5 urban renewal
Campanile della Pietrasanta Romeinse bell-tower aan de Via dei Tribunali. foto: Gyz La Rivière, 2013
96
97
ASHAMED
Naast onder anderen Goethe, Voltaire, De Sade heeft ook de vader van het Franse existentialisme Jean-Paul Sartre Napels eens bezocht. In het korte verhaal Food & Sex, gepubliceerd in Verve (november 1938), schrijft Sartre: ‘Naples doesn’t give up its secrets at first, being a city that is ashamed of itself. It tries to make foreigners believe that it is populated by casinos, villas and palaces. I arrived by sea at one September morning and it greeted me from afar with chalky flashes of light. All day I walked in broad, wide streets, the Via Umberto, the Via Garibaldi, failing to perceive, beneath the greasepaint, the suspicious scars in their sides.’ 1 Volgens mij doelde Sartre met the suspicious scars in their sides, ironisch op de vele stegen die de stad gelukkig nu nog rijk is, of ik wil het erin lezen. Hoe dan ook scheelde het maar weinig of de vele stegen zouden er nu niet meer geweest zijn. De stad Napels heeft (nu) inderdaad een aantal vrij lange grote en brede straten die voornamelijk aan het eind van de negentiende eeuw zijn aangelegd, tijdens het stadsvernieuwingsplan, oftewel de Risanamento tussen 1889 en 1918. 2 (Risanamento betekent letterlijk weer gezond maken). Jean-Paul Sartre bedoelde met Via Umberto natuurlijk de deftige Corso Umberto I, Napels’ langste straat. Deze straat is dus ontstaan tijdens Risanamento eind negentiende eeuw, een aantal jaren na de cholera-epidemie van 1884. En met de Via Garibaldi doelde hij natuurlijk op de Corso Garibaldi waar de Corso Umberto I op uitkomt richting het treinstation Napoli Centrale.
1 Jean-Paul Sartre Modern Times: Selected Non-Fiction, Penguin Classics, 2000 (p. 10)
2 www.naplesldm.com
Vittorio Emanuele II Vittorio Emanuele II op het Piazza Giovanni Bovio verkeersplein. foto: Gyz La Rivière, 2013 Corso Umberto I Typische Risanamento bouw aan het Piazza Giovanni Bovio verkeersplein en het begin van de Corso Umberto I. foto: Gyz La Rivière, 2013
98
99
Galleria Umberto I De passage van Napels (gebouwd tussen 1887 - 1890). foto: Cas Oorthuys, circa 1963 Collectie Nederlands Fotomuseum Mathilde Serao Nieuwe Rotterdamsche Courant, 26 juli 1927 Galleria Umberto I Het plafond van de passage van Napels. iPhoto: Carlijn Petermeijer, 2012
100
101
Pompeï Een ‘moderne’ snelweg voert naar Pompeï. foto: Cas Oorthuys, circa 1963 Collectie Nederlands Fotomuseum
102
Vesuvius (detail) Andy Warhol, 1985. Museo di Capodimonte, Napels. foto: Gyz La Rivière, 2013
103
Uitbarsting van de Vesuvius Perspectiefkastje van eikenhout (datering 1750 - 1800). Collectie Museum Rotterdam
104
105
NEW FOR THE OLD
Het oude verruilen voor het nieuwe, of het nieuwe over het oude heen bouwen, heeft een lange traditie in Napels. De Romeinen trachtten sommige sporen van hun Griekse voorgangers al enigszins uit te gummen, ook al waren ze dol op de Griekse stijl. Vijftienhonderd jaar later werden door de Spanjaarden oude stadsmuren afgebroken en hele nieuwe wijken gebouwd. Eind negentiende eeuw, tijdens de Risanamento jaren, wilde de Italiaanse regering een groot deel van Napels’ centrum gaan platgooien, maar dat was nog niet alles. Hierop volgde de grote sanering van het Santa Marta (nu bekend als het Carità) gebied ten gunste van de bouw van een aantal gebouwen in fascistische stijl in het centrum van de stad tijdens de jaren twintig en dertig toen Benito Mussolini de scepter zwaaide. Ook het volkse gebied rond Via Santa Lucia moest in de jaren dertig plaatsmaken voor een bredere boulevard met statige en grote gebouwen. Tevens kreeg Napels in 1943 de zwaarste bommenregen van Italië over zich heen. De tragiek van gedwongen verandering en aanpassing aan telkens een nieuwe tijd en een nieuw bewind ligt veel dieper en in iets heel anders, want Napels moet altijd op haar hoede zijn voor aardbevingen, zoals in 1980. Zij leeft continu met de angst dat de vulkaan Vesuvius uiteindelijk van Napels een tweede Pompeï zal maken. Kortom de kracht van de natuur ligt in Napels echt om de hoek. Vele andere steden hebben daar niet zo’n last van, dus hierin schuilt een deel van de Napolitaanse mentaliteit, denk ik.
