuur de uitvoering in al haar aspecten volgt.

(S10) Actief risico Op basis van asset liability management (ALM) wordt de optimale beleggingsmix bepaald. Ter beoordeling van de beleggingsresultaten wordt voor deze mix een benchmark per beleggingscategorie bepaald. Vervolgens wordt belegd in de bij de gekozen beleggingsmix passende titels. Daarbij is toegestaan binnen vooraf vastgestelde bandbreedtes af te wijken van de optimale beleggingsmix. Dit leidt tot het aangaan van actief risico. Voor het meten en monitoren van dit risico zijn er verschillende maatstaven. Een belangrijke maatstaf is de tracking error. De tracking error meet de gevoeligheid van de portefeuille ten opzichte van de gehanteerde benchmark (actief risico). Een benchmark is een portefeuille die als referentiekader dient. De tracking errors van de beleggingscategorieën worden met risicosystemen gemeten en doorlopend in de gaten gehouden om te zien of zij zich binnen de vastgelegde tracking error-limieten bewegen.

28


Aangezien de mate van actief risico (S10) als beperkt kan worden gekenmerkt en op nul gesteld mag worden, is hier in de standaardtoets geen rekening mee gehouden. Desondanks is ter controle de impact van actief risico op de vereiste dekkingsgraad bepaald. De netto impact van S10 (actief risico) op de buffer bedraagt € 84 miljoen, oftewel 0,02 procent. Dit laatste is de impact van S10 op de vereiste dekkingsgraad.

Risicorestricties Om indexatie mogelijk te maken moet er beleggingsrisico worden genomen. Het gaat hier om bewust aanvaarde risico’s die aansluiten bij de risicohouding van het fonds, met als doel op de lange termijn een hoog rendement te halen. Voor het beperken van beleggingsrisico's wordt gebruik gemaakt van risicorestricties in de mandaten, en tevens worden de gelopen risico’s voortdurend in de gaten gehouden. Zowel voor de hele portefeuille als voor onderdelen daarvan geldt een limiet voor het actieve risico, het renterisico, en het kredietrisico. Naast het aanbrengen van spreiding in de beleggingen kunnen risico's worden beperkt door afgeleide financiële instrumenten, zogenaamde derivaten, in te zetten.

Derivaten ABP gebruikt derivaten om risico's te verkleinen of om snel tactische wijzigingen aan te brengen in de beleggingsmix. Derivaten zijn financiële instrumenten waarvan de waarde mede afhankelijk is van één of meer onderliggende financiële instrumenten. Derivaten kunnen zowel op de beurs als rechtstreeks met financiële partijen worden verhandeld. In het laatste geval spreekt men van 'over-the-counter'- (OTC-) derivaten. ABP gebruikt beide. Nagenoeg alle OTC-derivatenposities worden aangegaan via het treasury center. Voor beursgenoteerde derivatenposities moet veelal onderpand bij een tegenpartij worden aangehouden. Dit dient als een soort buffer voor de fluctuaties in waarde en koers van een derivatenpositie. Het onderpand is een hoeveelheid contant geld (of geschikte effecten) die, als de waarde van derivaten fluctueert, garant staat voor de nakoming van eventuele verplichtingen. Bijstorting of terugstorting van onderpand, afhankelijk van de verandering in de positie, vindt in beginsel op dagbasis plaats. Het grootste deel van het derivatengebruik vloeit voort uit het valutabeleid en de strategische afdekking van het renterisico. Een deel van de beleggingen is in vreemde valuta genoteerd (het grootste deel hiervan in Amerikaanse dollars). Om de risico's van koerswijzigingen te verkleinen en de kasstromen in euro's zeker te stellen, is een deel van het valutarisico afgedekt. Ook worden derivaten gebruikt om de beleggingen meer in overeenstemming te brengen met de toekomstige verplichtingen. Dit wordt gedaan door middel van het verlengen van de duratie (gewogen gemiddelde looptijd van alle kasstromen) van de vastrentende waarden. Een beperkt deel van de derivatenportefeuille wordt ingezet om op een effectieve manier posities in bepaalde beleggingen te creëren, of om kenmerken van een bepaalde beleggingsportefeuille te wijzigen. In de volgende tabel wordt eerst de actuele waarde van de derivaten (swaps, futures, opties en valutatermijncontracten) en shortposities toegerekend aan de beleggingscategorieën en vervolgens het effect van de derivaten betrekking hebbend op asset(bij)sturing vanuit overlay. Ultimo 2014 was het effect van de derivaten betrekking hebbend op asset(bij)sturing vanuit overlay € -1,2 miljard. Dit effect is gecorrigeerd op de overige beleggingen om geen invloed te hebben op het eigen vermogen van ABP. Zoals uit de tabel blijkt is met behulp van derivaten en shortposites het belang in vastrentende waarden vergroot en in aandelen en overige beleggingen verlaagd. Dit leidt tot een lagere rentegevoeligheid van de dekkingsgraad.

29


Overzicht balans voor en na toerekening actuele waarde derivaten (€ mln)

Balans Toerekening Balans na tegen actuele toerekening actuele waade actuele waarde derivaten waarde derivaten

Effect Balans na asset effect sturing asset in sturing overlay vanuit overlay

Balans na effect asset sturing vanuit overlay

31-12-2014 31-12-2013 Vastgoed

39.769

Aandelen

139.958


137.001

Derivaten: positieve posities

31.752

-31.752

-

-

-

-

Overige beleggingen

41.578

-9.325

32.253

1.215

33.468

33.706

1.874

-

1.874

-

1.874

2.338

391.932

-25.425

366.507

-

366.507

313.954

Overige activa

Totaal activa

Eigen vermogen

-

39.769

-

39.769

31.812

-739

139.219

-2.740

136.479

119.421

16.391

153.392

1.525

154.917

126.677

4.308

-

4.308

-

4.308

17.384

340.121

-

340.121

-

340.121

283.141

Passiva beleggingen gerelateerd

47.144

-25.425

21.719

-

21.719

13.076

w.v. derivaten en shortposities

25.508

-25.425

83

-

83

70

359

-

359

-

359

353

391.932

-25.425

366.507

-

366.507

313.954

Pensioenverplichtingen

Overige passiva

Totaal passiva

In de volgende tabel is een specificatie gegeven van de verschillende soorten derivaten. De onderliggende waarden voor de futures en tba’s zijn gebaseerd op de netto exposure (saldo van de long en short exposure). De onderliggende waarden van de overige derivaten zijn op de onderliggende notionals van het betreffende derivaat gebaseerd waarbij alle posities in absolute waarde zijn opgeteld (sommering van de long en short exposure). De twee grootste posten zijn de derivaten die worden ingezet voor het mitigeren van het valutarisico (forwards) en het renterisico (interest rate swaps).

30


Specificatie derivaten naar soort (€ mln)

Onderliggende Vordering Onderliggende waarde waarde schuld vordering

Schuld

Valuta derivaten Forwards Cross Currency Swap Futures valuta

86.819

325

127.130

-3.879

2.697

10

3.813

-22

167

4

20

-

94.554

28.845

61.394

-10.122

Interest derivaten Interest Rate Swap Inflation Linked Swap

5.884

845

9.429

-1.960

Cap/Floor Interest Swap

1.778

16

4.247

-18

Forward Volatility Swap

4.498

39

0

-

Futures vastrentende waarden

14.857

82

6.739

-25

TBA's

4.096

22

-91

-4

Overige derivaten Futures zakelijke waarden

58

35

2.292

-126

Futures commodities

1.026

61

7.424

-1.592

Credit Default Swaps

12.764

846

26.490

-1.168

Contract for Difference

13

-

29

-6

349

79

161

-52

Equity Swap

113

19

26

-14

Insurance Linked Swap

33

-

276

-5

158

17

161

-12

25

15

3

-1

Opties Purchased

-

492

-

-

Opties Sold

-

-

-

-376

Totaal derivaten eind 2014

-

31.752

-

-19.382

Totaal derivaten eind 2013

-

14.965

-

-6.180

Total return swap

Variance Swap Other Swaps

Shortposities Shortposities zijn posities waarbij een verplichting is aangegaan om in de toekomst stukken te leveren zonder de stukken te bezitten op het moment van aangaan van de verplichting, waarbij het tegenpartijrisico wordt gemitigeerd met behulp van onderpand. De samenstelling van de shortposities is te zien in onderstaande tabel.

31


Specificatie shortposities naar soort (€ mln)

Schuld

Shortposities Aandelen

-605

Shortposities Obligaties

-1.106

Shortposities Overige beleggingen

-4.415

Totaal shortposities beleggingen eind 2014

-6.126

Totaal shortposities beleggingen eind 2013

-5.168

32


TOELICHTING OP DE ENKELVOUDIGE BALANS (IN € MLN) Algemeen Het voor de bepaling van de dekkingsgraad benodigde beschikbaar vermogen kan uit de enkelvoudige balans worden afgeleid door de post totaal activa te verminderen met de posten passiva beleggingen gerelateerd, overige passiva en de bestemmingsreserves. Het beschikbaar vermogen ultimo 2014 ad € 343.762 miljoen (2013: € 299.920 miljoen) en de dekkingsgraad, zoals vermeld in de meerjarencijfers, zijn als volgt te bepalen:

31-12-2014 31-12-2013 Totaal activa

391.932

325.232

Passiva beleggingen gerelateerd

-47.144

-24.354

Overige passiva

-359

-353

Bestemmingsreserves

-667

-605

343.762

299.920

340.121

283.141

101,1

105,9

Beschikbaar vermogen Voorziening pensoenverplichtingen Dekkingsgraad

ACTIVA Beleggingen (1) 31-12-2014 31-12-2013 390.058

322.894

Beleggingen betreffen vastgoedbeleggingen, aandelen, vastrentende waarden, derivaten en overige beleggingen, inclusief bijbehorende vorderingen, liquide middelen en schulden. Deze kunnen rechtstreeks worden aangehouden dan wel via participaties in door het uitvoeringsbedrijf beheerde fondsen voor gemene rekening (FGR’s). Om tot een betekenisvolle presentatie van de waarden van de participaties in de FGR’s te komen zijn deze waar mogelijk en voor zover dit leidt tot een verscherping van het beeld gerubriceerd naar de achterliggende beleggingscategorieën. De in de waarde van deze participaties begrepen positieve en negatieve derivatenen kortgeldposities o/g worden, in lijn met de richtlijn pensioenfondsen (RJ 610), separaat in de balans verantwoord. Bij de specificatie van beleggingen wordt uitgegaan van de onderliggende titels, ook indien deze zijn

33


ondergebracht in door het uitvoeringsbedrijf beheerde fondsen voor gemene rekening. Beleggingen worden met actuele waarde als grondslag gewaardeerd. Al naar gelang de aanwezigheid van objectieve informatie worden hiervoor verschillende methodieken gehanteerd. Het betreft mark-to-market, broker quotes, mark-to-model, externe schattingen en best estimates. Er wordt volgens een getrapte benadering te werk gegaan: pas als een hoger gelegen methodiek niet toepasbaar blijkt, wordt naar de eerstvolgende methodiek overgegaan. De methodieken zijn in het hoofdstuk grondslagen voor de waardering van activa en passiva toegelicht. De opbouw van de actuele waarde per beleggingscategorie kan als volgt worden weergegeven (in %)

Vastgoedbeleggingen Aandelen Vastrentende Derivaten Passiva Overige waarden positief beleggingen beleggingen gerelateerd Mark-to-market

Totaal 3112-2014

Totaal 3112-2013

78

53

88

93

8

78

56

76

Broker quotes

-

-

-

-

-

7

1

1

Mark-to-model

-

-

6

91

21

1

8

6

47

12

1

1

1

36

15

15

100

100

100

100

100

100

100

100

Externe schattingen

Totaal

Bij het toerekenen van de beleggingen naar de bijbehorende methodiek zijn de volgende veronderstellingen toegepast: ●

De rubricering in bovenstaande tabel is gebaseerd op de bij de grondslagen voor de waardering van de beleggingen genoemde methodieken. Het feit dat er 91 procent van de derivaten is gecategoriseerd als mark-to-model vloeit voort uit het feit dat er geen beursnoteringen voorhanden zijn. Dit is bij ‘over the counter derivaten’ bijvoorbeeld het geval, ook al kunnen deze op objectieve wijze worden gewaardeerd. Van de externe schattingen is 64 procent gebaseerd op een onafhankelijke waardering.

●

Het bij een beleggingscategorie behorende netto vlottend actief, waaronder deposito’s, repo’s, vorderingen, schulden, liquide middelen en beleggingen in geldmarktfondsen is als ‘mark-to-market’ opgenomen.

●

Private equity beleggingen alsmede de beleggingen in hedgefondsen zijn aan de categorie ‘externe schattingen’ toegerekend. Dit geldt ook voor beleggingen in beleggingsfondsen waarbij voor de waardering de opgave van een externe manager wordt gebruikt. Swaps worden als ‘mark-to-market’ opgenomen wanneer een prijs wordt geleverd door een onafhankelijke prijsleverancier. Wanneer geen dagelijkse prijs wordt geleverd en de waardering plaatsvindt op basis van een model vindt toewijzing naar ‘mark-to-model’ plaats.

●

Forwards inzake valuta's zijn als 'mark-to-model' opgenomen. Mortgage backed securities en asset backed securities worden als 'broker quotes' of 'externe schattingen' opgenomen indien geen prijs wordt geleverd door een onafhankelijke prijsleverancier. Als de waardering plaats vindt op basis van minder dan drie broker quotes wordt de belegging toegewezen aan de methodiek externe schattingen. De hypotheekportefeuilles zijn opgenomen als 'mark-to-model'.

De waardering van de beleggingsportefeuille is derhalve voor het grootste gedeelte op onafhankelijke dataleveranciers gebaseerd. Slechts een klein gedeelte van de portefeuille wordt volgens eigen modellen gewaardeerd.

34


Onderstaand is voorgaande waarderingsmatrix gecombineerd met de IFRS reële waarde hiërarchie (in procenten) weergegeven.

Level 1 Mark-to-market

Level 2

Level 3

Totaal

98

2

-

100

Broker quotes

-

100

-

100

Mark-to-model

-

98

2

100

Externe schattingen

-

8

92

100

Totaal 2014

75

11

14

100

Totaal 2013

71

15

14

100

De IFRS reële waarde hiërarchie wijst beleggingen op grond van de volgende systematiek toe aan de volgende drie niveau’s: • Level 1: beleggingen met een notering in een actieve markt voor identieke activa of passiva. • Level 2: beleggingen, niet zijnde level 1 beleggingen, waarvoor bij de waardering gebruikt is gemaakt van in de markt waarneembare data. • Level 3: beleggingen gewaardeerd met behulp van een waarderingsmethode waarbij een significant deel van de gebruikte input data niet in de markt waarneembaar zijn. Bij het toerekenen van de beleggingen naar de levels zijn de volgende veronderstellingen c.q uitgangspunten gehanteerd: ●

Bij het toewijzen aan een level wordt niet het fonds voor gemene rekening toegewezen maar de beleggingen in het fonds voor gemene rekening. Indien de belegging wederom een beleggingsfonds is wordt het beleggingsfonds aan een level toegewezen;

●

Niet alleen de beleggingen worden toegewezen maar ook de vorderingen, schulden en liquide middelen;

●

Aan level 1 worden de volgende beleggingen toegewezen: beursgenoteerde aandelen, obligaties, opties, futures, geldmarktfondsen en liquide middelen;

●

Aan level 2 worden de volgende beleggingen toegewezen: beleggingen die worden geprijsd op basis van Markit of soortgelijke prijsleveranciers, beleggingen die geprijsd worden op basis van ten minste drie broker quotes en beleggingen die gewaardeerd worden met een door de beheerder beheerd model waarbij gebruik wordt gemaakt van in de markt waarneembare data. Tevens wordt toegewezen aan categorie 2 deposito’s, repo’s, vorderingen en schulden, valutaforwards, look-a likes van beursgenoteerde opties, futures en dergelijke. Ten slotte wordt een beleggingsfonds als level 2 aangemerkt indien de participaties in dat fonds ten minste één keer per kwartaal aan het fonds kunnen worden terugverkocht tegen de gerapporteerde koers.

●

Aan level 3 worden de niet aan level 1 of 2 toegewezen beleggingen toegekend. Het betreft met name closed end funds in illiquide beleggingen waarvan de participaties niet voor het einde van de looptijd kunnen worden terugverkocht aan het fonds.

