Wat bepaalt de waarde van een foto? De tijd dat de aandacht voor het medium fotografie vooral was gebaseerd op het ontzag voor de techniek is voorbij. Inmiddels verbazen wij ons niet meer over een afdruk van de werkelijkheid. Evenmin verrast het ons nog dat een beeld dat levensecht kan lijken, evengoed gemanipuleerd kan zijn. Maar manipulatie is niet voorbehouden aan de tijd van Photoshop. Ook in de negentiende eeuw werden foto’s al bewerkt. Een bijzonder voorbeeld zijn de zogenaamde geestenfoto’s. In de tweede helft van de 19de eeuw, passend bij het spiritualistische gedachtegoed van de Victoriaanse tijd, werden er Carte-de-Visites gemaakt waarbij met simpele trucages bij het ontwikkelen, schimmige dubbeldrukken van de ‘geest’ van een overleden familielid op de achtergrond verscheen. Naast deze geestenfoto’s is er in deze periode ook een macabere handel in het portretteren van doden familieleden, al dan niet op een groepsfoto met de levende familieleden. De komst van fotografie verandert de wereld. Wat betreft natuurgetrouwheid overstijgt fotografie de landschapsschilders en portretschilders. Door de komst van fotografie worden prominente figuren vaker herkend op straat. De ontwikkelingen in en rondom fotografie gaan snel en zijn divers; in de tweede helft van de negentiende eeuw zijn er al technieken die verspreiding op grotere schaal mogelijk maken, neemt de werkgelegenheid voor vrouwen toe doordat er in het ontwikkelingsproces behoefte is aan arbeiders die secure handelingen kunnen verrichten, zijn er exclusieve fotostudio’s voor welgestelden en fotostudio’s voor minder rijke mensen, waar bezoekers zelfs chique kleding kunnen huren om mee geportretteerd te worden. Hoewel de uitvinding van het fotografisch procedé belangrijk is, noemt Mattie Boom, conservator fotografie van het Rijksmuseum, niet de negentiende eeuw, maar de twintigste eeuw, de eeuw van de fotografie. De technische ontwikkelingen in deze periode gaan razendsnel. Fotograferen wordt onderdeel van het dagelijks leven, bevorderd door betaalbare fototoestellen in het midden van twintigste eeuw tot het moment dat vrijwel elke mobiele telefoon is uitgerust met camera. Ook de tijd dat de artistieke waarde van fotografie ter discussie stond, ligt achter ons. Inmiddels wordt fotografie zonder twijfel als kunst geaccepteerd, het is te zien in museumzalen, galeries en is onderdeel van private en publieke collecties. Fotografie doet niet langer onder voor andere kunstdisciplines: er zijn fotografiebeurzen en op elke andere kunstbeurs is fotografie prominent vertegenwoordigd. Net als voor andere kunstvormen worden er gigantische bedragen neergelegd voor fotografie. Het duurst verkochte werk Rhein II van Andreas Gursky, wisselt in 2011 voor ruim € 3.000.000 van eigenaar.