Oud Napels De Tijd, 24 juni 1931
106
107
NIEUW Het Nieuwe Instituut, Museumpark 25, Rotterdam. foto: Gyz La Rivière, 2013
108
Pompeï Flyers van podium POMPEI. Slinge 5, Rotterdam-Zuid, ergens in de jaren negentig. privécollectie Gyz La Rivière
109
Old beautiful Lady Via Vergini, Sanità area, Napels. foto: Gyz La Rivière, 2013
110
rondvraag Ouder worden in Rotterdam Uitgave van Bureau Voorlichting Rotterdam september 1976, nummer 3 / privécollectie Gyz La Rivière
111
RISANAMENTO
‘In Napels wonen alleen echte stadsmensen. Hun wijk, hun steeg is hun wereld, ieder stadsdeel is een klein universum en de bewoners verlaten het vrijwel nooit.’ 3 Dat is de folklore uiteraard, gevoelsmatig ervaarde ik het nog steeds zo. Het is dan ook buitengewoon moeilijk wijken met krotwoningen te saneren. Hoewel, toen de Italiaanse koning Umberto I tijdens de choleraepidemie van 1884, Napels een bezoek bracht was hij diep geschokt door de bedroevende staat van sanitaire condities waar de bevolking van Napels in leefde. Risanamento betekent letterlijk (zoals ik al eerder schreef) weer gezond maken. In haar essay opgenomen in het boek Napoli! schrijft Els Naaijkens: ‘Het bericht van de razendsnelle verspreiding van de cholera in Napels, de derde epidemie in twintig jaar, alarmeert de nationale regering in Rome. Het zittende kabinet Depretis komt met een no-nonsense-oplossing, geheel in de lijn met de radicale moderniseringsdrang van halverwege de negentiende eeuw. De regering wil het historische centrum van Napels platgooien: ‘Bisogna sventrare Napoli’. Napels moet van haar ‘buik’, haar oude hart, worden ontdaan, de sloppenwijken dienen te worden afgebroken. De slogan blijkt effectief, haalt de kranten en wordt door velen nagezegd. Napels moet naar Parijs’ model worden gemoderniseerd.’ 4 Oftewel, de cholera gaf het kabinet een vrijbrief voor een groot saneringsplan. Het hele gebied tussen het Napoli Centrale treinstation en Piazza Municipio is tegen de vlakte gegaan. Maar op straat in Napels hoorde ik dat het kabinet een veel groter gebied onder handen wilde gaan nemen dan daadwerkelijk is gebeurd.