Het verloop van de beleggingen is als volgt (in € mln):

35


Vastgoedbeleggingen Aandelen Vastrentende Derivaten Overige waarden positief beleggingen

Totaal 2014

Totaal 2013 312.592

Beginstand beleggingen

31.812

119.716

120.090

14.965

36.311

322.894

Verstrekkingen/aankopen

3.875

8.816

11.618

-

2.842

27.151

37.177

Aflossingen/verkopen

-3.687

-10.572

-5.313

-

-2.073

-21.645

-29.496

Waardeontwikkeling*

7.507

21.748

10.739

-

145

40.139

12.575

262

250

-133

16.787

4.353

21.519

-9.954

39.769

139.958

137.001

31.752

41.578 390.058

322.894

Overige mutaties

Eindstand beleggingen

* inclusief waardeontwikkeling tot het moment van verkoop

Van de eindstand is:

31-12-2014 31-12-2013 - beursgenoteerd

259.526

220.569

- niet beursgenoteerd

130.532

102.325

In de eindstand zijn begrepen:

31-12-2014 31-12-2013 - vorderingen en overlopende activa

189

38

14.918

18.059

1.789

1.189

- schulden en overlopende passiva (inclusief debetstanden banksaldi)

-2.075

-1.492

In beleggingen begrepen netto vlottend actief

14.821

17.794

- kortgeldposities u/g (inclusief kortgeldposities in FGR) - banktegoeden in rekening courant

In de post overige mutaties zijn begrepen de mutaties in bij de beleggingen horende vorderingen, liquide middelen, schulden en de mutaties in de derivatenposities. In de post banktegoeden in rekening courant zijn bedragen begrepen die op dagbasis in geldmarktfondsen worden weggezet. Van de banktegoeden staat een bedrag van € 154,7 miljoen (2013: € 2,5 miljoen) niet ter vrije beschikking. Dit betreft saldi op margin accounts die in verband met futureposities moeten worden aangehouden. Bij ABN-AMRO is een kredietovereenkomst aangegaan van in totaal € 0,8 miljard (2013: € 0,8 miljard). Verder is bij de ABN-AMRO een intraday-faciliteit van € 0,5 miljard (2013: € 1,2 miljard) en bij ING een intraday-kredietfaciliteit van € 0,5 miljard (2013: € 0,4 miljard) aangegaan. Ultimo 2014 is op deze faciliteiten geen beroep gedaan. Voor deze overeenkomsten/faciliteiten zijn geen zekerheden afgegeven.

36


De in de beleggingen opgenomen schulden betreffen met name banksaldi met een debetsaldo van € 1,8 miljard (2013: € 1,5 miljard). Beleggingen ten behoeve van deelnemers aan de regeling ABP ExtraPensioen maken integraal onderdeel uit van de beleggingen. In onderstaande tabellen is een specificatie gegeven van de beleggingen naar categorie, regio en valuta (in € mln). In de valutatabel is de post derivaten niet opgenomen. Deze is in de volgende tabel samen met derivaten negatief en de shortposities gepresenteerd.

Beleggingen naar categorie

Vastgoed- Aandelen Vastrentende Derivaten Overige beleggingen waarden positief beleggingen

Totaal 3112-2014

Totaal 3112-2013

Basismaterialen

-

8.003

845

5

991

9.844

9.037

Hypotheken c.a.

-

-

18.245

22

5.332

23.599

23.594 35.014

Vastgoed

39.181

3.205

1.544

-

354

44.284

Nutsbedrijven

-

4.842

3.121

-

156

8.119

6.824

Telecommunicatie

-

7.508

2.842

-

393

10.743

14.072

Gezondheidszorg

-

15.497

907

-

564

16.968

13.143

Luxe goederen

-

14.004

1.107

-

1.079

16.190

14.118

Energie

-

9.859

1.725

26

1.967

13.577

12.118

Industriële bedrijven

-

15.400

1.893

-

659

17.952

15.972

Financiële instellingen

575

28.008

18.272

31.595

24.171

102.621

74.706

Dagelijkse goederen

-

15.832

1.375

31

1.073

18.311

15.682

Informatietechnologie

-

17.765

420

-

603

18.788

13.367

13

35

84.705

73

4.236

89.062

75.247

39.769

139.958

137.001

31.752

41.578

390.058

322.894

Overheid

Totaal beleggingen

37


Beleggingen naar regio


Nederland

4.877

EMU overig

8.857

62.262

46.168

15.370

29.792

5.344

17.267

79.756

78

2.281

104.726

99.817

6.791

24.156

8.311

7

3.420

42.685

42.203

15.054

59.327

29.313

1.863

25.616

131.173

96.904

7.302

30.842

2.048

7

984

41.183

31.357

401

5.000

2.203

5

420

8.029

6.445

39.769

139.958

137.001

31.752

41.578

390.058

322.894

Azië/Pacific Overig

Totaal beleggingen

Totaal 3112-2013

3.366

Overig Europa Noord-Amerika

Totaal 3112-2014

De stijging van de beleggingen in Noord Amerika is met name veroorzaakt door de goed renderende beleggingen in deze regio en het effect van de stijging van de dollarkoers in 2014.

Beleggingen naar valuta, excl. derivaten

Vastgoed- Aandelen Vastrentende Overige beleggingen waarden beleggingen

Totaal 3112-2014

Totaal 3112-2013

Euro

12.885

21.659

99.636

2.827

137.007

131.297

Amerikaanse dollar

14.683

57.699

32.467

36.617

141.466

106.597

Britse pond

3.439

11.513

2.284

702

17.938

18.148

Australische dollar

2.283

1.837

-

483

4.603

3.743

160

5.520

38

61

5.779

5.978

1.644

1.629

-

2

3.275

2.304

219

3.159

-

390

3.768

2.659

Zwitserse frank Hong Kong dollar Canadese dollar Yen Overige

Totaal

828

7.335

1

79

8.243

6.616

3.628

29.607

2.575

417

36.227

30.587

39.769

139.958

137.001

41.578

358.306

307.929

38


Derivaten en shortposities naar valuta

Derivaten Derivaten Shortposities positief negatief

Euro Amerikaanse dollar

Totaal 3112-2013

27.725

103.151

-658

130.218

97.529

6.036

-106.984

-5.068

-106.016

-79.003

-151

-10.744

-37

-10.932

-8.628

Britse pond Australische dollar

Totaal 3112-2014

-305

-18

-1

-324

-108

Zwitserse frank

61

-3.154

-1

-3.094

-2.924

Hong Kong dollar

28

25

-11

42

22

Canadese dollar Yen

-25

8

-219

-236

-134

-1.673

-2.554

-102

-4.329

-3.679

56

888

-29

915

542

31.752

-19.382

-6.126

6.244

3.617

Overige

Totaal

De valuta verdeling van de derivaten positief en negatief wordt mede beïnvloed door valuta-afdekposities. De verantwoording van deze posities betreft een momentopname. Een valutatermijncontract is een overeenkomst om op een toekomstig tijdstip vreemde valuta tegen een afgesproken koers en hoeveelheid aan te kopen of te verkopen. Koop leidt tot een toename van de valutapositie, verkoop tot een afname. In bovengenoemde tabel zijn beide posities weergegeven, de uiteindelijke standen zijn mede afhankelijk van de koersontwikkeling sinds het afsluiten van het contract.

Vastgoedbeleggingen

31-12-2014 31-12-2013 39.769

31.812

De vastgoedbeleggingen betreffen voor € 7,5 miljard op eigen naam verrichte beleggingen (2013: € 8,0 miljard) en voor € 32,3 miljard beleggingen via door het uitvoeringsbedrijf beheerde fondsen voor gemene rekening (2013: € 23,7 miljard). Daarnaast heeft € 1,3 miljard (2013: € 1,7 miljard) betrekking op kapitaalbelangen. De vastgoedbeleggingen omvatten beleggingen in:

39


31-12-2014 31-12-2013 Woningen

6.206

4.846

Kantoren

5.748

5.384

13.520

10.500

4.017

2.961

Winkels Industrieel Hotels

1.627

1.077

Infrastructuur

6.179

4.890

Overig

2.472

2.154

39.769

31.812

Totaal vastgoedbeleggingen

In de post overig zijn begrepen de overige activa en passiva inzake vastgoedbeleggingen ad € 0,5 miljard (2013: € 0,3 miljard).

Aandelen

31-12-2014 31-12-2013 139.958

119.716

De beleggingen in aandelen betreffen voor € 9,9 miljard (2013: € 10,7 miljard) op eigen naam verrichte beleggingen en voor € 130,1 miljard (2013: € 109,0 miljard) beleggingen via door het uitvoeringsbedrijf beheerde fondsen voor gemene rekening. De beleggingen in aandelen omvatten beleggingen in:

31-12-2014 31-12-2013 Ontwikkelde markten

94.792

80.685

Opkomende markten

28.096

22.973

16.656

15.375

Converteerbare obligaties

-

-

Overige activa en passiva

414

683

139.958

119.716

Private equity

Totaal beleggingen in aandelen

Private equity betreft met name aandelen in niet beursgenoteerde ondernemingen, onder meer in de venture-capital sector. De belegging in private equity betreffen voor € 13,8 miljard indirect investments

40


(2013: € 12,0 miljard) en voor € 2,8 miljard direct investments (2013: € 3,4 miljard). De shortpositie van de op eigen naam verrichte beleggingen ad € 0,6 miljard (2013: € 0,3 miljard) is verantwoord onder de balanspost passiva beleggingen gerelateerd.


31-12-2014 31-12-2013 137.001

120.090

De beleggingen in vastrentende waarden betreffen voor € 6,8 miljard (2013: € 8,2 miljard) op eigen naamverrichte beleggingen en voor € 130,2 miljard (2013: € 111,9 miljard) beleggingen via door het uitvoeringsbedrijf beheerde fondsen voor gemene rekening. De beleggingen in vastrentende waarden betreffen:

31-12-2014 31-12-2013 Obligaties High yield credits Indexobligaties

76.303

62.403

6.752

5.331

28.432

24.452

Onderhandse leningen

1.078

1.048

Hypothecaire leningen

18.245

20.739

6.191

6.117

137.001

120.090


Totaal beleggingen in vastrentende waarden

De shortpositie van de op eigen naam verrichte beleggingen ad € 1,1 miljard (2013: € 1,8 miljard) is verantwoord onder de balanspost passiva beleggingen gerelateerd. De opbouw van de post beleggingen in vastrentende waarden naar couponrente is als volgt:

41


31-12-2014 31-12-2013 < 2%

40.215

27.824

2%-3%

29.095

13.624

3%-4%

16.813

24.419

4%-5%

23.465

26.988

27.413

27.235

137.001

120.090

> 5%


Op basis van de contractuele aflossingsdata is de resterende looptijd als volgt:

31-12-2014 31-12-2013 Korter dan één jaar

12.167

4.344

Vanaf één jaar tot vijf jaar

40.456

40.922

Langer dan vijf jaar

84.378

74.824

137.001

120.090


De kredietwaardigheid van beleggingen in vastrentende waarden wordt veelal uitgedrukt in een credit rating. Uit onderstaand overzicht blijkt dat 71 procent (2013: 71 procent) van de beleggingen in vastrentende waarden een rating heeft van A of hoger. De rating van de beleggingen in vastrentende waarden is als volgt:

AAA

AA

A

BBB

<= BB

Totaal

2014

41%

24%

6%

24%

5%

100%

2013

41%

24%

6%

24%

5%

100%

Voor het bieden van inzicht in de kasstromen van de vastrentende waarden wordt veelal de duratie gebruikt. De duratie is een gemiddelde, gewogen looptijd van alle cash flows (rente en aflossingen) van de renteproducten. De duratie van de vastrentende waarden bedraagt circa 6 jaar (2013: circa 6 jaar).

42


Derivaten

31-12-2014 31-12-2013 31.752

14.965

De samenstelling van de derivaten met een positieve actuele waarde is als volgt:

31-12-2014 31-12-2013 Valuta derivaten Valutatermijncontracten

325

1.430

10

17

4

-

28.845

12.178

845

215


82

44

Overige swaps

55

-

TBA's (to be announced)

22

-

Credit default swaps

846

600

Overige swaps

130

91

Opties

492

213

96

177

31.752

14.965

Cross currency swaps Futures valuta Interest derivaten Renteswaps Inflation linked swaps

Overige derivaten

Overige futures

Totaal derivaten met een positieve actuele waarde

Negatieve derivatenposities worden overeenkomstig de Richtlijnen voor de Jaarverslaggeving op de passiefzijde gepresenteerd. De actuele waarde van derivaten is onder meer sterk afhankelijk van de stand van de (valuta)koersen en de rentes ultimo jaar ten opzichte van de (valuta)koersen en rentes op het moment van afsluiten van de derivatenposities. De stijging van de waarde van de post renteswaps wordt veroorzaakt door een daling van de rente.

43


Overige beleggingen

31-12-2014 31-12-2013 41.578

36.311

De overige beleggingen betreffen voor € 3,9 miljard (2013: € 2,7 miljard) op eigen naam verrichte beleggingen en voor € 37,6 miljard (2013: € 33,6 miljard) beleggingen via door het uitvoeringsbet bedrijf beheerde fondsen voor gemene rekening. Overige beleggingen betreffen met name beleggingen in hedgefondsstrategieën ad € 27,2 miljard (2013: € 21,7 miljard). Verder zijn onder deze post opgenomen beleggingen in commodities ad € 6,2 miljard (2013: € 1,9 miljard) en muziekrechten ad € 0,4 miljard (2013: € 0,5 miljard). De waarde van de in overige beleggingen begrepen overige activa en passiva inzake beleggingen bedraagt € 7,7 miljard (2013: € 10,7 miljard). De shortpositie van de op eigen naam verrichte beleggingen ad € 4,4 miljard (2013: € 3,0 miljard) is verantwoord onder de balanspost passiva beleggingen gerelateerd.

Overige activa (2) 31-12-2014 31-12-2013 1.874

2.338

De post overige activa bestaat uit de volgende posten:

31-12-2014 31-12-2013 - deelnemingen - materiële vaste activa - vorderingen en overlopende activa - liquide middelen

Totaal overige activa

634

564

83

88

1.108

1.346

49

340

1.874

2.338

De post deelnemingen betreft met name het rechtstreeks belang in APG Groep NV. Het verloop van de post deelnemingen is als volgt:

44


31-12-2014 31-12-2013 Beginstand deelnemingen

564

660

Kapitaalstorting

-

332

Verkopen

-

-

Herkapitalisatie

-

-501

Waardeontwikkeling

102

73

Uitgekeerd dividend

-32

-

634

564

Eindstand deelnemingen

De materiële vaste activa bestaan uit:

31-12-2014 31-12-2013 - bedrijfsgebouwen - overig

Totaal materiële vaste activa

80

84

3

4

83

88

De geschatte economische levensduur van de bedrijfsgebouwen bedraagt 30 jaar en voor installaties 15 jaar. De post overige betreft inventarissen en inrichtingen met een geschatte economische levensduur van 10 jaar. De vorderingen en overlopende activa bestaan uit:

31-12-2014 31-12-2013 - vorderingen op werkgevers

727

941

- vorderingen inzake waardeovernames

168

179

6

6

207

220

1.108

1.346

- vorderingen op deelnemers - overige vorderingen

Totaal vorderingen en overlopende activa

In de post liquide middelen zijn banksaldi in rekening courant begrepen.