Dat er meer dan een miljoen voor een foto wordt betaald is inmiddels geen uitzondering meer. Maar, net als bij andere kunstvormen, blijft de nieuwswaarde van hoge veilinguitslagen enorm. Journalisten berichten graag over de ongrijpbare prijzen voor kunstwerken en kunstenaars. Niet alleen de media zijn in de ban van deze ondoorgrondelijke markt. Ook de wetenschappelijke wereld en de semi-wetenschappelijke wereld houden zich bezig met het fascinerende spanningsveld tussen de economie en de kunstwereld. Willem Baars, kunsthistoricus en art consultant, geeft in zijn boek Wie bepaalt de waarde van kunst inzage in hoe de galeriewereld en de veilingwereld in elkaar zitten, waarbij hij benadrukt dat de prijs van kunst niet samenhangt met kwaliteit. Sarah Thornton, kunsthistoricus, socioloog en journalist, geeft in Seven Days in the Art World een overzicht van de diverse spelers in de kunstwereld. Hans Abbing, econoom en kunstenaar, schrijft over de positie van de kunstenaar in de wereld van de kunsteconomie in Why are Artists Poor? Isabel Graw, hoogleraar kunsttheorie en kunstgeschiedenis, heeft in High Price. Art Between de Market and Celebrity Culture aandacht voor de intense verstrengeling tussen de kunst en de markt. Kortom, de kunstmarkt is diffuus. Er kan geen simpele wiskundige formule gehanteerd worden om de waarde van een foto te berekenen, evenmin kan een prijs één op één aan een vergelijkbare foto worden toegekend. Desondanks zijn er een aantal concrete factoren te noemen die een grote invloed heeft op de totstandkoming van de prijs. Techniek Op Unseen 2014 was goed te zien dat de wereld van fotografie vele technieken kent, alle gemengde technieken zijn denkbaar, inclusief installaties, driedimensionale weergave, druktechnieken met bijzondere zelfgemaakte pigmenten et cetera. Maar grofweg is de fotografische discipline te verdelen in analoge en digitale technieken. Er zijn galeries gespecialiseerd in analoge foto’s, zoals Hans P. Kraus Jr. uit New York. Hij verkoopt unieke en zodoende zeer kostbare foto’s van negentiende- en vroeg twintigste-eeuwse grote fotografen. Met gemak kan de vraagprijs van een foto van bijvoorbeeld Henri le Secq uit 1855 € 40.000 bedragen. Vanaf eind jaren tachtig zijn er digitale camera’s en kan er digitaal worden afgedrukt. In het begin staan kunstenaars en galeries sceptisch tegenover deze nieuwe ontwikkelingen, maar inmiddels zijn ook deze technieken in elk gerenommeerd museum en elke gerenommeerde galerie te vinden. Een foto hoeft niet uitsluitend analoog of digitaal te zijn, een combinatie komt ook voor. Zo heeft Erwin Olaf Porträt 01 uit zijn serie Berlin digitaal opgenomen en in kooldruk techniek afgedrukt. Het is een dusdanig bewerkelijk en ingewikkeld procedé, dat de oplage heel laag is en de vraagprijs hoog.
Oplage Oplages werden oorspronkelijk niet bijgehouden, maar de laatste decennia zijn kunstenaars en galeries zich bewust van het belang van beperkte edities. Oplages kunnen variëren van een unicum tot 1000 of zelfs hoger. Vaak worden er naast de standaard oplage ook een of enkele Artist Proof (of Epreuve d’Artist) afdrukken gemaakt. Binnen een oeuvre van een fotograaf is de maatvoering bepalend: kleine foto’s hebben vaak een grotere editie. Maar ook het onderwerp heeft invloed, zoals bijvoorbeeld bij de foto’s van Marina Abramovic. De galeriehouder van Abramovic laat zich bij het bepalen van de oplage niet alleen sturen door de maat, maar ook door het onderwerp, omdat foto’s met Ulay bijvoorbeeld, veel meer in trek zijn. Er wordt via de oplage commercieel ingespeeld op de mogelijke vraag. Een groot aantal van de galeries hanteren daarnaast een prijsstijging naarmate de serie beter verkoopt. Dit kan in de praktijk betekenen dat de koper van oplagenummer 1/10 minder betaalt dan de koper van oplagenummer 9/10. Overigens is het als koper verstandig om beducht te zijn op ongesigneerde en ongenummerde exemplaren. Dit zijn ofwel illegale reproducties, ofwel tentoonstellingsexemplaren die nooit het handelscircuit hadden mogen bereiken. Zeker op (kleinere) veilingen of op internet, kunnen dergelijke waardeloze afdrukken circuleren. Kunstenaar Uiteraard is de fotograaf het belangrijkst voor de waarde van een foto. Andreas