3 Wereld in kleuren: De Golf van Napels, Elisabeth Dryander, G.B. van Goor Zonen’s Uitgeversmaatschappij, 1960 (p. 6)
4 Napoli!, Het feest van mijn hart, Els Naaijkens, Uitgeverij Bas Lubberhuizen, 2002 (p. 118)
Urbanism Een zeefdruk uit de Yellow Pages Series, waarbij de kleur geel centraal staat. In deze serie zeefdrukken staan zijn reflecties op wat hij kwalificeert als hokjesgeest voorop; de neiging om al het nieuwe onmiddellijk te classificeren door er een term op te plakken. Gyz La Rivière, 2009
112
113
Pianta della città di Napoli Een prent uit het boek Memorie storiche della città di Napoli dal tempo della sua fondazione sino al presente. Geredigeerd door: Francesco Ceva Grimaldi prent: pagina 597, 1857 Collectie British Library Buitenlandsche Kroniek Algemeen Handelsblad, 9 januari 1908 De knoeierijen te Napels Buitenlandsche Berichten. Leeuwarder Courant, 5 juli 1901
114
115
KINGDOM OF NAPLES AND RISORGIMENTO
Om te begrijpen of Risanamento de stad Napels goed heeft gedaan of juist niet, moet men weten in wat voor toestand de stad ten tijde van de gigantische cholerauitbraak zich bestuurlijk bevond. Want eeuwenlang, sinds 1282, was Napels de hoofdstad van het Koninkrijk Napels. In 1816 werd zij (weer) samengevoegd met het eilandgebaseerde Koninkrijk Sicilië om het Koninkrijk der Beide Siciliën te vormen. 5 Dit Koninkrijk werd rond 1860 geannexeerd, tijdens de eenwording van Italië in 1861 die volledig was in 1871. ‘Van de instorting van het Romeinse Rijk in 410 tot aan het Risorgimento – het eenwordingsproces dat in 1871 dus werd voltooid – was Italië opgedeeld in een myriade van kleine staatjes die vaak onder het gezag van binnengedrongen machten vielen en elkaar over het algemeen vijandig gezind waren.’ 6 Tot de eenwording was Italië waarschijnlijk het meest gefragmenteerde land van Europa, op Duitsland na. ‘Een van de oorzaken daarvan was ongetwijfeld het gebrek aan goede verbindingen – nogal ironisch voor een land dat de wereld Romeinse wegen heeft gegeven.’ 7
5 Wikipedia
6 vrij naar: Handboek Italië, William Ward, Nijgh & Van Ditmar, 1993 (p. 83-84)
7 Handboek Italië, William Ward, Nijgh & Van Ditmar, 1993 (p. 84)
Palazzo Reale (interieur) Royal Palace of Naples Piazza del Plebiscito foto: Gyz La Rivière, 2013 Palazzo Reale (exterieur) Royal Palace of Naples Piazza del Plebiscito foto: Gyz La Rivière, 2013
116
117
Het Koninkrijk Napels en haar omvangrijke hof trok in de achttiende eeuw veel reizigers aan. Een stad met internationale allure waar vanaf 1734 de Bourbons de lakens uitdeelden. ‘Economische en culturele uitwisselingen waren het gevolg geweest en de stad had daarvan geprofiteerd. Vooral in de achttiende eeuw was het intellectuele verkeer sterk toegenomen en had de Napolitaanse verlichting in heel Europa de aandacht getrokken.’ 8 Een hoofdstad dus, ook op sociaal, cultureel en administratief gebied. Maar Napels was na de eenwording van Italië ineens een ex-hoofdstad en de transitie van een hoofdstad naar een ‘normale’ stad bracht enorm veel gedoe met zich mee. Je had, zeg maar, van de ene op de andere dag een nieuwe baas, die ook nog eens kantoor hield ver van jou vandaan. In 1885, vijftien jaar na de eenwording en een jaar na de cholera-uitbraak, kwam de wet Legge per il Risanamento di Napoli (‘Cleaning Up’ of Naples). De oplossing voor het choleraprobleem in deze wet was geïnspireerd op de Haussmann-manier (grote stedenbouwkundige ingrepen in Parijs aan eisen van verkeer en gezondheid) van twee decennia daarvoor. Zoals stedenbouwkundige Georges-Eugène Haussmann het oude Middeleeuwse Parijs van de kaart veegde en Parijs klaarstoomde tot een representatieve, keizerlijke hoofdstad voor de toekomst in de jaren zestig van 1800 9, was Napels ook in deze periode al bezig met het verbreden, aanleggen en/of verbeteren van een aantal wegen zoals de Via Duomo en onder andere de Corso Vittorio Emanuele. Dus het Risanamento saneringsplan dat hier op volgen zou kwam niet helemaal uit de lucht vallen.