45


PASSIVA Eigen vermogen (3) 31-12-2014 31-12-2013 4.308

17.384

Het verloop van het eigen vermogen is als volgt:

Bestemmingsreserve: Bestemmingsreserve: Bestemmingsreserve: Algemene Verzekerings Toekomstige Egalisatie reserve technisch nadeel aanpassing pensioen financiering (VTN) reglement overgangsregeling inkoop OP/NP

Totaal 2014

Totaal 2013

Beginstand eigen vermogen

-

120

485

16.779

17.384

-9.485

Toevoeging uit resultaat

55

-116

123

-13.138

-13.076

26.869

Eindstand eigen vermogen

55

4

608

3.641

4.308

17.384

Het eigen vermogen bestaat uit de bestemmingsreserves en de algemene reserve. De algemene reserve is naast financieringsbron voor eventuele tegenvallers ook bron voor toekomstige indexaties. Pensioenfondsen moeten op grond van het FTK een vereist eigen vermogen aanhouden, gebaseerd op de door het fonds gelopen risico’s. Per eind 2014 bedraagt het vereist eigen vermogen € 76,0 miljard (2013: € 67,9 miljard) dat wil zeggen 22,4 procent (2013: 24,0 procent) van de voorziening pensioenverplichtingen (zie tabel 2 van de risicoparagraaf voor een nadere specificatie). Het eigen vermogen (na aftrek bestemmingsreserves) ultimo 2014 bedraagt € 3,6 miljard; er is dus sprake van een reservetekort. Daarnaast schrijft de wet schrijft voor dat een pensioenfonds een eigen vermogen aanhoudt dat groter is dan het minimaal vereist eigen vermogen. Voor ABP geldt als norm een minimaal vereist eigen vermogen ter grootte van 4,2 procent (2013: 4,2 procent) van de voorziening pensioenverplichtingen. De dekkingsgraad ultimo 2014 bedraagt 101,1 procent (2013: 105,9 procent). Er is dus ook sprake van een dekkingstekort. Vanwege gewijzigde regelgeving (nFTK) is de oude systematiek van de herstelplannen vervallen. In de plaats daarvan moet er voor 1 juli 2015 een herstelplan nieuwe stijl worden ingediend waarin moet worden aangetoond dat binnen een termijn van 12 jaar de vereiste dekkingsgraad wordt bereikt. Het bestuur heeft ultimo 2014 drie bestemmingsreserves gevormd. Een ter egalisatie van de premie ten gevolge van het verzekeringstechnisch nadeel (VTN) voor ABP ad € 55 miljoen, een ter financiering van

46


mogelijke toekomstige financiële lasten bij verdere aanpassing van het pensioenreglement ad € 4 miljoen (2013: € 120 miljoen) en en een ter egalisatie van de financiering van de overgangsregeling inkoop OP/NP ad € 608 miljoen (ultimo 2013: € 485 miljoen). Deze bestemmingsreserves tellen niet mee bij het bepalen van de dekkingsgraad. De bestemmingsreserve verzekerings technisch nadeel (VTN) bevat een compensatie voor de overgang van de deelnemers van ABP naar het personeelpensioenfonds PPF. Door deze overgang neemt de gemiddelde leeftijd van het deelnemerbestand toe en daarmee ook de premie toe. De bestemmingsreserve VTN heeft als doel deze verhoogde premielast te compenseren. De bestemmingsreserve toekomstige aanpassingen pensioenreglement bevat de vrijval uit de voorziening ultimo 2013 als gevolg van de verlaging van het opbouwpercentage en het ophogen van de pensioenrekenleeftijd per 1 januari 2014. Uit deze bestemmingsreserve is in 2014 € 120 miljoen aangewend om de financiële lasten bij een verdere aanpassing van het pensioenreglement per 1 januari 2015 te financieren en is € 4 miljoen toegevoegd. Deze toevoeging betreft de vrijval uit de voorziening ten gevolge van de verhoging van de pensioenrekenleeftijd voor militairen van 65 naar 67 jaar. De aanwending van de bestemmingsreserve voor de overgangsregeling voorwaardelijke inkoop OP/NP is afhankelijk van het pensioneringsgedrag van de deelnemers in deze regeling. De aanwending in 2014 bedroeg € 44 miljoen.

Voorziening pensioenverplichtingen (4) 31-12-2014 31-12-2013 voorziening voor risico van het pensioenfonds voorziening voor risico deelnemers ABP ExtraPensioen

339.801

282.786

320

355

340.121

283.141

De voorziening pensioenverplichtingen(VPV) is berekend op basis van de door DNB bewerkte en gepubliceerde nominale rentetermijnstructuur, die is gebaseerd op een gemiddelde van drie maanden en gecorrigeerd met de methodiek van de Ultimate Forward Rate 20-60 (UFR). Deze is vergelijkbaar met een afgeleide rekenrente van 1,85 procent (2013: 2,75 procent). De voorziening pensioenverplichtingen berekent op basis van de RTS per 1 januari 2015, zonder drie maands middeling bedraagt € 354,2 miljard. De bijbehorende rekenrente bedraagt 1,63 procent. De voorziening pensioenverplichtingen is inclusief de effecten van het overgangsrecht privatisering ABP (OPA). Deze bepalingen maken deel uit van de in het kader van de privatisering voor alle (toekomstige) pensioenrechten uitgevoerde neutrale omrekeningsoperatie bij de overgang van ABP-wet naar ABPpensioenregeling. De jaarlijkse actualisering van de actuariële grondslagen ten behoeve van de voorziening overgangsrecht privatersing ABP (OPA), op basis van eigen waarnemingen 2013 naar 2014 heeft geleid tot een vrijval van € 278 miljoen. In 2014 heeft het CBS een nieuwe prognose voor de sterftetrend gepubliceerd genaamd CBS 2014. De overgang van CBS 2012 op CBS 2014 heeft geleid tot een vrijval van € 759 miljoen.

47


De samenstelling van de VPV naar onderliggende regelingen, gespecificeerd naar de oorzaken van het verloop, is als volgt:

Beginstand VPV

OP/NP

AOP

FP

AEP

Totaal 2014

Totaal 2013

281.235

1.366

185

355

283.141

290.733

7.616

77

-

-

7.693

9.340

Bij-mutaties VPV Pensioenopbouw Indexering Rentetoevoeging Ontwikkeling marktrente Wijziging uhv overdracht van rechten Overige mutaties Effect beëindigen verlaging pensioenuitkeringen en -aanspraken Totaal bij-mutaties VPV

-

-

-

-

-

-

1.068

5

-

-

1.073

1.010

55.546

94

1

-

55.641

-8.881

1.477

-

-

-

1.477

730

291

244

158

81

774

-598

1.295

7

1

-

1.303

-

67.293

427

160

81

67.961

1.601

9.032

190

88

-

9.310

8.810

86

5

1

-

92

89

Af-mutaties VPV Onttrekking voor pensioenuitkeringen Onttrekking voor kosten Resultaat op actuariële grondslagen Wijziging actuariële grondslagen Totaal af-mutaties VPV

Eindstand VPV

132

76

231

116

555

192

1.028

-4

-

-

1.024

102

10.278

267

320

116

10.981

9.193

338.250

1.526

25

320

340.121

283.141

De eindstand van de voorziening pensioenverplichtingen betreft de volgende categorieën van deelnemers en gewezen deelnemers:

48


actieven (= deelnemers)

OP/NP

AOP

FP

AEP

Totaal 3112-2014

Totaal 3112-2013

164.343

-

6

-

164.349

133.429

slapers (= gewezen deelnemers) gepensioneerden (= pensioengerechtigden)

23.963

-

1

-

23.964

17.884

149.944

1.526

18

-

151.488

131.473

-

-

-

320

320

355

338.250

1.526

25

320

340.121

283.141

overige

Totaal voorziening pensioenverplichtingen

Het aandeel van de eindloonregeling van de beroepsmilitairen in de totale voorziening pensioenverplichtingen OP/NP ad € 338,3 miljard bedraagt € 7,9 miljard (2013: € 6,5 miljard). Gezien de financiële positie per 1 november 2014 heeft het bestuur de indexatie voor 2015 vastgesteld op nul procent. Dit geldt zowel voor ingegane en premievrije pensioenen als voor in opbouw zijnde pensioenen van actieven. De contractloonontwikkeling over de periode 1 november 2013 tot en met 31 oktober 2014 bedroeg 0,63 procent (peildatum 31 oktober 2014). Het bestuur heeft besloten om per 1 april 2014 de op 1 april 2013 doorgevoerde verlaging van 0,5 procent te beëindigen. De stijging van de VPV ten gevolge van het ongedaan maken van de verlaging wordt in de samenstelling van de VPV onder de post effect beëindigen verlaging pensioenuitkeringen en -aanspraken verwerkt. De ingekochte post VPL is verantwoord onder de post gepensioneerden binnen de categorie OP/NP. De in te kopen aanspraken op ouderdomspensioen zijn pas opgebouwd op het moment dat deze zijn gefinancierd. Bij gedeeltelijke ingang van het ouderdomspensioen vindt inkoop naar rato plaats. Voor de toekennings- en excassokosten is een opslag op de voorziening pensioenverplichtingen gehanteerd. De incassokosten worden gedekt uit opslagen die in de premies zijn begrepen. Onder arbeidsongeschiktheidspensioen (AOP) zijn zowel de arbeidsongeschiktheidspensioenen vermeld die zijn gebaseerd op de WAO als die gebaseerd op de WIA. Het betreft invaliditeitspensioenen (IP), herplaatsingstoelagen (HPT) en ABP arbeidsongeschiktheidspensioenen (AAOP). Flexibel pensioen betreft toekenningen aan deelnemers die zijn geboren vóór 1 januari 1950 en die recht hebben op een aanvullende uitkering als bedoeld in het FPU-reglement. Deze toekenningen eindigen per 1 januari 2015. ABP ExtraPensioen is een regeling die voor rekening en risico van de deelnemers is. De omvang van de verplichtingen aan de deelnemers aan de regeling ExtraPensioen is gelijk aan de waarde van de voor hun rekening en risico uitgevoerde beleggingen. Voor een toelichting op de mutaties in de voorziening pensioenverplichtingen wordt verwezen naar de toelichting op de enkelvoudige staat van baten en lasten.

49


Passiva beleggingen gerelateerd (5) 31-12-2014 31-12-2013 47.144

24.354

De post passiva beleggingen gerelateerd betreft ontvangen zekerheden, derivaten met een negatieve actuele waarde, shortposities en kortgeld o/g.

Ontvangen zekerheden

31-12-2014 31-12-2013 14.800

8.849

Ontvangen zekerheden hebben betrekking op ontvangen borgstellingen voor aangegane transacties inzake derivaten, met name voor met het treasury center afgesloten OTC-contracten.

Derivaten

31-12-2014 31-12-2013 19.382

6.180

De negatieve derivatenposities zijn als volgt te specificeren:

50



3.879

171

22

1

Renteswaps

10.122

3.875

Inflation linked swaps

Cross currency swaps Interest derivaten

1.960

785


25

64

Overige swaps

18

TBA's

4

Overige derivaten Credit default swaps Overige swaps

1.168

1.012

90

38

Opties

376

117

Overige futures

1.718

117

19.382

6.180

Totaal derivaten met een negatieve actuele waarde

Negatieve derivatenposities worden overeenkomstig de Richtlijnen voor de Jaarverslaggeving op de passiefzijde gepresenteerd. De actuele waarde van de post derivaten is onder meer afhankelijk van de stand van de (valuta)koersen en de rentes ultimo jaar ten opzichte van de (valuta)koersen en rentes op het moment van afsluiten van de derivatenposities. Voor een nadere toelichting wordt verwezen naar de toelichting op de derivaten met een positieve waarde.

Shortposities

31-12-2014 31-12-2013 6.126

5.168

De shortposities zijn als volgt te specificeren: aandelen € 0,6 miljard, vastrentende waarden € 1,1 miljard en overige beleggingen € 4,4 miljard.

Kortgeld o/g

31-12-2014 31-12-2013 6.836

4.157

51


In het kortgeld o/g ad € 6,8 miljard (2013: € 4,2 miljard) is voor € 3,4 miljard (2013: € 3,3 miljard) aan repo´s begrepen. Deze hebben betrekking op obligaties en indexobligaties. Voor het aangaan van repo’s wordt een vergoeding bedongen. Voor het risico van niet teruglevering worden tijdelijk contanten verkregen, die onder strikte richtlijnen worden belegd om additioneel rendement te genereren.

Overige passiva (6) 31-12-2014 31-12-2013 359

353

De post overige passiva bestaat uit niet aan beleggingen toewijsbare schulden en overlopende passiva.

31-12-2014 31-12-2013 - schulden inzake waardeoverdrachten - schulden inzake pensioenen - overige schulden

Totaal overige passiva

1

-

268

274

90

79

359

353

52


NIET IN DE BALANS OPGENOMEN VERPLICHTINGEN EN NIET IN DE BALANS OPGENOMEN ACTIVA De niet in de balans opgenomen verplichtingen en niet in de balans opgenomen activa betreffen commitments aangegaan vanuit de beleggingen naar kapitaalbelangen in beleggingsdochters en naar de door het uitvoeringsbedrijf beheerde fondsen voor gemene rekening.

Verplichtingen uit hoofde van beleggingen Voor beleggingen in vastgoed zijn per balansdatum verplichtingen aangegaan voor € 3,6 miljard (2013: € 4,8 miljard). Bij aandelen zijn voor beleggingen in private equity verplichtingen aangegaan om desgevraagd stortingen te verrichten. Per balansdatum bedragen deze € 12,8 miljard (2013: € 14,8 miljard). Voor vastrentende waarden zijn per balansdatum verplichtingen aangegaan voor € 3,4 miljard (2013: € 0,9 miljard). Voor een gedeelte van de vastrentende waarden, ter waarde van € 0,1 miljard (2013: € 0,1 miljard) berust alleen het economische eigendom bij ABP. Dit betreft door pandrecht zekergestelde hypotheken. Voor overige beleggingen zijn per balansdatum verplichtingen aangegaan voor een bedrag van € 2,5 miljard (2013: € 2,0 miljard).

Overige verplichtingen Met het uitvoeringsbedrijf is een meerjarig contract afgesloten voor de totale dienstverlening, bestaande uit bestuursondersteuning, pensioenbeheer en -communicatie en vermogensbeheer. Het contract met APG Algemene Pensioen Groep NV voor de uitvoering van de pensioenregeling is met ingang van 2014 omgezet in een contract met APG Groep NV. APG Groep NV heeft de werkzaamheden vervolgens uitbesteed aan de dochtermaatschappijen APG Rechtenbeheer NV en APG Asset Management NV. Voor de omzetbelasting is een fiscale eenheid gevormd. De fiscale eenheid bestaat uit ABP, APG Groep en de (klein)dochters van APG Groep. Binnen een dergelijke fiscale eenheid zijn de vennootschappen over en weer hoofdelijk aansprakelijk voor elkaars belastingschulden.

53


TOELICHTING OP DE ENKELVOUDIGE STAAT VAN BATEN EN LASTEN (€ MLN) BATEN Premiebijdragen (netto) (7) 2014

2013

8.414

9.877

De premiebijdragen van aangesloten werkgevers en werknemers zijn onderstaand naar categorie gespecificeerd. Tevens zijn de premiepercentages vermeld.

Premies naar categorie

OP/NP

AAOP

Totaal 2014

Totaal 2013

Werkgeversdeel

5.727

76

5.803

6.773

Werknemersdeel

2.718

14

2.732

3.225

8.445

90

8.535

9.998

-107

-14

-121

-121

8.338

76

8.414

9.877

21,9

0,3

Totaal premiebijdragen (bruto) Af: kostenopslag in de premie

Premiebijdragen (netto)

Premie (in %)

Ultimo 2014 bedraagt het aantal aangesloten (sub)werkgevers 3.750 (2013: 3.797). Zij dragen de volledige premie af, inclusief het werknemersdeel. Het totaal van de premiebijdragen van het pensioenfonds betreft de in het verslagjaar feitelijk vastgestelde premie plus de raming van de nog vast te stellen premie over het verslagjaar en het inmiddels vastgestelde schattingsverschil voorgaand verslagjaar. De bruto premies zijn in 2014 circa 15 procent lager dan in 2013. Hiervan komt circa 3,3 procentpunt door de afname van het premiepercentage voor OP/NP ten opzichte van 2013. Dit is ten gevolge van de stijging van de pensioenrichtleeftijd van 65 naar 67 jaar en een daling van het opbouwpercentage van 2,05 procent naar 1,95 procent. Verder is de bijdrage aan herstel ad 0,6 procenpunt komen te vervallen. De premie is gedefinieerd als de zogeheten gedempte kostendekkende premie plus eventuele op- of afslagen, bijvoorbeeld uit hoofde van een herstelplan of premiekortingen. De premies zijn in onderstaande tabellen voor burgers en militairen afzonderlijk weergegeven.