Gursky is al genoemd, maar ook vele andere fotografen profiteren bij de verkoop van nieuwe series van eerder behaalde recordprijzen op veilingen. Het effect dat bekendheid heeft op de waarde is enorm. De vertegenwoordiging in musea en bij galeries kunnen een prijsopdrijvend effect hebben, iets waar handelaren natuurlijk op inspelen. Dat is te zien aan de verkoop van # 139 van Cindy Sherman in 2002 en 2014. In 2002 werd deze foto (dezelfde maat en met hetzelfde oplagenummer) op een veiling verkocht voor €23.000, in 2014 hing deze specifieke foto op Art Basel te koop voor € 220.000. Aan dit voorbeeld is te zien dat de veilingprijzen leidend kunnen zijn voor de prijzen bij galeries. Toch is een kunstenaar niet altijd sturend voor de hoogte van de prijs. Eén van de duurst verkochte foto’s ter wereld is een tintype van Billy the Kid uit 1879/1880, van een onbekende fotograaf. Deze enige bekende afdruk van de beruchte crimineel uit de negentiende eeuw is in 2011 voor ruim € 1.800.000 verkocht. Datering Een vierde belangrijk waarde bepalend element is de datering. Met name bij kunstenaars waarvan zowel vintage prints als nadrukken bekend zijn, zijn de verschillen groot. Zo is de foto
Noire et Blanche van Man Ray, gesigneerd en gedateerd in 1926 voor bijna € 350.000 verkocht op de veiling, terwijl een nadruk uit de jaren negentig niet meer dan € 1.350 oplevert. Voor een verzekeringstaxatie wordt de vervangingswaarde bepaald: het bedrag dat nodig is om bij schade (brand, diefstal of beschadiging) dezelfde of een sterk gelijkende foto te kunnen kopen. Voor een taxateur zijn bovenstaande punten een standaard onderdeel van het taxatieproces. Je bekijkt de foto van dichtbij, wat is er op te maken van de techniek met het blote oog of met een loep? Wat zijn de afmetingen? Wat is er te zien aan de achterzijde? Is er een signatuur? Een titel? Een oplage? Is het werk gedateerd? Is er documentatie beschikbaar als gegevens op een foto niet zichtbaar zijn? Waar komt de foto vandaan? Wanneer is de foto verkregen? Zijn er nog oplages verkrijgbaar of ben je aangewezen op de secundaire markt? Hoe meer basiskennis je hebt als taxateur, hoe makkelijker je foto’s herkent of kan plaatsen in de juiste context en des te minder tijd neemt de zoektocht naar antwoorden. Op beurzen, in musea, galeries en bij veilingen is de beweging van de markt goed te volgen. De Nederlandse Unseen Photo Fair laat een presentatie van binnen- en buitenlandse galeries zien, die ieder ook aandacht hebben voor nieuw talent. Paris Photo is de internationale fotobeurs waar gevestigde galeries en gevestigde fotografen over de hele wereld worden getoond. Fotografiefestivals in Groningen, Breda, Leiden en Naarden tonen jaarlijks of tweejaarlijks aan de hand van een thema een selectie van de hedendaagse fotografie. Veilingen als Philips, Sotheby’s en Christie’s hebben op hun locaties in Londen, Parijs of New York regelmatig grote veilingen waar de wereldtop vertegenwoordigd wordt, maar ook kleine veilingen als Botterweg Auctions, of online veilingen zoals Catawiki tonen een belangrijk marktdeel. Er is kortom voor de fotografieliefhebber veel te zien en te leren. Op al deze plekken kan je goede fotografie leren kennen, je kennis over esthetiek en techniek opbouwen en een mening vormen over de artistieke, contextuele en culturele waarde van een foto. Uiteindelijk zijn deze factoren bepalend voor de smaak. Hoewel, om met Isabel Graw te besluiten: ‘Even insiders who should really know better cannot help discovering artistic merit in the work of commercially successful artists.’ (Isabel Graw in High Price. Art Between de Market and Celebrity Culture, 2009)
Auteur: Daphne Nieuwenhuijse, taxateur fotografie bij Apresa B.V. © Daphne Nieuwenhuijse
Andreas Gursky, Rhein II, 1999 Chromogene print, 207 cm x 385.5 cm oplage 6
Henri Le Secq, Carrière, Entrée d'une Galerie, midden jaren 1850 zoutdruk van papiernegatief, 50.8 x 37.8 cm unicum
Erwin Olaf, Porträt 01, Berlin, 2013 kooldruk, 22 x 16 cm oplage 2
Cindy Sherman, # 139, 1984 cibachrome print, 180 x 123 cm oplage 5
Fotograaf onbekend, Billy the Kid , circa 1879-1880 tintype unicum
Man Ray, Noire et Blanche, 1926 broomolie gelatin zilver print 22 x 49,6 cm oplage onbekend