8 Napoli!, Het feest van mijn hart, Els Naaijkens, Uitgeverij Bas Lubberhuizen, 2002 (p. 121)
9 www.naplesldm.com
S. Lucia Album met topografische opnamen van de stad Napels door diverse fotografen (1874 - 1888). foto: Giorgio Sommer, circa 1874 - 1888 Collectie Nederlands Fotomuseum Coat of arms Coat of arms from the city of Naples. Galleria Principe di Napoli (ingresso nord), Piazza Museo. foto: Gyz La Rivière, 2013
118
119
IL VENTRE DI NAPOLI
Het grote aantal hardwerkende mensen in de stad was de tegenhanger van het rijke, stijlvolle aristocratische Napels. ‘Terwijl de aristocratie en burgerij voor weinig geld de prachtigste kleding, het fraaiste meubilair, de mooiste schoenen en handschoenen kopen en de toeristen in hun voetspoor treden, zijn de meeste Napolitanen zwaar onderbetaalde handwerkers en dagloners die de elite van goedkope goederen en diensten voorzien. Deze massa vormt het substraat van de Napolitaanse cultuur.’ 10 Het ene kon niet zonder het andere, zullen we maar zeggen. Maar het vanaf de tekentafel uitgummen van het zogenaamd mindere, wekte ook woede op. Gelukkig was er ook kritiek op de saneringsplannen van eind negentiende eeuw. De zesentwintigjarige schrijfster en journaliste Matilde Serao was opgegroeid in Napels en kende de stad op haar duim. Op het moment van de cholera-epidemie (1884) en net voor het losbarsten van het Risanamento tijdperk (1889), schrijft Mathilde een reeks van negen artikelen waarin zij een ode brengt aan de stad Napels en haar Napolitaanse cultuur die zich bevindt in de zogenaamde Ventre van Napels. Op dat moment woont zij in de nieuwe regeringsstad Rome en werkt daar voor een invloedrijke krant. In deze serie artikelen, gepubliceerd in de krant en later ook als boekje, richt zij zich rechtstreeks tot het zittende kabinet Depretis en maakt hem met het geschreven woord duidelijk dat de minister de stad Napels niet kent. Het is, denk ik, omdat de moedige Matilde Serao (1857-1927) het opneemt voor Napels en haar volkse inwoners met al hun armoede en rituelen, dat Patricia Pulles de door haar opgerichte artist in residence organisatie vernoemd heeft naar deze reeks van artikelen: Il Ventre di Napoli.
10 Napoli!, Het feest van mijn hart, Els Naaijkens, Uitgeverij Bas Lubberhuizen, 2002 (p. 122)
Napels Deze foto heb ik in een boekwinkeltje gevonden in Rotterdam. foto: onbekend, 1960
120
121
‘Het is de façade van een volkscultuur die op het punt staat te verdwijnen. Onder druk van de moderne tijd en de economische en sociale veranderingen verwordt deze oude cultuur tot louter folklore. De levensstandaard van dit volk is laag, het woont in slechte huizen, eet inferieur voedsel, maar ook zijn denkwereld, leefwereld en mentaliteit dateren uit een ver verleden.’ 11 Ik weet niet of er een Nederlandse vertaling van Il Ventre di Napoli bestaat. Ik heb het boekje niet kunnen vinden, wel een Engelse versie. Gelukkig zijn er een paar fraaie, vertaalde citaten opgenomen van Matilde Serao in het boek Napoli!, zoals deze: ‘U kent alleen de mooie pittoreske plaatjes van de boulevards, de baai en de blauwe zee. Maar de regering zou ‘heel Napels’ moeten kennen, ook de duistere kant van de stad die haar misschien minder welgevallig is. [...] De regering houdt de ene enquête na de andere, zij weet precies hoeveel vlees er dagelijks wordt geconsumeerd, hoeveel wijn er wordt gedronken, hoe groot het aantal gevallen vrouwen is; ze inventariseert de misstanden, de misdrijven, de doden, rapporten van prefecten, politie-inspecteurs en gevangenisdirecteuren. Maar waarom weet u niet hoe Napels leeft, woont en werkt? En als u dat niet weet, waarom bent u dan minister?’ 12
