3 wailing sirens
Partenope Een ferry in de baai van Napels. foto: Gyz La Rivière, 2013
44
45
NAPELS, 25 Jan. Rotterdamsch Nieuwsblad, 28 januari 1910
46
Familiebericht Rotterdamsch Nieuwsblad, 20 mei 1915
47
LISTEN TO THE SIRENS
Om Napels te begrijpen moet men de merkwaardige mythe van haar geboorte kennen. ‘De ziel van Napels is altijd de figuur uit de fabel gebleven die de stad haar eerste naam heeft gegeven, de sirene Partenope, schoon en verschrikkelijk, verleidelijk en schrikwekkend.’ 1 Deze tegenstellingen tref je nog steeds aan als je jezelf laat onderdompelen in de mallemolen van Napels. Haar naam Partenope roept dus een controverse op en wordt vandaag de dag, misschien wel daarom nog steeds gebruikt om de omgeving van Napels te definiëren. Partenope betekent ook ‘meisjesgezicht’.
1 Wereld in kleuren: De Golf van Napels, Elisabeth Dryander, G.B. van Goor Zonen’s Uitgeversmaatschappij, 1960 (p. 6)
Sirenen waren halfgodinnen uit de Griekse mythologie. De sirenen hadden het hoofd van een knappe vrouw en het visachtige lichaam van een vogel en zij waren de ultieme verleidsters met hun mooie gezang. Volgens de Griekse sagen en Romeinse auteurs woonde deze zeemeerminachtige godinnenbende om de hoek van wat nu de stad Napels is, op drie kleine rotseilandjes tussen Sorrento en Capri. De sirenen zongen zulke mooie liederen, dat schepen die hun eilanden passeerden geen weerstand konden bieden aan de verlokkingen en daardoor alle mankracht verloren. De schepen knalden te pletter tegen de rotsen en de bemanning vond de dood. Volgens het verhaal van Homerus, kon Odysseus wel ontsnappen aan de sirenen. Odysseus vulde de oren van zijn bemanning met was en liet zichzelf vastbinden aan de mast van zijn schip. Odysseus kon daardoor de liederen van de sirenen horen terwijl zijn bemanning zich niet kon laten verleiden en voorkwam schipbreuk. Zijn doortocht benam de sirenen voorgoed hun magische krachten, waardoor ze zelf rotsblokken werden.
48
Sirene Partenope Fonteinsculptuur van de sirene Partenope, vervaardigd door Onofrio Buccino in 1869. In 1924 is het fonteinsculptuur verplaatst naar Piazza Sannazzaro als entree voor de nieuwe tunnel naar Fuorigrotta.
49
Sirene shop Winkel aan de Nieuwe Binnenweg 48 - 50, Rotterdam. foto: Gyz La Rivière, 2014
50
51
‘Alleen de meest trotse sirene Partenope, die overtuigd was van de betoverende werking van haar liederen, verviel over dat falen in droefenis.’ 2 Een andere legende zegt dat Partenope werd afgewezen door Odysseus. Er zijn blijkbaar meerdere (zee)wegen die naar Napels leiden. Hoe dan ook, ze stortte in zee en verdronk. Volgens sommigen pleegde ze zelfs zelfmoord. Haar lichaam spoelde aan bij het kleine eiland Megaride, waar vandaag de dag het fort Castel dell’Ovo is te bewonderen. Dat uitkijkt op wat nu de Golf van Napels is, en op deze plek stichtten Griekse kolonisten in de achtste eeuw voor Christus een kleine havenstad en noemden deze Partenope. Na verloop van tijd was Partenope toe aan uitbreiding en bouwden de Grieken rond de vijfde eeuw voor Christus Neapolis, oftewel nieuwe stad. Deze nieuwe stad werd de spil in Magna Graecia (Groot-Griekenland), de antieke benaming van de Romeinen voor Zuid-Italië en Sicilië. Neapolis speelde de hoofdrol bij het mengen van Griekse cultuur in de Romeinse society. Want toen de Romeinen het Griekse zuiden van Italië veroverden, ‘werden ze zelf door de Griekse cultuur veroverd. Napels werd een centrum van Griekse cultuur.’ 3 Dit resulteerde erin dat Neapolis een cultureel middelpunt werd vanaf de Romeinse tijd en daardoor een lange en bizarre toekomst tegemoet zou gaan tot aan vandaag en morgen. Byzantijnse invloeden, invasies van de Germaanse Longobarden, islamitische piraten en de Noormannen, dominantie door Spanje, Napoleon en andere hertogen, koningen, koninginnen, keizers en het doorstaan van het fascisme heeft Neapolis, Napels dus, inmiddels achter de rug.