54


Premies burgers (in %):

2014

2013

Kostendekkende premie voor ouderdoms- en nabestaandenpensioen

18,6

21,9

Premie- en herstelopslagen op de premie voor ouderdoms- en nabestaandenpensioen

3,0

3,6

-

-0,1

0,3

0,3

21,9

25,7

2014

2013

Financiering deel herstelopslag uit egalisatiereserve Premie Anw-compensatie

Feitelijke premie voor burgers

Premies militairen (in %) Kostendekkende premie voor ouderdoms- en nabestaandenpensioen

23,9

24,1

Premie- en herstelopslagen op de premie voor ouderdoms- en nabestaandenpensioen

3,0

3,5

Premie Anw-compensatie

0,5

0,5

27,4

28,1

Feitelijke premie voor militairen

De premie voor arbeidsongeschiktheidspensioen (gemiddeld) bedraagt 0,3 procent (2013: 0,4 procent). De Pensioenwet schrijft voor dat de feitelijke premie, de gedempte kostendekkende premie en de ongedempte kostendekkende premie worden gekwantificeerd. De ongedempte kostendekkende premie is gebaseerd op de gemiddelde nominale rekenrente van primo verslagjaar ad 2,99 procent (2013: 2,69 procent. Deze rekenrente is afgeleid van de door DNB bewerkte en gepubliceerde nominale rentetermijnstructuur, gebaseerd op een gemiddelde van drie maanden en gecorrigeerd met de methodiek van UFR 20-60. De samenstelling van voornoemde premies is als volgt:

55


Samenstelling premiebijdragen:

a. deel voor onvoorwaardelijke verplichtingen

Feitelijk

3.638

b. opslag voor kosten pensioenbeheer

Gedempt Ongedempt kostendekkend kostendekkend 3.638

7.089

121

121

121

870

870

1.695

d. deel voor voorwaardelijke (indexatie-) verplichtingen

2.335

2.335

-

e. op- of afslagen op de gedempte kostendekkende premie

1.060

-

-

Totaal premiebijdragen

8.024

6.964

8.905

c. solvabiliteitsopslag

Zoals uit de tabel blijkt is de feitelijke premie in 2014 hoger dan de gedempte kostendekkende premie en lager dan de ongedempte kostendekkende premie. De in de tabel vermelde feitelijke premiebijdragen wijken af van de post premiebaten (netto). Het verschil wordt grotendeels veroorzaakt doordat de inkooppremie VPL geen onderdeel uitmaakt van de kostendekkende premie opstelling en derhalve ook niet in de feitelijke premie wordt betrokken. Deze premiecomponent is wel onderdeel van de post premiebaten (netto). Verder wordt de opslag voor kosten pensioenbeheer wel meegenomen in de feitelijke premie, maar is deze geen onderdeel van de post premiebaten (netto). Deze opslag is in de staat van baten en lasten verwerkt onder de post dekking uit kostenopslag pensioenpremies. Uit de vergelijking van de premiedelen blijkt wat het effect van de demping is en wat het effect is van het wel (bij de gedempte benadering) of niet (bij de ongedempte benadering) rekening houden met verwachte meeropbrengsten. De minimaal te ontvangen premiebijdrage is gelijk aan de gedempte kostendekkende premie, vermeerderd met de herstelopslagen. De feitelijk ontvangen premie is hieraan gelijk. Het premiedeel voor de onvoorwaardelijke verplichtingen (a) is bij zowel de feitelijke als de gedempte kostendekkende premie gebaseerd op het op lange termijn verwachte nominale beleggingsrendement van 6,14 procent. Het premiedeel opslag voor kosten pensioenbeheer (b) betreft de premiebijdragen uit hoofde van de opslag voor incassokosten. De kostendekking voor excasso- en toekenningskosten is in het onvoorwaardelijke premiedeel (a) begrepen. Het premiedeel solvabiliteitsopslag (c) is gebaseerd op de vereiste dekkingsgraad bij de strategische beleggingsmix primo 2014. De solvabiliteitsopslag bedraagt 23,9 procent van het onvoorwaardelijke premiedeel (a). Het premiedeel voor de voorwaardelijke (indexatie-)verplichtingen (d) is het verschil tussen een prudente inschatting van het op lange termijn verwachte reële beleggingsrendement van 3,25 procent en de premiedelen (a) tot en met (c). Het premiedeel op- of afslagen op de gedempte kostendekkende premie (e) betreft de premiebijdragen uit

56


hoofde van de premie- en herstelopslagen van samen 3,0 procentpunt. In deze integrale benadering is premiedeel (d) deel voor voorwaardelijke (indexatie-) verplichtingen de sluitpost. Hoe lager de nominale marktrente, hoe duurder de onvoorwaardelijke verplichtingen en hoe minder beschikbaar is voor de voorwaardelijke verplichtingen.

Beleggingsresultaten (netto) (8) 2014

2013

43.471

17.468

De beleggingsresultaten bestaan uit de resultaten op vastgoedbeleggingen, aandelen, vastrentende waarden, derivaten en overige beleggingen. De beleggingsgresultaten van deze componenten zijn als volgt:

Vastgoedbeleggingen Aandelen Vastrentende Derivaten Overige waarden beleggingen Directe resultaten Indirecte resultaten Kosten vermogensbeheer

Totaal beleggingsresulaten (netto)

2014

2013

302

5.542

5.380

521

169

3.716

834

7.635

21.736

10.733

-1.939

161

38.326

12.600

-107

-134

-90

-1

-65

-397

-512

8.049

21.771

14.359

-1.106

398

43.471

17.468

De directe resultaten betreffen nominale renteopbrengsten en dividenden. Het pensioenfonds is vrijgesteld van dividendbelasting. De indirecte resultaten betreffen de actuele waardeontwikkeling van de beleggingen, inclusief valutakoersresultaten. De kosten betreffen de som van de gefactureerde kosten van de beleggingen op eigen naam, de door het uitvoeringsbedrijf voor vermogensbeheer gefactureerde kosten en kosten van het bestuur. Niet direct toewijsbare kosten zijn toegerekend naar rato van het belegd vermogen. Het resultaat op derivaten wordt onderstaand gespecificeerd naar soort derivaat.

57


2014

2013

Rentederivaten

10.918

-2.967

Valutaderivaten

-11.868

3.849

-156

-47

-1.106

835

2014

2013

-9.396

-8.757

Overige derivaten

Totaal resultaat op derivaten

LASTEN Pensioenuitkeringen (9)

De post pensioenuitkeringen betreft de feitelijk uitgekeerde bedragen aan ouderdoms- en nabestaandenpensioen (OP/NP), alsmede arbeidsongeschiktheidspensioenen (AOP) zijnde AAOP, IP en HPT en flexibel pensioen (FP). De bedragen en aantallen zijn als volgt te specificeren:

Pensioenuitkeringen naar soort

OP/NP

AOP

FP

Totaal 2014

Totaal 2013

2014

-9.113

-194

-89

-9.396

-

2013

-8.366

-211

-180

-

-8.757

2014

767.909

44.491

4.346

2013

724.000

46.000

23.000

Aantallen gepensioneerden ultimo:

58


Mutatie voorziening pensioenverplichtingen (10)

Pensioenopbouw

2014

2013

-56.980

7.592

2014

2013

-7.693

-9.340

De post pensioenopbouw weerspiegelt het effect van 1 jaar diensttijdopbouw en de diensttijddoortelling bij arbeidsongeschiktheid en overlijden op de nominale pensioenverplichtingen aan de actieven. Over 2014 is sprake van een lagere opbouw ten opzichte van 2013. Dit is het gevolg van de daling van het opbouwpercentage van 2,05 procent naar 1,95 procent. Deze verlaging is onder andere te verklaren door de verhoging van de pensioenrekenleeftijd van 65 naar 67 jaar.

Indexering

2014

2013

-

-

De waarde van de pensioenaanspraken van de deelgerechtigden neemt, naast de pensioenopbouw, jaarlijks toe met de eventueel toegekende indexatie.

Rentetoevoeging

2014

2013

-1.073

-1.010

De waarde van de pensioenaanspraken van de deelgerechtigden neemt, behalve met de pensioenopbouw, jaarlijks toe met rente. Voor het pensioenfonds betekent dat hogere verplichtingen en dus een dotatie aan de voorziening pensioenverplichtingen. De oprenting in het verslagjaar geschiedt tegen de 1 jaarsrente uit de nominale rentetermijnstructuur ultimo voorgaand boekjaar ad 0,38 procent (2013: 0,35 procent). Deze dotatie vormt een last. Deze last in de verplichtingensfeer moet in beginsel uit behaalde beleggingsresultaten in de vermogenssfeer worden gedekt. De oprenting in het verslagjaar geschiedt tegen de 1 jaarsrente uit de rentetermijnstructuur ultimo voorgaand boekjaar.

59


Onttrekking voor pensioenuitkeringen

2014

2013

9.865

9.002

2014

2013

9.310

8.810

555

192

9.865

9.002

De samenstelling van deze post is als volgt:

Onttrekking voor pensioenuitkeringen Resultaat op actuariële grondslagen

Totaal onttrekking voor pensioenuitkeringen

Toekomstige pensioenverplichtingen worden actuarieel, dus rekening houdend met resultaat op actuariële grondslagen, berekend als de contante waarde van de verwachte toekomstige pensioenuitkeringen en als zodanig in de voorziening pensioenverplichtingen opgenomen. Jaarlijks wordt het voor dat jaar actuarieel verwachte bedrag uit de voorziening onttrokken, ter dekking van de feitelijk te verrichten pensioenuitkeringen in dat jaar. Een lager dan verwachte opbouw van rechten inkoop OP/NP, een vrijval uit AEP ten gunste van aanwending voor OP/NP aanspraken en een aanscherping van uitruilen flexibiliseringsmutaties leidt tot een positief resulaat op actuariële grondslagen.

Onttrekking voor kosten pensioenbeheer

2014

2013

92

89

De administratiekosten (excasso- en toekenningskosten) worden uit een onttrekking uit de voorzieningen gedekt. Voor 2014 gelden de opslagen zoals bepaald in het Grondslagenonderzoek 2008-2010. Zo bedraagt de excasso-opslag OP/NP 0,75 procent (2013: 0,75 procent) en de toekenningskostenopslag 0,15 procent (2013: 0,15 procent) van de voorziening pensioenverplichtingen. Voor de arbeidsongeschiktheidspensioenen geldt een incasso-opslag van 0,05 procent (2013: 0,05 procent) en een excasso-opslag van 2,65 procent (2013: 2,65 procent).

60


Ontwikkeling marktrente

2014

2013

-55.641

8.881

De rentetermijnstructuur ultimo 2013 zoals gepubliceerd door DNB correspondeert begin 2014 met een gemiddelde nominale rente van 2,90 procent en eind 2014 met een gemiddelde nominale rente van 1,85 procent. Deze percentages zijn gebaseerd op een driemaandsgemiddelde, gecorrigeerd voor de UFRmethode 20-60. De wijziging van de rentetermijnstructuur leidt op totaalniveau tot een toename van de voorziening pensioenverplichtingen.

Wijziging actuariële grondslagen

2014

2013

1.024

102

Wijziging actuariële grondslagen betreft het financiële effect van de actualisering van de actuariële grondslagen voor de berekening van de voorziening pensioenverplichtingen, onderdeel overgangsrecht privatisering ABP (OPA), op basis van waarnemingen 2013 naar 2014 en de aanpassing van de sterfteprognose van CBS 2012 naar CBS 2014. Deze aanpassingen leiden tot een vrijval van de voorziening pensioenverplichtingen.

Wijziging uit hoofde van overdracht van rechten

2014

2013

-1.477

-730

2014

2013

260

118

- waardeovernames

-1.737

-848

Totaal wijziging uit hoofde van overdracht van rechten

-1.477

-730

- waardeoverdrachten

Het effect van de waardeovernames op de omvang van de pensioenverplichtingen betreft met name de waardeovernames van pensioenfonds Productschappen (PFP) en de verhoogde uitkeringslasten als gevolg van langer doorwerken na de rekenleeftijd van 62 jaar, zonder gebruikmaking van de VUT-regeling. Deze laatste wordt door Stichting VUT-fonds Overheidspersoneel vergoed.

61


Overige mutaties voorziening pensioenverplichtingen

2014

2013

-774

598

De verlaging van het opbouwpercentage en de verhoging van de AOW leeftijd van 65 naar 67 jaar voor premievrije opbouw AOP en AOP-, TNP- en ANW-uitkeringen leidt per saldo tot een toename van de voorziening pensioenverplichtingen.

Effect beëindigen verlaging pensioenaanspraken en -uitkeringen

2014

2013

-1.303

-

In 2014 heeft het bestuur besloten om de in 2013 doorgevoerde verlaging van de pensioenen van 0,5 procent te beëindigen.

Dekking uit kostenopslag pensioenpremies (11) 2014

2013

121

121

De kostenopslag uit de pensioenpremies dient ter dekking van de incassokosten. De incasso-opslag OP/NP bedraagt 0,30 procent van de premiegrondslag OP/NP (2013: 0,30 procent).

Saldo overdrachten van rechten (12) 2014

2013

1.415

659

62


2014

2013

- waardeovernames

1.670

795

- waardeoverdrachten

-255

-136

Totaal saldo overdracht van rechten

1.415

659

Het effect van de waardeovernames op de omvang van het beschikbaar vermogen heeft vooral betrekking op de overname van het pensioenfonds Productschappen (PFP) en de verhoogde uitkeringslasten aan ouderdomspensioen als gevolg van langer doorwerken na de rekenleeftijd van 62 jaar zonder gebruikmaking van de VUT-regeling. Dit laatste betreft een bedrag van € 625 miljoen. Dit bedrag is door Stichting VUTfonds Overheidspersoneel vergoed.

Kosten pensioenbeheer (netto) (13) 2014

2013

-172

-170

De kosten pensioenbeheer zijn als volgt samengesteld:

63


2014

2013

-4

-4

-

-

Pensioenlasten

-1

-1

Overige personeelskosten

-1

-1

Salarissen Sociale lasten

Afschrijvingen

-5

-5

-516

-522

-4

-5

-531

-538

20

22

Af: toerekening aan kosten vermogensbeheer

339

346

Kosten pensioenbeheer (netto)

-172

-170

Diensten van derden Overige bedrijfskosten

Subtotaal Af: opbrengsten uit werkzaamheden voor derden

De overige bedrijfskosten betreffen voornamelijk kosten van huisvesting en kantoorautomatisering. De omvang van het gemiddelde personeelsbestand bedroeg:

2014

2013

in fte's

27

24

in personen

29

27

2014

2013

-16

-20

Het personeel neemt deel aan de pensioenregeling van ABP.


De rentelasten passiva beleggingen gerelateerd betreffen rente kortgeld o/g.

64


Overige baten en lasten (15) 2014

2013

67

99

2014

2013

Overige baten

92

118

Overige lasten

-25

-19

67

99

De overige baten en lasten zijn als volgt te specificeren:

Totaal overige baten en lasten

65


TOELICHTING OP HET ENKELVOUDIGE KASSTROOMOVERZICHT (€ MLN) Kasstroom uit pensioenactiviteiten De afname van de ontvangen premies in 2014 is met name te verklaren doordat het premiepercentage voor ouderdomspensioen en nabestaandenpensioen in 2014 lager was dan in 2013. De toename van de betaalde pensioenuitkeringen wordt veroorzaakt door de toename van het aantal gepensioneerden. Ter bepaling van de betaalde kosten zijn de afschrijvingskosten geëlimineerd.

Kasstroom uit beleggingsactiviteiten In het kasstroomoverzicht zijn kasstromen uit directe beleggingsopbrengsten, valutaresultaten op bankrekeningen, rentelasten passiva beleggingen gerelateerd en indirect gerealiseerd resultaat op derivaten opgenomen. In 2014 is de post ontvangen zekerheden inzake derivaten toegenomen.