11 Napoli!, Het feest van mijn hart, Els Naaijkens vrij naar Matilde Serao, Uitgeverij Bas Lubberhuizen, 2002 (p. 122)
12 Napoli!, Het feest van mijn hart, Els Naaijkens vrij naar Matilde Serao, Uitgeverij Bas Lubberhuizen, 2002 (p. 119)
Traffic Stadsgezicht in Napels rondom Piazza Municipio. foto: Willem van de Poll, 1964 Collectie Nationaal Archief / Van de Poll
122
123
Vele stegen waar de zon nooit kon schijnen, vaak met eenkamerwoningen vol vocht en gebrek aan sanitaire voorzieningen, zijn dus verdwenen. Hoe het komt dat er vandaag de dag in het centrum nog een enorm groot stegenstelsel (met gestapelde woningen waar de zon nog steeds niet schijnt) bestaat, is (denk ik) een samenloop van omstandigheden. Het Risanamento tijdperk was officieel ten einde in 1918, echter een paar jaar daarvoor was de geest al uit de fles. De eerste rapporten over Risanamento stadsvernieuwing waren niet echt mals. Sommige dingen waren nu eenmaal niet goed gegaan. Je kan wel hele stegen met éénkamerwoonblokken slopen en daarvoor nieuwe grotere en betere negentiende eeuwse woonblokken voor in de plaats zetten, maar wat als de meerderheid van je stadsbevolking dat financieel helemaal niet kan opbrengen? Dan ontstaat er een andere leegte. Daar bovenop nog eens politieke onenigheid, corruptie en de Camorra (de Napolitaanse secret society), maakte van de Risanamento stadsvernieuwingscampagne niet hetgene wat het voor ogen had. 13
13 www.naplesldm.com
Sky Via San Giovanni in Porta, Napels foto: Gyz La Rivière, 2013 Alley I Vico San Domenico Maggiore, Napels foto: Gyz La Rivière, 2013 Alley II Een heel nauw straatje in Napels waar toch nog een auto doorheen rijdt. Tussen de huizen met balkonnetjes hangt de was te drogen. Mensen lopen door het straatje heen. Op de hoek zit een vrouw bij een uitdragerswinkeltje. foto: Hajo Piebenga, ca. 1970 Collectie Nationaal Archief / Spaarnestad Photo
124
125
Bovendien voltrok zich dit ook in een tijdsperiode van grootse emigratie van de rijkere stedelingen. Italië wilde die juist voor Napels graag behouden als bewoners van al die nieuwe eind negentiende eeuwse opgetrokken neoclassicistische woonblokken, die in de plaats waren gekomen van veel steegjes met dat volkse gedoe. Er ontstond een grote kapitaalvlucht naar het noorden van Italië (of naar de Nieuwe Wereld, Amerika) in de tijd van Risanamento, waardoor het beoogde plan voor Napels waarschijnlijk nooit volledig is doorgevoerd. Tachtig jaar later was er weer een emigratie van stadsbewoners. Men zegt dat na de aardbeving van 1980 veel inwoners de binnenstad hebben verlaten, omdat de huizen niet meer veilig waren. Waardoor nog meer arme mensen in het centrum van Napels kwamen te wonen. Ik denk dat deze twee redenen verklaren waarom je nu nog in een stegenparadijs met volkse inwoners kan rondlopen in tegenstelling tot bijna alle andere Europese binnensteden, waar de bevolking grotendeels upperclass is en veel geld te besteden heeft. Dat maakt, in mijn ogen, Napels zo enorm bijzonder en veel andere stadscentra van Europese steden enorm boring.
Via dei Mille Typische Risanamento bouw aan Via dei Mille in Napels. iPhoto: Gyz La Rivière, 2013 Napoli foto: Henk Blansjaar, jaartal onbekend Collectie Nationaal Archief / Spaarnestad Photo
126
127
Napels kraampje Deze foto van een mosselenverkoper heb ik in een boekwinkeltje gevonden in Rotterdam. foto: onbekend, 1960
128
Rotterdams kraampje De markt op de Binnenrotte, verderop het voormalige station Blaak. foto: Lex de Herder, 1987 Collectie Stadsarchief Rotterdam
129