2 Napoli!, De filosoof die gek genoemd werd, Hetty Paërl, Uitgeverij Bas Lubberhuizen, 2002 (p. 252-253)
3 Wereld in kleuren: De Golf van Napels, Elisabeth Dryander, G.B. van Goor Zonen’s Uitgeversmaatschappij, 1960 (p. 7)
Castel dell’Ovo Castel dell’Ovo op het kleine eiland Megaride aan de Golf van Napels. foto: Gyz La Rivière, 2013
52
53
Tijdens mijn artist in residence in de stad Napels ging ik al snel aan de slag met het woord Neapolis. Alleen al de naam of term sprak tot mijn verbeelding. Ikzelf kom ook uit een nieuwe stad nietwaar? Hoewel Rotterdam inderdaad veel jonger is dan Napels, is het nu ook weer niet zo enorm jong meer.
Neapolis Ornamenta Mulieris Silentium, Modestia Et Domi Manere. prent (detail), 1623 Museo Nazionale di San Martino, Napels Print image is copied from Du Pinet (1564), and before it was copied from Guéroult (1553) and Münster borrowed it from him (1570). iPhoto: Gyz La Rivière, 2013
54
55
ROTTERDAMSE SIRENES
In het boekje Rotterdam 25 jaar na dato lees ik: ‘In de vroege Middeleeuwen, heeft bisschop Adelbold een bezitting die Rotta heet. Het woord Rotta is wellicht afgeleid van rode – ontginning – dat voortleeft in het werkwoord rooien. Een merkwaardige speling van het lot. In onze tijd wordt de erfgenaam Rotterdam soms verweten dat straten opbreken en bomen rooien zijn hartstocht is: een ontginningspsychose.’ 4 Het is niet de enige overeenkomst met het verleden. Want de naamgever van het riviertje de Rotte is waarschijnlijk ook van een nimf (mythisch wezen) afkomstig, zodoende zijn Rotte-dammers ook een beetje Grieks. ‘De Rothe of Roote, naar een Nimf geheeten, Wier Roode mond ik nimmer zal vergeten.’ 5 Rond het jaar 1260 werd in het riviertje de Rotte een dam gelegd waar de huidige Hoogstraat en de gedempte Rotte elkaar kruisen. Hier komt de (echte) naam Rotterdam vandaan. Rond deze visserijnederzetting ontstonden de eerste Rotterdamse haventjes. Onlangs vond men, tijdens de verbouwing van het nieuwe Centraal Station, sporen van jagers uit de Steentijd. Er zijn op de grond van Rotterdam dus al voor 1260 veel eerder mensen geweest.
4 Rotterdam 25 jaar na dato, Huib Goudriaan (eindredactie: Aad Wagenaar), uitgave van Stichting C70, 1970 (p. 13)
5 Geschiedkundige beschrijving der stad Rotterdam en beknopt overzicht van het Hoogheemraadschap van Schieland, Gijsbert van Reyn, Wed. van der Meer & Verbruggen, 1832 (p. 3)
Station Blaak Nieuwe situatie. Bij de bouwwerkzaamheden werd een fundering van een toren en de stadsmuur blootgelegd die deels zichtbaar is gemaakt in het station. foto: H. de Valk, 1993 Collectie Stadsarchief Rotterdam
56
57
In 1340 kreeg Rotterdam stadsrechten, vandaar dat we eigenlijk pas vanaf dat moment de verjaardag van Rotterdam zijn gaan vieren. In het jaar 1940 waarin de stad haar zeshonderdjarige verjaardag zou gaan vieren, hebben de Rotterdamse sirenes voor niks geloeid. Vandaar dat Rotterdam vaak wordt gezien als een nieuwe stad en dit heeft uiteraard voornamelijk te maken met Hét Bombardement van 1940. Vele steden hebben in hun verleden last gehad van bommenregens. Napels had, tijdens de Tweede Wereldoorlog hiervan het meest te lijden van alle Italiaanse steden, want alleen al bij het bombardement van 1943 kwamen dik drieduizend mensen om. Op het voorheen gebombardeerde gebied rondom de (aankomst) baai Bacino del Piliero aan de grote weg Via Cristoforo Colombo en de verlenging Via Nuova Marina heeft ook een modernistische stedelijke revolutie plaatsgevonden. Het is zo’n beetje het enige gebied in het centrum van Napels waar Cornelis van Traa (ontwerper van het Basisplan voor de Wederopbouw van Rotterdam) zich thuis zou voelen. Vele steden in Europa kozen voor (gedeeltelijke) herbouw. Rotterdam totaal niet, vandaar dat de koppeling van de woorden ‘ nieuw ’ en ‘Rotterdam ’ elke keer blijkbaar opnieuw moet vallen.
Rotterdam 25 jaar na dato uitgave van Stichting C70 omslag: Abraham Engelse, 1970
58
59