Liquide middelen (16) 31-12-2014 31-12-2013 8.071

13.900

De post liquide middelen is te specificeren als volgt:

31-12-2014 31-12-2013 beleggingen (inclusief kortgeld u/g in FGR's) overige activa passiva beleggingen gerelateerd

Totaal liquide middelen

14.858

17.717

49

340

-6.836

-4.157

8.071

13.900

66


OVERIGE TOELICHTINGEN Actuariële analyse

Actuariële analyse in € mln

2014

2013

8.414

9.877

-7.693

-9.340

721

537

43.471

17.468

-16

-20

Resultaat op premiebijdragen Premiebijdragen (netto) (7) Pensioenopbouw (10) Subtotaal Renteresultaat Beleggingsresultaten (netto) (8) Rentelasten passiva beleggingen gerelateerd (14) Indexering (10)

-

-

-1.073

-1.010

Ontwikkeling marktrente (10)

-55.641

8.881

Subtotaal

-13.259

25.319

-9.396

-8.757

Rentetoevoeging (10)

Resultaat op pensioenuitkeringen Pensioenuitkeringen (9) Onttrekking voor pensioenuitkeringen uit VPV (10)

9.310

8.810

Resultaat op actuariële grondslagen (10)

555

192

Subtotaal

469

245

Resultaat op kosten Kosten pensioenbeheer (netto) (13)

-172

-170

Onttrekking voor kosten pensioenbeheer uit VPV (10)

92

89

Dekking uit kostenopslag pensioenpremies (11)

121

121

Subtotaal

41

40

67

99

Resultaat overig Overige baten en lasten (15) Saldo overdrachten van rechten (12)

1.415

659

Wijziging VPV uit hoofde van overdracht van rechten (10)

-1.477

-730

Wijziging actuariële grondslagen (10)

1.024

102

Overige mutaties voorziening pensioenverplichtingen (10)

-774

598

Effect beëindigen verlaging pensioenaanspraken en -uitkeringen

-1.303

-

Subtotaal

-1.048

728

-13.076

26.869

Totaal resultaat = saldo baten en lasten

67


Het totale resultaat van - € 13,1 miljard (2013: € 26,9 miljard) wordt in hoofdzaak bepaald door het negatief renteresultaat van - € 13,3 miljard (2013: € 25,3 miljard).

Beloningsparagraaf In deze paragraaf zijn de beloningen aan de voorzitter van het bestuur, de leden van het bestuur, de (externe)leden van de commissies en de directeur bestuursbureau toegelicht. Bestuursleden worden benoemd door werkgevers- en werknemersorganisaties. De beloning gaat niet altijd naar het bestuurslid zelf, maar kan ook naar de benoemende instantie gaan. De vergoeding bestaat uit een jaarlijkse vaste basisvergoeding per bestuurslid en een vaste vergoeding per commissielid. De vaste vergoeding per bestuurslid bedraagt € 60.000 per jaar. De vice voorzitters ontvangen naast de basisvergoeding een aanvullende vergoeding van € 10.000 per jaar. Afhankelijk van de zwaarte van de commissie varieert de vaste vergoeding van de commissieleden van € 5.000 tot € 15.000 per commissie. Het totaal van de vergoedingen per individueel bestuurslid bedraagt echter maximaal € 100.000 per jaar. Aan de vergoedingen is geen sociale zekerheid en geen pensioenopbouw gekoppeld. De vergoedingen zijn met ingang van 1 april 2014 met 0,5 procent verhoogd in lijn met de beëeindiging van de verlaging van de pensioenen per deze datum. De vergoedingen zijn exclusief belasting toegevoegde waarde (btw) en worden jaarlijks geïndexeerd. Aan de leden van het bestuur zijn geen bonussen, leningen, voorschotten of garanties verstrekt.

Leden bestuur (€)

2014

2013

HJ Brouwer (voorzitter bestuur) (tot 1-6-2014)

41.542

99.625

WJ Berg *

94.881

94.644

M Doornekamp

89.888

89.663

LJCM Le Blanc (tot 1-7-2014)

42.394

84.681

C van Eykelenburg

84.894

84.681

WH van Houwelingen

89.888

89.663

LC van de Kieft

89.888

89.663

JC Kragt (tot 1-4-2015)

79.900

76.792

JN van Lunteren

88.650

79.700

J Meijer * (vanaf 1-8-2013)

94.881

39.385

CAM Michielse (tot 1-4-2015)

79.900

79.700

AA Rolvink *

90.727

84.681

-

58.167

94.881

94.644

1.062.314

1.145.689

XJ den Uyl * (tot 1-8-2013) CJM de Veer

Totaal beloningen bestuur

* de gelden worden overgemaakt aan de betreffende instanties.

68


(Externe) leden van de commissies (€)

2014

2013

Audit Commissie (tot 1 juli 2014)

37.500

75.000

Commissie van Beroep

58.220

59.668

140.480

150.419

51.508

94.058

Bestuurscommissie Beleggingsbeleid Deelnemers- en werkgeversraad (tot 1 juli 2014) Verantwoordingsorgaan (uitgebreid per 1 juli 2014) Raad van Toezicht (vanaf 1 juli 2014)

Totaal beloningen (externe) leden commissies

68.541

21.160

43.750

-

399.999

400.305

In de commissies participeren ook personen die geen deel uitmaken van het bestuur. Het betreft de externe leden van de bestuurscommissies en de leden van het verantwoordingsorgaan en de raad van toezicht. De deelnemers- en werkgeversraad is in 2014 opgegaan in het verantwoordingsorgaan.

Directeur bestuursbureau (€)

2014

2013

193.544

193.953

43.375

41.980

NLM Beuken Salaris Personele- en pensioenlasten

De post personele- en pensioenlasten omvat mede de werkgeversbijdragen sociale verzekering.

Transacties met verbonden partijen Transacties met verbonden partijen vinden plaats tegen marktconforme condities.

Overzicht door het uitvoeringsbedrijf beheerde fondsen voor gemene rekening Een groot deel van het belegd vermogen is ondergebracht bij door het uitvoeringsbedrijf beheerde fondsen voor gemene rekening (FGR’s), waarin ABP participeert.

69


Het betreft de volgende FGR's: APG Strategic Real Estate Pool APG Tactical Real Estate Pool APG Infrastructure Pool 2012 APG Infrastructure Pool 2014 APG Private Equity Pool 2009 APG Private Equity Pool 2010 APG Private Equity Pool 2013 Stg Dep APG Private Equity 2014-2015 APG Commodities Pool APG Absolute Return Strategies Pool APG Hedge Funds Pool APG Developed Markets Equity Pool APG Emerging Markets Equity Pool APG Developed Markets Equity Minimum Volatility Pool APG Opportunities Pool 2012 APG Credits Pool APG Index Linked Bonds Pool APG Euro Plus Treasuries Pool APG Private Equity Pool 2012 APG Infrastructure Pool 2011 APG Alternative Inflation Pool Stg Dep APG Emerging Market Debt Pool

70


Geconsolideerde jaarrekening 2014 GECONSOLIDEERDE FINANCIËLE OVERZICHTEN Geconsolideerde balans na resultaatbestemming (in € mln)

31-12-2014 31-12-2013

ACTIVA Beleggingen (1) - vastgoedbeleggingen

40.136

32.058

- aandelen

144.944

122.632

- vastrentende waarden

146.000

126.575

- derivaten - overige beleggingen

Overige activa (2)

Totaal activa

79.745

46.521

37.761

35.086

448.586

362.872

2.252

2.757

450.838

365.629

4.404

17.479

340.121

283.141

3.095

2.865

433

440

PASSIVA Groepsvermogen (3) Voorziening pensioenverplichtingen (VPV) (4) Voorziening verzekeringsverplichtingen (VVP) (5) Belang van derden in beleggingen (6) Passiva beleggingen gerelateerd (7) - ontvangen zekerheden

21.066

10.225

- derivaten

64.763

37.975

6.042

5.098

- shortposities - kortgeld o/g

Overige passiva (8)

Totaal passiva

10.212

7.693

102.083

60.991

702

713

450.838

365.629

71


Geconsolideerde staat van baten en lasten in € mln

2014

2013

8.674

10.146

- beleggingsresultaten (bruto)

44.895

18.695

- af: kosten vermogensbeheer

-1.020

-1.159


43.875

17.536

Totaal baten (9 en 10)

52.549

27.682

-9.699

-9.419

-7.693

-9.340

-

-

- rentetoevoeging

-1.073

-1.010

- onttrekking voor pensioenuitkeringen

9.865

9.002

92

89

BATEN Premiebijdragen (netto) (9)

LASTEN Pensioenen en uitkeringen (11) Mutatie voorziening pensioenverplichtingen - pensioenopbouw - indexering

- onttrekking voor kosten pensioenbeheer - ontwikkeling marktrente

-55.641

8.881

- wijziging actuariële grondslagen

1.024

102

- wijziging uit hoofde van overdracht van rechten

-1.477

-730

-774

598

-1.303

-

-56.980

7.592

121

121

Mutatie voorziening verzekeringsverplichtingen (14)

-230

442

Saldo overdracht van rechten (15)

1.415

659

Kosten pensioenbeheer en verzekeringen (netto) (16)

-288

-279

-39

-34

75

105

Totaal lasten (11 tot en met 18)

-65.625

-813

SALDO BATEN EN LASTEN

-13.076

26.869

-13.138

26.532

62

337

- overige mutaties voorziening pensioenverplichtingen - effect beëindigen verlaging pensioenuitkeringen en -aanspraken Totaal mutatie voorziening pensioenverplichtingen (12) Dekking uit kostenopslag pensioenpremies (13)

Rentelasten passiva beleggingen gerelateerd (17) Overige baten en lasten (18)

Bestemming van het saldo van baten en lasten: Onttrekking / Toevoeging aan algemene reserve Toevoeging aan bestemmingsreserves

72


Geconsolideerd kasstroomoverzicht in € mln

Beginstand liquide middelen

2014

2013

20.877

23.085

8.795

10.267

Kasstromen uit pensioenen verzekeringsactiviteiten: - ontvangen premies - ontvangen in verband met overdracht van rechten

1.670

795

-9.699

-9.420

- betaald in verband met overdracht van rechten

-255

-136

- betaalde kosten

-204

-207

67

112

374

1.411

- betaalde pensioenen en uitkeringen

- overige mutaties

Kasstroom uit pensioenen verzekeringsactiviteiten

Kasstromen uit beleggingsactiviteiten: - verkopen en aflossingen van beleggingen - verstrekkingen en aankopen van beleggingen - beleggingsopbrengsten

187.926

221.668

-202.472

-231.184

11.004

7.992

-10.078

3.193

- mutatie ontvangen zekerheden

10.841

-11.231

- betaalde kosten beleggingen

-1.020

-1.159

- mutaties werkkapitaal

-3.218

8.095

- overige mutaties

6.003

-993

Kasstroom uit beleggingsactiviteiten

-1.014

-3.619

20.237

20.877

- resultaten uit derivaten

Eindstand liquide middelen (19)

73


TOELICHTINGEN ALGEMEEN Grondslagen algemeen De grondslagen voor waardering en resultaatbepaling van de geconsolideerde en enkelvoudige jaarrekening zijn gelijk, evenals de grondslagen voor het enkelvoudige en het geconsolideerde kasstroomoverzicht. De waarderingsregels zijn bindend voor groepsmaatschappijen en overige geconsolideerde entiteiten. Voor de grondslagen van de waardering van vreemde valuta, de grondslagen voor de waardering van activa en passiva, de grondslagen voor de resultaatbepaling en de grondslagen voor het kasstroomoverzicht wordt verwezen naar de grondslagen voor de financiële verslaggeving in de toelichting op de enkelvoudige jaarrekening. Onderstaand treft u de grondslagen voor de consolidatie aan, alsmede de grondslagen voor waardering en resultaatbepaling van de posten die door consolidatie additioneel op de balans en de staat van baten en lasten verschijnen. Presentatiewijziging Met ingang van het boekjaar 2014 is het product TBA (To Be Announced) met een waarde van € 28,8 miljoen gepresenteerd onder de categorie derivaten; voorheen werd het product gepresenteerd onder de vastrentende waarden en overige beleggingen. De manier waarop door de markt en de toezichthouder tegen dit product wordt aangekeken, de specifieke karaktereigenschappen van een TBA (forward op een MBS) en de wijze waarop een TBA wordt gebruikt (efficiënt portefeuillemanagement) hebben geleid tot een gewijzigd inzicht voor wat betreft productclassificatie. Ter verbetering van het inzicht zijn TBA’s met ingang van verslagjaar verantwoord onder de categorie derivaten. Vanwege het beperkte effect van de presentatiewijziging op verscheidene tabellen zijn de vergelijkende cijfers 2013 in de jaarrekening niet aangepast. Deze aanpassing heeft geen effect op de omvang van het resultaat en het eigen vermogen. Het effect van de presentatiewijziging is als volgt:

Beleggingen in miljoenen euros Vastrentende waarden

31-12-2013 01-01-2014

Verschil

157,4

-

-157,4

-

4,6

4,6

-649,3

-33,4

615,9

Overige beleggingen

463,1

-

-463,1

Totaal

-28,8

-28,8

-

Derivaten (positief) Derivaten (negatief)

Per 31 december 2014 bedragen de TBA-derivaten positief € 22 miljoen (2013: € 4,6 miljoen) en de TBAderivaten negatief € -4 miljoen (2013: € -33,4 miljoen). Daarnaast heeft de presentatiewijziging ook gevolgen op de omvang van de aankopen en verkopen in het

74


geconsolideerde verloopoverzicht en het kasstroomoverzicht. Als gevolg van het niet langer opnemen van TBA’s onder vastrentende waarden zijn de aan- en verkopen vastrentende waarden in 2014 met € 63,9 miljard verlaagd. De cijfers van 2013 zijn niet aangepast. Na aanpassing zouden de aan- en verkopen vastrentende waarden over 2013 45,0 miljard lager zijn.

Grondslagen voor de consolidatie In de geconsolideerde jaarrekening worden kapitaalbelangen in entiteiten waarin overheersende zeggenschap terzake van het bestuur en het financiële beleid kan worden uitgeoefend, opgenomen door toepassing van de integrale methode van consolideren. Door te consolideren wordt door de juridische vorm van het kapitaalbelang heen gekeken en wordt direct inzicht gegeven in de financiële positie van de groep als geheel. Een lijst van directe kapitaalbelangen en meest significante in de consolidatie betrokken kapitaalbelangen is opgenomen in de rubriek overige toelichtingen. Joint ventures worden niet geconsolideerd en als een kapitaalbelang verwerkt. Beleggingen en beleggingsresultaten ondergebracht in de door het uitvoeringsbedrijf beheerde fondsen voor gemene rekening (FGR’s) worden in de geconsolideerde jaarrekening verwerkt naar rato van het belang in deze fondsen.

Grondslagen voor de waardering van activa en passiva Overige activa De in de post overige activa en passiva begrepen immateriële vaste activa worden tegen verkrijgingsprijs gewaardeerd onder aftrek van lineaire afschrijvingen. De afschrijvingstermijn is op de verwachte economische levensduur gebaseerd, voor zover van toepassing rekening houdend met bijzondere waardeverminderingen. In geval van acquisitie van een onderneming worden alle identificeerbare activa en passiva van de desbetreffende onderneming in de balans opgenomen tegen de actuele waarde op acquisitiedatum. Ontstane goodwill wordt bij eerste opname gewaardeerd als het verschil tussen de overnameprijs en de actuele waarde van de identificeerbare activa en passiva. Derivatenposities van (klein)dochters, anders dan aangegaan in het kader van beleggingen, worden gewaardeerd tegen kostprijs met toepassing van de methodiek van kostprijshedge accounting.

Voorziening verzekeringsverplichtingen De voorziening verzekeringsverplichtingen heeft een langlopend karakter en wordt bepaald als de contante waarde van de verwachte toekomstige uitkeringen. De voor de waardering te hanteren sterftekansen komen overeen met de sterftetafels die zijn gepubliceerd door het verbond van verzekeraars, waarbij de actuele trend van het CBS wordt gehanteerd. Voor polissen waarbij de uitkeringen jaarlijks op basis van een besluit worden geïndexeerd (vooral gebaseerd op gerealiseerde beleggingsresultaten), wordt de DNB-yield-curve als rekenrente gehanteerd. In de voorziening zijn een opslag voor toekomstige administratiekosten en een veronderstelde toekomstige jaarlijkse winstdeling begrepen. De waardering van de voorziening voor schadeverzekeringen wordt gebaseerd op de geschatte uiteindelijke lasten van alle vóór balansdatum ontstane schadegevallen, ongeacht of deze al dan niet zijn gemeld,

75


tezamen met de hiermee verband houdende (toekomstige) administratiekosten.

Belang van derden in beleggingen De door derden ingebrachte gelden worden gewaardeerd overeenkomstig de waardering die geldt voor beleggingen. Op grond van het inzichtsvereiste is deze post niet als onderdeel van het eigen vermogen opgenomen, maar separaat gepresenteerd als passiefpost belang van derden in beleggingen. Dit om aan te duiden dat deze post voor de berekening van de dekkingsgraad buiten beschouwing wordt gelaten.

Overige passiva De onder de voorzieningen opgenomen voorziening belastinglatentie heeft betrekking op de uitgestelde belastingverplichtingen die voortvloeien uit tijdelijke verschillen tussen commerciële en fiscale vermogens. Bij de berekening wordt rekening gehouden met in komende jaren geldende tarieven, voor zover deze al zijn vastgesteld. Waardering geschiedt tegen nominale waarde. De overige voorzieningen worden gewaardeerd op de contante waarde van de verwachte toekomstige uitgaven, voor zover relevant rekening houdend met actuariële grondslagen. De rekenrente wordt gebaseerd op de rentevoet ultimo jaar van hoogwaardige Nederlandse bedrijfsobligaties, rekening houdend met de resterende looptijd van de voorzieningen. Voor voorzieningen met een verwachte looptijd langer dan 15 jaar wordt de rekenrente gebaseerd op de rente van langlopende staatsobligaties.

Grondslagen voor de resultaatbepaling Mutatie voorziening verzekeringsverplichtingen Onttrekking voor uitkeringen en kosten De vrijval uit de voorziening verzekeringsverplichtingen voor uitkeringen en kosten wordt ten gunste van de staat van baten en lasten gebracht in de periode waarin de uitkeringen en kosten bij de berekening van deze voorziening was voorzien.

Wijziging actuariële grondslagen Het effect van de aanpassing van de actuariële grondslagen op de voorziening verzekeringsverplichtingen wordt ultimo verslagperiode bepaald en in de staat van baten en lasten opgenomen.

76


RISICOPARAGRAAF In de enkelvoudige jaarrekening zijn de risico’s die ABP als pensioenfonds loopt toegelicht. In de geconsolideerde jaarrekening komen ook de financiële posities van de entiteiten binnen de groep naar voren, die via de integrale methode worden geconsolideerd. In hoofdlijnen betreft dit het verzekeringsbedrijf, het uitvoeringsbedrijf, kapitaalbelangen waarin beleggingen zijn ondergebracht en de vennootschap die treasury-activiteiten uitvoert. In aanvulling op de risicoparagraaf in de enkelvoudige jaarrekening wordt onderstaand ingegaan op een algemene uitleg over de consolidatie van de fondsen voor gemene rekening en het treasury center, het effect daarvan op de balans en het bijbehorend risicoprofiel, alsmede op de specifieke risico’s van het treasury center en het verzekeringsbedrijf.

Algemeen Het economisch eigendom van participaties van derden in de fondsen voor gemene rekening (FGR’s) ligt niet bij ABP. Om deze reden worden de FGR’s naar rato van het gehouden belang in de consolidatie betrokken. De treasury-activiteiten en -posities zijn ondergebracht in een aparte vennootschap. De aandelen van deze vennootschap zijn in handen van de bewaarstichtingen van de FGR’s. Naast de FGR’s kunnen ook derden die participeren in de FGR’s rechtstreeks transacties afsluiten met het treasury center. Het treasury center combineert deze opdrachten en effectueert die door, uitsluitend daarvoor, zelfstandig posities in te nemen in de markt. Omdat ABP (indirect) control heeft over het treasury center is consolidatie noodzakelijk. Daarbij worden zowel de posities van ABP als de indirecte posities, via de FGR’s, met het treasury center (naar rato) geëlimineerd. De door het treasury center zelfstandig ingenomen posities in de markt verschijnen in totaliteit op de (geconsolideerde) balans, evenals de posities die voor rekening en risico van derden door het treasury center worden aangehouden. Voor deze zelfstandige posities in de markt worden met tegenpartijen zekerheden uitgewisseld.

Effect op de balans en het bijbehorend risicoprofiel Het effect van de consolidatie op de balans en het bijbehorend risicoprofiel wordt met name veroorzaakt door het treasury center en het verzekeringsbedrijf en komt tot uiting in een toename van de posten beleggingen en passiva beleggingen gerelateerd. Binnen de post passiva beleggingen gerelateerd leidt de consolidatie tot een toename van de negatieve derivatenposities, een toename van de schuld uit hoofde van ontvangen collateral en een toename van de kortgeldposities o/g. Door de naar rato verwerking van de hedgefondsen ontstaat tevens een verschuiving van de categorie overige beleggingen naar de categorieën vastrentende waarden en aandelen. Door de consolidatie verschijnt ook de voorziening verzekeringsverplichtingen. Ten opzichte van het risicoprofiel in de enkelvoudige balans leidt de consolidatie niet tot een wezenlijk ander risicoprofiel. Onderstaand wordt dit nader toegelicht.

Treasury center Het treasury center is de centrale wederpartij voor het liquiditeitenbeheer en de aan- en verkoop van over the counter derivaten (OTC derivaten) voor de APG Fondsen en de daarin deelnemende Nederlandse pensioenfondsen. De APG Fondsen en de daarin deelnemende Nederlandse pensioenfondsen, waaronder ABP, zijn de Multi Client Partijen van het treasury center.

77


De transacties tussen het treasury center en marktpartijen zijn altijd in functie van transactiebehoeftes van de Multi Client Partijen. Het treasury center opereert als service center, waarbij alle winsten en verliezen uit hoofde van transacties maandelijks worden toegerekend aan de Multi Client Partijen (op basis van het resultaattoekenningsbeleid). Het treasury center voert alle transacties uit in eigen naam, als principal. Multi Client Partijen sluiten een basisovereenkomst met het treasury center waarin onder meer is vastgelegd dat het treasury center als exclusieve tegenpartij voor OTC derivaten zal fungeren. Tevens sluiten Multi Client Partijen standaardovereenkomsten met het treasury center, zoals International Swaps and Derivatives Associoaton (ISDA) en Global Master Repurchase Agreements (GMRA)-contracten. Op transacties tussen Multi Client Partijen en het treasury center is dus marktconforme documentatie van toepassing, inclusief een ‘best practice’ arrangement voor de uitwisseling van onderpand, de Credit Support Annex (CSA). Met marktpartijen zijn voor wat betreft de handel in OTC derivaten ISDA-CSA overeenkomsten en voor repo’s GMRA-contracten gesloten. Teneinde aan de kredietwaardigheid vereisten van Multi Client Partijen en marktpartijen te kunnen voldoen, is voor de betalingsverplichtingen van het treasury center jegens derden partijen een garantieovereenkomst gesloten waarbij de Stichting Depositary APG Fixed Income Credits Pool en de Stichting Depositary APG Developed Markets Equity Pool (hierna de garantieverstrekkers) garant staan in het geval het treasury center haar verplichtingen jegens deze partijen niet nakomt. De garantie houdt in dat de garantieverstrekkers beiden garant staan ten opzichte van de derde partij om alle betalingsverplichtingen van het treasury center uit hoofde van de overeenkomst (ISDA/GMRA) tussen deze derde partij en het treasury center, na verrekening van eventueel aan het treasury center (op dat moment, in de toekomst of in geval van onvoorziene omstandigheden) verschuldigde bedragen en door treasury center verstrekt onderpand. Indien een garantieverstrekker zou worden aangesproken onder een garantieovereenkomst en deze de betreffende claim van de derde partij heeft voldaan, dan verkrijgt de garantieverstrekker op basis van een overeenkomst een recht van regres op het treasury center en de Multi Client Partijen aan wie de onderliggende claim, waarvoor de garantie is aangesproken, kan worden toegerekend. Op grond van dit regressysteem dragen de Multi Client Partijen van het treasury center uiteindelijk hun eigen verplichtingen en risico's. Het risico dat gelopen wordt is ook beperkt omdat de activiteiten van het treasury center slechts een kleine kring van Nederlandse pensioenfondsen betreft.

Verzekeringsbedrijf Jaarlijks voert het verzekeringsbedrijf een toereikendheidtoets uit om vast te stellen in hoeverre de gevormde voorzieningen voor de verschillende verzekeringsvormen voor alle toekomstige verplichtingen toereikend zijn. De uitkomst van de toereikendheidstoets van het verzekeringsbedrijf ligt met 372 procent aanzienlijk boven het wettelijk vereiste minimum ad 100 procent en boven de in de verzekeringsbranche gebruikelijke norm van 150 procent. De voorziening verzekeringsverplichtingen wordt volledig gedekt door beleggingen. De risico’s van het verzekeringsbedrijf omvatten onder meer marktrisico’s, tegenpartijen verzekeringstechnische risico’s. Voor het in onderlinge samenhang bezien van deze risico’s wordt gebruik gemaakt van ‘Asset Liability Management’ (ALM). Een beleggingsadviescommissie, die uit externe deskundigen bestaat, adviseert het verzekeringsbedrijf hierover. De rentegevoeligheid van de verzekeringsverplichtingen wordt voor een groot deel opgevangen door de

78


vastrentende beleggingen. Het resterende renterisico wordt grotendeels afgedekt met een hiertoe ingerichte swapportefeuille. Het verzekeringsbedrijf heeft ervoor gekozen het risicokader al zoveel als mogelijk te laten anticiperen op de regelgeving zoals die onder Solvency II van toepassing zal zijn. Deze regelgeving wordt met ingang van 1 januari 2016 volledig ingevoerd. De belangrijkste verzekeringstechnische risico’s zijn het lang- en kortlevenrisico, het overlijdensrisico en het arbeidsongeschiktheidsrisico. Om de risico’s te beperken is een klantacceptatiebeleid van toepassing en is een deel van de portefeuille herverzekerd.

79


TOELICHTING OP DE GECONSOLIDEERDE BALANS (€ MLN) ACTIVA Beleggingen (1) 31-12-2014 31-12-2013 448.586

362.872

Beleggingen betreffen vastgoedbeleggingen, aandelen, vastrentende waarden, derivaten en overige beleggingen, inclusief bijbehorende vorderingen, liquide middelen en schulden. Beleggingen kunnen rechtstreeks worden aangehouden dan wel via participaties in door het uitvoeringsbedrijf opgerichte fondsen voor gemene rekening (FGR’s). De waarden van de participaties in de FGR’s zijn verantwoord bij de van toepassing zijnde beleggingscategorieën. De in de waarde van deze participaties begrepen positieve en negatieve derivatenen kortgeldposities o/g zijn in lijn met de richtlijn pensioenfondsen (RJ 610) separaat in de balans verantwoord. Het verloop van de beleggingen is als volgt:

Vastgoedbeleggingen Aandelen Vastrentende Derivaten Overige waarden positief beleggingen

Totaal 2014

Totaal 2013 372.316

Beginstand beleggingen

32.058

122.632

126.575

46.521

35.086

362.872

Verstrekkingen/aankopen

10.239

75.117

109.457

-

7.659

202.472

231.183

Aflossingen/verkopen

-8.698

-72.249

-99.435

-

-7.544

-187.926

-221.668

Waardeontwikkeling*

6.552

20.078

11.720

-

1.721

40.071

11.694

-15

-634

-2.317

33.224

839

31.097

-30.653

40.136

144.944

146.000

79.745

37.761 448.586

362.872

2.925

2.694

210

214

Overige mutaties

Eindstand beleggingen

- voor risico verzekeringsbedrijf - voor risico deelnemers/polishouders

* Inclusief waardeontwikkelingen tot het moment van verkoop, alsmede directe resultaten van participaties in FGRs.

De daling van de aan- en verkopen is het gevolg van de presentatiewijziging inzake TBA’s. Voor een nadere uiteenzetting verwijzen we naar de toelichting opgenomen bij de grondslagen. Van de eindstand is:

80


31-12-2014 31-12-2013 - beursgenoteerd

269.983

223.220

- niet beursgenoteerd

178.603

139.652

In de eindstand zijn begrepen:

31-12-2014 31-12-2013 - vorderingen en overlopende activa

2.799

3.397

21.924

23.222

9.811

6.141

-58

-237

- schulden en overlopende passiva

-12.896

-11.034

In beleggingen begrepen netto vlottend actief

21.580

21.489

- kortgeldposities u/g (inclusief kortgeldposities in FGR) - banktegoeden in rekening courant - langlopende schulden

In het verloopoverzicht van de beleggingen zijn de aan- en verkopen van de door het uitvoeringsbedrijf beheerde fondsen voor gemene rekening (FGR’s) verwerkt naar rato van het in deze fondsen gehouden belang. In de post overige mutaties zijn begrepen de mutaties in de bij de beleggingen horende vorderingen, liquide middelen en schulden en de mutaties in de derivatenposities. In de post banktegoeden in rekening courant zijn begrepen saldi op margin accounts die in verband met futureposities worden aangehouden. Het betreft een bedrag van € 1,0 miljard (2013: € 0,5 miljard). Deze saldi staan niet ter vrije beschikking. Bij ABN-AMRO Bank NV is een kredietovereenkomst aangegaan van € 0,8 miljard (2013:€ 0,8 miljard) en een intraday-faciliteit van € 0,5 miljard (2013: € 1,2 miljard) en bij ING een intraday-kredietfaciliteit van € 0,5 miljard (2013: € 0,4 miljard). APG Treasury Center BV heeft een kredietovereenkomst met ABN AMRO Bank NV gesloten met een kasgeldlimiet van € 0,5 miljard (2013: € 0,5 miljard), evenals een intraday-faciliteit van € 8,0 miljard (2013: € 8,0 miljard). De in de beleggingen opgenomen schulden en overlopende passiva betreffen onder andere banksaldi met een debetsaldo van € 2,1 miljard (2013: € 1,8 miljard). In onderstaande tabel is een specificatie gegeven van de beleggingen naar categorie, regio en valuta (in € mln). In de valutatabel is de post derivaten niet opgenomen. Deze is in de volgende tabel samen met derivaten negatief en de shortposities gepresenteerd.

81


Beleggingen naar categorie


Basismaterialen

-

Hypotheken c.a.

8.122

940

5

Totaal 3112-2014

Totaal 3112-2013

795

9.862

9.050

-

9

23.568

22

-

23.599

25.531

39.435

3.277

1.572

-

326

44.610

35.469

Nutsbedrijven

-

4.890

3.350

-

-

8.240

6.902

Telecommunicatie

-

7.677

3.117

-

-

10.794

9.805

Gezondheidszorg

-

15.942

1.035

-

-

16.977

13.152

Luxe goederen

-

14.646

1.592

-

-

16.238

14.134

Energie

-

10.259

1.854

26

1.452

13.591

12.136

Vastgoed

Industriële bedrijven

-

15.852

2.144

-

-

17.996

16.013

Financiële instellingen

406

29.663

15.189

79.589

34.258

159.105

112.751

Dagelijkse goederen

282

16.210

1.462

30

728

18.712

15.756

-

18.362

435

-

-

18.797

13.375

13

35

89.742

73

202

90.065

78.798

40.136

144.944

146.000

79.745

37.761

448.586

362.872

Totaal 3112-2014

Totaal 3112-2013

Informatietechnologie Overheid

Totaal beleggingen

Beleggingen naar regio Nederland

Vastgoed- Aandelen Vastrentende Derivaten Overige beleggingen waarden positief beleggingen 4.877

3.111

13.800

EMU overig

5.422

17.606

Overig Europa

7.080

24.515

Noord-Amerika

15.055 7.302

Azië/Pacific Overig

Totaal beleggingen

5.153

2.462

29.403

22.075

82.039

18.639

17.688

141.394

131.036

9.161

30.654

3.302

74.712

66.499

63.440

36.394

25.002

12.494

152.385

104.800

31.218

2.186

292

1.488

42.486

31.865

400

5.054

2.420

5

327

8.206

6.597

40.136

144.944

146.000

79.745

37.761

448.586

362.872

De stijging van de beleggingen in Noord Amerika is met name veroorzaakt door de goed renderende beleggingen in deze regio en het effect van de stijging van de dollarkoers in 2014.

82


Beleggingen naar valuta, excl. derivaten

Vastgoed- Aandelen Vastrentende Overige beleggingen waarden beleggingen

Totaal 3112-2014

Totaal 3112-2013

Euro

13.091

21.697

102.518

19.190

156.496

146.048

Amerikaanse dollar

14.966

62.142

38.145

17.055

132.308

99.863

Britse pond

3.441

11.621

2.599

328

17.989

18.154

Australische dollar

2.238

1.843

2

694

4.777

3.740

131

5.524

84

12

5.751

5.942

1.626

1.623

2

1

3.252

2.292

Zwitserse frank Hong Kong dollar Canadese dollar

219

3.368

13

161

3.761

2.663

Yen

828

7.407

7

48

8.290

6.618

3.596

29.719

2.630

272

36.217

31.031

40.136

144.944

146.000

37.761

368.841

316.351

Derivaten Derivaten Shortposities positief negatief

Totaal 3112-2014

Totaal 3112-2013

Overige

Totaal

Derivaten en shortposities naar valuta

Euro

41.132

81.074

-575

121.631

87.947

Amerikaanse dollar

41.261

-129.780

-5.068

-93.587

-69.136

Britse pond

645

-11.844

-37

-11.236

-8.667

Australische dollar

-315

-2

-1

-318

-126

-626

-2.469

-1

-3.096

-2.877

29

25

-11

43

11

Zwitserse frank Hong Kong dollar Canadese dollar Yen Overige

Totaal

-25

-31

-219

-275

-158

-2.449

-1.865

-102

-4.416

-3.692

93

129

-28

194

146

79.745

-64.763

-6.042

8.940

3.448

De valuta verdeling van derivaten positief en negatief wordt mede beïnvloed door valuta-afdekposities. De verantwoording van deze posities betreft een momentopname. Een valutatermijncontract is een overeenkomst om op een toekomstig tijdstip vreemde valuta tegen een afgesproken koers en hoeveelheid aan te kopen of te verkopen. Koop leidt tot een toename van de valutapositie, verkoop leidt tot een afname. In bovengenoemde tabel zijn beide posities weergegeven, de uiteindelijke standen zijn mede afhankelijk van de koersontwikkeling sinds het afsluiten van het contract.

83


Vastgoedbeleggingen

31-12-2014 31-12-2013 40.136

32.058

De vastgoedbeleggingen omvatten beleggingen in:

31-12-2014 31-12-2013 Woningen

6.298

4.939

Kantoren

5.748

5.384

Winkels

13.577

10.567

Industrieel

4.017

2.961

Hotels

1.627

1.077

Infrastructuur Overig

Totaal vastgoedbeleggingen

6.179

4.890

2.690

2.240

40.136

32.058

In de post overig is begrepen overige activa en passiva inzake beleggingen ad € 0,4 miljard (2013: € 0,0 miljard).

Aandelen

31-12-2014 31-12-2013 144.944

122.632

De beleggingen in aandelen omvatten beleggingen in:

84


31-12-2014 31-12-2013 Ontwikkelde markten

98.140

82.395

Opkomende markten

28.626

22.981

Private equity

16.704

16.217

Converteerbare obligaties

796

-


678

1.039

144.944

122.632

Totaal beleggingen in aandelen

Private equity betreft met name aandelen in niet beursgenoteerde ondernemingen, onder meer in de venture capital-sector. Er is voor € 13,8 miljard belegd in indirect investments (2013: € 12,8 miljard) en voor € 2,9 miljard in direct investments (2013: € 3,4 miljard). De shortpositie van € 3,0 miljard (2013: € 1,5 miljard) is verantwoord onder de balanspost passiva beleggingen gerelateerd.


31-12-2014 31-12-2013 146.000

126.575

De beleggingen in vastrentende waarden betreffen:

31-12-2014 31-12-2013 Obligaties

88.650

74.247

High yield credits

7.308

5.519

Indexobligaties

28.541

24.456

Onderhandse leningen

1.488

1.486

Hypothecaire leningen

23.568

24.715


-3.555

-3.848

146.000

126.575


De shortpositie van € 2,8 miljard (2013: € 3,6 miljard) is verantwoord onder de balanspost passiva beleggingen gerelateerd.

85


De opbouw van de post vastrentende waarden naar couponrente is als volgt:

31-12-2014 31-12-2013 < 2%

42.522

28.448

2%-3%

30.249

14.450

3%-4%

17.560

25.537

4%-5%

24.463

27.934

> 5%

31.206

30.206

146.000

126.575


Op basis van de contractuele aflossingsdata kan de resterende looptijd als volgt worden weergegeven:

31-12-2014 31-12-2013 Korter dan één jaar

7.733

-231

Vanaf één jaar tot vijf jaar

45.703

45.271

Langer dan vijf jaar

92.564

81.535

146.000

126.575


De kredietwaardigheid van beleggingen in vastrentende waarden wordt veelal uitgedrukt in een credit rating. Uit onderstaand overzicht blijkt dat 68 procent (2013: 67 procent) van de beleggingen in vastrentende waarden een rating heeft van A of hoger. De rating van de beleggingen in vastrentende waarden is te specificeren als volgt:

AAA

AA

A

BBB

<= BB

geen rating

Totaal

2014

35%

26%

7%

23%

8%

1%

100%

2013

36%

25%

6%

24%

8%

1%

100%

Voor het bieden van inzicht in de kasstromen van de vastrentende waarden wordt veelal de duratie gebruikt. De duratie is een gemiddelde, gewogen looptijd van alle cash flows (rente en aflossingen) van de renteproducten. De duratie van de vastrentende waarden bedraagt circa 6 jaar (2013: circa 6 jaar).

86


Derivaten

31-12-2014 31-12-2013 79.745

46.521

De samenstelling van de derivaten met een positieve actuele waarde is als volgt:


1.281

1.818

10

17

4

-

75.706

43.284

845

216


90

51

Overige swaps

53

-

TBA's

22

-

Credit default swaps

874

630

Overige swaps

268

109

Opties

496

216

96

180

79.745

46.521

142

22

Cross currency swaps Futures valuta Interest derivaten Renteswaps Inflation linked swaps

Overige derivaten

Overige futures

Totaal derivaten met een positieve actuele waarde - waarvan: voor rekening verzekeringsbedrijf

Negatieve derivatenposities worden overeenkomstig de Richtlijnen voor de Jaarverslaggeving op de passiefzijde van de balans gepresenteerd. De actuele waarde van derivaten is onder meer sterk afhankelijk van de stand van de (valuta)koersen en de rentes ultimo jaar ten opzichte van de (valuta)koersen en rentes op het moment van afsluiten van de derivatenposities. De stijging van de vorderingen en schulden inzake renteswaps wordt hoofdzakelijk veroorzaakt door een daling van de rente.

87


Overige beleggingen

31-12-2014 31-12-2013 37.761

35.086

Overige beleggingen betreffen beleggingen in hedgefondsstrategieën ad € 7,1 miljard. Verder zijn onder deze post opgenomen beleggingen in commodities ad € 6,2 miljard (2013: € 1,9 miljard) en muziekrechten ad € 0,4 miljard (2013: € 0,5 miljard). De waarde van de in overige beleggingen begrepen overige activa en passiva inzake beleggingen bedraagt € 24,0 miljard (2013: € 24,3 miljard). De shortpositie van € 0,3 miljard is mede verantwoord onder de balanspost passiva beleggingen gerelateerd.

Overige activa (2) 31-12-2014 31-12-2013 2.252

2.757

De post overige activa bestaat uit de volgende posten:

31-12-2014 31-12-2013 deelnemingen

1

1

immateriële vaste activa

22

28

materiële vaste activa

116

124

vorderingen en overlopende activa liquide middelen

Totaal overige activa

1.323

1.558

790

1.046

2.252

2.757

De materiële vaste activa bestaan uit:

88


31-12-2014 31-12-2013 bedrijfsgebouwen

80

84

overig

36

40

Totaal materiële vaste activa

116

124

De geschatte economische levensduur van de bedrijfsgebouwen bedraagt 30 jaar en voor installaties 15 jaar. De post overige betreft inventarissen en inrichtingen met een geschatte economische levensduur tussen 4 en 10 jaar, alsmede computers met een geschatte economische levensduur tussen 4 en 5 jaar. De vorderingen en overlopende activa bestaan uit:

31-12-2014 31-12-2013 vorderingen op werkgevers

727

941

vorderingen inzake waardeovernames

168

179

6

6

422

432

1.323

1.558

vorderingen op deelnemers overige vorderingen

Totaal vorderingen en overlopende activa

In de post liquide middelen zijn naast banksaldi in rekening courant tevens deposito's ad € 201 miljoen begrepen. Van de post liquide middelen staat een bedrag van € 10,8 miljoen niet ter vrije beschikking (2013: € 15,3 miljoen).

PASSIVA Groepsvermogen (3) 31-12-2014 31-12-2013 4.404

17.479

Het verloop van het groepsvermogen is als volgt:

89


Eigen Minderheidsbelang vermogen van derden Beginstand groepsvermogen Fondsresultaat Mutatie minderheidsbelang van derden in deelnemingen

Eindstand groepsvermogen

Totaal 2014

Totaal 2013

17.384

95

17.479

-9.419

-13.076

-

-13.076

26.869

-

1

1

29

4.308

96

4.404

17.479

Als gevolg van de consolidatie is het groepsvermogen € 96 miljoen hoger dan het eigen vermogen in de enkelvoudige balans. Het verschil betreft het minderheidsbelang van derden.

Voorziening pensioenverplichtingen (VPV) (4) voorziening voor risico van het pensioenfonds voorziening voor risico deelnemers ABP ExtraPensioen

339.801

282.786

320

355

340.121

283.141

De voorziening pensioenverplichtingen is berekend op basis van de door DNB bewerkte en gepubliceerde nominale rentetermijnstructuur. Deze is gebaseerd op een gemiddelde van drie maanden en gecorrigeerd met de methodiek van de Ultimate Forward Rate 20-60 (UFR) en bedraagt eind 2014 1,85 procent (eind 2013: 2,75 procent). De voorziening pensioenverplichtingen berekent op basis van de RTS per 1 januari 2015, zonder drie maands middeling bedraagt € 354,2 miljard. De bijbehorende rekenrente bedraagt 1.63 procent. De samenstelling van de voorziening pensioenverplichtingen naar onderliggende regelingen, gespecificeerd naar de oorzaken van het verloop, is als volgt:

90


Beginstand VPV

OP/NP

AOP

FP

AEP

Totaal 2014

Totaal 2013

281.235

1.366

185

355

283.141

290.733

7.616

77

-

-

7.693

9.340

-

-

-

-

-

-

1.068

5

-

-

1.073

1.010

55.546

94

1

-

55.641

-8.881

1.477

-

-

-

1.477

730

Bij-mutaties VPV Pensioenopbouw Indexering Rentetoevoeging Ontwikkeling marktrente Wijziging uhv overdracht van rechten Overige mutaties Effect beëindigen verlaging pensioenuitkeringen en -aanspraken Totaal bij-mutaties VPV

291

244

158

81

774

-598

1.295

7

1

-

1.303

-

67.293

427

160

81

67.961

1.601

Af-mutaties VPV Onttrekking voor pensioenuitkeringen

9.032

190

88

-

9.310

8.810

Onttrekking voor kosten

86

5

1

-

92

89

Resultaat op actuariële grondslagen

132

76

231

116

555

192

1.028

-4

-

-

1.024

102

10.278

267

320

116

10.981

9.193

338.250

1.526

25

320

340.121

283.141

Wijziging actuariële grondslagen Totaal af-mutaties VPV

Eindstand VPV

De eindstand van de voorziening pensioenverplichtingen betreft de volgende categorieën van deelnemers.

- actieven (= deelnemers) - slapers (= gewezen deelnemers) - gepensioneerden (= pensioengerechtigden) overige

Totaal voorziening pensioenverplichtingen

OP/NP

AOP

FP

AEP

Totaal 2014

Totaal 2013

164.343

-

6

-

164.349

133.429

23.963

-

1

-

23.964

17.884

149.944

1.526

18

-

151.488

131.473

-

-

-

320

320

355

338.250

1.526

25

320

340.121

283.141

Het aandeel van de eindloonregeling van de beroepsmilitairen in de pensioenverplichtingen OP/NP ad €

91


338,3 miljard bedraagt € 7,9 miljard (2013:€ 6,5 miljard). Gezien de financiële positie per 1 november 2014 heeft het bestuur de indexatie voor 2015 vastgesteld op nul procent. Dit geldt zowel voor ingegane en premievrije pensioenen als voor in opbouw zijnde pensioenen van actieven. De contractloonontwikkeling over de periode 1 november 2013 tot en met 31 oktober 2014 bedroeg 0,63 procent (peildatum 31 oktober 2014). Het bestuur heeft besloten om per 1 april 2014 de op 1 april 2013 doorgevoerde verlaging van 0,5 procent te beëindigen. De stijging van de VPV ten gevolge van het ongedaan maken van de verlaging wordt in de samenstelling van de VPV onder de post effect beëindigen verlaging pensioenuitkeringen en -aanspraken verwerkt. Voor de toekennings- en excassokosten wordt een opslag op de voorziening pensioenverplichtingen gehanteerd. De incassokosten worden gedekt uit opslagen die in de premies zijn begrepen.

Voorziening verzekeringsverplichtingen (VVP) (5) 31-12-2014 31-12-2013 levensverzekeringen voor eigen rekening en risico schadeverzekeringen voor eigen rekening en risico

Subtotaal verzekeringen voor eigen rekening en risico levensverzekeringen voor risico van polishouders

Totaal voorziening verzekeringsverplichtingen

2.059

1.936

828

718

2.887

2.654

208

211

3.095

2.865

De voorziening verzekeringsverplichtingen betreft een zo getrouw mogelijke schatting van toekomstige verzekeringsverplichtingen. Deze verplichtingen hebben betrekking op zowel levensverzekeringen als schadeverzekeringen. Het herverzekeringsdeel van de voorziening schadeverzekeringen is in de rubriek overige activa opgenomen. De totale (bruto)verplichtingen zijn in de voorziening voor verzekeringsverplichtingen opgenomen. Het verloop van de voorziening voor verzekeringsverplichtingen kan als volgt worden weergegeven:

92


Voor Voor risico eigen van rekening polishouders en risico Beginstand VVP

Totaal 2014

Totaal 2013

2.654

211

2.865

3.307

Premie en overige dotaties

237

8

245

255

Rentetoevoeging

332

19

351

8

-9

-

-9

-7

Winstdeling/indexering Onttrekking voor uitkeringen

-257

-2

-259

-627


-17

-2

-19

-22

Overige mutaties

-53

-26

-79

-49

2.887

208

3.095

2.865

Eindstand VVP

Belang van derden in beleggingen (6) 31-12-2014 31-12-2013 433

440

De post belang van derden in beleggingen heeft betrekking op het belang van derden in geconsolideerde directe kapitaalbelangen inzake beleggingen. Op grond van het inzichtsvereiste is deze post niet als onderdeel van het groepsvermogen opgenomen maar separaat gepresenteerd. Dit om aan te duiden dat deze post voor de berekening van de dekkingsgraad buiten beschouwing wordt gelaten.

Passiva beleggingen gerelateerd (7) 31-12-2014 31-12-2013 102.083

60.991

De post passiva beleggingen gerelateerd omvat de posten ontvangen zekerheden, derivaten, shortposities en kortgeld o/g.

93


Ontvangen zekerheden

31-12-2014 31-12-2013 21.066

10.225

De post ontvangen zekerheden heeft betrekking op ontvangen borgstellingen voor aangegane transacties inzake derivaten, met name door treasury center afgesloten OTC-contracten.

Derivaten

31-12-2014 31-12-2013 64.763

37.975

Negatieve derivatenposities worden overeenkomstig de Richtlijnen voor de Jaarverslaggeving op de passiefzijde gepresenteerd. De negatieve derivatenposities zijn als volgt te specificeren:


4.530

686

22

1

54.820

35.069

1.961

786


25

94

Overige swaps

17

-

TBA's

4

-

1.196

1.042

90

118

Opties

380

60

Overige futures

1.718

119

64.763

37.975

6

25

Cross currency swaps Interest derivaten Renteswaps Inflation linked swaps

Overige derivaten Credit default swaps Overige swaps

Totaal derivaten met een negatieve actuele waarde -waarvan voor rekening verzekeringsbedrijf

Voor een nadere toelichting op de stijging van de vorderingen en schulden van de renteswaps wordt

94


verwezen naar de toelichting op de derivaten met een positieve waarde.

Shortposities

31-12-2014 31-12-2013 6.042

Kortgeld o/g

5.098

31-12-2014 31-12-2013 10.212

7.693

In het kortgeld o/g ad € 10,2 miljard (2013: € 7,7 miljard) is voor € 3,7 miljard (2013: € 3,3 miljard) aan repo´s begrepen. Deze hebben betrekking op obligaties en indexobligaties. Voor het aangaan van repo’s wordt een vergoeding bedongen. Voor het risico van niet teruglevering worden tijdelijk contanten verkregen, die onder strikte richtlijnen worden belegd om additioneel rendement te genereren.

Overige passiva (8) 31-12-2014 31-12-2013 702

713

De post overige passiva bestaat uit niet aan beleggingen toewijsbare overige passiva. Het betreft:

31-12-2014 31-12-2013 voorzieningen langlopende schulden schulden inzake waardeoverdrachten

107

128

24

24

1

-

schulden inzake pensioenen

268

274

overige schulden

302

287

Totaal overige passiva

702

713

Voorzieningen

95


De voorzieningen betreffen voornamelijk personeelsgerelateerde voorzieningen. Langlopende schulden Door consolidatie verschijnen voor in totaal € 24 miljoen (2013: € 24 miljoen) langlopende schulden. Dit betreft door kapitaalbelangen bij derden opgenomen leningen. Het betreft leningen waarvan de resterende looptijd groter is dan 5 jaar. Voor deze leningen zijn geen zekerheden verstrekt.

96


NIET IN DE BALANS OPGENOMEN VERPLICHTINGEN EN NIET IN DE BALANS OPGENOMEN ACTIVA Verplichtingen uit hoofde van beleggingen Voor beleggingen in vastgoed zijn per balansdatum verplichtingen aangegaan voor € 6,6 miljard (2013: € 4,0 miljard). Voor beleggingen in private equity zijn verplichtingen aangegaan om desgevraagd stortingen te verrichten. Per balansdatum bedragen deze € 11,3 miljard (2013: € 10,5 miljard). Voor een gedeelte van de op de balans opgenomen vastrentende waarden, ter waarde van € 0,1 miljard (2013: € 0,1 miljard) berust alleen het economische eigendom bij ABP. Dit betreft door pandrecht zekergestelde hypotheken. Het treasury center heeft stukken als collateral gekregen voor € 10,5 miljard (2013: € 7,4 miljard) en voor € 0,3 miljard stukken als collateral verstrekt. Voor overige beleggingen zijn per balansdatum verplichtingen aangegaan voor een bedrag van € 4,2 miljard (2013: € 4,4 miljard).

Overige verplichtingen Per balansdatum staat aan verplichtingen uit hoofde van lopende huurcontracten ad € 101,3 miljoen open (2013: € 118,3 miljoen). Ultimo verslagjaar zijn investeringsverplichtingen aangegaan voor hard- en software ad € 0,7 miljoen (2013: € 1,3 miljoen). Per balansdatum staat aan verplichtingen uit hoofde van onderhoudscontracten en overige contracten € 13,9 miljoen open (2013: € 16,9 miljoen), waarvan € 8,2 miljoen (2013 € 11,1 miljoen) verschuldigd binnen 1 jaar en € 5,7 miljoen verschuldigd in de daarop volgende jaren (2013: € 5,8 miljoen). De verplichtingen uit hoofde van langlopende autoleasecontracten bedragen € 11,4 miljoen (2013: € 13,1 miljoen), waarvan € 4,5 miljoen (2013: € 5,4 miljoen) verschuldigd binnen 1 jaar na afloop van het boekjaar en € 6,9 miljoen (2013: € 7,8 miljoen) verschuldigd tussen 1 en 5 jaar. In het verslagjaar zijn voor € 7,5 miljoen (2013: € 7,4 miljoen) leasekosten verantwoord. De leaseverplichting is door de leasemaatschappij bepaald op basis van de afschrijvingen verhoogd met een opslag voor brandstof, verzekeringen en onderhoud. Voor de omzetbelasting is een fiscale eenheid gevormd. De fiscale eenheid bestaat uit ABP, APG Groep en de (klein)dochters van APG Groep. Binnen een dergelijke fiscale eenheid zijn de vennootschappen over en weer hoofdelijk aansprakelijk voor elkaars belastingschulden.

97


TOELICHTING OP DE GECONSOLIDEERDE STAAT VAN BATEN EN LASTEN (€ MLN) BATEN Premiebijdragen (netto) (9) 2014

2013

8.674

10.146

Totaal 2014

Totaal 2013

8.535

9.998

260

269

8.795

10.267

-121

-121

8.674

10.146

2014

2013

43.875

17.536

De premiebijdragen (netto) zijn als volgt bepaald:

Pensioenfonds Verzekeringsbedrijf

Totaal premiebijdragen (bruto) Af: kostenopslag in de premie

Premiebijdragen (netto)


De beleggingsresultaten bestaan uit de resultaten op vastgoed, aandelen, vastrentende waarden, derivaten en overige beleggingen. Hieronder worden de beleggingsresultaten toegelicht.

98


Vastgoed Aandelen Vastrentende Derivaten Overige beleggingen waarden beleggingen Directe resultaten Indirecte resultaten Kosten vermogensbeheer

Totaal beleggingsresulaten (netto)

2014

2013

1.329

2.731

4.397

905

491

9.853

8.632

6.644

20.120

11.806

-6.219

2.691

35.042

10.063

-95

-383

-83

-1

-458

-1.020

-1.159

7.878

22.468

16.120

-5.315

2.724

43.875

17.536

345

28

22

26

2014

2013

-9.699

-9.419

Waarvan voor risico verzekeringsbedrijf voor risico polishouders

LASTEN Pensioenen en uitkeringen (11)

De post pensioenen en uitkeringen betreft de feitelijk uitgekeerde bedragen aan ouderdoms- en nabestaandenpensioen (OP/NP), alsmede arbeidsongeschiktheidspensioen (AOP zijnde AAOP, IP en HPT), flexibel pensioen (FP) en uitkeringen uit hoofde van leven- en schadeverzekeringsprodukten. Het totaal is als volgt te specificeren.


Totaal pensioenen en uitkeringen

Totaal 2014

Totaal 2013

-9.396

-8.757

-303

-662

-9.699

-9.419

99


Mutatie voorziening pensioenverplichtingen (12) 2014

2013

-56.980

7.592

Totaal 2014

Totaal 2013

-7.693

-9.340

-

-

Rentetoevoeging

-1.073

-1.010

Onttrekking voor pensioenuitkeringen en kosten pensioenbeheer

9.957

9.091

Pensioenopbouw Indexering

Ontwikkeling marktrente

-55.641

8.881

Wijziging actuariële grondslagen

1.024

102

Wijziging uit hoofde van overdracht van rechten

-1.477

-730

Overige mutaties voorzieningen VPV

-774

598

-1.303

-

-56.980

7.592

Effect beëindigen verlaging pensioenuitkeringen en -aanspraken

Totaal mutatie voorziening pensioenverplichtingen

Deze posten zijn toegelicht in het onderdeel enkelvoudige jaarrekening van dit jaarverslag.

Dekking uit kostenopslag pensioenpremies (13) 2014

2013

121

121

100


Mutatie voorziening verzekeringsverplichtingen (14)

Opbouw voorziening verzekeringsverplichtingen

2014

2013

-230

442

2014

2013

-245

-255

Rentetoevoeging

-351

-8

Onttrekking voor verzekeringsuitkeringen

259

627


19

22

Overige mutaties

88

56

-230

442

Totaal mutatie voorziening verzekeringsverplichtingen

Voor unit linked-producten is de rentetoevoeging afhankelijk van de waardeontwikkeling van de onderliggende beleggingen; voor de meeste overige producten is daarvoor de swapcurve zonder opslagen gehanteerd. De kosten van de verzekeringsprodukten worden deels gedekt uit een inhouding op de premie, deels uit een onttrekking uit de voorziening en deels uit een rendementsinhouding.

Saldo overdrachten van rechten (15) 2014

2013

1.415

659

101


Kosten beheer pensioenen en verzekeringen (netto) (16) 2014

2013

-288

-279

2014

2013

-278

-294

-31

-30

-36

-40

-100

-91

De kosten beheer pensioenen en verzekeringen (netto) zijn bepaald als volgt:

Salarissen Sociale lasten Pensioenlasten Overige personeelskosten Afschrijvingen

-25

-23

Diensten van derden

-119

-119

Overige bedrijfskosten

-142

-113

Subtotaal

-731

-710

Af: opbrengsten uit werkzaamheden voor derden

225

231

Af: toerekening aan kosten vermogensbeheer

218

200

-288

-279

Kosten beheer pensioenen en verzekeringen (netto)

De post overige bedrijfskosten betreft voornamelijk automatiserings- en huisvestingskosten van het uitvoerings- en het verzekeringsbedrijf. De omvang van het gemiddelde personeelsbestand in personen bedroeg:

102


2014

2013

29

27

3.781

3.999

133

130

315

285

2.661

2.506

834

1.235

2014

2013

-39

-34

2014

2013

75

105

2014

2013

Overige baten

100

125

Overige lasten

-25

-20

75

105

ABP Geconsolideerde kapitaalbelangen (waarvan werkzaam in het buitenland) Deze personen zijn werkzaam bij: - directies en staven - bedrijfseenheden - dienstverlenende eenheden


Overige baten en lasten (18)

De overige baten en lasten zijn te specificeren als volgt:

Totaal overige baten en lasten

103


TOELICHTING OP HET GECONSOLIDEERD KASSTROOMOVERZICHT (€ MLN) Voor de toelichting op het geconsolideerd kasstroomoverzicht wordt verwezen naar de toelichting op het enkelvoudig kasstroomoverzicht. In het geconsolideerde kasstroomoverzicht zijn de aan- en verkopen van de door het uitvoeringsbedrijf beheerde fondsen voor gemene rekening verwerkt naar rato van het in deze fondsen gehouden belang.

Liquide middelen (19) 31-12-2014 31-12-2013 20.237

20.877

De liquide middelen zijn verantwoord bij:

31-12-2014 31-12-2013 beleggingen (inclusief kortgeld u/g in FGRs)

29.659

27.524

790

1.046

passiva beleggingen gerelateerd

-10.212

-7.693

Totaal liquide middelen

20.237

20.877

overige activa

104


OVERIGE TOELICHTINGEN Segmentatieoverzicht (€ mln)


Uitvoerings- en Treasury center Eliminaties Geconsolideerd ondersteunende en bedrijven kapitaalbelangen

Balans 31-12-2014 Activa Beleggingen (1) Overige activa (2) Passiva Groepsvermogen (3)

391.932

3.483

1.678

133.628

-79.883

450.838

390.058 1.874

3.135

1

133.628

-78.236

448.586

348

1.677

-

-1.647

2.252

391.932

3.483

1.678

133.628

-79.883

450.838

-2.388

4.308

306

1.293

885

340.121

3.095

-

-

-

-

-

-

433

433

47.144

6

-

132.743

-77.810

102.083

359

76

385

-

-118

702

53.763

635

766

39

-564

54.639

8.414

260

-

-

Beleggingsopbrengsten (10)

43.471

364

23

39

-22

43.875

Overige baten (13, 15, 16 en 18)

1.878

11

743

-

-542

2.090

Lasten

-66.839

-604

-719

-39

512

-67.689

Mutatie verplichtingen (12 en 14)

-56.980

-230

-

-

-

-57.210

-9.396

-303

-

-

-

-9.699

-16

-

-

-39

16

-39

-447

-71

-719

-

496

-741

-13.076

31

47

-

-52

-13.050

-

-8

-14

-

-4

-26

-13.076

23

33

-

-56

-13.076

Voorziening verplichtingen (4 en 5) Belang van derden in beleggingen (6) Passiva beleggingen gerelateerd (7) Overige passiva (8)

4.404 343.216

Staat van baten en lasten 2014 Baten Premiebijdragen (netto) (9)

Pensioenen en uitkeringen (11) Rentelasten passiva beleggingen gerelateerd (17) Overige lasten (15, 16 en 18) Resultaat voor belasting Belasting (16) Resultaat na belasting

8.674

De nummerverwijzing bij de omschrijving verwijst naar de geconsolideerde balans en staat van baten en lasten.

105


Overzicht van de in de consolidatie betrokken directe kapitaalbelangen en meest significante kapitaalbelangen

Entiteiten

Vestigingsplaats Belang Kernactiviteit

A&C Holdings Ltd

Cayman Islands

80

Beleggen in commodities

ABP Life Cycle Holding BV

Amsterdam

100

Houdstermaatschappij

Ambiente Arancione Cooperatief UA

Amsterdam

50

Beleggen in infrastructure

APG Groep NV

Heerlen

92

Deelnemen in en verlenen van diensten aan ondernemingen en uitoefenen verzekeringsbedrijf

- APG Rechtenbeheer NV

Heerlen

100

Uitvoeringsbedrijf

- APG Asset Management NV

Heerlen

100

Uitvoeringsbedrijf

- APG Diensten BV

Heerlen

100

Het verlenen van diensten aan derden

- APG Deelnemingen NV

Heerlen

100

Het financieren van ondernemingen die diensten aanbieden

- Loyalis NV

Heerlen

100

Verzekeringsbedrijf

APG Life Cycle Feeder Investment Fund

Amsterdam

100

Beleggen in startende Nederlandse ondernemingen

APG Treasury Center BV

Amsterdam

-*

Het verlenen van beleggingsdiensten

Bamboo Financial Inclusion Fund SCA

Luxemburg

38

Beleggen in private equity

BRD Vastgoed Holding BV

Heerlen

100

Managementmaatschappij voor beleggingen in Duitsland

Buffalo Investments Holding BV

Heerlen

100

Beleggen in innovatie

Drooge Vaate-1 NV

Amsterdam

100

Beleggen in infrastructuur

EMG Fund II Dutch Offshore LP

Delaware (VS)

98


Energy Capital Partners Coinvestment

Delaware (VS)

100


Externe Hypothecaire Beleggingen Heerlen BV

Heerlen

100


Global Solidarity Forest Fund AB

Halstahammar

56


GM3 (England) LP

London

99


Hyperion Separately Managed

New York

100

Beleggen in onroerend goed

Investment Fund-1

Zeist

50


* De aandelen zijn in het bezit van de stichtingen Bewaarneming Fondsen voor Gemene Rekening. ABP participeert in belangrijke mate in deze stichtingen.

106


Entiteiten

Vestigingsplaats Belang Kernactiviteit

Kat Fund LLC

Delaware (VS)

100

Beleggen in hedgefondsen

Klavier Investments Holding BV

Heerlen

100

Beleggen van vermogen

Koala Property Investments Pty Ltd

Sydney

100


Kookaburra Investments LLC

Delaware

100


Lewiston LLC

Wilmington

98


Limetree Investments Inc

Delaware (VS)

100


Lumbercy BV

Amsterdam

100


Macquarie Pastoral Fund

Sydney

50


Malapolski Investments Holdings BV

Heerlen

100


Mauro BV

Amsterdam

100


Noriker Investments Holding BV

Heerlen

100


Oiltree Investments Holdings BV

Amsterdam

100


Pallinghurst EMG African Queen LP

Cayman Islands

100


Parijs Kantoren Fonds BV

Amsterdam

100


PARNIB-ABP Investments BV

Den Haag

67

Beheren private equity beleggingen

Parvenor SARL

Luxemburg

100


Platypus Investments LLC

Delaware (VS)

100


Restalux BV

Amsterdam

100


Santa Juana Limited

Jersey

50


SGRF III Parallel I LP

Cayman Islands

98


Silverpeak Lehman Lberop

Bermuda

99


Terzo Dof Investments BV

Amsterdam

100


Timpani investments holding BV

Heerlen

100


Tishman Speyer Travelers RE Funf V LP

Amsterdam

100


Tishman Speyer Travelers US RE Vent. IV LP

Amsterdam

100


Tooronga Investments LLC

Delaware (VS)

100


Wallaby Investments LLC

Delaware (VS)

100


Vermelding accountantshonoraria De honoraria van de extern onafhankelijke accountant in Nederland bedragen in 2014 voor de hele groep € 0,4 miljoen voor auditservices (2013: € 0,4 miljoen), voor audit related services € 0,0 miljoen (2013: € 0,1 miljoen), € 0,0 miljoen voor fiscaal advies (2013: € 0,0 miljoen) en € 0,1 miljoen voor overige diensten (2013: € 0,7 miljoen).

107

ABP Jaarverslag Inhoudsopgave JAARREKENING. 3 Enkelvoudige jaarrekening 2014 Geconsolideerde jaarrekening 2014

Recommend Documents